Cele wychowania moralnego. Czemu służy wychowanie moralne?

Dziedziną wychowania jest wychowanie społeczno-moralne. Ta dziedzina wychowania "(...)podporządkowana jest celom kształtowania moralnej sylwetki człowieka, a więc w zakresie, której leży przygotować go do pełnego i twórczego uczestnictwa w życiu społecznym ze względu na dobro innych ludzi i interes ogółu".

Zdaniem B. Suchodolskiego, szkoła powinna przynosić określone skutki wychowawcze, a przede wszystkim powinna ukształtować smak estetyczny, nawyk starannego i estetycznego wykonywania przedmiotów, powinna dać podstawy wiedzy o sztuce i jej twórcach. Utrwalony nawyk estetyzacji otoczenia staje się dorobkiem, z którym dziecko wchodzi w dorosłe życie. Prof. Suchodolski twierdził, iż poprzez planowe kształcenie estetyczne w szkole podnosi się ogólną kulturę społeczeństwa. Podstawą skutecznego wychowania estetycznego musi być – podobnie jak we wszystkich innych dziedzinach wychowania – wczesne rozpoczęcie kształcenia kultury estetycznej już w okresie dzieciństwa i młodości. B. Suchodolski dowodzi, że...„złudna jest nadzieja, że człowiek dorosły nie przygotowany do kontaktowania się z dziełami sztuki w okresie szkolnym, nagle i spontanicznie, nieoczekiwanie dla siebie i dla innych nabierze w życiu późniejszym tej potrzeby i tej umiejętności”. Wychowanie estetyczne spełnia ogromną rolę we wszechstronnym rozwoju człowieka przez to, że kształci człowieka do odbioru i do tworzenia sztuki. Człowiek ma kontakt ze sztuką od najdawniejszych czasów, dawniej ten kontakt był ograniczony-dziś sztuka dostępna jest dla wszystkich dzięki m.in. środkom masowego przekazu.

Istnieje wiele definicji tzw. wychowania moralnego. Przytaczając wyjaśnienie tego terminu przez Heliodora Muszyńskiego i Mikrona Krawczyka przyjmujemy, że termin ten oznacza kształtowanie u człowieka postaw umożliwiających mu prawidłowe funkcjonowanie w społeczeństwie, zgodnych z obowiązującymi zasadami postępowania. Kształtowanie to odbywa się w ściśle zaplanowany sposób, zmierza do prawidłowego rozwoju psychicznego i osobistego człowieka i ma przynosić korzyści zarówno jemu, jak i całemu społeczeństwu. Wychowanie moralne zmierza do wykształcenia w człowieku postawy moralnej ( zachowań takich jak: altruizm, egoizm, cynizm, bezinteresowność, hedonizm, lojalność, perfekcjonizm, tolerancja czy życzliwość) opartej na uporządkowanej sferze intelektualnej i uczuciowej oraz na dojrzałym podejściu do norm moralnych przyjętych przez społeczność, w której przyszło mu funkcjonować. Wychowanie moralne pozostaje w ścisłym związku z różnymi naukami pedagogicznymi, odbywa się stopniowo i prowadzi poprzez różne stadia kształtowania moralności człowieka.

Wychowanie moralne to proces polegający na kształtowaniu w jednostce takich postaw, zachowań, wartości i norm, które są uznawane i uważane za słuszne w danym środowisku społecznym. Dzięki wychowaniu moralnemu jednostka nie tylko przyswaja określone normy moralne, ale także nabywa umiejętności działania według tych norm. Wychowanie moralne jest uzupełnieniem wychowania społecznego. Społeczne zachowanie się jednostki (między innymi jej gotowość i zdolność do współpracy) jest punktem wyjścia wychowania moralnego.

Przedmiotem wychowania moralnego są wszelkie przekazywane zasady i normy zachowań, które w sposób względnie trwały wpływają na moralne zachowania człowieka w różnych sytuacjach społecznych. Wszelkie działania i zachowania jednostki są zdeterminowane zewnętrznymi i wewnętrznymi czynnikami.

Opierając się na podziałach dokonanych przez Heliodora Muszyńskiego i Sergiusza Hessena, prześledźmy teraz kolejne poziomy rozwoju moralnego człowieka.

Postawa to względnie trwała skłonność jednostki do zachowywania się w określony sposób. Postawy można kształtować i utrwalać. Społecznie akceptowane postawy są przedmiotem wychowania moralnego.

Motyw wewnętrzny stan jednostki, który pobudza do określonej reakcji; motyw kieruje działalność człowieka na osiągnięcie celu. Dla motywu charakterystyczne jest to, że może się pojawić i zniknąć, natomiast postawa jest stanem względnie trwałym. Motyw odróżnia się od postawy także tym, że ma swój określony cel, natomiast postawa posiada obiekt, wokół którego koncentruję się różnorodne motywy.

Postawy moralne posiadają jakiś wspólny, obdarzony symbolizmem przedmiot, który staje się przedmiotem motywacji w osiąganiu poszczególnych celów. Tym wspólnym obiektem są wartości.

Akt motywacyjny, to zbiór pewnych spostrzeżeń, doznań intelektualnych i uczuciowych, które przejawiają się w jednostce podczas przeżywania motywu.

Rozwój moralnych postaw jednostki:

* wzmacnianie - pozytywna reakcja innych osób sprawia, że jednostka dąży do zachowań moralnych

* różnicowanie - jednostka odróżnia postawy nowe od starych

* inicjacja - jednostka podejmuje akty motywacyjne, wykorzystuje naśladownictwo, identyfikację i modelowanie

Cele wychowania moralnego:

* wzbudzanie pożądanych postaw i zachowań

* kształtowanie poglądów dotyczących określonych spraw moralnych

* wzbudzanie uczuć moralnych, np. poprzez mechanizm identyfikacji, oddziaływanie na jednostkę, wyzwalanie w jednostce spontanicznych uczuć

* wzbudzanie przekonań moralnych, np. dzięki sugestywnym oddziaływaniom indywidualnym lub poprzez odpowiednie zorganizowanie działań zespołu

* wychowanie sumienia

* wychowanie do pracy nad sobą, umiejętności krytycznej samooceny , pracy nad przemianą własnego charakteru, wyzwalania się z egoizmu, odwagi stawania w prawdzie o sobie.

