Geologia - nauka zajmująca się budową i dziejami Ziemi i procesami zachodzącymi w skorupie ziemskiej i jej skutkami.

Podział geologii:
- Podstawowa:
- historyczna,
- regionalna,
- dynamiczna
- Inżynierska (stosowana).

Geologia stosowana - obejmuje geologię inżynierską, hydrogeologię, geofizykę, geologię złóż, geologię kopalnianą i geotechnikę.

Aktualizm geologiczny - zasada geologiczna przyjmująca, że czynniki fizyczne i chemiczne oddziałujące na Ziemię i na skorupę ziemską, a zatem także procesy fizyczne i chemiczne, były w przeszłości podobne do dzisiejszych, co pozwala na podstawie współczesnych obserwacji określić przebieg danych procesów geologicznych.

Gwiazda - ciało niebieskie będące skupiskiem związanej grawitacyjnie materii, w której zachodzą reakcje syntezy jądrowej. Wyzwolona w ten sposób energia jest emitowana jako promieniowanie elektromagnetyczne szczególnie w postaci światła widzialnego. Gwiazdy mają kształt zbliżony do kuli i zbudowane są głównie z wodoru i helu.

Planeta - obiekt astronomiczny okrążający gwiazdę lub jej pozostałości. Nie przeprowadza reakcji termojądrowej w swoim wnętrzu. Jest wystarczająco duża, by osiągnąć prawie okrągły kształt. W odróżnieniu od gwiazd świecących własnym światłem, planety świecą światłem odbitym.
Planetą jest ciało niebieskie, które:
- znajduje się na orbicie wokół Słońca,
- posiada wystarczającą masę, by własną grawitacją pokonać siły ciała sztywnego tak, aby wytworzyć kształt odpowiadający równowadze hydrostatycznej - prawie kulisty,
- oczyściło sąsiedztwo swojej orbity z innych większych obiektów.

Podział planet: zewnętrzne, wewnętrzne.

Planeta karłowata - obiekt, który nie spełnia warunku oczyszczenia swojej orbity z innych większych obiektów i który nie jest księżycem.

Ziemia - dokładne pomiary wykazały, że nie jest idealną kulą, lecz jest spłaszczona na biegunach. Określa się to jako elipsę obrotową. W rzeczywistości Ziemia ma kształt nieregularny, podobny nieco do kuli spłaszczonej na biegunach, które jest wynikiem ruchu obrotowego Ziemi wokół własnej osi.

Geoida - słowo najlepiej opisujące kształt Ziemi. Nieregularna bryła, której nie da się opisać jako elipsoidy obrotowej. Promień równikowy różni się w kilku miejscach nawet do 200 km, a półkula południowa jest bardziej spłaszczona niż północna.

Geoida - definicja ogólna - nieregularna bryła, wyznaczana przez średni poziom wód oceanicznych przedłużony pod lądami. Geoida jest w każdym miejscu prostopadła do pionu.

Objętość Ziemi - 1083 mld km3

Promień biegunowy Ziemi - 6356 km,

Promień równikowy Ziemi - 6378 km,

Średni promień Ziemi - 6371 km,

Spłaszczenie biegunowe Ziemi - ok. 21 km,

Obwód równika Ziemi - ok. 40076 km,

Długość południka Ziemi - 20004 km,

Powierzchnia Ziemi - ok. 510 mln km2,

Masa Ziemi - 5,973 x 10 do 24 kg,

Dlaczego Ziemia nie jest elipsą obrotową? - ponieważ promienie biegunowe nie są sobie równe - ok. 200k m różnicy. Ziemia jest elipsą trójosiową.

Udział głównych pierwiastków w skorupie ziemskiej:
- tlen (O) - 45%,
- krzem (Si) - 27%,
- glin (Al.) - 8,2%,
- żelazo (Fe) - 6,1%,
- wapń (Ca) - 4,6%,
- sód (Na) - 2,3%,
- magnez (Mg) - 2,7%,

Skład chemiczny atmosfery:
- azot 78%,
- tlen 21%,
- argon 1%,
- CO2, Neon, Hel, Krypton, Ksenon, Wodór, Ozon - 0,04%,

Sfery Ziemi:
- atmosfera, - litosfera,- hydrosfera,- biosfera,- antroposfera,

Przestrzeń kosmiczna - wysoka próżnia nie osiągalna w warunkach laboratoryjnych, nie rozchodzą się w niej fale dźwiękowe.

Budowa atmosfery:

Egzosfera - 500 km - zanika obecność powietrza,

Termosfera - 85 - 500 km - (100 km umowna granica kosmosu), przestają rozchodzić się fale dźwiękowe, temperatura wzrasta wraz z wysokością, składa się z jonosfery (zorze polarne) i egzosfery (temperatura rośnie do 1000 st. C, przechodzi w przestrzeń kosmiczną).

Mezosfera - 50 - 85 km - spadek temperatury do -70 st. C wraz z wysokością, zmiana koloru nieba, pojawiają się gwiazdy,

Stratopauza - warstwa przejściowa pomiędzy stratosferą a mezosferą, temperatura w niej to ok. 0 st. C.

Stratosfera - 12 - 50 km - powietrze się rozrzedza, ciśnienie maleje, w górnej sferze znajduje się ozonosfera, gdzie temperatura wzrasta do ok. 0 st. C.

Tropopauza - warstwa około 1 km, tworzy sferę przejściową między troposferą a stratosferą, Jej położenie zależy od pory roku, latem znajduje się wyżej.

Troposfera - najniższa warstwa do 12 km - najgęstsza z warstw i najcieńsza. Skupia ponad połowę powietrza atmosferycznego oraz całą parę wodną, zachodzą procesy kształtujące pogodę i klimat Ziemi. Na biegunach do 8km, na równiku do 18 km, wraz ze wzrostem wysokości, spada temperatura.

