1.Pojęcia podstawowe:
Kopalina - minerał, skała lub naturalna substancja ciekła lub gazowa, stanowiąca przedmiot eksploatacji górniczej.
Kopaliny ze względu na stan skupienia dzieli się na:
- stałe ( węgiel, rudy, surowce skalne)
- płynne (ropa naftowa, rtęć, wody podziemne)
- gazowe ( gaz ziemny, hel )
Surowiec - kopalina wydobyta, przeznaczona do użytkowania a także użyteczne produkty przeróbki ( uszlachetniania, wzbogacania) kopaliny. Pierwotnymi źródłami surowców mineralnych są złoża kopalin użytecznych. ą
Złoże - naturalne nagromadzenie minerałów i skał oraz innych substancji stałych, gazowych i ciekłych, których wydobywanie może przynieść korzyść gospodarczą.
Złoże antropogeniczne - sztuczne nagromadzenie surowca mineralnego, który może być przedmiotem eksploatacji.
Surowiec mineralny - kopalina wydobyta, przeznaczona do użytkowania a także użyteczne produkty przeróbki ( uszlachetniania, wzbogacania) kopaliny. Pierwotnymi źródłami surowców mineralnych są złoża kopalin użytecznych.
Składnik użyteczny - składnik decydujący o surowcowym przeznaczeniu kopaliny.
Kopalina główna to kopalina o wyraźnie wyższej wartości ekonomicznej lub użytkowej w stosunku do innych kopalin z nią współwystępujących.
2. Metody poszukiwania złóż.
Analiza perspektyw występowania złoża na danym obszarze opiera się na zgromadzeniu
a)przesłanek i oznak np. aureoli złożowych w których występują podwyższone zawartości pierwiastków (zwykle metali) w glebie, wodach, roślinach., rejestracji anomalii geofizycznych, opisów odkrywek, wychodni, starych zrobów górniczych
b) analizie budowy geologicznej, również pod kątem oznak i pułapek wystąpienia gazu i ropy. Po naniesieniu tych danych na mapę przystępujemy do pośrednich lub bezpośrednich metod badawczych.
Metody pośrednie
Metoda okruchowa polega na dokładnej analizie materiałów naniesionych przez rzeki (posuwając się w górę rzeki) co daje aureolę rozsiania mechanicznego i doprowadza do wychodni złoża.
Metoda szlichowa polega na badaniu drobnego materiału piaszczystego lub ilastego przynoszonego przez wody rzek, potoków, prądy morskie.
Nazwą szlichy określa się wydzieloną z tych skał frakcję minerałów ciężkich o gęstości wyższej od kwarcu ( 2,65 g/cm3). Koncentrat powysuszaniu bada się mineralogicznie i nanosi na mapę. Jest to metoda prosta stosowana w poszukiwaniach rozsypowych złóż złota, platyny i kamieni szlachetnych.
Metody geofizyczne .Jest kilka metod geofizycznych stosowanych do poszukiwania złóż. Są to metody:
Magnetyczne - stosowane do poszukiwania złóż magnetytu, pirotynu czasem hematytu. Wykorzystuje się tu zjawisko powstawania w otoczeniu tych złóż pola magnetycznego zakłócającego naturalne pole magnetyzmu ziemskiego (anomalia magnetyczna).
Grawimetryczne - stosowane w poszukiwaniu złóż dużych, charakteryzujących się wyraźnie wyższą (złoża różnych metali) lub niższą (złoża soli i węgli brunatnych) gęstością kopaliny w stosunku do skał otaczających. Anomalie dotyczą pola grawitacyjnego (anomalie siły ciężkości). Utrudnieniem jest duża zmienność budowy geologicznej i morfologii terenu.
Radiometryczne - stosowane do poszukiwania złóż pierwiastków promieniotwórczych. Anomalie wykazują intensywność promieniowania gamma lub beta bądź intensywność emanacji gazów radioaktywnych w glebie.
Geoelektryczne - szeroko stosowane poszukiwaniach złóż wielu różnych grup surowców np. metali, surowców skalnych, kwarcu, barytu. Wykorzystuje się w tej metodzie różnice w przewodnictwie elektrycznym kopalin i skał otaczających ( pomiar oporu elektrycznego, sądowania poziome i pionowe.
Sejsmiczne - stosuje się w poszukiwaniach złóż w seriach osadowych, zwłaszcza w poszukiwaniu ropy i gazu ziemnego. Wykorzystywane są własności sprężyste skał, mierząc prędkość rozchodzenia się fal sprężystych, wywołanych sztucznie za pomocą wybuchu lub uderzenia. Fale sejsmiczne mają w różnych skałach różną prędkość rozchodzenia się.
Bezpośrednie metody poszukiwawcze,
Gdy oznaki czy metody pośrednie wykazują możliwość istnienia złoża w terenie poszukiwań stosujemy metody poszukiwawcze pozwalające na dotarcie do złoża, stwierdzenie głębokości zalegania, miąższości, pobranie prób do określenia jakości i oceny wartości gospodarczej.
Metody bezpośrednie to roboty górnicze prowadzone z powierzchni jak: wkopy, rowy poszukiwawcze, szybiki, szyby, sztolnie, chodniki, upadowe oraz wiercenia ręczne i mechaniczne wg ustalonej siatki.
3. Formy złóż:
Przez formę złoża rozumiemy geometryczny kształt nagromadzenia kopaliny.
Wyróżnia się następujące formy złóż:
- izometryczne : gniazda, kieszenie, sztokwerki
- słupowe : wysady, kominy, pnie
- płytowe : pokłady, soczewki, żyły, szliry
- złożone : nieregularne kombinacje kilku form
4.Budowa złoża
Usytuowanie złoża w górotworze - Aby usytuować pokład (złoże) w przestrzeni górotworu należy znać jego bieg, upad, kierunek zapadania oraz głębokość zalegania.
Bieg lub inaczej rozciągłość (lub szerzenie złoża) jest to ślad przecięcia płaszczyzny stropu lub spągu z płaszczyzną poziomą. Kierunek biegu - to azymut.
Budowa wewnętrzna złoża, to przede wszystkim rozmieszczenie kopaliny w złożu.
Miąższość złoża (m) - jest to najkrótsza odległość między stropem i spągiem, mierzona w kierunku prostopadłym.
Parametry złoża są to te jego cechy, które można wyrazić w sposób ilościowy.
Procentowa zawartość składnika użytecznego (p), Zasobność (q).
Przez zmienność złoża rozumiemy zróżnicowanie jego cech (parametrów) w poszczególnych punktach. Może to byś zróżnicowanie ilościowe (m, p ) lub jakościowe (forma złoża, skład mineralny)
5. Klasyfikacja przemysłowa złoża :
Kopaliny energetyczne (ropa naftowa, gaz ziemny, węgiel kamienny, itp.)
Kopaliny metaliczne:
Rudy:
Żelaza(Fe)
Metali staliwnych(Mn,Cr)
Metali nieżelaznych(Cu,Pb)
Metali kruchych(As,Bi)
Metali lekkich(Al.,Be)
Metali szlachetnych(Ag,Au)
Pierwiastków promieniotwórczych
Metali rzadkich
Lantanowców
Kopaliny niemetaliczne:
Chemiczne (sole, fluoryty) ; Ceramiczne (gliny, glinki) ; Ogniotrwałe (łupki, kwarc)
Budowlane (piaski, piaskowce) ; Specjalne (kreda, grafit)
6. GENEZA WĘGLA
Węgiel jest kaustobiolitem - organiczną skałą palną powstałą z materiału roślinnego, który w procesie przemian bio- i geochemicznych ulegał wzbogaceniu w pierwiastek C.
Humolity - torf, węgiel brunatny, węgiel kamienny powstające w procesie torfienia.
Sapropelity - szlam gnilny, sapropelowe węgle kamienne (boghed i kennel)i sapropelowe węgle brunatne (dysodyl) powstałe w procesie gnicia.
Liptobiolity powstają w procesie próchnienia z części najbardziej odpornych na rozkład. Należą tu żywice kopalne i bursztyn, wosk ziemny i piropissyt.
Torfienie jest to powolny rozkład resztek roślinnych na obszarze torfowiska.
Gnicie jest rodzajem rozkładu materiału roślinnego i zwierzęcego, zachodzącym w środowisku wodnym, bezodpływowym, bez dostępu powietrza, przy udziale bakterii anaerobowych.
Próchnienie zachodzi wtedy gdy części obumarłych roślin są wystawione na intensywne działanie tlenu z powietrza, przy równoczesnym działaniu bakterii.
Butwienie jest to powolny proces rozkładu substancji roślinnych w warunkach ograniczonego działania tlenu z powietrza przy udziale bakterii glebowych.
Faza biochemiczna: butwienie, torfienie, gnicie i próchnienie
Faza geochemiczna: diageneza (powstaje węgiel brunatny), metamorfozę ( węgiel kamienny i antracyt).
B) prawo Hilta w miarę wzrostu głębokości występowania pokładu wzrasta w nim zawartość pierwiastka C, a maleje zawartość części lotnych.
C) szereg węglowy
Torf, węgiel brunatny miękki, węgiel brunatny twardy, węgiel kamienny, antracyt, grafit.
7. Górnośląskie Zagłębie Węglowe GZW
GZW główne zagłębie Polski. Wszystkie czynne kopalnie ( wyjątek Bogdanka) ponad 78 % udokumentowanych zasobów bilansowych polskich węgli kamiennych. Powierzchnia GZW 5800km2, a złoża eksploat. ok. 1100 km2. Zagłębie tworzy nieckę w trójkątnym kształcie . Północny wierzchołek tego trójkąta sięga po okolice Tarnowskich Gór, podstawa ciągnąca się wzdłuż linii Ostrawa- Kraków opiera się o Karpaty.