Środki:

* Działanie integracyjne – lekcje wychowawcze, wspólne uczestnictwo w kulturze

* Rozwiązywanie problemów klasowych w obrębie własnego środowiska danej klasy

* Lekcje przygotowania do życia w rodzinie uwzględniające przekaz wiedzy z zakresu psychologii

* Wnikanie wychowawcy w sytuację rodzinną wychowanków, dostosowanie działań w indywidualny sposób

* Rozmowy uwrażliwiające wychowanków wzajemnie na siebie, uczące dostrzegać drugiego człowieka

* Nagradzanie jako wzmacnianie pozytywnej motywacji.

Poprawna świadomość moralna musi być oparta o odpowiednie normy postępowania.

Normy to swoisty nacisk społeczeństwa w stosunku do jednostki. Aby normy mogły powstać i być przestrzegane, w procesie tym muszą brać udział przynajmniej dwie jednostki. Normy nie muszą być wyrażone w sposób słowny. Dają możliwość integracji poszczególnych jednostek w grupie i są podstawą określania kryteriów oceny. Natomiast jednostce dają możliwość przystosowania się do społeczeństwa. Z działaniem norm mamy do czynienia wtedy, gdy są one oczekiwane w danej grupie, gdy występuje presja, akceptacja i sankcje z powodu braku przestrzegania tych norm, a także wtedy, gdy każda wszyscy zauważają oczekiwania grupy. Działanie każdej z norm oparte jest na mechanizmie kontroli społecznej.

Rola społeczna to pewne wyobrażenie grupy o tym, jak dany człowiek powinien się zachowywać. Każda jednostka pełni w społeczeństwie jakąś rolę społeczną. W tym kontekście moralność człowieka to pewien całokształt postaw w stosunku do określonych ról społecznych, które obowiązują w danym społeczeństwie. Nabywanie oraz pełnienie ról społecznych jest uzależnione od roli, którą w danej chwili pełni jednostka oraz od reakcji otoczenia na przyjęcie nowej roli społecznej. Ważną rolę odgrywa tu grupa odniesienia, czyli pewien zbiór ludzi, którego członkiem jest jednostka. Role grupy odniesienia są dla jednostki najbliższe. Pełnienie przez jednostkę określonej roli społecznej jest szeregiem aktów motywacyjnych, a zaakceptowanie roli społecznej jest możliwe w przypadku, gdy jej przyjęcie przynosiło jednostce zadowolenie.

Na proces nabywania roli społecznej składa się:

* ćwiczenie - przedstawianie pewnych wzorów zachowania i wykorzystywanie takich bodźców, aby jednostka zachowywała się według tych wzorów

* naśladownictwo - jednostka powiela pewne wzory zachowań

* identyfikacja - jednostka utożsamia się z pewną zbiorowością, a tym samym przejmuje zachowania obowiązujące w tej grupie

* przypadkowe uczenie się - jednostka w wyniku obserwacji i przebywania w danej grupie kształtuje - często niezależnie od siebie - określone zachowania

Ważnym czynnikiem wychowania moralnego jest zespół, który jest elementem środowiska wychowawczego. Za pośrednictwem zespołu można oddziaływać na poszczególnych członków zbiorowości. W zespole każda jednostka może być traktowana w sposób indywidualny, ale podstawą jest bycie członkiem grupy. Specyficzną grupą jest zespół wychowawczy, który ma charakteryzuje się wewnętrzną strukturą oraz posiada pewien układ norm i określone wzory zachowań. Pionierem wychowania zespołowego był Anton Makarenko.

Zasady działania kolektywu:

* ścisłe powiązania procesu wychowawczego z życiem politycznym, społecznym, ekonomicznym oraz najbliższym środowiskiem

* obowiązywanie zasady równoległego oddziaływania na jednostkę i grupę

* zasada wychowywania przez pracę

* wprowadzenie stopniowania możliwości rozwojowych

* podstawą pracy wychowawczej jest oparcie się na określonej organizacji grupy

Jednostka wrasta w grupę społeczną najpierw poprzez rodzinę, a następnie poprzez grupę rówieśniczą. Grupa rówieśnicza to mała zbiorowość społeczna składająca się z osób w podobnym wieku i o podobnych zainteresowaniach i motywacjach. Powstawanie grupy rówieśniczej niemal zawsze rozpoczyna się od tego, że grupa młodzieży wspólnie przeżywa jakąś sytuację. Grupa rówieśnicza najczęściej powstaje w sposób spontaniczny.

Warunki, które muszą być spełnione, aby powstała grupa rówieśnicza to:

* wszyscy członkowie grupy muszą mieć motywację do interakcji i wspólnego działania

* członkowie grupy muszą posiadać pozytywne postawy wobec siebie

* jednostki muszą charakteryzować się określonymi cechami umożliwiającymi działania grupowe

Wpływ grupy na jednostkę:

* kształtuje pewne wartości, postawy i działania

* jednostka przejmuje od grupy pewne wzory i normy

* umożliwia harmonijny i optymalny rozwój społeczny

* zapewnia poczucie bezpieczeństwa

* pomaga walczyć z egoizmem i egocentryzmem

* umożliwia jednostce bycie samodzielną jednostką społeczną

Każda grupa rówieśnicza posiada swoje cele, normy, kontrolę wewnętrzną, przydziela rangę i funkcje określonym członkom grupy. Może mieć charakter formalny lub nieformalny. Przykładem grupy rówieśniczej może być klasa szkolna.