Pole grawitacyjne - opiera się na prawie powszechnego ciążenia Newtona. Na wszystkie ciała znajdujące się na powierzchni Ziemi działa siła przyciągania ziemskiego skierowana ku środkowi Ziemi i siła odśrodkowa skierowana na zewnątrz od osi obrotu Ziemi. Wypadkową obu sił jest ciężar ciała. Na biegunach wartość siły odśrodkowej maleje do zera. Ciężar ciała zależy od szerokości geograficznej, najmniejszy na równiku, największy na biegunach.

Atmosfera - gazowa powłoka otaczająca planetę, składa się z mieszaniny gazów, zwanych powietrzem. Ma złożoną budowę, składa się z wielu sfer o zróżnicowanej temperaturze, składzie chemicznym i stopniu jonizacji cząstek. W najniższej warstwie atmosfery - troposferze zachodzą wszystkie zjawiska pogodowe oraz cały obieg wody w przyrodzie. Występuje w niej para wodna, która skraplając się tworzy chmury.

Hydrosfera - wodna powłoka ziemi, składa się z ogółu wód na Ziemi - wód podziemnych, powierzchniowych (rzeki, jeziora, morza, oceany, lodowce, para wodna). Dzieli się na oceanosferę i wody na lądach. Jej zasoby wodne to ok. 1,4 mld km3, w większości wody słone (97,5%) a reszta wody słodkie (2,5%).

Litosfera - zewnętrzna powłoka Ziemi, obejmująca skorupę ziemską i górną część płaszcza ziemi. Miąższość ziemi dochodzi do 70 - 80 km, a jej temperatura do 700 st. C. Dzieli się na litosferę kontynentalną (grubość 70 - 80km) i oceaniczną (grubość 5 - 12km).

Biosfera - strefa kuli ziemskiej zamieszkana przez organizmy żywe, gdzie odbywają się procesy ekologiczne. Obejmuje powietrze, ląd i wodę.

Pole magnetyczne - występuje naturalnie wokół Ziemi. Odpowiada ono w przybliżeniu polu dipola magnetycznego z jednym biegunem magnetycznym w pobliżu geograficznego bieguna północnego i z drugim biegunem magnetycznym w pobliżu bieguna południowego. Własności magnetyczne Ziemi wynikają z jej wewnętrznej budowy. Źródłem magnetyzmu są prądy w stopionym jądrze Ziemi.

Anomalia grawimetryczna - różnica pomiędzy rzeczywistą, występującą na danym terenie siłą ciężkości a jej wartością teoretyczną. Wywołana jest nierównomiernym rozmieszczeniem mas skalnych we wnętrzu Ziemi i na jej powierzchni. Anomalia pozwala wykryć we wnętrzu Ziemi złoża lekkich lub ciężkich minerałów.

Ciepło Ziemi - Początkowo, ciepło wewnętrzne Ziemi pochodziło głównie z kontrakcji grawitacyjnej w okresie formowania się planety. Obecnie, najwięcej ciepła (45 do 90%) pochodzi z rozpadu radioaktywnego izotopów potasu (⁴⁰K), uranu (²³⁸U) i toru (²³²Th)^.

Skorupa ziemska - część litosfery ograniczona od góry atmosferą i hydrosferą, a od dołu granicząca z górną warstwą płaszcza ziemskiego (nieciągłość Mohorovičicia nazywana też nieciągłością Moho). Składa się w głównej mierze z minerałów. Grubość skorupy ziemskiej wynosi od ok. 10 km do 70 km. W obrębie skorupy ziemskiej występują dwa zasadnicze kompleksy skał. Warstwę powierzchniową stanowi kompleks osadowy, spod którego miejscami odsłania się kompleks krystaliczny. Odmienność w ich wykształceniu pozwala wyróżnić skorupę kontynentalną, skorupę oceaniczną oraz występującą pomiędzy nimi skorupę suboceaniczną. Skorupa ziemska składa się z kilkunastu płyt tektonicznych o grubości kilkudziesięciu kilometrów.

Płaszcz Ziemi - warstwa o grubości ok. 2900 km, leżąca pomiędzy skorupą a jądrem Ziemi. Składa się z ok. 70% objętości skał ziemskich. Płaszcz spełnia kluczową rolę w procesach uwalniania energii z wnętrza Ziemi.

Jądro Ziemi - wewnętrzna część kuli ziemskiej, Składa się z trzech części: jądra wewnętrznego, sfery przejściowej i jądra zewnętrznego . Jądro zewnętrzne ma grubość ok. 2800 km, jest płynne o temperaturze ok. 4000 - 5000 st. C. Jądro wewnętrzne jest stałe, ma dużą gęstość.

Nieciągłość Moho - granica pomiędzy skorupą i płaszczem Ziemi. Warstwa przejściowa o grubości kilkuset kilometrów. Leży na różnych głębokościach, pod oceanami ok. 5 - 8 km, pod kontynentami ok. 35 km. Na tych głębokościach następuje zmiana prędkości rozchodzenia się fal sejsmicznych.

Ruchy Ziemi:

Ruch obiegowy - ruch wokół Słońca, w kierunku przeciwnym do wskazówek zegara. Jednostajny po orbicie w kształcie elipsy. Pełen obieg trwa 365 dni 5 godzin i 49 minut.

Ruch obrotowy - ruch Ziemi wokół własnej osi w kierunku przeciwnym do wskazówek zegara. Pełny obrót trwa 23 godziny, 56 minut i 4 sekundy. Następuje zmiana dnia i nocy. Pozorny ruch sklepienia niebieskiego.

Ruch precesyjny - polega na ruchu osi obrotu Ziemi, która w ciągu 25700 lat (rok Platona) zakreśla powierzchnie boczną stożka.

Deklinacja - kąt poziomy w danym miejscu na powierzchni Ziemi pomiędzy południkiem magnetycznym a geograficznym. Kąt ten podaje się ze znakiem ujemnym, gdy odchylenie kierunku północy magnetycznej od geograficznej ku zachodowi, a ze znakiem dodatnim, gdy odchylenie to jest ku wschodowi.

Inklinacja - nachylenie magnetyczne, jest kątem zawartym pomiędzy wektorem natężenia ziemskiego pola magnetycznego a horyzontem.