Utwory karbonu zapadają się głęboko pod szlifowe osady Karpat a miąższość ich wzrasta w miarę przesuwania się ku południowi, przekraczając 2000m.
Warstwy produktywne utwory górnego karbonu, dwa piętra: namur i westfal. W spągu karbonu produktywnego występuje karbon dolny i dewon. Osady karbonu produktywnego osiągają największą miąższość w zachodniej części Zagłębia (ponad 6000m) Ku wschodowi miąższość stopniowo maleje i na wschodnim krańcu niecki wynosi tylko 2500m. Podobnie zmniejsza się liczba pokładów kierunku z zachodu na wschód.
Cała seria utworów karbonu produktywnego jest podzielona na trzy grupy:
- brzeżną (ok. 3000 m miąższości)
- siodłową ( ok. 250 m miąższości)
- łękową (ok. 3000 m miąższości)
Warstwy grupy brzeżnej występują na krańcach zagłębia, a następnie zapadają się w głąb środkowej części są praktycznie nie osiągalne dla eksploatacji. Warstwy te mają charakter para liczny. Charakteryzują się dużym udziałem łupków i drobnoziarnistych piaskowców. We wszystkich warstwach występują poziomy z fauną morską. Pokłady węgla są liczne chodź cienkie- rzadko sięgają miąższość 1-1,5m. Ze względu na wysoki stopień uwęglania odznaczają się dobrą jakością i nadają się do eksploatacji. W pokładach tych występuje węgiel koksujący. Z warstw grupy brzeżnej eksploatuje się węgle w okręgu Rybnickim i częściowo Dąbrowy Górniczej.
Nad warstwami grupy brzeżnej leży najbogatsza seria węglonośna- grupa siodłowa. Warstwy siodłowe wydźwignięte są ku górze tworząc siodło tektoniczne ciągnące się od Zabrza do Sosnowca. Występują tu pokłady węgla o największej miąższości i wysokiej jakości. Warstwy siodłowe najlepiej rozwinięte są w zachodniej części siodła. Miąższość ich w okolicy Zabrza dochodzi do 220m,na wschodzie maleje do 20m. W zachodniej części tej serii występuje sześć nadających się do eksploatacji pokładów, które ku wschodowi łączą się w jeden gruby pokład 510 (dawniej zwany Reden) pokład ten występuje w okręgu dąbrowskim. Jego średnia miąższość wynosi 12m, a gdzieniegdzie sięga od 15-20m.
Warstwy łękowe wypełniają środek niecki węglowej. W grupie tej rozróżniamy : warstwy rudzkie, orzeskie, łaziskie i libiaskie. Jedynie w warstwach rudzkich o miąższości 700m, leżących bezpośrednio na warstwach siodłowych, występuje wiele pokładów nadających się do eksploatacji.
Zagłębie GZW ma kształt niecki w której młodsze osady karbonu produktywnego to jest warstwy łękowe, są tektonicznie słabo zaburzone. Wynurzające się spod nich warstwy brzeżne i siodłowe- wykazują silniejsze zaangażowanie tektoniczne. Ruchy tektoniczne zachodziły już po osadzeniu się warstw karbońskich. Hercyńskie i młodsze ruchu górotwórcze sfałdowały pod koniec karbonu serię produktywną, tworząc szereg fałdów, nasunięć, uskoków i spękań. Najsilniej fałdowania zaznaczyły się w zachodniej części zagłębia w obrębie wychodni warstw grupy brzeżnej.
Największe znaczenie dla przemysłu węglowego ma siodło główne. W jego obrębie na przestrzeni 150 km2 wydźwignięte są warstwy karbonu produktywnego. Węgle górnośląskie wykazują bardzo duża zmienność zawartości pierwiastka C, przy czym podlegają one prawu Hilta. Najlepsze gatunki węgla występują w zachodniej części zagłębia w obrębie warstw brzeżnych. Ku wschodowi występują gatunki węgla coraz niższej jakości. Podobnie jakość węgla zmienia się w kierunku pionowym a więc od stropu do spągu serii węglonośnej wzrasta zawartość pierwiastka C, zmniejsza się natomiast zawartość części lotnych. Najuboższe w pierwiastek C węgle występują w grupie łękowej, przy czym zawartość C zmniejsza się z zachodu na wschód.
W GZW występują wszystkie typy technologiczne węgli kamiennych od energetycznych typu 31do węgli koksowych typu 37, w śladowych ilościach obecny jest również antracyt. Średnie zawartości popiołu wahają się w granicach 11 -17%, a siarki całkowitej 0,59-2,3%.
Udokumentowane zasoby bilansowe złóż węgla kamiennego GZW wynoszą 35 87 mln ton. Prawie ¾ zasobów to węgle energetyczne, ¼ to węgle koksujące.
8. Lubelskie Zagłębie Węglowe
LZW od naszej granicy wschodniej w rejonie Hrubieszowa, w kierunku północno-zachodnim aż pod Warszawę. Obszar odkryty przez prof. J. Samsonowicza w 1938 r. Przyjmuje się ok. 9100 km2 jako obszar zdefiniowanych perspektyw złożowych i grubości nakładu od 360 do ponad 1000m. Grubość utworów karbońskich wynosi ok. 2600m i dzieli się na 3 serie litologiczne:
-seria najstarsza, to utwory z wapieniami i cienkimi pokładami węgla, ma charakter paraliczny (zapadliska morskie).
-seria piaskowca z licznymi pokładami węgla o grubości od 0,8 do 3,0 m, ma charakter paraliczno-limniczny.
- najmłodsza seria to utwory limniczne ze zmienną ilością pokładu węgla (zapadliska śródlądowe).
Miąższość serii zawierającej pokłady węgla o wartości przemysłowej wynosi maksymalnie 700m. Produktywny karbon lubelski występuje pod pokrywą osadów młodszych na rozmaitych głębokościach. Najpłycej osady te leża w południowo-wschodniej części depresji nadbużańskiej (nieco poniżej 300m), najgłębiej na północnym zachodzie, gdzie zanurzają się na głębokość poniżej 1000m a nawet 2000m.
Na terenie zagłębia czynna jest tylko jedna kopalnia Bogdanka, która eksploatuje złoże zajmujące około 57 km2, co stanowi 0,5% obszaru zagłębia. Złoża rezerwowe zajmują obszar 340 km2, a złoża rozpoznane wstępnie 610 km2. Zasoby węgla kamiennego Zagłębia Lubelskiego bilansowe wynoszą 9 288 mln ton. Są to głównie węgle energetyczne typu 31-33, ale na dużych głębokościach stwierdzono również węgle typu 34-37. Zawartość popiołu wynosi średnio 14,63%, a średnia zawartość siarki całkowite jod 1,21 do1,46%.
9. Typy budowy złóż węgli brunatnych (przykłady)
Dotychczas rozpoznane złoża węgla brunatnego ze względu na styl budowy można podzielić na 4 typy.
1. Pokładowy - charakteryzuje się poziomym, lub prawie poziomym zaleganiem. W budowie ich bierze udział jeden, dwa lub więcej pokładów węgla. Złoża te go typu występują na obszarach o stosunkowo prostej budowie geologicznej np. złoża wielkopolskie rejonu Konina i Adamowa czy złoża na monoklinie przedsudeckiej Legnica i Ścinawa. W Złożu Adamów występuje jeden pokład w węgla brunatnego o grubości 6-7m
2. Złoża typu tektonicznego - charakteryzują się duża miąższością pokładów przy równoczesnym ograniczonym zasięgu poziomym. Materiał organiczny gromadził się na większych zapadliskach i rowach tektonicznych. Złoża tr mają największą wartość , gdyż ich eksploatacja pozwala na szybką amortyzację kosztów budowy kopalni. Do złóż typu tektonicznego należą; Turów, Bełchatów, Mosina, Czempin, Gostyń, Lubstów. Złoża Czempin, Krzywin i Gostyń występujące w rowie poznańskim nie powinny być eksploatowane ze względu na ochronę powierzchni i wysoką klasę gruntów rolnych.
3. Złoża zaburzone glacitektoniczne - Są to złoża pokładowe, które uległy zaburzeniom glacjalnym i obecnie mają formę skomplikowanych struktur, wśród których dominują nafałdowania i złuskowania. Są one bardzo trudne w eksploatacji górniczej. Złoża te występują w zachodniej części kraju. Do największych należy złoże Babina oraz Sieniawa koło Sulęcina
4. Złoża na wysadach solnych - znane z obszaru Wału Kujawsko-pomorskiego i ograniczone są do występujących tam wysadów. Na Kujawach i północnych obszarach polski występują na znacznych głębokościach pokłady soli kamiennej i potasowej. Sól w głębi ziemi zachowuje się plastycznie i pod wpływem ruchów górotwórczych jest wyciskana ku górze. Gdy wysad solny znajdzie się w pobliżu krążenia wody gruntowej , wówczas część soli zostanie wypłukana tworząc puste komory. Z czasem warstwy leżące powyżej komory uginają się lub zapadają pod własnym ciężarem tworząc zagłębienia wypełnione wodą. Takie obniżenie powoli zarasta roślinnością z której tworzy się torf. Dno torfowiska obniża się gdyż sól jest stale wypłukiwana i stale przyrastają nowe warstwy torfu. W ten sposób powstają złoża węgla o znacznej niekiedy miąższości. Przykładem złoża na wysadzie solnym jest Rogoźno.