Celem zespołu jest określony stan rzeczy i to on wyznacza motywy poszczególnych członków grupy i pobudza ich do wspólnego działania. Motywy mogą być pierwotne lub wtórne. Cel grupy to najważniejszy czynnik przyczyniający się do konsolidacji i trwałości. Cel może być nieuświadomiony, ale jego utrata może spowodować rozpad grupy. Natomiast zmiana celów może spowodować zmianę struktury grupy. Zróżnicowanie celów powoduje także zróżnicowanie norm.

Pozycja jednostki w grupie jest wyznaczana przez dawanie lub przejmowanie norm. Im częściej członek grupy przekazuje normy i wzory, tym wyższa jest jego pozycja w hierarchii grupy.

Struktura grupy jest uzależniona od tego, czy uczestnicy grupy realizują cele formalne czy cele autonomiczne. Struktura grupy może być demokratyczna, hierarchiczna lub autokratyczna.

Niezwykle ważna jest spójność zespołu. Warunki spójności to:

* odpowiedzialna praca w zespole

* gotowość do poświęceń

* dbanie o dobry wizerunek grupy

* gotowość do częstego i systematycznego przebywania w grupie

* przyjacielskie stosunki pomiędzy członkami grupy

* używanie określeń "my", "nasz", a nie tylko "ja", "mój"

Wydajność grupy jest uzależniona od realizacji założonych celów.

Bardzo ważna w zespole jest jego atmosfera, czyli wszelkie stosunki panujące pomiędzy członkami zespołu. Atmosfera może być demokratyczna, oparta na dominacji jednostkowej lub charakteryzująca się dezintegracją.

Elementy wchodzące w skład atmosfery to:

* postawa ogółu zbiorowości do poszczególnych członków grupy

* częstotliwość i jakość interakcji zachodzących pomiędzy członkami zespołu

* aktywność grupy i jej ukierunkowanie

Proces wychowania moralnego zachodzący w danej grupie często przekształca ową grupę w kolektyw, czyli w optymalny zespół wychowawczy, do stworzenia którego powinien dążyć każdy wychowawca. Aby z danej grupy utworzyć kolektyw, muszą w niej zaistnieć następujące cechy:

* grupa musi mieć określone cele, powstawanie celów jest uzależnione od poczucia więzi i spoistości w zespole

* grupa musi się charakteryzować jednolitą strukturą wewnętrzną

* zespół powinien opierać się na samorządności, czyli na podziale funkcji i określonej organizacji

* zadania grupy powinny charakteryzować się odpowiednim obliczem ideowym

Elementy przekształcania zespołu w kolektyw:

* wypełnianie założonych celów grupy

* tworzenie określonej struktury i organizacji grupy (etap formalnej struktury, zbliżanie struktury nieformalnej do struktury formalnej, jednolita struktura grupy), ujednolicenie struktury

* kształtowanie wewnętrznych stosunków w grupie, opartych na podejściu demokratycznym

* kształtowanie życia wewnętrznego grupy oraz przekazywanie odpowiednich treści mających wpływ na normy

* kształtowanie i podtrzymywanie więzi pomiędzy jednostką a grupą

Stosunki pomiędzy grupą a jej członkami mogą być formalne lub nieformalne.

W kolektywie występuje określony styl pracy wychowawczej, czyli sposób, w jaki wychowawca pełni swoją rolę. Zachowanie wychowawcy może być autokratyczne lub demokratyczne.

Wśród celów zespołu można wyróżnić cele formalne, czyli określone i narzucone z góry i cele autonomiczne, czyli takie cel, które są akceptowane przez zdecydowaną większość zespołu. Członkowie grupy przejawiają różny stosunek do celów:

* motywy indywidualne zawierają się w celach grupy

* motywy indywidualne są wykluczane z celów grupy

* motywy indywidualne są całkowicie niezależne od celów grupy

Większa autonomiczność celów grupy daje możliwość większego wpływu na aktywność i zachowanie jednostki w obrębie zespołu. Cele powinny charakteryzować się jednolitością, gdyż mają wpływ na treść akceptowanych i przestrzeganych norm postępowania. Poza tym jednolite cele umożliwiają jednolita i jasno określoną strukturę grupy. Cele zespołu mają także wpływ na częstotliwość i jakość interakcji zachodzących pomiędzy poszczególnymi członkami grupy. Im większa ilość motywów indywidualnych przejawiających się w celach grupy, tym większe oddziaływanie na osobowość jednostki. Cele grupy są efektem interakcji pomiędzy jej członkami, dlatego też motywy kierujące jednostką mogą być wstępne lub wtórne. Każdy wychowawca grupy powinien zmierzać do:

* wprowadzenia jednolitości celów

* przekształcenia celów formalnych w cele autonomiczne

* jasne uświadomienie celów grupy wszystkim członkom zespołu

* zlikwidowanie celów wywołujących konflikty

* doprowadzenie do harmonijnego współistnienia indywidualnych motywów wszystkich członków grupy

Jeżeli wychowawca zachęca jednostki do wspólnego udziału w podejmowaniu decyzji dotyczących zespołu, to istnieje bardzo duża możliwość pojawienia się w ogólnych planach grupy indywidualnych motywów jej członków. Wychowawca powinien działać w sposób demokratyczny, co zapewnia współistnienie i rozwój zarówno celów indywidualnych, jak i grupowych. Demokratyczne postępowanie wychowawcy sprzyja także kształtowaniu się pozytywnych relacji pomiędzy członkami zespołu. Jeżeli wychowawcy udaje się zapewnić jednolitość celów grupy, to jego uczestnictwo w życiu zespołu jest bardziej pożądane i uważane za cenne. W takim przypadku ma także możliwość przeniknięcia w strukturę nieformalną grupy.

