Dyrektywa Ptasia  - założenia, realizacja, perspektywy (1)
Ogólna charakterystyka      Artykuł niniejszy jest kontynuacją opisu programu Natura 2000 podjętego przez Polskę w związku z przygotowaniami przystąpienia naszego kraju do Unii Europejskiej. Wydrukowany w poprzednim numerze (2/2003) „Parków Narodowych” artykuł Jacka Herbicha dotyczył Dyrektywy Siedliskowej - jednego z dwóch podstawowych aktów prawnych Unii Europejskiej, na których oparto koncepcję sieci Natura 2000. Drugim aktem unijnym tej rangi jest tzw. Dyrektywa Ptasia czyli Dyrektywa Rady EWG o ochronie dziko żyjących ptaków (ang. Directive 79/409/ EEC on Wild Birds, w skrócie Birds Directive).    Dyrektywa Ptasia Unii Europejskiej (DP) została przyjęta w roku 1979, jako odpowiedź na alarmujące informacje o zmniejszaniu się liczby gatunków ptaków zasiedlających różne tereny Europy oraz kurczeniu się populacji wielu europejskich gatunków. Niektóre postanowienia DP zostały zmodyfikowane szeregiem dyrektyw przyjętych w latach 1981-1994, jednakże jej podstawowe cele, czyli ochrona i zachowanie wszystkich populacji ptaków naturalnie występujących w stanie dzikim w Unii Europejskiej (tak na obszarach lądowych jak i morskich), prawne uregulowanie zasad handlu i pozyskania ptaków łownych oraz przeciwdziałanie pewnym metodom ich chwytania i zabijania, pozostają nienaruszone. DP, podobnie jak i inne dyrektywy Unii, obowiązuje państwa członkowskie do jej bezwzględnego przestrzegania, poprzez adaptacje istniejącego w poszczególnych państwach prawa i wprowadzenie odpowiednich zarządzeń administracyjnych. Artykuł 4. DP zobowiązuje wszystkie państwa członkowskie do wyznaczenia najważniejszych terenów zasiedlonych przez gatunki wymienione w  Załączniku I DP (art. 4.1.) oraz przez regularnie występujące gatunki wędrowne nie wymienione w Załączniku I (art. 4.2.). Tereny te, wyznaczone przez każde państwo członkowskie osobno, noszą nazwę Obszarów Specjalnej Ochrony (OSO) (ang. Special Protection Areas - SPA). Po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej obszary te, wraz z  obszarami wyznaczonymi na podstawie postanowień innej unijnej dyrektywy - Dyrektywy Siedliskowej, wejdą w skład ogólnoeuropejskiej sieci ekologicznej - Natura 2000.    DP obejmuje ochroną wszystkie gatunki ptaków występujące dziko w Europie, zabraniając w szczególności: umyślnego chwytania i zabijania ptaków, umyślnego uszkadzania i niszczenia gniazd i jaj, wybierania jaj z gniazd i ich kolekcjonowania, umyślnego niepokojenia ptaków, szczególnie podczas wysiadywania jaj i opieki nad młodymi.    Największym zagrożeniem dla ptaków jest utrata siedlisk życiowych, toteż DP dużo uwagi poświęca zagadnieniom zachowania i ochrony różnorodności siedlisk oraz odpowiedniej powierzchni obszarów obejmowanych ochroną. Ma to być uzyskiwane w wyniku tworzenia terenów chronionych, a w razie potrzeby także odtwarzania siedlisk zniszczonych. Przedmiotem specjalnej troski są siedliska wykorzystywane przez gatunki należące do grupy tzw. gatunków narażonych na wyginięcie (ang. vulnerable species), zagrożonych (ang. endangered species), rzadkich (ang. rare species) i bliskich wyginięcia (ang. species in danger of extinction). Generalną zasadą, na której oparta jest konstrukcja DP, jest założenie, że chronione są wszystkie rodzime gatunki ptaków, występujące w Europie w którejkolwiek z faz swojego cyklu rocznego. Wyjątki od tej zasady, idące w kierunku jej wzmocnienia jak i osłabienia, ujęte są w Załącznikach I i II.    Załącznik I DP zawiera listę 195 gatunków i podgatunków ptaków. z występujących w Polsce, na liście gatunków Załącznika I znalazło się ich 130, z czego 73 to gatunki lęgowe, a pozostałe (57) występują tylko w  okresie pozalęgowym. z tych ostatnich zdecydowana większość (43) to gatunki zalatujące do Polski nieregularnie lub bardzo rzadko.    