Stopień geotermiczny - głębokość, na której temperatura wzrasta o 1 st. C w stosunku do punktu początkowego. Niewielka wartość stopnia geotermicznego wskazuje, że temperatura w głąb Ziemi wzrasta szybko. Na wielkość stopnia wpływa budowa geologiczna, procesy chemiczne, bliskość zjawisk wulkanicznych, obecność wód głębinowych.

Gradient geotermiczny - opisuje zmiany temperatury Ziemi wraz z głębokością. Wartość współczynnika określa przyrost temperatury na jednostkę przyrostu głębokości wewnątrz Ziemi, poniżej strefy termicznie neutralnej. Jest to odwrotność stopnia geotermicznego. Zjawisko zmiany temperatury wynika z występowania przepływu ciepła z wnętrza Ziemi na powierzchnie.

Perydotyty - ultrazasadowe skały głębinowe. Zawierają mniej niż 45% krzemionki. Składają się głównie z mineralnego ołowiu, piroksenów i innych minerałów. Uważa się ze z perydotytu zbudowany jest górny płaszcz Ziemi.

Prądy konwekcyjne - według teorii wędrówki płyt tektonicznych są to przepływy plastycznej materii skalnej w płaszczu Ziemi. Są one powolne - osiągają prędkość kilku centymetrów na rok. Zasada działania: materia płaszcza jest ogrzewana w głębi a następnie wznosi się w pewnych miejscach do podstawy skorupy ziemskiej lub litosfery. Następnie rozpływa się równolegle do jej powierzchni i ochładza się, przez co zaczyna wędrować w głąb, zamykając w ten sposób obieg.

Skorupa kontynentalna - odmiana skorupy ziemskiej, kontynenty zbudowane są z grubej warstwy lekkich skał, które tworzą kontynenty. Cechy skorupy kontynentalnej: lekkość (2,7 g/cm3), grubość (ok. 40 km), wiek (ok.4mld lat), dolna granica to nieciągłość MOHO.

Skorupa oceaniczna - odmiana skorupy ziemskiej, stanowi ok. 60% powierzchni Ziemi. Jest cienka (ok. 7km), młoda (ok. 200 mln lat) i gęsta (3g/cm3). Dno każdego oceanu składa się ze skorupy oceanicznej. Skorupa oceaniczna jest stale tworzona w granicach rozbieżnych płyt tektonicznych z zastygającej magmy, oraz niszczona w strefach subdukcji.

Fale sejsmiczne - fale sprężyste rozchodzące się w Ziemi, powstałe wskutek trzęsień ziemi, wywołane przez eksplozję materiałów wybuchowych lub powodowane działalnością górniczą.

Rodzaje fal sejsmicznych:

Fale sejsmiczne podłużne (P) - najszybsze z fal (5,4 km/s), które najwcześniej docierają do epicentrum, drgają w kierunku równoległym do kierunku rozchodzenia się fal, powodują ściskanie i rozciąganie skał, przez które przechodzą, mogą przenosić się również w płynach.

Fale sejsmiczne poprzeczne (S) - około dwukrotnie wolniejsze od podłużnych fal (3,3 km/s), wywołują drgania w płaszczyźnie pionowej lub poziomej, w kierunku prostopadłym do kierunku rozchodzenia się fal, mogą przemieszczać się tylko w skałach,

Fale sejsmiczne powierzchniowe (L) - rozchodzą się po powierzchni Ziemi, od epicentrum trzęsienia, są najbardziej katastrofalne w skutkach.

Subdukcja - proces polegający na wciąganiu lub wypychaniu jednej płyty litosferycznej pod drugą. Strefy subdukcji są jednym z rodzajów granic zbliżeniowych płyt litosfery.

Spreading - proces rozrastania się dna oceanicznego w rejonie grzbietu śródoceanicznego.

Morze marginalne - akwen w pobliżu kontynentu, odcięty od otwartego oceanu łukiem wyspowym, wypełnianym osadami morskimi i lądowymi (Morze Karaibskie, Morze Japońskie).

Rów oceaniczny - silne, wydłużone obniżenie dna oceanu o głębokości ponad 6 km, czyli poniżej średniej poziomu dna basenów oceanicznych.

Zjawiska wulkaniczne polegają na wydostawaniu się na powierzchnię Ziemi ciał z jej

wnętrza. Ciała te nazywamy produktami erupcji wulkanicznej

Sejsmiczność - częstość występowania trzęsień ziemi na danym obszarze. Ze względu na sejsmiczność danego obszaru wyróżnia się obszary: sejsmiczne (częstych i silnych trzęsień ziemi), pen sejsmiczne (rzadkich i słabych wstrząsów), asejsmiczne (bez wstrząsów sejsmicznych).

Sejsmograf - urządzenie do wykrywania i rejestracji drgań skorupy ziemskiej wywołanych wstrząsami naturalnymi i sztucznymi.

Sejsmometr - główny element sejsmografu, którego podstawową częścią jest masa bezwładna zawieszona tak, że tworzy wahadło fizyczne. Okres drgań własnych wahadła powinien być duży w porównaniu z okresem drgań gruntu, gdyż w tedy środek wahadła można traktować jako stały punkt odniesienia, względem którego określa się wielkość i kierunek drgań gruntu. Drgania gruntu są przetwarzane na impulsy elektryczne, wzmacniane i rejestrowane za pośrednictwem galwanometru na taśmie światłoczułej.

Tsunami - fala oceaniczna wywołana podwodnym trzęsieniem ziemi, wybuchem wulkanu bądź osuwiskiem ziemi. Fale rozchodzą się pierścieniowo od miejsca jej wzbudzenia. Prędkość fali do 900 km/h. Długość fal może dochodzić do kilkuset kilometrów. Na pełnym morzu wysokość fali nie przekracza kilku centymetrów, ale w strefie brzegowej może osiągnąć kilkanaście metrów.