Autonomiczne cele grupy mogą być modyfikowane. Działania wykorzystywane do tego celu to:

* oddziaływanie na grupę za pomocą perswazji

* przedstawianie nowych celów

* próba wykorzystywania stanów niezadowolenia w grupie

* próba samodzielnego wpływania na cele grupy

Sposoby przekształcania celów formalnych w cele autonomiczne:

* próba uzależnienia zaspokojenia istotnych motywów od stopnia realizacji nowych celów

* manipulacja nagrodami

* działania przy pomocy perswazji

* współdziałanie z przywódcami grupy

* osobista ingerencja wychowawcy

Pozycja jednostki w zespole jest wyznaczana przez stopień jej uczestnictwa w kontroli społecznej - działaniu polegającym na regulowaniu zachowań członków grupy zgodnie z przyjętymi zasadami postępowania.

Cechy wewnętrznej struktury grupy:

* jest kształtowana poprzez wprowadzenie i stosowanie pewnych wyznaczników oceny jednostki przez grupę

* utrwala działanie kryteriów ocen

* jest uzależniona od sytuacji panującej w grupie

Metody kształtowania wewnętrznych stosunków w grupie:

* przydzielanie lub odbieranie określonych ról społecznych w grupie

* zmienianie wyznaczników oceny działania, którymi posługują się członkowie grupy

* wpływanie i próba kształtowania zdania grupy na temat pewnych zjawisk

* zmiana celów, które realizuje grupa

* zmiana prestiżu pewnych członków grupy poprzez subiektywny stosunek do nich

Na podstawie pracy wychowawczej w grupie można wysnuć pewne wnioski. Są to:

* udział wychowawcy w działaniach grupy, a nie jego autorytarne kierownictwo umożliwia bardziej efektywne kształtowanie relacji interpersonalnych w grupie za pomocą zmiany ról społecznych poszczególnych członków zespołu

* modyfikacja ról społecznych przy pomocy formy demokratycznej jest okazją do kształtowania opinii grupy oraz wyznaczników ocen stosowanych przez członków zespołu

* wspólne rozpatrywanie zagadnień związanych z określaniem ról społecznych poszczególnych członków grupy wdraża jednostki do spojrzenia na pewne sprawy z perspektywy interesów grupy

* podział ról społecznych w sposób demokratyczny może spowodować ujednolicenie opinii wychowawcy z opiniami grupy, a także połączenie struktury formalnej ze struktura nieformalną

Trwałość struktury zespołu zależy od stałości wyznaczników oceny działań, którymi posługują się członkowie grupy.

W każdej grupie bardzo ważne jest kształtowanie opinii zespołu. Opinia pełni następujące funkcje:

* jest punktem odniesienia w grupie

* kształtuje wartości i normy akceptowane przez grupę

* stanowi ważny czynnik kontroli społecznej

* umożliwia wywieranie nacisku na jednostkę

Warunki powstawania opinii społecznej:

* grupa musi zauważać związek pomiędzy pewnymi zrachowaniami i działaniami jednostki a ważnymi celami grupy

* zwiększanie skuteczności oddziaływania opinii społecznej, która jest uzależniona od postawy całej grupy, jej zdecydowania i gotowości do podjęcia natychmiastowych działań

Obowiązki wychowawcy, który w sposób skuteczny chce zmieniać strukturę zespołu za pomocą kształtowania opinii:

* powinien znać i rozumieć cele grupy

* powinien przedstawiać postawy i zachowania, które są korzystne bądź niekorzystne dla realizacji danych celów

* powinien organizować życie i działalność grupy w taki sposób, aby jej członkowie w sposób samodzielny zrozumieli, co jest dla nich ważne

* powinien usuwać rozbieżności w grupie poprzez wskazywanie zadań i celów ważnych dla całego zespołu

* w przypadku wykroczeń powinien w sposób natychmiastowy pobudzić opinię społeczną do działania

W kwestii wpływu na strukturę grupy poprzez zmianę jej celów można wyróżnić dwa problemy. Z jednej strony chodzi o to, aby zapewnić jednostce możliwość przystosowania się do zespołu i zaakceptowania autonomicznych celów grupy, z drugiej - zlikwidowanie rozbieżności pomiędzy formalnymi celami występującymi w grupie.

Często zdarza się, że osobisty wpływ wychowawcy ma znaczenie w określaniu pozycji poszczególnych członków grupy. Istotną rolę odgrywa tu autorytet wychowawcy, przejawiający się uznaniem i szacunkiem zespołu. Taki wychowawca jest postrzegany jako ktoś kompetentny i potrzebny.

Przywództwo w grupie polega na tym, że dana jednostka pełni określoną rolę społeczną. Z punktu widzenia pozostałych członków grupy rola przywódcy jest rolą najważniejszą.

Metody wychowawcze pomocne w kształtowaniu grupy:

* umacnianie pozycji tych członków grupy, którzy charakteryzują się konstruktywna postawą

* osłabianie roli jednostek charakteryzujących się destrukcyjnym wpływem na resztę zespołu

* w razie konieczności zastosowanie silniejszego wpływu wychowawczego na poszczególne jednostki

* znoszenie rozbieżności pomiędzy formalną a nieformalną strukturą grupy

* stworzenie demokratycznej struktury zespołu

Często mamy do czynienia z wychowawczym oddziaływaniem na normy, opinie i postawy w grupie. Modyfikacja postępowania danej jednostki może odbywać się poprzez odpowiednie kształtowanie układu odniesienia, w którym jednostka dostrzega określone sytuacje społeczne. To właśnie układ odniesienia wywiera wpływ na to, co jednostka uważa za karę bądź nagrodę, co uważa za słuszne i niesłuszne, co jest dla niej przeszkodą, a co ułatwieniem w określonym postępowaniu. W skład układu odniesienia wchodzą:

* procesy przeżywane przez jednostkę - np. motywy, uczucia, refleksje

* względnie trwałe elementy osobowości jednostki - np. poglądy, postawy, aspiracje

Układ odniesienia jest uzależniony od dotychczasowych przeżyć i doświadczeń jednostki i od jej ej społecznych zależności i powiązań. Układ odniesienia wpływa na kształtowanie norm społecznych, które umożliwiają jednostce proces integracji z systemem społecznie akceptowanych norm postępowania. Układ odniesienia umożliwia jednostce przyjęcie określonej roli społecznej i jest elementem opinii zespołu.