Lista gatunków Załącznika I ulega od czasu do czasu zmianom, np. kormoran został z niej usunięty w 1995 roku, a w roku 2003, po podpisaniu Traktatu Aneksyjnego w Atenach, lista ta została uzupełniona o 14 innych gatunków. Podobnie, jak było to przy poprzednich rozszerzeniach Unii Europejskiej, w roku 2000 państwa akcesyjne zostały poproszone przez Komisję Europejską o przedłożenie własnych propozycji, dotyczących wprowadzenia na listę Załącznika I DP dodatkowych gatunków ptaków. Ogółem zgłoszono wtedy 32 gatunki lub podgatunki, wśród których znalazł się jedyny zgłoszony przez Polskę podgatunek biegusa zmiennego Calidris alpina schinzii. z 32 gatunków zgłoszonych, tylko 14 uzyskało wstępną akceptację Dyrektoriatu Środowiska Komisji Europejskiej i one to znalazły się ostatecznie na uzupełnionej liście Załącznika I. Wśród gatunków tych znalazł się wspomniany wyżej podgatunek biegusa zmiennego, a także 5 innych gatunków, które występują regularnie lub mogą zalatywać do naszego kraju, zgłoszonych przez pozostałe kraje akcesyjne.    Każde państwo członkowskie jest zobowiązane do wyznaczenia OSO dla wszystkich gatunków z Załącznika I DP, występujących na jego terytorium. Dotyczy to tych gatunków, dla których można zidentyfikować regularnie zajmowane siedliska, tak by mógł zostać spełniony wymóg „zapewnienia warunków przeżycia i rozrodu na całym areale występowania gatunku”.           W roku 2000 Polska wystąpiła też z wnioskiem o zwolnienie z obowiązku tworzenia OSO dla 20 gatunków, występujących w stosunkowo wysokich liczebnościach na terenie całego kraju.			W grupie tych gatunków znalazły się między innymi bocian biały Ciconia ciconia, bąk Botaurus stellaris, błotniak stawowy Circus aeruginosus i ortolan Emberiza hortulana. Propozycja ta została zdecydowanie odrzucona, gdyż tego rodzaju ograniczenia nie są przez Dyrektywę przewidziane i obecnie nie są możliwe do wprowadzenia ze względów proceduralnych. z drugiej strony przedstawiciele Komisji Europejskiej wyjaśnili, że nie oczekuje się, iż Polska będzie chroniła w pełnym zakresie siedliska swoich populacji gatunków licznych, a objętych Załącznikiem I.    Drugą grupą ptaków pozwalających na zaklasyfikowanie siedliska do szczególnej ochrony są gatunki wędrowne nie wymienione w Załączniku I. w różnych inwentaryzacjach obszarów ważnych dla ptaków informacje na temat występowania ptaków wędrownych są ograniczone i dotyczą zazwyczaj gatunków wodno-błotnych, morskich oraz ptaków drapieżnych będących w trakcie wędrówki, czyli takich, które można stosunkowo łatwo policzyć. Mogą tu być włączone również i inne gatunki wędrowne, o ile ich liczebność jest znana.    Wszystkie państwa członkowskie są więc zobowiązane do zapewnienia ptakom odpowiedniej różnorodności siedlisk, a w szczególności do zachowania, ochrony, a nawet do odtworzenia siedlisk wszystkich dzikich gatunków ptaków występujących na ich terytorium. Wymóg ten w pierwszym rzędzie sprowadza się do obowiązku wyznaczenia obszarów specjalnej ochrony (OSO), obejmujących obszary „najbardziej odpowiednie” dla ochrony gatunków obu wymienionych grup ptaków. Liczba i powierzchnia wyznaczonych OSO powinny być określone wymogami ochrony oraz statusem chronionych gatunków, a także stanowić spójną całość.         DP określa również zasady polowania na ptaki w państwach Unii. Załącznik II tej dyrektywy zawiera listy gatunków ptaków, na które wolno polować na obszarze Unii. Załącznik ten ma dwie części, określone mianem Załączników II/1 i II/2. Obie te części różnią się zdecydowanie, nie tylko listami wymienionych w nich gatunków ptaków, ale przede wszystkim wpływem, jaki mają one na wykonywanie polowania w poszczególnych państwach unijnych. Załącznik II/1 zawiera listę obejmującą 24 gatunki ptaków, na które wolno polować na całym obszarze Unii Europejskiej. Ponieważ na liście tej umieszczono szereg gatunków, które w Polsce objęte są ochroną gatunkową, Polska wystąpiła o przesunięcie tych gatunków z Załącznika II/1 do Załącznika II/2. Odpowiedź Dyrektoriatu Środowiska UE na tę propozycję była negatywna, gdyż Dyrektywa takich działań nie przewiduje. Dodatkowo wyjaśniono, że działania takie nie są potrzebne, gdyż prawo krajowe może być bardziej restrykcyjne niż prawo Unii, i umieszczenie jakiegoś gatunku na liście II/1 nie oznacza, że polowanie na ptaki należące do tego gatunku musi być dozwolone we wszystkich państwach Unii ^1.    