Izostazja - równowaga w skorupie ziemskiej. Dążenie do równowagi mas skalnych w litosferze. Bloki litosfery unoszą się na plastycznej masie astenosfery. Obciążone zanurzają się, odciążone wynurzają, ruchy te nazywamy pionowymi ruchami litosfery.

Krzywa hipsograficzna - ilustruje strukturę wysokościową i głębokościową dowolnego obszaru. Należy uwzględnić tworząc ją najwyższy i najniższy punkt i zaznaczyć go na wykresie. Dla każdego dowolnie obranego przedziału należy znaleźć dane procentowego udziału danych wyniosłości dla obszaru.

Trzęsienie ziemi - gwałtowne rozładowanie naprężeń powstałych w skorupie ziemskiej w czasie ruchów fragmentów litosfery. Z miejsca uwolnienia tych naprężeń (hipocentrum), rozchodzą się fale sejsmiczne. Punkt na powierzchni ziemi położony nad ogniskiem (epicentrum), to miejsce gdzie fale docierają najwcześniej i gdzie straty są największe. Siła wstrząsów maleje w miarę oddalania się od epicentrum.

Metody określania wieku względnego względem innych skał lub procesu geologicznego:

1. Trzy zasady Steno:
   Zasada superpozycji - w niezaburzonej sekwencji skalnej najstarsze warstwy leżą w spągu sekwencji, a ku górze leżą warstwy coraz młodsze.
   Zasada pierwotnie poziomego ułożenia - w trakcie powstawania wszystkie warstwy ułożone są poziomo,
   Zasada pierwotnej obocznej ciągłości - warstwa skalna jest ciałem o lateralnej rozciągłości i kończy się ona jedynie kiedy, np. ulega wyklinowaniu.

2. Metoda przecinania - skała przecinana jest starsza od przecinającej,

3. Zasada relacji intruzyjnych - intruzja młodsza jest od skał otaczających,

4. Inkluzji - obcy element wchodzący w skład skały jest od tej skały starszy,

5. Następstwa organizmów - zespół organizmów charakteryzujący dany odcinek czasu różni się od zespołów organicznych innego wieku.

6. Paleomagnetyczna - polega na ustaleniu wieku skał na podstawie wieku znajdujących się w nich skamieniałości przewodnich, czyli żyjących krótko ale rozpowszechnionych, znajdując szczątki takich organizmów w formacjach skalnych położonych w różnych miejscach na kontynencie, możemy wnioskować, że skały powstały w tym samym czasie.

7. Sedymentologiczna - wywodząca się z pomiarów tempa sedymentacji osadów w zbiornikach wodnych. Aby określić w jakim czasie powstawał dany zespół osadów, obserwuje się współczesne tempo sedymentacji.

8. Archeologiczna - określa wiek skał na podstawie znalezionych w nich ludzkich kultur historycznych.

Metody określania wieku bezwzględnego:

1. Izotopowe:
   metoda węglowa (radiowęglowa) - stosowana do oceny wieku materiałów pochodzenia organicznego. Polega na pomiarze stosunku ilości zawartych w nich izotopów węgla 12C i 14C. W procesie fotosyntezy CO2 jest przyswajany przez organizmy żywe, w których utrzymuje się ustalony stosunek pomiędzy ilością węgla promieniotwórczego i nie promieniotwórczego. Po obumarciu substancji organicznej - wskutek zmniejszenia się zawartości promieniotwórczego 14C - stosunek ten się zmienia.
   metoda uranowo-ołowiowa - za jej pomocą określa się wiek minerałów zawierających tor, uran lub ich domieszki. Metoda ta opiera się na pomiarach zawartości izotopów promieniotwórczych 238U, 235U lub 206Pb, 207Pb.
   metoda potasowo-argonowa - służy do oceny wieku minerałów potasu, zwłaszcza biotytu i muskowitu, gdzie wykorzystuje się stosunek zawartości 40K i produktu jego rozpadu 40Ar.
   metoda rubidowo-strontowa - pozwala ustalić wiek związków chemicznych na podstawie wyników pomiaru zawartości promieniotwórczego 87Rb i trwałego 87Sr.

2. De Geera - niewielkie zastosowanie do skał plejstocenu (iły warbowe), znając barwę można określić porę roku i lata (jasne - pora letnia, ciemne - zimowa).

Kanion - przełom rzeki - odcinek doliny rzecznej o wąskim dnie i stromych zboczach, w którym ciek wodny pokonuje przeszkodę obecną na jej drodze (np. pasmo górskie),

Luka stratygraficzna - brak osadów (warstw) w profilu stratygraficznym spowodowany erozją lub czasową przerwą w sedymentacji. Gdzie występuje luka stratygraficzna, tam zawsze występuje niezgodność lub prawie niezgodność.

Zgodność (konkordancja) - określenie względnego stosunku warstw lub kompleksu warstw, które leżą względem siebie równolegle, a ich powierzchnie graniczne (styki), nie wykazują istnienia luki stratygraficznej.

Niezgodność (dyskordancja) - określenie wzajemnego stosunku warstw oddzielonych od siebie powierzchnią graniczną (luką), Powierzchnia ta odpowiada okresowi, w którym w danym miejscu nie jest reprezentowany przez osady.

Podział niezgodności:
niezgodność kątowa - powstaje, gdy osady morskie ulegają wypiętrzeniu, sfałdowaniu i erozji, po której zostaną przykryte nowo powstałymi osadami morskimi lub lądowymi.
niezgodność przekraczająca - gdy morze stopniowo zaleje obszar, a powstałe osady będą miały coraz większy zasięg,
niezgodność erozyjna - osady morskie ulegną wypiętrzeniu zachowując poziome ułożenie i erozji po której zostaną pokryte nowymi osadami,
prawie zgodność - określenie położenia warstw lub kompleksów warstw, zalegających względem siebie równolegle lub prawie równolegle, między którymi istnieje trudno rozpoznawalna luka stary graficzna spowodowana brakiem wyraźnych śladów erozji.

Zasada przecinania - skała przecinana jest starsza od elementu przecinającego.