Motywy wydawania opinii przez jednostkę:

* poprzez wydawanie opinii jednostka ma możliwość przystosowania zewnętrznego, a tym samym unika niezgodności pomiędzy własnym działaniem i zachowaniem a wymaganiami stawianymi przez społeczeństwo

* kształtując opinię jednostka zmierza także do przystosowania wewnętrznego, a więc pewnej zgodności pomiędzy obrazem swojej osoby, a poczuciem, jakim się powinno być w rzeczywistości

Etapy kształtowania się opinii w grupie:

* wywołanie pewnego konfliktu, który wskazuje na to, że dotychczasowe poglądy stają się niewystarczające

* proponowanie takich poglądów, które mogą usunąć zaistniały konflikt

* zlikwidowanie konfliktu za pomocą zaakceptowania proponowanego poglądu

W pewnych sytuacjach mamy do czynienia z oddziaływaniem na opinię grupy za pomocą perswazji. Perswazja to taki sposób oddziaływania na jednostkę, która ma za zadanie skłonienie jej do przyjęcia i zaakceptowania pewnej opinii, postawy lub poglądu.

Cechy perswazji to:

* wpływ na motywację

* zmiana myśli i postępowania

* kształtowanie poglądów

Cele perswazji:

* zmiana układu odniesienia, który służy jednostce do postrzegania pewnych sytuacji, odnoszenia się do nich, oceny i działania

* wykształcenie w jednostce określonego poglądu, postawy, innego punktu widzenia, zasady działania

Formy perswazji:

* rozmowa lub pogadanka - wymiana opinii pomiędzy wychowawcą a grupą; punktem wyjścia do takiej rozmowy powinna być rzeczywistość społeczna jednostki oraz związek ze zdarzeniami, które zachodziły w życiu jednostki

* dyskusja - nieskrępowana wymiana uwag pomiędzy członkami grupy przy niewielkim udziale wychowawcy

* narada grupy - odbywa się w przypadku potrzeby omówienia tych spraw i sytuacji, które są najbardziej aktualne w życiu grupy

Warunki skutecznej perswazji:

* modyfikacja określonych opinii zespołu jest skuteczna wtedy, gdy stosunek do nowej opinii nie jest jednoznacznie ujemny

* wpływ na opinię jest bardziej skuteczny, gdy wychowawca jest uważany za nieformalnego przywódcę grupy

* modyfikacja opinii jest bardziej skuteczna, gdy dochodzenie do niej przez zespół jest bardziej aktywne

Wychowawca w procesie ukierunkowywania świadomości grupy może wykorzystywać aktualne wydarzenia. Kształtowanie opinii za pomocą aktualnych wydarzeń składa się z następujących elementów:

* aktualne wydarzenia i sytuacje są wykorzystywane do wytwarzania lub podtrzymywania poziomu napięcia w grupie

* bieżące wydarzenia mogą wywołać określony problem w świadomości zespołu

* aktualne wydarzenia mogą być pokazane grupie w innym układzie odniesienia

* aktualne wydarzenia mogą być pomocne w kształtowaniu pewnej świadomości grupy, mogą pomóc w kształtowaniu opinii i przejmowaniu nowych norm postępowania

Wychowawca może kształtować opinię grupy przy pomocy współpracy z najbardziej aktywnymi członkami grupy. Jednostka sprawująca przywództwo w zespole staje się punktem odniesienia i przedmiotem naśladownictwa innych członków grupy. Wielu z nich identyfikuje się z przywódcą, zwłaszcza ci, co mają najniższą pozycję w strukturze grupy. W tak zwartej grupie kształtowanie opinii jest dużo łatwiejsze. Wychowawca powinien dokładnie obserwować, jak kształtuje się stosunek przywódcy do nowej opinii. Jeżeli odczucia przywódcy są sprzeczne z założeniami wychowawcy, ma on dwie możliwości: może przekonać przywódców do współpracy lub pozbawić ich dotychczasowej pozycji w grupie. Pozyskiwanie przywódców do własnych celów odbywa się za pomocą następujących metod:

* przedyskutowanie z przywódcami celów działania

* próba sformułowania wspólnego stanowiska

* zaproponowanie przywódcom realizacje określonych zadań według ustalonego planu działania

* sformułowanie planu działania oraz wymiana zadań podczas jego realizacji

Perswazja jest bardziej efektywna, gdy zespól jest zwarty, gdy realizowane cele są aprobowane i akceptowane przez całą grupę i gdy autonomiczne cele grupy są adekwatne do celów formalnych stawianych przez wychowawcę.