10. Rejony występowania węgli brunatnych
Wyróżnia się następujące rejony ich występowania :
1. Rejon dolnośląski - ze złożami : Turów, Legnica, Ścinawa
2. Rejon wielkopolski - ze złożami konińskimi i adamowskimi
3.Rejon lubuski w którym wyróżnia się złoża zaburzone glacitektonicznie jak eksploatowane złoże Sieniawa i wiele małych niegdyś eksploatowanych podziemnie (Mosty, Gubin, Cybinka)
4.Rejon łódzki - ze złożami Bełchatów i Rogoźno
16. Występujące na obszarze Polski, obecnie nieeksploatowane rudy.
Rudy żelaza i wanadu, rudy molibdenowo-wolframowo-miedziowe, rudy arsenu, rudy cyny, rudy niklu, rudy złota,
Rudy uranu
Złoża rejonu Konina i Adamowa
W środkowej części synklinorium łódzkiego, na obszarze około 40 km2 , na północ od Konina, występują w nieregularnych nieckach sedymentacyjnych złoża węgla brunatnego. Największe z nich to złoże Pątnów, podzielone na mniejsze obszary złożowe : już wyeksploatowane Pątnów I i Jóźwin (Pątnów II) oraz obecnie eksploatowane Pątnów III i Pątnów IV. Udokumentowanych jest jeszcze kilka złóż jak Piaski, Ościsłowo, Dęby Szlacheckie, a eksploatowane są jeszcze węgle ze złoża Drzewce. W rejonie Adamowa eksploatowane są obecnie złoże Władysławów, Koźmin - Pole Południowe oraz Adamów. Wszystkie niecki sedymentacyjnie są wypełnione osadami trzeciorzędowymi czwartorzędowymi, a w podłożu znajdują się margle i wapienie górnej kredy. W całym rejonie występuje jeden pokład węgla brunatnego o zmiennej miąższości od 3 do 18 m. W spągu zalegają drobnoziarniste piaski, rzadziej iły, a w stropie płatami trzeciorzędowe piaski nadwęglone i iły poznańskie oraz utwory czwartorzędowe. W rejonie Konina, w odległości 30 km na zachód występuje jeszcze jedno złoże Lubstów - zalegające w niewielkim rowie tektonicznym z dwoma pokładami węgla. Górny cienki około 3 m to pokład koniński, dolny o grubości średnio 68 m to pokład lubstowski. Kopalnia Lubstów kończy już wydobycie ze względu na wyczerpywanie się zasobów.
Złoże Legnica rozciąga się na przestrzeni około 100 km2, pomiędzy Legnicą a Lubinem w obrębie monokliny przedsudeckiej. Na obszarze złoża wyodrębniono trzy części : pole Legnica Wschód i pole Legnica Zachód, rozdzielone od siebie obszarem bezwęglowym, łączą się w kierunku północnym w pole Legnica Północ. Od strony północnej złoże Legnica graniczy ze złożem Ścinawa. Niecka sedymentacyjna obecnych złóż wypełniona jest miąższym, około 200 m kompleksem trzeciorzędowych osadów ilasto-mułkowo-piaszczystych. Zalegają one na staropaleozoicznych łupkach metamorficznych i ich zwietrzelinie. Lokalnie występują bazalty i tufy. Są to przejawy wulkanizmu trzeciorzędowego oraz alpejskich ruchów tektonicznych, które spowodowały znaczne deniwelacje podłoża.
Na zwietrzelinie łupków metamorficznych zalegają iły kaolinowe, piaski i żwiry. W ich stropie we wschodniej i północno-wschodniej części złoża Legnica Wschód, występuje pokład węglowy (III) o średniej grubości 9,3 m. Powyżej nad warstwą piasków występuje pokład główny złoża Legnica - II pokład łużycki. W polach Legnica E i Legnica W, pokład ten jest na ogół jednolity, ma średnią grubość około 16 m, ale może też wykazywać wyklinowania, a także pogrubienia nawet do 30 m.
W złożu Legnica Zachód występuje na części obszaru powyżej pokładu II, pokład IIA, którego odpowiednikiem w złożu Legnica Wschód są soczewki węglowe. Na obszarze pola Legnica Północ stwierdzono dwie ławice węglowe pokładu łużyckiego II, dolna o grubości 5 m i górna o grubości 15 m.
W stropie serii węglowej zbudowanej z utworów klastycznych występuje jeszcze jedna względnie ciągła warstwa węglowa o maksymalnej grubości 3 m. Jest to pokład I zwany też pokładem Henryk.
Złoże Bełchatów
Złoże węgla brunatnego Bełchatów znajduje się w środkowej Polsce w rowie tektonicznym Kleszczowa, rozciągającym się w kierunku W - E . Rów ma długość 40 km i szerokość 1,5 - 3,5 km i skomplikowaną budowę spowodowaną licznymi systemami dyslokacji, które dzielą go na trzy pola. Idąc od zachodu są to : pole Szczerców, pole Bełchatów i pole Kamieńsk.
Eksploatowane pole Bełchatów ograniczone jest na zachodzie wysadem solnym Dębiny, a na wschodzie uskokiem Widawki. Podłoże miocenu wypełniającego rów oraz ściany rowu stanowią węglanowe utwory jury i kredy. Węgle brunatne zalegają na głębokości od 130 do 200 m.
. Grubość serii węglowej wynosi od 30 do 100 m. Nad nią znajduje się seria nadwęglowa z dwoma kompleksami ilasto-piaszczystym i ilasto -węglowym z pokładem węgla; w spągu zaś seria podwęglowa - piaszczysto-ilasto-mułkowa z cienkimi soczewkami węgla.
Złoże Turów
Złoże węgla brunatnego Turów stanowi wschodnią część Górnołużyckiego Zagłębia Węglowego. Położone jest w zapadliskowej strukturze niecki żytawskiej, której podłoże zbudowane jest z granitów i intruzji bazaltowych. Osady trzeciorzędowe nagromadzone w niecce żytawskiej osiągające miąższość ponad 350 m można podzielić na pięć kompleksów : warstwy spągowe, dolny pokład węgla brunatnego, warstwy międzywęglowe, górny pokład węgla brunatnego, warstwy stropowe.
Dolny pokład (I) charakteryzuje się znaczną ciągłością występowania, ma liczne wkładki ilaste w części spągowej, średnią grubość 20 -30 m. W kierunku zachodnim przechodzi na teren Niemiec, nie osiąga tam jednak grubości przemysłowej. Górny pokład (II) ma większy zasięg niż dolny i miąższość w granicach 18 - 35 m. Ponad pokładem górnym i warstwami międzwęglowymi znajduje się jeszcze nieciągły, rozwarstwiony, wybitnie ksylitowy, na znacznej części obszaru już wyeksploatowany - III pokład węglowy złoża Turów. Pokład III w części północnej łączył się z pokładem II i był razem eksploatowany. Nadkład złoża stanowią czwartorzędowe osady lodowcowe i rzeczne o grubości około 40 m.
11. Główne kopalnie węgla brunatnego.
KWB „KONIN” w Kleczewie ; KWB „SIENIAWA” ; KWB „BEŁCHATÓW”
KWB „TURÓW” ; KWB „ADAMÓW”
12. Kopaliny towarzyszące węglom brunatnym
Złoża rejonu Konina i Adamowa
Wszystkie niecki sedymentacyjnie są wypełnione osadami trzeciorzędowymi i czwartorzędowymi, a w podłożu znajdują się margle i wapienie górnej kredy
W spągu zalegają drobnoziarniste piaski, rzadziej iły, a w stropie płatami trzeciorzędowe piaski nadwęglone i iły poznańskie oraz utwory czwartorzędowe.
Złoże Legnica
Niecka sedymentacyjna obecnych złóż wypełniona jest miąższym, około 200 m kompleksem trzeciorzędowych osadów ilasto-mułkowo-piaszczystych. Zalegają one na staropaleozoicznych łupkach metamorficznych i ich zwietrzelinie. Lokalnie występują bazalty i tufy. Są to przejawy wulkanizmu trzeciorzędowego oraz alpejskich ruchów tektonicznych, które spowodowały znaczne deniwelacje podłoża. Na zwietrzelinie łupków metamorficznych zalegają iły kaolinowe, piaski i żwiry. W ich stropie we wschodniej i północno-wschodniej części złoża Legnica Wschód, występuje pokład węglowy (III) o średniej grubości 9,3 m. Powyżej nad warstwą piasków występuje pokład główny złoża Legnica
Złoże Bełchatów
Grubość serii węglowej wynosi od 30 do 100 m. Nad nią znajduje się seria nadwęglowa z dwoma kompleksami ilasto-piaszczystym i ilasto -węglowym z pokładem węgla; w spągu zaś seria podwęglowa - piaszczysto-ilasto-mułkowa z cienkimi soczewkami węgla.
13 Geneza bituminów
Proces tworzenia podobny jest do procesu powstawania węgli, ale związany jest wyłącznie ze skałami osadowymi pochodzenia morskiego ( ryby, otwornice, rosliny morskie), warunki redukcyjne, początkowo stałe kerobituminy, później płynne i gazowe protobituminy.
W fazie biochemicznej nagromadzona substancja organiczna ulega rozkładowi. Proces rozkładu przebiega przy udziale bakterii beztlenowych. Rezultatem tego procesu jest zubożenie materii organicznej w tlen a wzbogacenie w węgiel i wodór. Nowo powstała substancja - to kerosen, z którego w stadium geochemicznym tworzy się ropa naftowa. Rozkład substancji kończy się w momencie przysypania jej na dnie morskim materiałem nieorganicznym.
W fazie geochemicznej działają temperatura i ciśnienie statyczne lub dynamiczne. Ciśnienie statyczne działa poprzez nacisk warstw nadległych; dynamiczne spowodowane jest ruchami górotwórczymi, wskutek których warstwy ulegają sfałdowaniu. Podczas fałdowania zawarty w skałach kerosen. pod wpływem ciśnienia, a następnie obniżenia się dna, dostaje się w strefy wysokiej temperaturze. Pod tym wpływem ciśnienia i temperatury kerosen przeobraża się w ropę naftową. Jeżeli osady nie ulegną zaburzeniom tektonicznym, kerosen nie przeobrazi się w ropę naftową, powstaną łupki bitumiczne.