Załącznik II/2 zawiera listę 57 gatunków ptaków, na które wolno polować tylko w państwach wskazanych w tym załączniku. Polska wystąpiła o wskazanie jej przy dwóch gatunkach Załącznika II/2 - gęsi białoczelnej Anser albifrons oraz jarząbka Bonasa bonasia i tak zostało to zatwierdzone.    Podstawową zasadą, jakiej stosowania domaga się DP od myśliwych, jest zasada „mądrego gospodarowania zasobami przyrody”. Należy więc przestrzegać tego, aby polowania odbywały się poza okresem wysiadywania jaj i  wodzenia młodych oraz by łowne gatunki wędrowne były objęte bezwzględnym zakazem polowań zarówno w okresie lęgowym jak i podczas powrotu z zimowisk na lęgowiska. w tym miejscu nasuwa się komentarz o niezgodności polskiego prawa łowieckiego z tą zasadą. w Polsce wolno polować na słonki Scolopax rusticola w okresie lęgowym - wolno strzelać do tokujących, a więc lęgowych ptaków. Jest to sprzeczne z postanowieniami DP. Innym uchybieniem wobec postanowień tej dyrektywy jest to, iż w Polsce okres polowań na kaczki zaczyna się już w połowie sierpnia, czyli w okresie, kiedy w północnej części kraju wiele samic wodzi jeszcze wciąż nielotne młode. To również nie potwierdza zasady „mądrego gospodarowania zasobami przyrody” w wykonaniu naszego łowiectwa.    Listę gatunków ptaków, które po pozyskaniu mogą być przedmiotem handlu w krajach Unii zawiera załącznik III DP. Ponieważ sprawa ta nie dotyczy w zasadzie naszego kraju (komercyjny handel upolowanymi ptakami jest w Polsce sprawą marginalną), nie będziemy się nią tutaj bliżej zajmować.    DP zakazuje wszelkich sposobów masowego chwytania i zabijania ptaków, ograniczając polowanie na ptaki do polowania z bronią palną.    Odstępstwa od postanowień DP (ang. derogations, art. 9) dopuszczalne są w uzasadnionych przypadkach - w sytuacjach zagrożenia zdrowia i bezpieczeństwa publicznego, w sytuacji zagrożenia dla lotnictwa ze strony ptaków, w celu zapobieżenia szkodom wyrządzanym przez ptaki w rolnictwie, przechowalnictwie, leśnictwie, rybactwie i na zbiornikach wodnych, dla zapewnienia ochrony flory i fauny oraz w celach badawczych i edukacyjnych. Stosowanie odstępstw może być praktykowane tylko wyjątkowo i w każdym przypadku musi być racjonalnie uzasadnione. Nadanie jakiemuś gatunkowi ptaka statusu „gatunku łownego” nie może być przykrywką do jego łatwej eksterminacji, z pominięciem obowiązku każdorazowego udowodnienia jego rzeczywistej szkodliwości.    Wprowadzanie i realizację DP w poszczególnych państwach śledzi międzynarodowy zespół specjalistów, zwany Komitetem ORNIS (ang. ORNIS Committee), czuwający jednocześnie nad poziomem naukowym i  technicznym wykonywania postanowień Dyrektywy. Komitet ORNIS zarządza bazą danych (ang. ORNIS Data Base) założoną w 1991 roku, zawierającą informacje o ptakach i ich siedliskach we wszystkich państwach członkowskich Unii.    W momencie przystąpienia do Unii Europejskiej każde państwo akcesyjne musi mieć nie tylko gotową listę proponowanych Obszarów Specjalnej Ochrony lecz wymagane jest, aby obszary te były praktycznie ustanowione na drodze rozporządzeń administracyjnych.
Realizacja Dyrektywy Ptasiej w państwach Unii Europejskiej      Wyznaczanie OSO w poszczególnych państwach Unii Europejskiej poprzedziły wieloletnie programy inwentaryzacji terenów ważnych dla ptaków, czyli ostoi ptaków (ang. Important Bird Areas - IBA), dokonane w drugiej połowie lat osiemdziesiątych. pod auspicjami Międzynarodowej Rady Ochrony Ptaków oraz w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych, pod auspicjami międzynarodowej organizacji o nieprzetłumaczalnej na język polski nazwie BirdLife International. w pracach tych zastosowano cały szereg kryteriów służących do waloryzacji ostoi ptaków i w ten sposób uzyskano ocenę stanu wyjściowego dla ustalenia listy ostoi ptaków w całej Europie, jakiej nie było i nie ma w odniesieniu do żadnej innej grupy organizmów. Opierając się na wieloletnich doświadczeniach dla potrzeb wyznaczania OSO w państwach Unii zdefiniowano 7 kryteriów pozwalających na waloryzację i wyznaczenie OSO.               