Intruzja - wtargnięcie magmy w skały otaczające. Ciało skalne powstałe na skutek wciśnięcia i zastygnięcia magmy w skorupie ziemskiej.

Intruzja zgodna - ściany pokrywają się z płaszczyznami strukturalnymi (sille, lakolity),

Intruzja niezgodna - przecina płaszczyzny strukturalne nie okazując żadnego dostosowania się do nich (dajki, żyły kominowe).

Batolity - olbrzymie intruzje magmowe typu niezgodnego, których dno jest nierozpoznawalne. Powstają zazwyczaj podczas ruchów górotwórczych lub tuż po ich ustaniu.

Dajka - intruzja niezgodna w postaci żył przecinających otaczające warstwy skalne. Mogą występować pojedynczo lub tworzą koncentryczne zgrupowania.

Sill - żyła pokładowa - intruzja zgodna w postaci cienkiej warstwy magmy, która wcisnęła się między warstwy skalne. Sille najczęściej powstają blisko powierzchni Ziemi.

Lakolit - intruzja zgodna, między dwoma warstwami skalnymi powstaje soczewka magmy wypukła ku górze.

Lopolit - intruzja zgodna, między dwoma warstwami skalnymi powstaje soczewka magmy wypukła ku dołowi.

Fakolit - drobna, soczewkowata intruzja zgodna, występująca głównie w przegubach fałdów,

Uskok - powstaje w wyniku rozerwania mas skalnych i przemieszczenia ich wzdłuż powstałej powierzchni (powierzchni uskoku),.

Skala Marcalliego - 12 stopniowa skala stosowana przy określaniu wielkości trzęsienia ziemi, gdzie intensywność wstrząsu określana jest na podstawie wartości przyspieszenia drgań gruntu, a także opisie skutków trzęsienia ziemi na powierzchni ziemi.

Skala MCS - skala Miedwiediewa-Karniaka-Sponhouera

Skala Richtera - określa wielkość trzęsienia ziemi na podstawie amplitudy drgań wstrząsów sejsmicznych

Stratygrafia - dział geologii historycznej zajmujący się badaniem wieku i następstwa wiekowego skał oraz ich występowanie w czasie i przestrzeni.

Chronostratygrafia - metoda stratygrafii oparta na porządkowaniu sekwencji skalnych na podstawie wieku skał, ustalanego zwykle za pomocą skamieniałości przewodnich.

Powstanie życia na Ziemi:
Życie definiuje się przez trzy podstawowe funkcje:
- metabolizm, - prokreację, - dziedziczność.
Każdy organizm składa się z:
- aminokwasów, - węglowodorów, - DNA, - RNA.

Teorie powstania życia:
- Teoria Kreacjonizmu - mówi o akcie stworzenia świata przez Boga,
- Teoria Ewolucyjna - Darwin,
- Teoria Kosmogeniczna - żywe formy przybyły z kosmosu.

Skamieniałości - szczątki organizmów żywych, jak również ślady ich działalności życiowej, które zachowały się do chwili obecnej.

Skamieniałości przewodnie - skamieniałości o znacznym rozprzestrzenieniu i krótkim czasie występowania; umożliwiają ustalenie wieku skał, w których występują; główne narzędzie stratygrafii.

żywe skamieniałości - żyjące do dziś reliktowe (pozostałościowe) gatunki organizmów, należące do wymarłych grup systematycznych; np. hatteria, latimeria, miłorząb; bezpośrednie dowody ewolucji organizmów.

Elementy symetrii kryształów - prawidłowe powtarzanie się w przestrzeni jednakowych pod względem geometrycznym i fizycznym części kryształów: np. ścian, krawędzi, naroży określane jest mianem symetrii kryształów. Symetria przejawia się w postaciach, strukturze i właściwościach fizycznych kryształów.

Korelacja - ustalenie odpowiedniości wieku geologicznego lub pozycji stratygraficznej utworów geologicznych.

Na powstawanie skamieniałości mają wpływ różne czynniki, np.:
- środowisko naturalne (najczęściej w środowisku wodnym - sedymentacja - duże tempo podładowania się),
- środowisko wodne,
- środowisko lądowe (wiatr, wahania temperatury etc.).

Skały osadowe - powstają w warunkach powierzchniowych skorupy ziemskiej. Do głównych procesów przyczyniających się do tworzenia skał osadowych należą:
- wietrzenie,
- transport,
- sedymentacja - przeniesiony materiał zostaje zdeponowany w inne miejsce,
- diageneza - ogół procesów fizycznych i chemicznych, zachodzących w osadzie po jego przykryciu osadami młodszymi, prowadzący do przekształcenia osadu w skałę zwięzłą (utyfiacji).

Wietrzenie dzieli się na:
- fizyczne
- chemiczne.
Skały wietrzeją na skutek oddziaływania wody, powietrza i słońca.

Wietrzenie fizyczne - prowadzi do rozluźnienia i rozpadu skał oraz minerałów. Jest to spowodowane zmianami temperatury w wyniku insolacji, czyli nasłonecznieniem, wpływem mrozu oraz mechanicznym działaniem roślin (np. rozrastanie się systemu korzennego). Zmiany temperatury w skutek nagrzewania i oziębiania wywołują naprężenia wynikające z różnej rozszerzalności cieplnej minerałów wchodzących w skład skały. Zamarzanie wody w szczelinach i porach skalnych powoduje rozpad i kruszenie skał.

Wietrzenie chemiczne, rodzaj wietrzenia doprowadzający do zmian chemicznych, czyli rozkładu skały. Podstawowym czynnikiem oddziałującym jest woda opadowa, wsiąkająca w głąb skały i zmieniająca jej skład chemiczny.