B)Warunki powstania złoża ropno-gazowego
- istnienie źródła dostarczającego gaz i ropę
- istnienie zbiornika w którym te substancje mogłyby się nagromadzić
- istnienie otoczenia nieprzepuszczalnego, izolującego złoże od wpływów zewnętrznych i spadku ciśnienia
C) Skały macierzyste i kolektory ropy
Ropa może tworzyć zbiorniki w skałach o odpowiedniej porowatości i odpowiednim ułożeniu. Jeżeli warstwy leżą poziomo to ropa jest rozproszona i nie tworzy zbiornika.
Do skał roponośnych należą: piaski, żwiry, piaskowce, wapienie i porowate dolomity -są to tzw. kolektory ropy.
Powstanie substancji bitumicznej wiąże się ze skałami ilastymi. Łupki są skałami w których nagromadziła się i przeobraziła w ropę substancja organiczna - są to tzw. skały macierzyste. Z tych skał macierzystych ropa migruje i gromadzi się w kolektorach.
B i t u m i n y są mieszaniną węglowodorów (utwory organogeniczne)
a) petrobituminy - rozpuszczalne w dwusiarczku węgla (ropa naftowa, gaz ziemny ,asfalt, asfaltyt i ozokeryt (wosk ziemny).
b) kerobituminy - nierozpuszczalne w dwusiarczku węgla (łupki bitumiczne, substancja organiczna ze skał roponośnych czyli kerogen i algi kopalne.
Bituminy występują jako :
stałe - asfalty, asfaltyty, ozokeryt i łupki bitumiczne
płynne - ropa naftowa
gazowe - gaz ziemny, hel
Te trzy fazy substancji bitumicznej mogą przechodzić stopniowo jedna w drugą pod wpływem zmian ciśnienia i temperatury. Przy wzroście temperatury substancje stałe mogą przechodzić w stan płynny i gazowy. Pod wpływem wzrostu ciśnienia, składniki gazowe mogą przechodzić w stan płynny, a po zmniejszeniu ciśnienia, może nastąpić ponowne przejście ze stanu płynnego w gazowy. Przypuszcza się że węglowodory stałe jak asfalt, asfaltyt i ozokeryt mogą być produktami utlenienia węglowodorów płynnych, lub też mogą stanowić pozostałość po wyparowaniu składników lżejszych. Węglowodory gazowe towarzyszą zawsze ropie naftowej, ale mogą też tworzyć samodzielne złoża
22. Złoża siarki
Złoża siarki: Powiat tarnobrzeski, sandomierski, staszowski, lubaczowski
23.Gipsy i anhydryty
Gipsy i anhydryty to siarczany wapnia towarzyszące złożom soli kamiennej i potasowo-magnezowej
CaSO4*2H2O -- gips ; CaSO4 -- anhydryt
Złoża: Lubichów, Nowy Ląd, Nowy Ląd - Pole Radłówka, Borków-Chwałowice, Leszcze,
Przemysł chemiczny, odlewniczy, ceramiczny, medyczny, produkcja cementu, sztukateria
14. Złoża kondensatowe, rejony wystepowania ropy i gazu w Polsce
W Polsce w 2010 roku były udokumentowane 82 złoża ropy naftowej, w tym w Karpatach - 29 złóż, na przedgórzu ( w zapadlisku przedkarpackim) - 11, na Niżu Polskim - 40 oraz w obszarze polskiej strefy ekonomicznej Bałtyku - 2 złoża. Złoża w Karpatach i na ich przedgórzu to rejon światowego najstarszego górnictwa ropy naftowej, ich zasoby są na wyczerpaniu. Największe znaczenie gospodarcze mają złoża występujące na Niżu Polskim, wydobywa się z nich około 74,5% zasobów krajowych, a ze złóż strefy Bałtyku - 20,5%.
Złoża ropy naftowej na Niżu Polskim występują w utworach permu, karbonu i kambru. Są to ropy średnioparafinowe o zawartości 4,3 - 7,4% parafiny, siarki nieco powyżej 1% i gęstości w granicach 0,857 - 0,870 g/cm3. Największym złożem jest BMB (Barnówko - Mostno - Buszewo) koło Gorzowa Wielkopolskiego. Zasoby tego złoża były ponad dwukrotnie większe od stanu zasobów ropy naftowej w Polsce przed jego odkryciem. Inne złoża o dużych zasobach to Lubiaków, Grotów i Cychry.
W niektórych złożach ropy naftowej rozpuszczone są składniki gazowe tworzące kondensat ropny (głownie w złożu Cychry). W takich złożach kondensatowych gaz ziemny i ropa naftowa występują razem jako układ jednofazowy. Jest to możliwe tylko wtedy gdy złoże zalega głęboko, ciśnienie złożowe jest wyższe od 250 - 300 kG/cm3 a temperatura wyższa od 90oC.
złoża kondensatowe - różnią, się od normalnych złóż gazowych tym, że w złożach kondensatowych dla ściśle określonych mieszanin węglowodorów, w przedziałach temperatur wyższych od temperatury krytycznej, izotermiczne podwyższenie ciśnienia prowadzi do przejścia w parę bardzo ciężkich składników mieszaniny, a izotermiczne obniżenie ciśnienia prowadzi do skraplania się, czyli kondensacji tych składników.
W praktyce złożami gazowo-kondensatowymi nazywa się takie złoża, w których węglowodory występujące w skale zbiornikowej znajdują się w stanie podobnym do tego typu, w odróżnieniu od zwykłych złóż gazowych, występują znaczne ilości węglowodorów o wysokiej temperaturze wrzenia, odpowiadającej temperaturze wrzenia benzyny, nafty i oleju.
Złoża kondensatowe występują na znacznych głębokościach przy bardzo wysokich ciśnieniach złożowych (ponad 20 MPa) i wysokich temperaturach 360 K (90°C).
27.Marmury, serpentynity, łupki metamorficzne, gnejsy
Marmur - skała metamorficzna powstała z przeobrażenia wapieni (rzadziej dolomitów)
Wydobycie w Sudetach, w masywie Śnieżnika
Materiał do wykańczania wnętrz
Serpentynity - masyw Gogołów-Jordanów, masyw Szklary, masyw Braszowice-Brzeźnica
Wyroby ozdobne, dekoracyjne
Łupki metamorficzne - pojęcie opisujące grupę skał metamorficznych, wykazujących dobrą łupkowatość. Tekstura łupków metamorficznych powstała w wyniku procesów metamorficznych. Łupki metamorficzne powstają zasadniczo w płytszych strefach metamorfizmu. Zwykle przeważa w nich jeden składnik, który nadaje danemu rodzajowi łupka swoje charakterystyczne cechy.
W zależności od rodzaju łupka może służyć jako materiał na pokrycie dachu, kruszywo, elementy ozdobne przy architekturze ogrodowej, wypełniacze itp.
Gnejs - pospolite skały metamorficzne, dzielą się na tabliczki i kanciaste bloczki o grubości powyżej 1cm, w zależności od materiału pierwotnego ma różne własności, barwy i teksturę.
Stosowany jako materiał budowlany i drogowy
Karpacz, Kowary, Śnieżnik, Śląsk opolski, Wzgórza strzelińskie i in.
30.Piaskowce dolnośląskie i karpackie
W Polsce z piaskowców zbudowane są Góry Stołowe, a także niewielkie części Pogórza Izerskiego, Pogórza Kaczawskiego, Gór Kaczawskich oraz Kotliny Kłodzkiej, prawie całe Beskidy i Podhale niewielkie skrawki Tatr, a także spore partie Gór Świętokrzyskich i ich otoczenia.
Piaskowce dolnośląskie pod względem technicznym należą do najlepszych w Europie. Tworzą największe i najbardziej wydajne złoże piaskowców w skali europejskiej. Charakteryzują się łatwością urabiania i małymi ilościami odpadów podczas wydobycia bloków kamieniarskich. Bardzo duża wytrzymałość na wpływy atmosferyczne oraz twardość powodują, że piaskowce te należą do najlepszych materiałów budowlanych. Stosowane są do produkcji płyt okładzinowych, cokołów, elementów profilowanych i rzeźb. Ich wysoka twardość pozwala na produkcję płyt chodnikowych, stopni schodów, krawężników ulicznych oraz toczydeł. Wyróżnia się odmiany drobno- i średnioziarniste o barwie białawej, żółtawej, żółtobrązowej. Największe znaczenie mają piaskowce wieku kredowego. Występują one w pobliżu Bolesławca, Lwówka Śląskiego i Złotoryi, a w rejonie Kłodzka w kamieniołomach Radków, Wolany, Szczytna.
15 Rudy cynku i ołowiu
Terminem rudy określa się surowce mineralne użytkowane w celu uzyskania z nich metali.
Złoża rud cynku i ołowiu występują w skałach środkowego triasu, inaczej wapieniamuszlowego. Skałami otaczajacymi złoża są najczęściej dolomity, czasem wapienie. Geneza złóż rud cynku i ołowiu nie jest jednoznaczna. Najczęściej przyjmuje się, że procesy te są zwiazane z oddziaływaniem na pierwotne wapienie aktywnych chemicznie roztworów wodnych pochodzenia hydrotermalnego. Rudy występują w postaci pokładów i pseudopokładów o rozciągłości kilku kilometrów i grubości od kilku centymetrów do kilku metrów oraz w postaci soczewek i gniazd. Kruszec występuje też w szczelinach tektonicznych. Złoża te zawierają do kilku procent cynku i ołowiu. Najważniejsze pierwiastki towarzyszące to kadm, srebro, german,tal i ind. W województwie śląskim rudy cynku i ołowiu występują w trzech obszarach: tarnogórskim, bytomskim oraz sławkowskim. Nie są już eksploatowane. Cynk i ołów są to rudy triasowe, zasoby 196 mln ton ,wielkość wydobycia 7,6mln ton, występowanie; Bytom , Tarnowskie Góry, Trzebinia, Olkusz , Zawiercie , eksploatacja przewidywana do 2012 r.