Najkrócej rzecz ujmując, podstawą wyznaczenia OSO jest obecność wybranych gatunków ptaków w odpowiedniej ilości, w którymś z okresów życiowych ich całorocznego cyklu (okres lęgowy, wędrówkowy lub zimowy). Wybrane gatunki to gatunki z Załącznika i DP oraz inne gatunki wędrowne. Odpowiednie ilości oznaczają konieczność przyjęcia poziomu liczebności różnego dla każdego gatunku, różnego w odniesieniu do okresów życiowych ptaków i różnego w sensie przestrzennym. Decyzja odniesienia konkretnej liczby osobników danego gatunku na analizowanym terenie do konkretnego poziomu liczebności zależy od tego czy mamy do czynienia z odpowiednio wysoką liczebnością w okresie lęgowym, czy w okresie zimowym, czy odnosimy naszą, konkretną liczebność gatunku do wielkości populacji krajowej, czy europejskiej, a w przypadku ptaków wędrujących i zimujących - do całej populacji wędrującej przez nasz kraj czy do populacji spędzającej u nas zimę. Zrozumienie tej części sposobu waloryzacji OSO napotyka zawsze na największe trudności z powodu konieczności dobrej znajomości gatunków i ich populacji, a informacje te nie są łatwo dostępne i w wielu przypadkach bardzo niekompletne lub jest ich w ogóle brak. Kryteria służące wyznaczaniu OSO są następujące: Gatunki zagrożone globalnie - C1; ranga OSO nadawana jest tym obszarom, na których występują w odpowiedniej liczbie gatunki zagrożone w  skali światowej - co najmniej 1% lęgowej populacji krajowej (w Polsce są to wodniczka Acrocephalus paludicola, derkacz Crex crex, podgorzałka Aythya nyroca, orlik grubodzioby Aquila clanga, bielik Haliaetus albicilla i dubelt Gallinago media). Gatunki zagrożone w państwach Unii Europejskiej, występujące w dużych zagęszczeniach, czyli gatunki lęgowe lub gatunki wędrowne z listy Załącznika I, opisane w art. 4.1. DP - odniesienie do zasobów ptaków we wszystkich państwach UE - C2; ranga OSO nadawana jest tym obszarom, na których występuje co najmniej 1% populacji ptaków szlaku wędrówkowego ^2 lub co najmniej 1% unijnej populacji lęgowej gatunku zagrożonego. Gatunki wędrowne niezagrożone w państwach Unii Europejskiej, występujące w dużych zagęszczeniach, czyli gatunki z art. 4.2. DP, nie objęte Załącznikiem i - C3; ranga OSO nadawana jest obszarom, na których występuje co najmniej 1% populacji ptaków szlaku wędrówkowego gatunku wędrownego lub co najmniej 1% określonej populacji, np. krajowej lęgowej czy krajowej zimującej itp., co najmniej 1 gatunku wędrownego. Gatunki gromadne występujące w dużych zagęszczeniach - C4; ranga OSO nadawana jest obszarom, na których występują gatunki gromadne w określonej liczebności (występuje co najmniej 20 000 osobników ptaków wodno-błotnych, jednego lub większej liczby gatunków lub/i co najmniej 10 000 par jednego lub wielu wędrownych gatunków ptaków morskich; dotyczy to wszystkich okresów rocznego cyklu życiowego ptaków - okresu lęgowego, wędrówkowego lub zimowego.  Wybrane gatunki występujące w dużych stadach podczas wędrówki - C5; ranga OSO nadawana jest obszarom, na których wybrane ptaki (bocian biały, żuraw, ptaki drapieżne) występują w dużych koncentracjach podczas wędrówki (regularnie występuje na wędrówce co najmniej 5 000 osobników bocianów białych, co najmniej 3 000 żurawi lub 3 000 ptaków drapieżnych). Gatunki zagrożone w państwach Unii Europejskiej, czyli gatunki z  Załącznika i w odniesieniu do zasobów krajowych - C6; ranga OSO nadawana jest obszarom, na których występuje co najmniej 1% krajowej populacji gatunku (lęgowej, wędrującej lub zimującej). Inne kryteria ornitologiczne - C7; ranga OSO nadawana jest obszarom wyznaczonym na podstawie innych kryteriów ornitologicznych (podobnych lecz nie równych C1-C6).    Spełnienie choćby jednego z wymienionych siedmiu kryteriów w stosunku do co najmniej jednego gatunku ptaka jest wystarczające do nadania obszarowi rangi OSO.     