Na kształtowanie opinii grupy duży wpływ ma pobudzanie aktywności wszystkich członków zespołu. Etapy zmiany opinii grupy za pomocą rozwijania aktywności to:

* wyodrębnienie takich zjawisk, w stosunku do których grupa pozostaje obojętna

* pobudzenie grupy do aktywności, w wyniku której staje się realizatorem danych zjawisk i wartości

* próba wykształcenia w każdej jednostce świadomości realizowanych wartości

* pobudzanie członków zespołu do realizacji danych wartości i do wyrażania o nich opinii

Kształtowanie norm i opinii powinno charakteryzować się pewnymi zasadami. Są to:

* uwzględnienie obecnych motywów i postaw grupy

* powiązanie wszystkich działań w procesie wychowania z określeniem celów grupy i działaniami zmierzającymi do ujednolicenia struktury zespołu

* pobudzanie do aktywności w procesie kształtowania norm i udzielania opinii

* powiązanie procesu kształtowania norm i wydawania opinii z rzeczywistą sytuacją, w jakiej znajduje się grupa

* podtrzymywanie konstruktywnej roli aktywności grupy

W procesie wychowania moralnego dużą rolę odgrywa wartościowanie członkostwa w grupie. Zwartość zespołu zależy od wartościowania i znaczenia członkostwa, jakie jest jemu nadawane przez ogół członków grupy. Brak odpowiedniej funkcji w grupie lub niepowodzenia podczas jej pełnienia mogą spowodować obniżenie wartości członkostwa. Dzieje się tak dlatego, gdyż system ról społecznych wpływa na atrakcyjność grupy i podnosi aktywność jednostki.

Na proces wychowania w zespole niezwykle duży wpływ wywiera aktywne uczestnictwo członków grupy. Jednak pobudzanie do aktywności danej jednostki w grupie (np. poprzez wyznaczenie jej odpowiedniej funkcji w zespole) ma sens tylko wtedy, gdy pełnienie danej roli nie jest dla jednostki zbyt trudne lub uciążliwe. Najczęściej spotykane formy aktywizacji to:

* rozmowa, pogadanka lub dyskusja

* techniki psychodramatyczne

* ukierunkowanie aktywności jednostek

* wyznaczanie określonych funkcji poszczególnym jednostkom

* tworzenie samorządności w grupie

Obecnym światem żądzą zazwyczaj pieniądze i chęć posiadania władzy, jednak takie zachowanie i ciągłe dążenie by mieć jeszcze więcej jest zgodne z obowiązującymi zasadami etyki. Wychowanie moralne obecnie znaczy bardzo mało, ludzie nie żyją według zasad i własnego sumienia, lecz według tego, co narzuca otoczenie. Popełniają rozmaite błędy zatracają granice miedzy tym, co jest dobre a co złe, uważając ze życie powinno dawać im ciągle więcej niż już mają. Ogólnie przyjęte wartości są przez takie osoby spychane na daleki tor bądź po prostu nie rozumiane. Najgorsze jest to, iż rodzice, którzy nie respektują moralności tak samo wychowują swoje dzieci, co niestety nie skutkuje zbyt dobrze. Dziecko, które nie wie, co to wychowanie moralne może popełnić wiele błędów w dorosłym życiu, bądź może zostać niezrozumiane przez otoczenie, w którym panują inne zasady niż to, jakie ono poznało. Ten temat powinien stanowić ważny element w życiu i dziecka i dorosłej osoby, jednak każdy kieruje się własnym systemem wartości, lecz nie zawsze słusznym.

Wpajanie dziecku już od wczesnych lat odpowiednich zasad, jakimi powinno się kierować w dalszym życiu ma ogromne znaczenie. Prawidłowe wychowanie na pewno wpłynie korzystnie na późniejsze relacje dziecka z otoczeniem. Duże znaczenie ma także wychowanie moralne, dzięki któremu dziecko będzie miało możliwość ukształtować swój system wartości, jakim będzie kierować się w przyszłości. Wiadomo, iż każdy rodzić chce jak najlepiej jednak często powstaje dylemat jak prawidłowo ukierunkować dziecko by w dorosłym życiu mogło swobodnie odnaleźć się wśród społeczeństwa. Tego typu dylematy często poruszane są w szkołach, co jest doskonałym rozwiązaniem gdyż wiedza przekazana na ten temat przez opiekunów jest ciągle pogłębiana. Wychowanie moralne jest bardzo ważne, jednak sama teoria nie wiele daje. Jeśli dziecku zostanie wpojony szacunek do pewnych wartości to na pewno uda się mu odnieść sukces. Często jednak takie osoby żyjące zgodnie z zasadami uważane są za naiwnych, gdyż obecny świat wymaga by rozpychać się w nim łokciami.

Wychowanie moralne jest więc dla dziecka pancerzem ochronnym. To po pierwsze. A po drugie - zwiększa jego wrażliwość na innych ludzi, na ich potrzeby, na ich przeżycia. A to stanowi nieomal gwarancję, że nie będzie traktować drugiego człowieka instrumentalnie, nie będzie go używać do własnych celów.

Dzisiejszy świat wymaga od nas raczej przebojowości niż wrażliwości, raczej skuteczności w działaniu niż empatii. Idąc tym tropem, wychowalibyśmy w najlepszym razie niezawodny w działaniu automat. A czy automat może być szczęśliwy? Czy może być szczęśliwy ktoś, kto się nad niczym nie zastanawia, dla kogo świat jest prosty jak tabliczka mnożenia?

Zdolność do refleksji często przysparza nam cierpienia, bo dzielimy włos na czworo. Ale na tym przecież polega istota człowieczeństwa - że zaznajemy i smutku, i radości, i wątpliwości, i uspokojenia. I jedno bez drugiego nie istnieje. Myślę, że jak ktoś chce żyć tylko łatwo, przyjemnie i zagłusza w sobie sumienie - tę rozmowę z samym sobą - to nie żyje pełnią życia. Nawet jeśli to komuś nie przeszkadza, to pozostaje jeszcze jeden poważny argument: czy chcielibyśmy, żeby nasze dzieci żyły wśród ludzi całkowicie niewrażliwych na ich potrzeby? Tego chyba nikt nie chce, ale może nie zawsze uświadamiamy sobie, że my, zwyczajni rodzice, mamy na to wpływ. Raczej boimy się, że nasze wrażliwe dziecko zginie w świecie ludzi bardziej bezwzględnych. Jeśli kierowani taką obawą zaczniemy wychowywać dzieci na egoistów, to zgotujemy sobie doprawdy niewesoły los. Przecież nawet zwierzęta żyjące w większych gromadach potrafią sobie pomagać - inaczej gatunek by nie przetrwał. My, ludzie, stajemy wobec coraz to nowych zagrożeń: terroryzm, kataklizmy spowodowane rabunkową gospodarką wobec natury. Ocalić nas może tylko międzyludzka solidarność - ona służy także nam, naszej grupie, wszystkim razem i każdemu z osobna. W razie jakiegoś nieszczęścia, które przerasta siły pojedynczego człowieka czy rodziny, można wtedy liczyć na pomoc sąsiadów, kolegów, przyjaciół. Z wzajemnością. A tam, gdzie każdy myśli tylko o sobie, szanse na to są znikome.