Rudy cynku i ołowiu (zazwyczaj występujące razem) to następne surowce metaliczne występujące w Polsce; wydobywane przede wszystkim na Wyżynie Śląskiej w rejonie Olkusza (największe złoża), Trzebini, Bytomia, Piekar Śląskich. Zaletą złóż cynku i ołowiu jest zaleganie na małych głębokościach rzędu 50-400 metrów pod ziemią, skupione w tzw. gniazdach, dzięki czemu koszty eksploatacji są niewielkie. Zazwyczaj z rudami ołowiu i cynku występują złoża srebra i kadmu.
Tradycyjnym obszarem występowania złóż rud cynku i ołowiu o znaczeniu przemysłowym jest północne i północno-wschodnie obrzeżenie Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Występujące tu złoża związane są z formacją skał węglanowych obszaru śląsko-krakowskiego, który jest zbudowany ze skał permo-mezozoicznych monoklinalnie leżących na utworach paleozoicznych. Mineralizacja cynkiem i ołowiem występuje w skałach wieku od dewonu po jurę.
Znaczenie przemysłowe mają głównie rudy związane z tzw. dolomitami kruszconośnymi środkowego triasu (wapienia muszlowego gniazdowych.). Rudy występują w postaci pseudo-pokładów, poziomych soczew lub wypełnień.
W obszarze śląsko-krakowskim wyróżnia się rejony: chrzanowski, olkuski, bytomski i zawierciański. Obecnie wydobycie rud prowadzi się ze złóż Olkusz, Pomorzany i Klucze I w rej. olkuskim. Bytomski rejon złóż rud Zn-Pb ma znaczenie historyczne. Wydobycie prowadzono tu od wieków średnich i w złożach pozostały jedynie zasoby rud pozabilansowych, głównie tlenkowych. Złoża rejonu zawierciańskiego nie są dotychczas eksploatowane.
W cechsztyńskich złożach miedziowo-srebrowych monokliny przedsudeckiej występują koncentracje cynku i ołowiu towarzyszące rudom miedzi. Mają one niewielkie znaczenie praktyczne, choć część ołowiu jest pozyskiwana z koncentratów miedzi w trakcie ich przetwarzania hutniczego.
24.Masywy granitowe, sjenitowe i gabrowe
Masywy granitowe: karkonoski, strzeliński, strzegomski
Granit - kamień budowlany i dekoracyjny
Kamieniołomy sjenitu: Niemcza, Ząbkowice Śląskie, Kośmin, Przedborowa
Drogownictwo i budownictwo
Masywy gabrowe: masyw Ślęży k. Sobótki, masyw Nowej Rudy, masyw Grochowej-Braszowic
Kruszywo drogowe, nagrobki, okładziny budowlane
25.Formacje bazaltowe
Dolny Śląsk od zachodniej granicy po Opole, trzeciorzędowe formacje bazaltowe: pokrywy lawowe, żyły (dajki i sille), stożki wulkaniczne, pnie i czopy wulkaniczne,
Materiał budowlany lub drogowy - kruszywo łamane,
Łużycka kopalnia bazaltu Księginki
26.Porfiry, melafiry, diabazy
Porfiry: kostka brukowa, kruszywo, wyroby artystyczne (po wypolerowaniu fioletowe)
Zalas w Małopolsce, okolice Krakowa
Melafiry: budownictwo kolejowe (tłuczeń), drogowe (grys)
Kopalnie: Tłumaczów, Radków, Rybnica Leśna
Diabazy: materiał drogowy i budowlany (kruszywa)
Kopalnia Niedźwiedzia Góra w Tenczynku
17. Rudy miedzi
Złoża rud miedzi występują na Dolnym Śląsku na monoklinie przedsudeckiej i w niecce północnosudeckiej. Złoża te związane są z cechsztyńską formacją łupków miedzionośnych.
Okruszcowanie minerałami miedziowymi, z domieszką innych metali, związane jest z cechsztyńskim łupkiem miedzionośnym oraz z podścielającymi go piaskowcami i nadległymi dolomitami. Główne złoża, o dużym znaczeniu gospodarczym, występują w okolicach Lubina na monoklinie przedsudeckiej.
Miedź jest jednym z najwcześniej użytkowanych metali przez człowieka bo od 5000 - 6000 lat p.n.e. Miedź jest ciągliwa i ma doskonałe przewodnictwo cieplne i elektryczne. Znajduje zastosowanie w przemyśle elektrotechnicznym, chemicznym, samochodowym i metalurgii.
Stopy - Cu i Zn to mosiądz, Cu i Sn to brąz, inne stopy z Al., Ni i innymi metalami nie mają specjalnych nazw.
Miedź tworzy złoża polimetaliczne, w których oprócz Cu występują Ag, Ni, Zn, Pb, W, Mo, Sb, Bi i in.
Złoże rud miedzi monokliny przedsudeckiej
W budowie geologicznej monokliny przedsudeckiej dominują osady permotriasowe. Ich podłożem są osady karbonu i skały metamorficzne. stropie zalega niezgodnie seria trzeciorzędowa, z węglami brunatnymi, o miąższości od 180 do 480 m, a nad nią czwartorzęd o grubości 50-70 m.
Na obszarze kilkuset km2 w rejonie Lubina, Polkowic i Sieroszowic występuje osadowe złoże miedzi. Pierwsza dokumentacja geologiczna złoża oparta na 24 otworach, na powierzchni 175 km2 ustaliła zasoby rudy w ilości 1364 mln Mg o średniej zawartości Cu 1,42%
W 2010 roku stan zasobów bilansowych wynosi 1 752,88 mln ton rudy o zawartości 101,54 mln t miedzi i 34,35 tys. t srebra Geologiczne zasoby bilansowe rud w złożach udostępnionych czynnymi kopalniami wynoszą 1 437,26 mln t rudy o zawartości 82,39 mln ton miedzi i 28,94 tys. ton srebra. W złożach zagospodarowanych występuje więc około 80 % ogólnej ilości zasobów bilansowych. Zasoby przemysłowe tych samych złóż wynoszą 1 1593,8 mln t on rudy.
Mineralizacja miedziowa o charakterze rozproszonym i drobnych żyłek występuje w trzech seriach skalnych: piaskowcach górnej części czerwonego spągowca, oraz cechsztyńskich łupkach i warstwach wapienno-dolomitycznych.
Serie złożowe: piaskowcowa, łupkowa i węglanowa wykazują zmienne miąższości i rozprzestrzenienie, z tym że najbardziej regularny poziom tworzą łupki miedzionośne, które też są najmocniej okruszcowane
Łączna grubość złoża przy występowaniu wszystkich trzech typów litologicznych skał wynosi średnio kilka metrów i zajmuje około 20% powierzchni złoża. Na około 50% powierzchni występuje tylko ruda łupkowa i węglanowa (Rys. 105). Zawartość miedzi w złożu wynosi od dziesiętnych części procenta do kilkunastu procent, a w tzw. łupku smolistym niekiedy nawet do trzydziestu kilku procent. Główne minerały rudne to chalkozyn, bornit, chalkopiryt, kowelin, tetraedryt, enargit, kupryt, tenoryt, malachit, azuryt. Towarzyszą im minerały innych metali jak sfaleryt, galena, lelingit, arsenopiryt, nikielin, kobaltyn, srebro rodzime, piryt, magnetyt i in.
W złożu rud miedzi monokliny przedsudeckiej podobnie jak w niecce północnosudeckiej, w partiach powyżej strefy okruszcowania miedzią koncentruje się ołów w ilościach bilansowych. W niektórych częściach złoża znaczne są koncentracje srebra, które występuje w formie rodzimej i jako wrostki argentytu w chalkozynie. Jest ono odzyskiwane w procesie technologicznym. W łupkach miedzionośnych koncentruje się wiele pierwiastków, takich jak: kobalt, nikiel, wanad, molibden, ren, selen, bizmut, antymon, ind, tellur, złoto, rtęć, kadm. Możemy więc mówić o złożu polimetalicznym.
Złoże rud miedzi niecki północnosudeckiej.
Niecka ta dzieli się na jednostki tektoniczne niższego rzędu. Cechsztyńskie osady miedzionośne znajdują się przede wszystkim w niecce grodzieckiej i złotoryjskiej. Serię złożową budują : wapień podstawowy, margle plamiste, margle miedzionośne i margle ołowionośne. W spągu zalega zlepieniec podstawowy, a w stropie warstwy wapienno-dolomityczne. Złoże jest rozpoznane do głębokości 2000 m. Główne minerały miedzi to chalkozyn, bornit, chalkopiryt. Oprócz minerałów miedzi w złożu występują piryt, sfaleryt i galena, jak również w dużym rozproszeniu Ag, Ni, Co, Mo, Te, Re. Od wielu lat eksploatacja miedzi ze złóż niecki północnosudeckiej jest zaniechana.
Przejawy mineralizacji miedziowej stwierdzono również w Górach Świętokrzyskich, w rejonie Miedzianki i Miedzianej Góry pod Kielcami.
18. Formacje solonośne
Sole kamienne występują w Polsce w obrębie dwu głównych formacji solonośnych: mioceńskiej i cechsztyńskiej.
Formacja cechsztyńska stanowi wschodnią część środkowoeuropejskiego zagłębia solnego z bogatymi złożami soli potasowych w Niemczech.