Nie istnieje żaden biologicznie uzasadniony powód uznawania 1% liczebności populacji jako wyznacznika ważności jakiegoś terenu dla występującego na nim gatunku. Ocenę taką zaczęto stosować w Anglii na początku lat osiemdziesiątych. przy wartościowaniu terenów ważnych dla ptaków wodno-błotnych, zastosowano ją w latach  dziewięćdziesiątych						przy ustalaniu kryteriów służących do wyznaczania światowych terenów wodno-błotnych chronionych w ramach Konwencji Ramsarskiej i obecnie jest ona już szeroko stosowana w całej Europie.    Realizacja Dyrektywy Ptasiej w Polsce    Podobnie jak w innych krajach europejskich, bardzo istotnym krokiem przygotowującym wyznaczenie sieci OSO w Polsce okazały się inwentaryzacje polskich ostoi ptaków, dokonane w drugiej połowie lat osiemdziesiątych. oraz w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych. Prace te były kierowane przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, która to organizacja jest tzw. krajowym partnerem BirdLife International. Owocem tych działań było wyróżnienie w Polsce blisko 120 ostoi ptaków o randze europejskiej bądź o randze krajowej, opisanych tak w wydawnictwach międzynarodowych jak i krajowych.     Pracę nad sporządzeniem polskiej bazy Natura 2000 rozpoczął w 2000 roku zespół Instytutu Ochrony Przyrody PAN, bazując na swoich doświadczeniach przy wcześniejszych pracach nad siecią terenów chronionych w ramach innych programów europejskich (np. CORINE czy Emerald). w 2002 roku do pracy nad bazą OSO włączył się zespół Zakładu Ornitologii PAN, który sporządził ostateczną postać bazy w czerwcu 2003 roku, opierając się na wynikach wcześniejszych programów oraz doświadczeniu zebranym przy opracowywaniu ostoi ptaków. Przy sporządzaniu ostatecznej bazy OSO wykorzystano następujące źródła informacji: bazę Ostoje Ptaków o randze europejskiej i krajowej (Zakład Ornitologii PAN, Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków); bazę Natura 2000 - etap 1 (Instytut Ochrony Przyrody PAN); informacje dostarczone przez tzw. Wojewódzkie Zespoły Realizacyjne; dane opublikowane w ostatnim dziesięcioleciu;  dane niepublikowane, udostępnione przez różne organizacje i indywidualnych informatorów.    W polskiej bazie OSO Natura 2000 zastosowano wszystkie wymienione wcześniej kryteria C1-C7. Kryterium C7 użyto w przypadkach gatunków, które występują w Polsce stosunkowo licznie i w rozproszeniu, ale lokalnie nie osiągają liczebności 1% populacji krajowej (np. derkacz czy bocian biały), albo których liczebność zbliża się do progu 1%, albo są bardzo trudne do policzenia a wiadomo, że na danym terenie (w porównaniu z innymi terenami) występują w dużym zagęszczeniu. Po skompletowaniu wszystkich możliwych do zebrania danych o ptakach i ich liczebności stwierdzonych na konkretnych obszarach całego kraju, bazując na informacjach na temat wielkości populacji poszczególnych gatunków, dostępnych w piśmiennictwie krajowym i europejskim, i  po zastosowaniu omówionych wyżej kryteriów waloryzujących, zaproponowano utworzenie w Polsce 141 Obszarów Specjalnej Ochrony. Ich łączna powierzchnia w skali kraju stanowi około 15% w stosunku do powierzchni całkowitej (z podliczenia tego wyłączono 3 OSO morskie, znajdujące się w polskiej strefie ekonomicznej Bałtyku). Rozkład liczby i powierzchni OSO w poszczególnych województwach jest bardzo zróżnicowany i wynosi od 1 do 18 obszarów w województwie, zajmując powierzchnię od 1% do 32% areału danego województwa. Najmniejszy z zaproponowanych OSO ma powierzchnię nieco ponad 120 ha, największy prawie 360 000 ha. Największa liczba OSO mieści się w przedziale 10 000-50 000 ha.       Siedliskami zajmującymi największe powierzchnie w obrębie OSO są lasy, doliny rzeczne i inne siedliska wodne. Trzy OSO o łącznej powierzchni bliskiej 880 000 ha zaproponowano na Bałtyku, w polskiej strefie ekonomicznej.    