Kiedy w życiu dziecka przychodzi czas na wychowanie moralne?

Na długo przed jego narodzeniem! My zawsze skądś pochodzimy i zwykle sobie nie uświadamiamy, co dostaliśmy w spadku. Od rodziców, dziadków, a także dalszych przodków - za pośrednictwem wspomnień i opowieści sięgających nawet odległych pokoleń. I poprzez przemilczenia, kiedy dziecko dopiero po jakimś czasie dowiaduje się o wstydliwie skrywanych tajemnicach rodzinnych, np. że pradziadek miał nieślubne dziecko. My sobie nie zdajemy sprawy, jak bardzo te wszystkie przekazy kształtują nasz system wartości. Ale i w życiu codziennym nie ma doświadczeń, nie ma sytuacji pod tym względem neutralnych.

Wszystko, czego dziecko doznaje, jest opatrzone znakiem plus lub minus. Każda wypowiedź dorosłego, każdy jego gest ma jakieś zabarwienie emocjonalne. Miałam kilka lat, kiedy szłam z babcią ulicą i w pewnym momencie ona złapała mnie za rękę. - Cygan - powiedziała. Nic więcej. I cóż mi przekazała - że powinnam się mieć na baczności. Albo weźmy jeszcze młodsze dziecko - trzymamy je w ramionach i na widok koleżanki wykrzykujemy radośnie: "Ach, jak się cieszę!", podczas gdy całe nasze ciało sztywnieje, bo naprawdę wcale jej nie lubimy. Dziecko natychmiast odbiera ten podwójny komunikat. To też jest wychowanie moralne, choć może w tym miejscu należałoby raczej powiedzieć: niemoralne. Bo w pierwszym wypadku dziecko dowiaduje się, że niektórzy ludzie są gorsi, w drugim uczy się hipokryzji.

Naprawdę moralnie wychowujemy wtedy, kiedy uczymy dziecko, że ludziom należy się szacunek. Począwszy od niego samego. Bo tylko dziecko, którego potrzeby są szanowane, będzie umiało szanować innych. I tylko wtedy, kiedy my sami odnosimy się do ludzi z szacunkiem. Bo jeżeli mówimy, że sąsiad to cham, a ekspedientka jest głupia, to uczymy czegoś wręcz przeciwnego - że można się o ludziach wyrażać lekceważąco. Dziś wiele mówi się o tym, że dzieci lekceważą nauczycieli. Dlaczego? Bo rodzice nieraz bez zastanowienia dyskredytują ich wiedzę, podważają kompetencje. A przecież nawet jeśli uważamy, że nauczycielka była niesprawiedliwa, możemy powiedzieć: pani nie miała racji, masz prawo się czuć skrzywdzony. Ale nie wolno mówić, że pani jest, dajmy na to, głupia. Ani pozwalać na to dziecku.

POSTULAT NA DZIŚ I NA JUTRO

Analiza życia współczesnych społeczeństw ukazuje swoisty chaos w zakresie poglądów moralnych. Dzisiejszy człowiek zdaje się wątpić w możliwość ustalenia zwartego i niezmiennego porządku moralnego. Człowiek nie może jednak żyć i rozwijać się w świecie pozbawionym naczelnych ideałów i wartości. Domaga się określenia podstawowych zasad moralnych, sprecyzowania sensu swej egzystencji oraz posiadania takich umiejętności, które stanowić będą oparcie i pomoc w jego rozwoju. Można sądzić iż podstawowym składnikiem edukacji przyszłości będzie wychowanie moralne. Przewidywania te wynikają ze szczegółowej analizy sytuacji moralnej, w której przyszło żyć człowiekowi współczesnemu. Sytuację tę kształtuje zakwestionowanie dziedzictwa nauki moralnej, przy równoczesnym podkreśleniu znaczenia godności osoby ludzkiej, jej praw i wolności. Nie bez znaczenia jest spadek represyjności społeczeństwa w egzekwowaniu poszczególnych norm moralnych, które jeszcze nie tak dawno uważano za niepodważalne. Wzrasta wachlarz szans i możliwości indywidualnych wyborów. Wszystko to sprawia, że człowiek musi nauczyć się wybierać to, co dobre, spośród wielu - niekiedy przeciwstawnych propozycji etycznych. Jedynie wychowanie moralne ukazuje świat wartości i przekazując zasady moralnego postępowania może najpełniej przygotować młode pokolenie do dokonywania takich wyborów. Powyższy postulat stawiany przez pedagogów i wychowawców na świecie jest również aktualny w polskiej rzeczywistości. W społeczeństwie przeżywającym czas gwałtownych przemian społeczno-politycznych i gospodarczych dostrzec można objawy kryzysu moralnego, wyrażającego się w postawie konsumpcyjnej, nastawionej tylko na wąsko pojmowane i doraźne używanie dóbr i zapewnienie sobie maksimum przyjemności, w zjawisku nadmiernego erotyzmu czy zakwestionowaniu niektórych wartości etycznych.