Wietrzenie chemiczne zachodzi na skutek:
1) rozpuszczania (solucji), np. rozpuszczanie soli kamiennych i soli potasowych,
2) utleniania (oksydacji), np. zamiana siarczków na siarczany, magnetytu na hematyt i inne,
3) uwęglanowienia (karbonizacji), głównie rozkładania krzemianów i glinokrzemianów oraz przekształcania ich w węglany.
4) uwodnienia (hydratacji), np. przeobrażania hematytu w limonit, anhydrytu w gips.
5) hydrolizy, czyli rozkładu minerałów na część kwaśną i zasadową, np. rozkład skaleni, czyli kaolinizacja lub laterytyzacja.
Wietrzenie chemiczne zachodzi najbardziej intensywnie w obszarach o znacznych opadach i stosunkowo wysokich temperaturach, a zatem w strefie równikowej i podrównikowej, a także w strefie umiarkowanej.

Charakter procesów wietrzenia wynika z warunków klimatycznych:
- w klimacie pustynnym i zimnym (obszary podbiegunowe i górzyste) dominuje wietrzenie fizyczne,
- w strefach ciepłych wilgotnych przeważa wietrzenie chemiczne.
Zasięg pionowy procesów wietrzenia dochodzi do poziomu zwierciadła wód gruntowych.

Transport - przemieszczenie materiału zwietrzelinowego. Odbywa się głównie za pośrednictwem: wiatru, wód płynących (rzeczne), wód gruntowych, prądów morskich i lodu lodowcowego.

Transport wiatrowy - wiatr przemieszcza ziarna o średnicy do 2mm. W zależności od siły wiatru i wielkości ziarna, ziarna są unoszone na pewną wysokość lub przesuwane po powierzchni. Prowadzi to do powstania utworów … lub wydmowych.

Czynniki erozyjne:
Abrazja - polega na ścieraniu podłoża skalnego przez luźny materiał skalny przemieszczany przez prądy rzeczne i falowanie wód, przypływy i odpływy, lodowce i wiatry, a także na wzajemnym ścieraniu materiału skalnego, w skutek czego ulega on rozdrobnieniu i obtoczeniu. Zachodzi na stromych, skalnych brzegach dużych zbiorników wodnych, takich jak ocean, morze, duże jezioro. Efektem działania abrazji jest powstanie klifu i platformy abrazyjnej. Np. Klif w Trzęsaczu Morze Bałtyckie.
Deflacja - przenoszenie, wywiewanie przez wiatr drobnego materiału skalnego (piasku bądź pyłu). Występuje głównie na pustyniach, wybrzeżach mórz i przedpolach lodowcowych. Powoduje stopniowe obniżanie się obszaru. Tworzy charakterystyczne formy, takie jak bruk deflacyjny, ostańce deflacyjne lub misy deflacyjne.
Korozja - ogólna nazwa procesów niszczących mikrostrukturę materiału, które prowadzą do jego rozpadu. Korozja zachodzi pod wpływem chemicznych i elektrochemicznych reakcji materiału z otaczającym środowiskiem. Produkty korozji tworzą czasem warstwę pasywną chroniącą czasem przed dalszym rozkładem.
Czynniki wpływające na korozję:
- obecność zanieczyszczeń,
- zmiany ciśnienia i temperatury,
- odczyn środowiska,
- struktura krystaliczna materiału.
Istnieje wiele rodzajów korozji np. jądrowa, elektrochemiczna, chemiczna, relektrywna.

Soltacja - rodzaj transportu okruchów skalnych, które wykonują niewysokie skoki nad powierzchnią osadu po torach balistycznych (krzywa balistyczna jest niesymetryczna). Opadając, uderzają leżące okruchy, wybijając je w powietrze, co w rezultacie umożliwia przemieszczenie się całej masy osadu. Soltacja jest typowa dla transportu pod wpływem wiatru, zachodzi również w korytach rzecznych i na stokach usypiskowych.

Transport wodami płynącymi - transportują materiał zwietrzelinowy w postaci roztworów koloidalnych, zawiesin…. Długość transportu wpływa na rozmiary, a także na stopień obtoczenia i wysortowanie przeniesionego materiału. Im dłuższa droga tym ziarna mniejsze, bardziej obtoczone (procesy wygładzają je). [Koncentracje złota piaski w Australii, wybrzeże złote].

Transport wodami gruntowymi - przemieszczają materiał w postaci rozpuszczonej lub zawiesiny (bielice - występują w warunkach klimatu umiarkowanego chłodnego i wilgotnego, na obszarach porośniętych lasami iglastymi. Bielice powstają z utworów piaszczystych, zwykle pochodzenia lodowcowego i rzecznego, w procesie tzw. bielicowania, słabo rozwinięty poziom próchniczy, a dobrze rozwinięty poziom …)

Transport przez prądy morskie - transportują materiał w postaci zawiesinowej (spływów podmorskich) i grubszy materiał (po dnie morskim).

Transport przez lód lodowcowy - transportuje materiał zwietrzelinowy, który występuje w czasze lodowca. Osady lodowcowe charakteryzują się brakiem wysortowania.

Sedymentacja - osadzenie się materiału w obszarze sedymentacyjnym. Może mieć miejsce w rzekach i zaczyna się w miejscach, gdzie zmniejsza się siła nośna wody (woda nie ma już siły transportowania).

Sedymentacja wietrzna - wynika z działalności wiatru, zaczyna się tam, gdzie zmniejsza się siła nośna wiatru (zwykle po stronie zawietrznej).

Sedymentacja lodowcowa - rozpoczyna się od momentu zatrzymania i cofania (topnienia) lodowca.

Sedymentacja w jeziorach i morzach - obywa się w skutek opadania grawitacyjnego.

Diageneza - zespół procesów chemicznych i fizycznych prowadzących do cementacji pierwotnie luźnego materiału osadowego.
Piasek piaskowiec,
Żwir żwirowiec,
Ił iłowiec,
Muł mułowiec.
Procesy cementacji (lityfikacji) są związane z wytrącaniem się substancji mineralnej, która stopniowo wypełnia przestrzenie między okruchami, ziarnami. Substancje te tworzą tzw. spoiwo. Procesy cementacji są przyśpieszone przez wzrost ciśnienia. Pod wpływem ciężaru nadkładu występuje zbliżenie się do siebie cząstek lub ziaren mineralnych, tzw. kompakcja, oraz wyciśnięcie wody z osadów. Skutkiem kompakcji jest znaczne zmniejszenie objętości i miąższości osadu. Działanie kompakcji jest tym większe, im większa jest grubość nadkładu.