W poszczególnych OSO wykazano bardzo różną liczbę gatunków kwalifikujących. W przypadku 10 OSO jest to zaledwie 1 gatunek, a w kilkunastu przekracza 20 (21-41) gatunków. w sumie najwięcej gatunków kwalifikujących stwierdzono na obszarach dolin i ujść dużych rzek (np. Biebrzy, Pilicy, Odry, Warty i Wisły) oraz w OSO Ostoja Ińska (woj. zachodniopomorskie) i w OSO Puszcza Białowieska. w tym miejscu należy jednakże zdecydowanie podkreślić fakt, że na uzyskany wynik znaczący wpływ miało nie tylko bogactwo lokalnej awifauny, ale również i różny stopień zbadania awifauny w różnych okolicach kraju.    Wśród polskich przyrodników, w tym również wśród części ornitologów utarło się przekonanie, że najważniejsze dla waloryzacji OSO są gatunki załącznikowe (wymienione w Załączniku i DP), a w rzeczywistości przy waloryzacji OSO bardzo ważną rolę odgrywają również gatunki wędrowne, w załączniku tym nie wymienione. Po wykonaniu polskiej bazy OSO i wstępnym przeanalizowaniu jej zawartości okazało się, że w waloryzacji polskich OSO wzięło udział 79 gatunków załącznikowych i 79 gatunków wędrownych. Daje to orientację, że jedynie 61% gatunków z polskiej listy gatunków załącznikowych odegrało decydującą rolę przy tworzeniu sieci Natura 2000 w Polsce. Wynika to przede wszystkim z faktu, że prawie 40% gatunków załącznikowych należy do ptaków przelotnych, bardzo rzadko spotykanych w naszym kraju.    W większości przypadków do waloryzacji OSO w Polsce posłużyły liczebności z okresu lęgowego, a więc liczebność danych gatunków na danym obszarze wynosiła co najmniej 1% krajowej populacji lęgowej.    Spośród gatunków globalnie zagro- żonych, występujących w liczebnościach kwalifikujących obszar jako OSO (C1), najczęściej zanotowano derkacza Crex crex (36 OSO), następnie bielika Haliaetus albicilla (31 OSO), podgorzałkę Aythya nyroca i wodniczkę Acrocephalus paludicola (16 OSO), dubelta Gallinago media (13 OSO) oraz orlika grubodziobego Aquila clanga (2 OSO). Dodatkowo bielik i derkacz znalazły się w 58 i 76 OSO w ilościach mniejszych od wartości progowych, jednak w sumie zawierających 8% i 3% krajowych populacji tych gatunków. z pozostałych gatunków dodatkowo znalazły się w minimalnej liczbie w innych OSO tylko wodniczka i dubelt.         Tereny lęgowe pięciu z sześciu gatunków zagrożonych globalnie - bielika, podgorzałki, dubelta, wodniczki i orlika grubodziobego, które znalazły się w granicach OSO, zawierają od 58% do 100% populacji krajowej. Jest to obraz zadowalający, gdyż większość populacji tych gatunków ma szanse ochrony w ramach europejskiej sieci terenów chronionych. Są to gatunki w kraju rzadkie czy bardzo rzadkie oraz dość dobrze poznane pod względem rozmieszczenia i liczebności.
Natomiast zupełnie inny obraz uzyskano dla szóstego gatunku z tej grupy - derkacza. Derkacz ma w Polsce status gatunku nielicznego, tylko lokalnie średnio licznego, występującego w bardzo różnych ilościach. Ocena jego liczebności wymaga zastosowania dość specyficznej metodyki. 1% populacji krajowej to około 400 samców. w polskiej sieci Natura 2000 znalazły się jedynie 4 takie obszary, na których liczebność derkacza jest bliska, czy nieco przekracza 1% populacji krajowej. Na terenie 32 OSO liczebność derkacza wynosi 50 do 280 samców - te liczebności potraktowano jako „stosunkowo wysokie” i przypisano im kryterium C7. w sumie, wszystkie OSO, na których stwierdzono ponad 50 samców, zawierają jedynie 5% populacji krajowej. Dodatkowe 3% derkaczy zanotowano w 76 OSO, w których gatunek ten występuje w ilościach poniżej wartości progowej. Istnieje zatem wiele terenów z mniejszą liczebnością derkacza lub jeszcze nie wykrytych z wysoką jego liczebnością, które nie weszły do sieci Natura 2000. Jest więc on jednym z tych gatunków, którym należałoby poświęcić więcej uwagi w przyszłych pracach związanych z programem Natura 2000.    Wśród najczęściej wymienianych w OSO innych gatunków z Załącznika i znalazły się bocian czarny Ciconia nigra (w 40 OSO), bąk Botaurus stellaris (39 OSO), puchacz Bubo bubo (36 OSO), żuraw Grus grus (35 OSO), rybitwa czarna Chlidonias niger (31 OSO), bocian biały Ciconia ciconia (29 OSO), kania czarna Milvus migrans (28 OSO), kania ruda Milvus milvus (28 OSO) i trzmielojad Pernis apivorus (28 OSO).      