Okres cechsztyński był wyjątkowo sprzyjający do powstawania osadów chemicznych w wyniku długotrwałego i intensywnego parowania wody morskiej. Procesowi temu sprzyjał suchy i gorący klimat
Złoża soli formacji mioceńskiej, zlokalizowane w zapadlisku przedkarpackim głównie blisko brzegu nasunięcia karpackiego od Śląska poprzez Wieliczkę i Bochnię w kierunku wschodniej granicy Polski, były najwcześniej rozpoznane i zagospodarowane. Eksploatację ich zakończono 1996 r., kiedy zaprzestano wydobycia w kopalni Wieliczka. Udokumentowane zasoby złóż soli mioceńskich wynoszą ponad 4,3 mld t, co stanowi 5,1 % krajowych zasobów soli kamiennej. Złożona budowa geologiczna tych złóż (dominują złoża fałdowe i fałdowopokładowe, jedynie złoże Rybnik - Orzesze jest złożem pokładowym w rowie tektonicznym), zmienna jakość soli oraz zagrożenia wodne i gazowe powodują znikomą obecnie opłacalność pozyskiwania z nich soli, a historyczne kopalnie (Wieliczka, Bochnia) funkcjonują jako obiekty muzealne i turystyczno-rekreacyjne.
Podstawowym źródłem soli jest obecnie cechsztyńska formacja solonośna, rozciągająca się na 2/3 obszaru Polski, głównie na terenie Niżu Polskiego. W występującym tu w późnym permie epikontynentalnym basenie ewaporatowym powstały osady solne o łącznej grubości ponad 1000 m. Pokładowe wystąpienia soli kamiennej udokumentowano do głębokości do 1000 m na obrzeżu tego zbiornika, na wyniesieniu Łeby oraz w strefie przedsudeckiej.
19. Formy występowania złóż soli.
Złoża soli kamiennej występują w osadach różnego wieku, najczęściej w permskich i trzeciorzędowych, powstają też współcześnie (np. Morze Kaspijskie). Charakterystyczną formą złóż solnych są wysady.
Pod wpływem ciśnienia, nadkładów skał oraz temperatury skały solne były poddawane silnym deformacjom plastycznym, czego efektem są dzisiejsze formy w postaci wysadów, diapirów, słupów i kopuł solnych.
20. Cykloterm solny, geneza złóż soli
Sole, niektóre skały węglanowe, oraz gipsy i anhydryty pod względem genetycznym są ewaporatami. Złoża ewaporacyjne tworzą się wskutek odparowania zbiorników z naturalnymi roztworami solnymi. Tak więc złoża soli powstały przeważnie jako osady morskie.
Woda morska zawiera rozpuszczalne sole, które przy dużym parowaniu mogą się wytrącać. Wody morskie mają przeciętnie zasolenie 3,5%, Bałtyk - 0,7%, Morze Czerwone -4% a Morze Martwe 26%. Sole przynoszone są przez rzeki, do których dostają się na skutek ługowania skał w czasie wietrzenia. Mogą też pochodzić (w małym stopniu) z ekshalacji wulkanicznych i hydrosfery.
Sole wytrącają się z wody morskiej w postaci chlorków (halit, sylwin, karnalit) oraz siarczanów (anhydryt, gips, kizeryt).Kolejność strącania jest na ogół następująca: jako pierwsze - węglany wapnia i magnezu, dalej siarczany, potem chlorek sodu, jako ostatnie sole potasowo-magnezowe. Formacje solne tworzą przeważnie kompleksy pokładowe o dużej miąższości, ciągnące się na dziesiątki lub setki kilometrów.
Złoża pokładowe, gdy znajdą się pod znacznym ciśnieniem. ulegają rozpuszczeniu, rekrystalizacji a nawet uplastycznieniu wzrastającym ze wzrostem temperatury. Prowadzi to daleko idącego wyprasowania soli w strefy najmniejszego ciśnienia i przebijania się ku powierzchni w formie wysadów solnych
Na obszarze Polski sole potasowo-magnezowe występują jedynie w obrębie cechsztyńskiej formacji solonośnej. Budują one wraz z solą kamienną dwa osobne wydzielenia litostratygraficzne - starszą i młodszą sól potasową, występujące na obszarze Niżu Polskiego (odnotowane w szeregu struktur wysadowych w centralnej Polsce oraz jako pokłady w południowo-zachodniej części monokliny przedsudeckiej).
Polihalit (uwodniony siarczan K, Mg, Ca) występuje tam jako minerał wczesno diagenetyczny w obrębie anhydrytów, podścielających, przedzielających i przykrywających pokład najstarszej soli kamiennej.
Niewielkie ilości soli potasowych (72 mln t) zostały rozpoznane w wysadzie solnym Kłodawa wzdłuż jego wschodniej granicy, gdzie w zapadającym pod kątem 70% sfałdowanym i miejscami sprasowanym pokładzie młodszej soli potasowej występują sole typu chlorkowego (karnalit, sylwin), którym towarzyszy znaczna ilość zanieczyszczeń (substancja ilasta, siarczany).
cyklotem solny - geol. pojedynczy zespół osadów solnych, osadzający się w jednym cyklu odparowania zbiornika solnego; w c.s. warstwa soli trudno rozpuszczalnych osadza się w dolnej części, przy spodzie, a łatwo rozpuszczalnych - w najwyższej części.
21. Rejony występowania złóż soli w Polsce, czynne kopalnie
Sole potasowo-magnezowe: Zatoka Pucka, Kłodawa (wydobycie)
Sól kamienna wydobywana: Sieroszowice, Góra, Mogilno, Kłodawa
Pozostałe złoża: Rybnik-Żory, Zatoka Pucka, Wieliczka, Rogóźno
31.Klasyfikacja zasobów
Zasoby niepotwierdzone dzielą się na zasoby prawdopodobne i możliwe.
Zasoby Potwierdzone to ilości wydobycia ropy naftowej, które na podstawie analiz geologicznych i danych inżynieryjnych można oszacować z rozsądną pewnością jako komercyjnie zdatne do wydobycia od określonej daty, ze znanych złóż i w określonych warunkach gospodarczych, z wykorzystaniem określonych metod operacyjnych i w oparciu o określone regulacje administracyjne. W ujęciu probabilistycznym, istnieje co najmniej 90% prawdopodobieństwo, że faktycznie wydobyte ilości będą równe lub przekroczą wartości szacunkowe. Również nazywane 1P.
Zasoby Niepotwierdzone:
- Prawdopodobne to takie dodatkowe zasoby, w przypadku których ustalone na podstawie analiz geologicznych i danych inżynieryjnych szanse wydobycia są niższe niż w przypadku Zasobów Potwierdzonych, ale wyższe niż w przypadku Zasobów Możliwych. Jest równie prawdopodobne, że faktycznie uzyskane ilości surowców będą większe lub mniejsze niż suma Zasobów Udowodnionych plus Prawdopodobnych (2P). W ujęciu probabilistycznym, istnieje co najmniej 50% prawdopodobieństwo, że faktycznie wydobyte ilości węglowodorów będą równe lub przekroczą szacunki 2P.
- Możliwe to takie dodatkowe Zasoby, w przypadku których ustalone na podstawie analiz geologicznych i danych inżynieryjnych szanse wydobycia są niższe niż w przypadku Zasobów Prawdopodobnych. Prawdopodobieństwo, że rzeczywiste wydobyte ilości będą równe lub przekroczą sumę zasobów potwierdzonych, prawdopodobnych i możliwych (3P) wynosi 10%.
Zasoby Warunkowe to ilości ropy naftowej lub gazu ziemnego, które według szacunków na dany dzień mogą potencjalnie zostać pozyskane ze znanych akumulacji, ale wobec których dany projekt czy projekty nie osiągnął jeszcze stopnia zaawansowania pozwalającego na komercyjne zagospodarowanie ze względu na jedno lub więcej uwarunkowań.
Zasoby Perspektywiczne to ilości ropy naftowej lub gazu ziemnego, które według szacunków na dany dzień mogą potencjalnie zostać pozyskane z nieodkrytych jeszcze akumulacji w wyniku ich zagospodarowania w przyszłości. Zasoby Perspektywiczne dają zarówno szansę odkrycia jak i szansę zagospodarowania.
Best Estimate - termin wykorzystywany przy określaniu wielkości zasobów. Termin oznacza najbardziej prawdopodobną szacunkową ilość surowca, która zostanie uzyskana. Może się zdarzyć, że faktyczny uzysk będzie większy lub mniejszy niż „Best Estimate”. Przy określaniu Best Estimate dla zasobów warunkowych i przypuszczalnych nie uwzględnia się ryzyk związanych z doprowadzeniem do wydobycia na skalę komercyjną.
32.Kategorie rozpoznawania zasobów
Odkrycie złoża kopaliny użytecznej i udokumentowanie jej zasobów realizowane jest w trzech etapach
1.Badania 2.Poszukiwanie 3.Rozpoznawanie podstawowe
• w etapie I wykonywane są badania podstawowe, których celem jest ogólne poznanie określonego wycinka skorupy ziemskiej. Prace te mają istotne znaczenie dla opracowania i sprawdzenia koncepcji poszukiwawczej i powinny stwarzać określone perspektywy odkrycia złóż.
• etap II obejmuje właściwe poszukiwania nowych złóż lub powiększenie zasobów złóż wcześniej znanych. Prace te określ się jako poszukiwania złóż lub prace geologiczno-poszukiwawcze.
• w etapie III następuje bliższe rozpoznanie odkrytego złoża, ustalenie jego zasobów w kategorii C2, C1, B, A oraz określenie geologiczno-górniczych warunków wydobycia kopaliny. Prace prowadzone na tym etapie, określane jako rozpoznawanie złoża, stwarzają podstawy do organizowania prac eksploatacyjnych.
33. Kryteria bilansowości - to warunki jakie powinno spełniać nagromadzenie kopaliny, aby mogło być uznane za złoża
Kryteria bilansowości obejmują
• warunki geologiczno-górnicze,
• parametry techniczno-jakościowe,
• wskaźniki ekonomiczne złoża.