Środowiska sedymentacyjne:
- morskie,- kontynentalne,- przejściowe

Środowisko morskie - główny obszar sedymentacji. Morze stanowi ostatni etap depozycji osadów powstałych na lądzie, a także w środowisku przejściowym. W morzach utworzyła się również przeważająca część skał osadowych skorupy ziemskiej.
Rodzaj skał zależy od głębokości i od odległości od brzegu, morfologii dna i wybrzeża morskiego oraz od organizmów zamieszkujących dno morskie.
Wyróżnia się cztery typy (frakcje) osadów morskich:
- literalna,
- szelfowa,
- batialna,
- abisalna.

Osady literalne - powstają w bezpośrednim sąsiedztwie brzegu morskiego do głębokości 60 metrów. Tworzą się w tym miejscu takie osady jak piaski i żwiry (oraz pokrewne osady).

Osady szelfowe - tworzą się do granic szelfu, a więc do głębokości 230 metrów. Powstają osady pochodzenia lądowego (piaski, skały ilaste), a także utworzone z szczątków organizmów lądowych.

Osady batialne - osadzają się na stokach cokołów kontynentalnych, do głębokości 4 km. W tej strefie muły i w niewielkiej ilości osady piaszczyste.

Osady abisalne - gromadzą się na dnie głębin oceanicznych, głównie muły głębinowe.

Środowisko kontynentalne jest bardzo zróżnicowane, co w dużym stopniu determinowane jest przez klimat.
Wyróżnia się kilka środowisk sedymentacyjnych:
- środowisko pustynne,
- środowisko rzeczne,
- środowisko jeziorne,
- środowisko bagienne,
- środowisko glacjalne (lodowcowe).

Środowisko pustynne - tworzą się osady pochodzące głównie z fizycznego wietrzenia skał podłoża. Materiał zwietrzelinowy i przemieszczany powoduje powstawanie wydmowych osadów piaszczystych.

Środowisko rzeczne - większość osadów kontynentalnych powstaje w środowisku rzecznym. Osady te powstają głównie w korytach i dolinach rzek. Gromadzą się w tych miejscach rzeki, gdzie sedymentacja przeważa nad erozją. W zależności od …i odcinka rzeki, w materiale będą przeważać okruchy piaskowe, żwirowe, iłowe lub mułowe. U góry - gruboziarniste. W delcie - drobnoziarniste.

Środowisko jeziorne - w jeziorach, gdzie sedymentacja jest najczęściej powolna i spokojna, gromadzą się osady w postaci mułów jeziornych i produktów rozkładu substancji organicznych. Np. okruchy jeziorne kredy piszącej (na skutek procesów chemicznych, wytrąca się węglan wapnia).

Środowisko bagienne - w wyniku akumulacji materii roślinnej tworzą się torfy, węgle brunatne i kamienne.

Środowisko glacjalne - osady glacjalne powstają na skutek topnienia lodowców. Źle wysortowane gliny morenowe, piaski i żwiry fluwoglacyjne, iły warwowe.

Środowisko przejściowe - posiadają cechy środowiska kontynentalnego i morskich. Zachodzi w nich akumulacja przybrzeżna, lagunowa, estuaniowa, deltowa.

Utwory akumulacji przybrzeżnej: osady piaszczysto-żwirowe, zlepy muszlowe, wapienie aditowe.

Utwory akumulacji lagunowej: w zależności od cech klimatycznych: osady piaszczyste, ilaste, solno-gipsowe, w szczególnych przypadkach pokłady węgla.

Utwory akumulacji estuanii: podobnie do przybrzeżnej, jednak bardziej drobnoziarniste,

Utwory akumulacji deltowej: osady piaszczysto-mułkowe o charakterystycznym przekątnym warstwowaniu, osady węglowe.

Składniki skałotwórcze skał osadowych:
- allogeniczne,
- autogeniczne,

Allogeniczne: ukształtowały się poza basenem sedymentacyjnym (poza miejscem powstania skały), do którego zostały dostarczone jako produkty wietrzenia skał starszych.
Najważniejsze (odporne na wietrzenie):
- kwarc,
- skalenie,
- łyszczyki (głównie muskowit),
- tzw. minerały ciężkie,
- granaty - do produkcji papieru ściernego,
- rutyl,
- cyrkoń,
- dystens,
- zoizyt,

Autogeniczne: minerały tworzące się na miejscu sedymentacji w czasie jej tworzenia lub w czasie procesów diagenetycznych (przechodzenie minerałów luźnych w zwięzłe).
Najważniejsze:
- minerały krzemiankowe (opal, chalcedon),
- minerały ilaste,
- tlenki i wodorotlenki żelaza,
- węglany (eldonit, kalcyt, aragonit),
- siarczany (gips),
- chlorki (halit).

Sposób geologiczny występowania skał osadowych:
Wszystkie skały osadowe występują w postaci warstw. Pierwotne ułożenie jest mniej lub bardziej poziome, wszystkie odstępstwa są wynikiem późniejszych deformacji tektonicznych.
Ułożeniem skał osadowych może być uławicenie lub uwarstwienie.

Ławica - duża forma sedymentacyjna oddzielona od innych wyraźnymi powierzchniami nieciągłości.

Warstwowanie - to cecha tekstualna, polega na przestrzennym uporządkowaniu składników. Np. piasek drobnoziarnisty, piasek gruboziarnisty, żwir. Warstwowanie charakterystyczne jest dla skał okruchowych i ilastych. Na warstwowanie składają się warstwy i ławice. Warstwowaniem jest też uławicenie. Warstwy w skałach osadowych wynikają z występowania powierzchni nieciągłych (uławicenie), jak również z cech tekstualnych polegających na zróżnicowaniu uporządkowania składników…(warstwowanie).
Uławicenie dotyczy przeważnie skał wapiennych, a warstwowanie przeważnie skał okruchowych luźnych i zwięzłych.