Warte wzmianki w tym miejscu wydają się jeszcze dwa inne gatunki z listy gatunków załącznikowych - żuraw Grus grus i bocian biały. Żuraw to gatunek, na którym koncentruje się uwaga wielu europejskich „ochroniarzy”, dawniej bardzo rzadki w Polsce, w ostatnich dziesięcioleciach zwiększający znacznie swoją liczebność, któremu obecnie przypisywany jest status gatunku średnio licznego, a w niektórych okolicach licznego. Liczebność krajowej populacji lęgowej żurawia jest obecnie oceniana na około 10 000 - 12 000 par. Zaledwie w 5 OSO liczebność żurawia wynosi około 1% populacji krajowej i aż w 22 OSO liczebność jest stosunkowo wysoka (C7), ale daleka od progu 1%. Tak więc żuraw jest wyraźnie niedoszacowany w sieci OSO, która obejmuje stosunkowo niewielką część krajowej populacji lęgowej, podobnie jak ma to miejsce w przypadku derkacza. Żurawia dotyczy jeszcze inne, dodatkowe kryterium - C5, pozwalające chronić jako OSO te tereny, na których koncentruje się on podczas wędrówek na zlotowiskach, w ilości co najmniej 3 000 osobników. Obszarów takich wyznaczono w Polsce 4, w północnej i  wschodniej części kraju.    Bocian biały, to gatunek bardzo rzadki w Europie Zachodniej (z wyjątkiem Hiszpanii), którego około 25% światowej populacji koncentruje się w Polsce. z jego udziałem w sieci Natura 2000 jest podobna sprawa, jak w przypadku żurawia - zaledwie w 3 OSO wystąpiło zagęszczenie bliskie 1% populacji lęgowej, a w 26 OSO gatunek ten występuje stosunkowo licznie (C7). w rejonie o największym jego zagęszczeniu w Polsce, w pasie wzdłuż północno- wschodniej granicy kraju, zaproponowano bardzo duży powierzchniowo OSO Warmińskie Bociany (ponad 350 000 ha). Na obszarze tym gnieździ się około 4% populacji krajowej i  powyżej 1% światowej populacji bociana białego. Niestety propozycja ta budzi znaczne sprzeciwy ze strony różnych grup lokalnych decydentów, którzy z niezrozumiałych względów nie tylko nie widzą w niej szansy dla regionu warmińsko- mazurskiego np. ożywienia turystyki przyrodniczej, ale wręcz traktują ją jako poważne zagrożenie dla rozwoju regionu   Na liście gatunków wędrownych pozostających poza Załącznikiem i DP, w podręczniku Komisji Europejskiej stanowiącym komentarz do wprowadzania DP w życie wymienione są 274 gatunki ptaków. w Polsce z tej listy stwierdzonych zostało 230 gatunków, jednakże bardzo wiele z nich to gatunki rzadkie i bardzo rzadkie. Jak wspomniano wyżej, spośród tej grupy ptaków jedynie 79 gatunków posłużyło do zwaloryzowania OSO. Wśród nich znajduje się 59 gatunków ptaków wodno-błotnych (perkozy Podicipedidae, czaplowate Ardeidae, kaczkowate Anatidae, chruściele Rallidae, siewkowce Charadrii, mewy Laridae i rybitwy Sternidae), jeden gatunek z rzędu szponiastych Falconiformes, 1 gatunek z rzędu grzebiących Galliformes, 1 gatunek gołębia Columbiformes, 1 gatunek kraskowych Coraciiformes i 16 gatunków należących do rzędu wróblowych Passeriformes.							Są wśród nich gatunki, które osiągają znaczną liczebność wyłącznie w okresie lęgowym, są takie które występują u nas tylko w okresie poza lęgowym, a wiele z nich występuje w odpowiednio dużych ilościach zarówno w okresie lęgowym, jak i poza lęgowym. Dla wszystkich tych gatunków uznawane jest tylko jedno kryterium - C3. Niektóre z tych gatunków należą do pospolitych, a reprezentowane są tylko w pojedynczych OSO. Do gatunków takich należą np. trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus i rokitniczka Acrocephalus schoenobaenus. Są to gatunki, o których liczebności w kraju brak jest dokładnej informacji.   Pięć gatunków najczęściej występujących jako waloryzujące OSO to gęgawa Anser anser (27 OSO), krwawodziób Tringa totanus (22 OSO), cyranka Anas querquedula (20 OSO), rycyk Limosa limosa (19 OSO) i czernica Aythya fuligula (18 OSO). W odniesieniu do gatunków wędrownych ma zastosowanie osobne kryterium odnoszące się do tych obszarów, na których występują skupiska ptaków wodno-błotnych w okresach wędrówek lub zimą, liczące co najmniej 20 000 osobników (C4). Takich OSO stwierdzono w Polsce 20. Najważniejsze z nich, tzn. skupiające największe ilości ptaków zimą i w okresie wędrówek to OSO Zatoka Pomorska, Zalew Szczeciński, Dolina Dolnej Odry, Zatoka Pucka, Ujście Wisły i Dolina Dolnej Wisły w zachodniej i północnej części kraju oraz OSO Jezioro Nyskie w południowo-zachodniej Polsce.    