Zasoby złoża - oszacowana i wyceniona ilość kopaliny w złożu. Ilość zasobów jest o tyle istotna, że dopiero wycena kopaliny w złożu, pomniejszona o przewidywaną ilość strat, związanych z systemem eksploatacji decyduje o tym, czy inwestycja w udostępnienie złoża i budowę zakładu eksploatacyjnego zwróci się i przyniesie zysk. Ilość zasobów obok koncentracji składnika użytecznego i udziału substancji szkodliwych, stanowi główny parametr pozwalający zaliczyć koncentrację minerałów jako złoże.
Najogólniejszą kategorią są zasoby geologiczne. Z nich wydziela się zasoby bilansowe i pozabilansowe, oraz granice złoża. Kryterium bilansowości zwykle przyjmowane jest na poziomie zwrotu kosztów ruchomych prowadzonej działalności. Dodatkową kategorią ekonomiczną są zasoby przemysłowe. Są to te partie złoża, w których koncentracja składnika użytecznego pozwala na ekonomiczne prowadzenie eksploatacji z zyskiem.
W Polsce, do końca roku 2011, kryteria bilansowości oraz szczegółowe zasady prowadzenia ewidencji zasobów ustalane były przez rozporządzenia ministra ochrony środowiska. Z dniem 1 stycznia 2012 r., nowo uchwalona ustawa - Prawo geologiczne i górnicze wprowadziła w miejsce kryteriów bilansowości pojęcie granicznych wartości parametrów złoża, unormowanych w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 22 grudnia 2011 r. w sprawie dokumentacji geologicznej złoża kopaliny[2].
W rozwiązaniach zachodnich stosuje się kryteria zbliżone do bankowej wyceny ryzyka inwestycyjnego w ramach studium opłacalności projektu.
34. Straty
Stratami lub ściślej mówiąc zasobami traconymi jest część zasobów kopaliny nie wydobyta ze złoża i część składnika użytecznego nie odzyskanego w procesach przeróbczych.
Straty dzielimy więc na : straty górnicze powstające w trakcie prac wydobywczych i straty przeróbcze powstające w trakcie wzbogacania kopaliny.
Straty powstają również przy dalszym wzbogacaniu koncentratu w procesach hutniczych. Należy o nich pamiętać (chociaż powstają poza zakładem górniczym) przy gospodarczej ocenie złóż (zwłaszcza rud) ponieważ decydują o ilości efektywnie uzyskanego metalu.
Straty górnicze są dwojakiego rodzaju : straty zasobów przemysłowych i nieprzemysłowych.
Straty zasobów przemysłowych są eksploatacyjne i pozaeksploatacyjne.
Straty eksploatacyjne są bezpośrednio związane z eksploatacją, powstają w wyrobisku przy eksploatacji, w czasie odstawy urobku oraz w wyniku pozostawienia nie wybranych części złoża w filarach oporowych między wyrobiskami.
Straty pozaeksploatacyjne, pośrednio związane z eksploatacją, powstające w wyniku pozostawienia nie wybranych części złoża np. w półce ochronnej pod rzeką lub z powodu występujących zagrożeń (nieprzewidzianych warunków geologicznych) i konieczności zostawienia półki ochronnej np. pod zawodnionym nadkładem. Straty te dotyczą również zasobów nieprzemysłowych, jeśli znajdą się w tym obszarze i ich późniejsze wydobycie będzie niemożliwe.
Źródła strat składnika użytecznego kopaliny mogą wynikać z
przedostania się części składnika użytecznego do odpadów
rozrzutu w trakcie transportu urobku wewnątrz zakładu przeróbczego
wietrzenia - w przypadku długotrwałego składowania urobku przed wprowadzeniem do zakładu przeróbczego lub składowanie koncentratu przed dalszą wysyłką.
W złożach surowców skalnych straty powstają przy obróbce kopaliny - kruszenia w przypadku produkcji kruszywa, obróbce bloków, krawężników itp.
Zarówno straty górnicze jak i przeróbcze są nieuniknione, dążyć należy aby były jak najmniejsze.
Nie daje się uniknąć strat górniczych spowodowanych nieprzewidzianymi zmianami ułożenia złoża, zwłaszcza wynikające ze zmienności położenia stropu i spągu czy występowania uskoków.
Straty przeważnie można przewidzieć na podstawie informacji o budowie złoża i rodzaju kopaliny, zwłaszcza jeśli dysponuje się doświadczeniami z wcześniejszej eksploatacji. Na tej podstawie ustala się straty normatywne (Sn).
Straty rzeczywiste (Srz) nie powinny być większe od strat normatywnych. Jeżeli są większe to mamy do czynienia ze stratami ponadnormatywnymi które wynoszą Sp = Srz - Sn. Należy koniecznie ustalić przyczyny strat ponadnormatywnych.
Stosunek zasobów operatywnych (wydobywanych) do zasobów złoża objętego eksploatacją określamy jako współczynnik wykorzystania zasobów złoża lub inaczej wykorzystanie złoża.
35 Zubożenie kopaliny, źródło zubożenia
Wydobyta kopalina ma zazwyczaj gorsze właściwości od tych, jakie zostały stwierdzone w trakcie opróbowania złoża; najwyraźniej występuje to w przypadku rud metali. Zjawisko to nazywa się zubożeniem kopaliny.
Źródła zubożenia wynikające z budowy złoża i niedostatecznego rozpoznania to: kieszenie krasowe, rozmycia, drobne uskoki, cienkie przerosty nie dające się wydzielić.
Inne przyczyny zubożenia to; zanieczyszczenie urobku skałą płoną lub rudą pozabilansową, które powodują „rozcieńczenie” pierwotnej zawartości oraz straty składnika użytecznego w trakcie urabiania, transportu, składowania. Zanieczyszczenie urobku w trakcie eksploatacji następuje zwykle wskutek przybierania skały płonej występującej nad lub poniżej złoża. Ma to miejsce w złożach o małej miąższości lub zmiennej, trudnej do przewidzenia, a także gdy następują nieprzewidziane, raptowne zmiany położenia złoża ( sfałdowania i uskoki).
Zubożenie kopaliny zwykle wyraża się w procentach, w stosunku do zawartości stwierdzonej w złożu w trakcie opróbowania.
Zubożenie Zp = Pz - Po / Pz x 100%
gdzie Pz - zawartość składnika użytecznego w złożu bilansowym, na podstawie opróbowania. a Po - zawartość składnika użytecznego w kopalinie wydobytej.
Współczynnik zubożenia Kz = Po / Pz
36 Podzielność skał
Jedną z najważniejszych cech fizycznych skał zwięzłych jest ich podzielność. Chociaż często używamy potocznie określenia "lita skała" - to tak naprawdę wszyscy wiemy, że skały jako całość, a więc w masywie, który tworzą, nie stanowią jednolitej całości. Widzimy, że skały są spękane, warstwowane, zuskokowane - krótko mówiąc, podzielone na mniejsze fragmenty, z lepiej lub gorzej widocznymi gołym okiem płaszczyznami. Cecha ta ma niebagatelne znaczenie z czysto praktycznego punktu widzenia. Projektując sposób urabiania skał nie można nie brać jej pod uwagę. Sposób jej wykształcenia może określać przydatność skał do produkcji różnych asortymentów produktu końcowego. Podzielnością nazywamy zdolność skał do dzielenia się na bloki wzdłuż określonych płaszczyzn. Może ona być widoczna gołym okiem, może się jednak także ujawniać dopiero przy urabianiu, a więc przy zastosowaniu odpowiednich sił. Mówimy więc, że podzielność może być jawna bądź utajona. Podzielność jawna to, inaczej mówiąc, spękania. Mogą one być wykształcone bardzo różnie; na przykład mogą być zaciśnięte, wtedy o ich istnieniu świadczą jedynie rysy na odsłoniętej powierzchni skały. Często jednak są to spękania rozwarte; podzielone wzdłuż nich fragmenty skały są od siebie odsunięte. Taki rodzaj spękań nazywamy szczelinami. Najczęściej są one puste, niemniej jednak możliwe jest też wypełnienie ich różnego rodzaju treścią mineralną. Może to być zarówno zwietrzelina naniesiona przez krążące w szczelinach wody, jak i minerały wytrącone z krążących w nich roztworów (krzemionka, kalcyt). Jeżeli minerały te wypełniają szczeliny całkowicie, spajając obie części skały, to określamy je jako żyły mineralne, a spękania i szczeliny takie określamy jako zabliźnione. Podzielność tworzy się na różnych etapach rozwoju skały. Rozróżnia się podzielność pierwotną, czyli powstałą w wyniku procesów skałotwórczych oraz wtórną, która jest wynikiem procesów działających na skałę już po jej uformowaniu się. Podzielność pierwotna jest związana z budową skały. W skałach osadowych przykładem takiej podzielności jest warstwowanie (rys. 1), w skałach metamorficznych natomiast mówimy o łupkowatości. Zarówno warstwowanie, jak i łupkowatość to podzielność jawna. W skałach magmowych sytuacja jest znacznie bardziej skomplikowana. Zróżnicowane warunki krzepnięcia magmy powodują często specyficzny układ minerałów, który może się zaznaczać jako kierunek bądź kierunki ukryte w skale (a więc utajone), które ujawnią się dopiero po przyłożeniu odpowiednio skierowanych sił. Trzeba tu wyraźnie zaznaczyć, że ułożenie minerałów nie musi być zauważalne gołym okiem. Tak jest w skałach granitowych. Każdy, kto widział skalników dzielących bloki granitu na mniejsze fragmenty przy pomocy młotków pneumatycznych, klinów i odpowiednio ciężkiego młota, nie może wyjść z podziwu, jak to jest możliwe. Ludzie ci jednak, przy odpowiednio dużym doświadczeniu, potrafią "wyczuwać" kierunki, wzdłuż których taki podział jest możliwy. Próby dzielenia w przypadkowo wybranych kierunkach mogą się skończyć zniszczeniem bardzo cennego materiału. Taki rodzaj pierwotnej, utajonej podzielności, występującej w skałach magmowych głębinowych nazywamy łupnością. W skałach magmowych wylewnych obserwuje się charakterystyczną podzielność słupową (rys. 2). Tworzy się ona na etapie krzepnięcia potoku lawy po jej wydostaniu się na powierzchnię ziemi. Naprężenia powstające w trakcie krzepnięcia prowadzą do powstania mniej lub bardziej regularnego układu słupów wielobocznych, mierzących w przekroju od kilkunastu do kilkudziesięciu centymetrów (zdarza się jednak, że i powyżej jednego metra). Słupy te są zawsze zorientowane prostopadle do powierzchni potoku lawowego lub ścian komina wulkanicznego, w którym krzepła lawa. Podzielność taka występuje w bazaltach, porfirach i melafirach. Przy bardziej skomplikowanych warunkach krzepnięcia lawy pojawia się podzielność kulista i skorupowata także podzielność poprzeczna do wydłużenia słupów. Podzielność słupowa określa ściśle sposób eksploatacji złóż bazaltu, porfiru czy melafiru. Długie otwory strzelnicze wierci się na poziomie eksploatacyjnym zgodnie z wydłużeniem słupów bazaltowych, wykorzystując tym samym podzielność słupową jako kierunek odspajania skały od calizny. Zanik podzielności słupowej lub pojawianie się podzielności kulistej powoduje komplikacje w postaci zwiększonego udziału brył nadwymiarowych. Podzielność wtórna to inaczej spękaniowa. Zwykle jest to podzielność jawna. Jej szczególnym przypadkiem jest podzielność ciosowa. Ciosem nazywamy taką podzielność masywu skalnego, która składa się w przybliżeniu z jednakowo zorientowanych przestrzennie spękań, tworzących tzw. zespół ciosowy. W danym masywie skalnym może takich zespołów ciosowych występować kilka, tworzą one wówczas system ciosowy. Klasycznym tego przykładem jest podzielność masywów granitowych. Już na początku ubiegłego stulecia pracujący na Dolnym Śląsku niemieccy geolodzy stwierdzili obecność powtarzających się systemów spękań w kamieniołomach oddalonych od siebie, ale położonych w obrębie tego samego masywu granitowego.