Nie dziwi, więc podnoszony coraz częściej głos o moralną odnowę społeczeństwa, którego najistotniejszym elementem musi być moralne wychowanie młodego pokolenia Polaków. Obowiązek ten spoczywa głównie na rodzinie. Rodzice są wzorami osobowymi, a ich zachowanie powinno służyć jako przykład zachowań właściwych, kształtujących postawy moralne swoich dzieci. Nie mniejsze znaczenie ma działalność Kościoła. Jednym z jego zadań jest moralne wychowanie człowieka wzbogacone treściami objawionymi i motywacją wy-pływającą z wiary i stosunku do Stwórcy. Instytucją wychowującą człowieka jest szkoła. Wprowadzany systematycznie do szkół nowy program nauczania, obejmujący wiedzę o życiu seksualnym człowieka, o zasadach świadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o wartościach rodziny i życia poczętego dowodzi, że jego autorzy świadomi są ogromnego znaczenia wychowania moralnego zarówno dla wartości samego programu edukacyjnego, jak i wychowania młodzieży w ogóle.

Jednym z błędów tegoż programu jest sprowadzanie wychowania do działania mającego na celu tylko przekazanie określonych zasad moralnych i egzekwowania postępowania zgodnego z tymi zasadami. Ten sposób wychowania, choć skuteczny, musi budzić pewne wątpliwości. W wychowaniu nie chodzi przecież o "tresurę" czy dopasowanie jednostki do stylu życia danej społeczności. Taki sposób wychowania nie daje młodemu człowiekowi szans doświadczenia wartości moralnych na płaszczyźnie duchowej i emocjonalnej.

Najwłaściwszy wydaje się pogląd, że celem wychowania moralnego jest doprowadzenie człowieka do dojrzałości moralnej polegającej na "zrozumieniu i wolnym (niezależnym od zewnętrznych i wewnętrznych nacisków) wyborze określonych i niesprzecznych z dobrem innych osób etycznych, ich zaakceptowaniu i uznaniu za własne.

Na co przede wszystkim należy zwrócić uwagę prowadząc młodzież ku dojrzałej moralności?

W każdym człowieku przemawia wewnętrzny głos nakazujący czynić coś albo czegoś zaniechać, bądź też oceniający już dokonany czyn. Głos ten nazywamy sumieniem. Jego formacja stanowi istotę wychowania moralnego. Sumienie jest subiektywną, wewnętrzną regułą postępowania, osądzającą czyn człowieka: to czy jest on zgodny czy też niezgodny z obowiązującą normą moralną. Dzięki temu sumienie pozwala określić dobro i zło w życiu. Wychowawcza troska o człowieka to troska o właściwe kształtowanie jego sumienia.

Aby realizować w życiu wartości moralne, nic wystarczy je znać, trzeba je również przeżyć. Musi się dokonać ich "uwewnętrznienie", czyli uznanie przez wychowanka za własne. Młody człowiek traktuje wtedy zasady moralne jako wiążące go reguły postępowania, równocześnie osiąga zdolność kontroli wewnętrznej, która sprawia, że w zachowaniu kieruje się nie mocą otrzymywanych nakazów czy poleceń, lecz osobistym wyborem. Wychowanie moralne o, tyle więc osiąga swój skutek, o ile prowadzi do interioryzacji wartości.

Skuteczność oddziaływań wychowawczych domaga się obecności wartości moralnych w treściach, metodach i celach wychowawczych.

Zasady moralnego postępowania mogą być przekazywane w teoretycznych wykładach o moralności na lekcjach etyki i religii. Chodzi o zaznajomienie uczniów z ogólnymi normami, według których podejmuje się decyzje moralne. Nie można jednak skutecznie wychowywać moralnie stosując tylko wyjaśniające wykłady czy pouczające kazania. Należy także dyskutować z młodzieżą i wspólnie rozwiązywać konkretne dylematy moralne. Wychowawca nie powinien obawiać się wprowadzania tematów kontrowersyjnych, które pobudzając do myślenia często poddają weryfikacji poglądy i ukazują ich możliwe skutki. W Polsce wielowiekowe tradycje wychowawcze opierały się na zasadach wychowania chrześcijańskiego. Zasady te głoszone są głównie na lekcjach religii. Religia, dziś jeden z przedmiotów nauczania, pełni, zatem rolę wspomagającą i uzupełniającą szkolny program wychowawczy. Wychowanie moralne realizowane w ramach tego programu osiągnie lepszy skutek, jeżeli będzie wspomagane przez wychowanie religijne. Religia poprzez odwołanie się do takich wartości jak Bóg, świętość i wiara daje dodatkową inspirację do właściwych zachowań moralnych. Wychowanie jest nieodzowną potrzebą każdej społeczności, pomaga, bowiem człowiekowi zrozumieć sens własnego życia, potrzebę rozwoju swojej osobowości, wyzwala dobre siły w człowieku. Najszczytniejsze cele wychowawcze realizowane są w wychowaniu moralnym. Przyszłość naszej cywilizacji i kultury zależy, więc od lego, czy potrafimy moralnie wychować człowieka.

Literatura:

1. Por Jan Paweł II Veritatis Splendor IV

2. ST. Pamuła: Wartości podstawowe w wychowaniu. "Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze" 1994r

3. A. E. Gała Uwarunkowania wychowawcze dojrzałej moralności. Lublin 1992,

4. Wł. Gubała Wychowanie moralne młodzieży [w:] R. Murawski (red.): Teoretyczne założenia katechezy młodzieżowej. W-wa 1989,

5. A. E. Gała poz. cyt.

6. Wł. Cicho: Aksjologiczne ujęcie procesu wychowania [w:] F. Adamski (red.): Człowiek, wychowanie, kultura. Kraków 1993 r.

7. Notatka z książki „Wychowanie moralne w zespole” Heliodora Muszyńskiego