Istnieje w Polsce szereg gatunków występujących regularnie w okresie lęgowym czy poza lęgowym, które nie znalazły się wśród gatunków waloryzujących OSO. Przyczyna takiej sytuacji jest taka sama, jak wspominana wyżej - niewystarczająca znajomość liczebności konkretnych gatunków, tak w kraju jak i na konkretnych obszarach.         Co dalej?    Przy świadomości ogromnych zaniedbań w naszym kraju w dziedzinie badań krajowych zasobów przyrodniczych, zadanie jakie postawiono przed całym zespołem przygotowującym propozycje systemu Natura 2000 w  Polsce (tak OSO, jak i SOO) było niewiarygodnie trudne do wykonania.    Cały materiał wprowadzony do bazy OSO-Natura 2000, zawierającej tysiące zapisów, wymaga dalszej dokładnej analizy (gatunek po gatunku), jednakże bez zebrania dodatkowych danych terenowych, analiza taka nie doprowadzi do utworzenia rzeczywistej sieci OSO w Polsce. w  chwili obecnej, mimo niewątpliwie ogromnego postępu, jakiego dokonano na drodze lepszego poznania polskich zasobów przyrodniczych, stać nas jedynie na oceny przybliżone oraz wstępną propozycję sieci OSO. Docelowe, zadawalające wykonanie tego zadania może nastąpić jedynie w wyniku podjęcia programu oceniającego liczebność i rozmieszczenie wszystkich gatunków ptaków, ważnych z punktu widzenia Dyrektywy Ptasiej oraz monitorującego przemiany, jakim zasoby tych ptaków podlegają. Przykład działań podjętych przez niektóre państwa, które obecnie stanowią Unię Europejską, jest bardzo wymownym argumentem popierającym ten wniosek.    Przygotowanie i implementacja systemu Obszarów Specjalnej Ochrony nie kończy się jednak na etapie zamkniętym obecnie. Wykonany w ramach tego etapu projekt sieci OSO jest propozycją złożoną w Ministerstwie Środowiska, odpowiedzialnym za całość spraw związanych z wprowadzeniem i funkcjonowaniem systemu Natura 2000 w Polsce. Projekt ten został już poddany pierwszej dyskusji publicznej - we wszystkich województwach zostały przedstawione propozycje i uzyskane wstępne oceny lokalnych środowisk. Niestety, nie wszędzie idea Natury 2000 spotyka się z należytym zrozumieniem i wobec niektórych zaproponowanych obszarów wyrażane są sprzeciwy. Przytaczane kontrargumenty są często irracjonalnej natury. w chwili obecnej nie ma jeszcze w Polsce podstawy prawnej regulującej wprowadzenie i funkcjonowanie systemu Natura 2000, która zaistnieje po uchwaleniu nowej ustawy o ochronie przyrody. Przygotowywane propozycje sposobów ochrony i gospodarowania na obszarach Natura 2000 idą w kierunku zastosowania zasady równoważności gospodarki i ochrony przyrody, co w wielu sytuacjach oznaczać będzie kontynuację dotychczasowych sposobów gospodarowania danym obszarem.    Oprócz głosów sprzeciwu wobec niektórych terenów proponowanych do włączenia do sieci Natura 2000, pojawiają się głosy wyrażające krytykę wobec niewłączenia do systemu wielu innych obszarów, które zdaniem krytykujących na to zasługują. Należy tu więc podkreślić, że system Natura 2000 nie jest systemem zamkniętym, i że nowe tereny mogą być do niego sukcesywnie włączane. Jednakże dla sprawności i poprawności działania systemu niezbędne jest istnienie zespołu koordynującego całość spraw z nim związanych. Zespół taki musi mieć zapewnioną ciągłość funkcjonowania, czego do tej pory jeszcze nie uczyniono.    Jadwiga GROMADZKA (e-mail: [e-mail]) Maciej GROMADZKI (e-mail: [e-mail])      ^1 listy gatunków objętych ochroną, jak również listy gatunków łownych ustala w Polsce Minister właściwy do spraw środowiska. ^2 szlak wędrówkowy (ang. flyway, migration route) - umownie przyjęty obszar łączący lęgowiska, zimowiska i trasy przelotu wyraźnie wyodrębniających się wędrówkowych grup ptaków.

---