Swój system spękań (ciosowy) mają kamieniołomy masywu Strzegom-Sobótka, masywu strzelińskiego oraz granitowego. W każdym z tych masywów wyróżnia się zespoły ciosowe:
- pokładowy (spękania prawie poziome, których odległości rosną z głębokością),
- podłużny (spękania o biegu zgodnym
z osią masywu),
- poprzeczny (w przybliżeniu prostopadły do osi masywu).
Utworzony przez te zespoły system ciosowy decyduje o warunkach eksploatacji granitu na bloki, zespoły te "wycinają" bowiem w sposób naturalny bloki w caliźnie granitowej, ułatwiając ich odspajanie, określając jednak także kierunki postępu eksploatacji (rys. 4). Ten sielankowy obraz komplikuje lokalnie obecność innych zespołów ciosowych, zorientowanych poprzecznie do opisanego układu. W zależności od gęstości ich występowania, mogą one w skrajnym przypadku uniemożliwiać eksploatację złoża na bloki, pozostaje wówczas tylko „ścieżka" kruszywowa.
Spękanie - nieciągłość utworzona w ośrodku pierwotnie ciągłym i, w odróżnieniu od uskoku pozbawiona makroskopowo widocznego przemieszczenia wzdłuż niej.
szczelinowatość Cecha utworów skalnych wynikająca z obecności w nich (w warunkach naturalnych) sieci spękań i szczelin. Szczelinę charakteryzuje mierzalny parametr rozwarcie. Genetycznie wyróżniamy szczeliny: syngenetyczne - tworzące się wskutek działania sił wewnętrznych w procesie powstawania skały, tektoniczne - tworzące się wskutek ciśnień zewnętrznych podczas ruchów górotwórczych, wietrzeniowe - powstające wskutek zmian ciśnienia górotworu. Ze względu na możliwość gromadzenia i przewodzenia wód podziemnych oraz działanie sił międzycząsteczkowych wyróżniamy szczeliny: nadkapilarne - większe od 0,254 mm, kapilarne - o szerokości 0,2540,0001 mm, subkapilarne - mniejsze od 0,0001 mm. Ilościowo szczelinowatość określamy za pomocą ›współczynnika szczelinowatości.[TB i DM]
Cios
Podzielność spękaniowa ujawniającą się jako równoległe (lub prawie równoległe) płaszczyzny rozwinięte na większych przestrzeniach i powtarzające się w pewnych odstępach nazywamy ciosem. Spękania ciosowe ułożone równolegle tworzą zespół ciosowy, natomiast kilka zespołów rozwiniętych w różnych kierunkach tworzy system lub układ ciosowy. Spękania bardzo drobne w odległościach mniejszych niż 2 cm nazywamy kliważem. Obok regularnych spękań ciosowych obserwuje się w skałach szereg spękań nieregularnych, powstających w wyniku procesów wietrzeniowych czy odprężeniowych.
Cios powstaje najczęściej jako wynik kontrakcji. Kontrakcja jest to każdy proces objętościowego kurczenia się skały, niezależnie od tego co go powoduje : chłodzenie, utrata wody czy diageneza. Spękanie następuje wówczas gdy naprężenie kontrakcyjne (spowodowane np. gwałtownym chłodzeniem) pokonuje naturalną spójność skały. Proces te następuje skokowo.
Charakterystyczny dla dużych batolitów jest system 3 rodzajów ciosu w 3 kierunkach:
1 - to cios podstawowy (pokładowy, poziomy), 2 - cios pionowy poprzeczny prostopadły do osi batolitu, 3 - cios pionowy podłużny, wzdłuż osi batolitu, 4 - cios brzeżny, który wchodzi w osłonę batolitu.
W dajkach, pionowych żyłach skał wylewnych takich jak melafiry czy diabazy obserwuje się wachlarzowy cios termiczny, spowodowany gwałtownym chłodzeniem ścian żyły w czasie wypełniania szczelin w skałach. W bochenkowatych ciałach subwulkanicznych mamy jeszcze inny rodzaj ciosu, otaczający powstałą formę. Dla bazaltów charakterystyczny jest cios kontrakcyjny słupowy, ułatwiający urabianie bazaltów.
Szczelinę charakteryzuje mierzalny parametr rozwarcie. Genetycznie wyróżniamy szczeliny: syngenetyczne - tworzące się wskutek działania sił wewnętrznych w procesie powstawania skały, tektoniczne - tworzące się wskutek ciśnień zewnętrznych podczas ruchów górotwórczych, wietrzeniowe - powstające wskutek zmian ciśnienia górotworu. Ze względu na możliwość gromadzenia i przewodzenia wód podziemnych oraz działanie sił międzycząsteczkowych wyróżniamy szczeliny: nadkapilarne - większe od 0,254 mm, kapilarne - o szerokości 0,2540,0001 mm, subkapilarne - mniejsze od 0,0001 mm. Ilościowo szczelinowatość określamy za pomocą ›współczynnika szczelinowatości.
Bloczność skały, charakter złoża skały litej określony stopniem spękania, obecnością przerostów oraz innych wad skały. Pozwala ustalić przypuszczalną wielkość możliwych do uzyskania bloków.
37. Abrazywność urobku - ścierające działanie przemieszczanego › urobku na ściany › środka transportowanego, np. skrzynię samochodu, zsypu › przenośnika taśmowego, › rurociągu tłocznego.
ZWIĘZŁOŚĆ SKAŁ
wytrzymałość na uderzenia, mierzona przez opuszczanie na próbkę ciężaru wagi 2 kg, z wysokości 1, 2, 3 cm itd.; miarą wytrzymałości jest wysokość (w cm), z jakiej trzeba opuścić ciężar, by spowodować pęknięcie skały; przykładowa z.s. polskich: granit tatrzański 8-9, andezyty 16-20, porfiry 21-39, piaskowce 2-33, dolomity 5-21, wapienie 1-24. Abrazja (łac. abrasio - zeskrobywanie) - jeden z procesów erozyjnych. Polega na ścieraniu podłoża skalnego przez luźny materiał skalny przemieszczany przez prądy rzeczne i morskie, falowanie wód, przypływy i odpływy morskie, lodowce i wiatry, także na wzajemnym ścieraniu materiału skalnego, wskutek czego ulega on rozdrobnieniu i obtoczeniu. Zachodzi na stromych, skalnych brzegach dużych zbiorników wodnych, takich jak oceany, morza i duże jeziora. Pewne znaczenie ma również rozpuszczanie skał przez wodę. Efektem działania abrazji jest powstawanie klifu i platformy abrazyjnej, osiągającej zazwyczaj szerokość od kilku do kilkunastu metrów (rzadziej - gdy poziom morza powoli się podnosi lub ląd się obniża - nawet do kilkudziesięciu km (np. wybrzeża Norwegii).
Widowiskowym przykładem działania abrazji jest klif przy ruinach kościoła w Trzęsaczu na brzegu Morza Bałtyckiego.
W kopalni Podsadzka - materiał nietoksyczny i niepalny, dostarczony z powierzchni lub wyrobisk drążonych w kamieniu, wypełniający pustki poeksploatacyjne. Materiałem podsadzkowym może być piasek lub odpady przemysłowe spełniające określone wymogi ministerstwa ochrony środowiska.
Rodzaje podsadzek podsadzka sucha: układana ręcznie, miotana pneumatyczna (dmuchana);
podsadzka hydrauliczna-polega na tłoczeniu do wyrobisk kopalnianych pod ciśnieniem nawodnionego piasku lub rzadziej skały płonnej celem zniwelowania ubytku masy spowodowanego eksploatacją górotworu. Osiadanie terenu wynosi zaledwie10-15% miąższości pokładu.
Podsadzka sucha i podsadzka hydrauliczna może być:
pełna
częściowa
10