Podział skał osadowych:
- okruchowe,
- ilaste,
- chemiczne,
- organiczne.

Lessy - skały słabo zwięzłe, miękkie, barwy żółto kremowej, tekstura porowata. Skład mineralny: pył kwarcowy, minerały ilaste, węglan wapnia, wodorotlenki żelaza. W warunkach lessowych występują często tzw. kukiełki lessowe (konkrecje wapienne powstające w lessie na skutek wytrącania się węglanu wapnia, który wcześniej został wyługowany z bogatszych w węglany partii lessów, osiągają one rozmiary kilku a nawet kilkunastu centymetrów, często przybierają fantazyjne, podłużne kształty, przypominające kukiełki lub lalki). Less jest skałą pochodzenia wietrznego, odznacza się brakiem warstwowania, dobrze wysortowany (zróżnicowanie ziaren jest bardzo małe), dość porowata. W Polsce od Bugu po Dolny Śląsk.

Skały krzemionkowe pochodzenia organicznego:
- diatomity,- radiolaryty,- spongiolity,

Diatomity - jasno zabarwione skały o strukturze afanitowej. Bardzo porowate, lekkie i miękkie. Inaczej ziemia krzemionkowa (diatomowa). W Polsce występuje (w niewielkich ilościach) w Karpatach. Skład mineralny: opal, kwarc. Zastosowanie: w filtrach, jako aktywna substancja do usuwania zanieczyszczeń, przy wyrobie farb, lakierów, dynamitu etc.

Radiolaryty - barwa ciemna, czerwona, zielona lub czarna. Budowa: drobnoziarnista, zwięzła. Struktura: afanitowa, przełam muszlowy, wysoka twardość. Tworzą się najczęściej w strefach głębokościowych, w skład wchodzą głównie krzemionkowe skorupki promienic. Silnie rozproszony pigment żelazisty.

Spongiolity - skały biomorficzne, utworzone z igieł gąbek spojonych lepiszczem krzemionkowym, niektóre zawierają domieszki węglanu wapnia, glaukonitu i detrystycznego kwarcu. Barwa najczęściej szara. W Polsce Tatry.

Skały Alitowe (Alit) - powstają w wyniku wietrzenia chemicznego glinokrzemianek w warunkach klimatu tropikalnego lub subtropikalnego. Zbudowane głównie z tlenków i wodorotlenków glinu. Charakteryzują się prawie całkowitym brakiem krzemionki.
Do skał Alitowych należą:
- lateryty,
- boksyty,
- terra rossa,

Lateryty - wyglądem przypominają gipsy. Skład mineralny: węglowodany żelaza i glinu. Utwór: twardy, nie przepuszczalny dla wody. Wykorzystanie w budownictwie.

Boksyty - podstawowa … glinu. Składają się głównie z wodorotlenków glinu, a także kwarc, minerały ilaste, krzemionkowe, tlenki i wodorotlenki żelaza. Powstaje w wyniku wietrzenia skały krzemionkowej. Występuje w dwóch odmianach: krzemionkowej i krasowej (węglanowej). Odmianą boksytu jest lateryt. W Polsce w okolicach Nowej Rudy.

Terra Rossa - barwa czerwona, brunatna, osad alitowy, skład mineralny: minerały ażurowe, okruchy skał węglanowych, wodorotlenki i wodorotlenki żelaza.

Denudacja - ogół procesów niszczących powierzchnię Ziemi poprzez usuwanie materiału skalnego lub gleby, obejmujący wietrzenie i erozję.

Linia brzegowa - linia zetknięcia się powierzchni wody w zbiorniku lub cieku wodnym z powierzchnią lądu. Ponieważ występują wahania poziomu wody w zbiorniku (np. spowodowane pływami), przebieg linii brzegowej ulega zmianie - stąd też przyjmuje się (np. na mapach) linię brzegową umowną odpowiadającą średniemu poziomowi wody.
Wyróżnia się dwa rodzaje linii brzegowych:
- urozmaicona (np. linia brzegowa Europy, Azji),
- słabo rozwinięta (np. linia brzegowa Afryki).

Facja - zespół cech skały osadowej odzwierciedlających warunki, w jakich nastąpiła jej sedymentacja, a także ciało skalne odznaczające się tym zespołem cech.

Ruchy masowe, ruchy grawitacyjne - procesy morfologiczne, polegające na przemieszczaniu się zwietrzeliny, a także powierzchniowej warstwy litej skały w dół stoku pod wpływem siły ciężkości. Uruchomieniu ruchów masowych sprzyja m.in. przesycenie zwietrzeliny wodą, rozmarznięcie wierzchniej warstwy zmrożonego gruntu, podcięcie lub zbytnie obciążenie stoku (np. na skutek postawienia budynku), powstanie fali akustycznej. Ich tempo i natężenie zależą głównie od nachylenia stoku oraz rodzaju i grubości zwietrzeliny.

Podział ruchów masowych:
- odpadanie,
- obrywanie,
- osypywanie,
- osuwanie,
- osiadanie,
- pełzanie.

Odpadanie - polega na odrywaniu się od litego podłoża i spadaniu w dół pojedynczych fragmentów zwietrzałej skały. est procesem degradującym stoki górskie o nachyleniu powyżej 45°. Intensywność odpadania zależy głównie od odporności skały oraz rodzaju i siły wietrzenia, jakiemu podlega skała. Odpadły od ścian materiał skalny gromadzi się u ich podnóża, tworząc stożki i hałdy usypiskowe.

Obrywanie - zachodzi na stokach o nachyleniu powierzchni 45° (ściany i stoki skalne). Polega na nagłym oderwaniu się od podłoża i szybkim przemieszczeniu w dół wielkich mas skalnych (najczęściej w formie lawiny kamiennej). Obrywanie zachodzi na skutek zmniejszenia spoistości skały i naruszenia równowagi stoku w efekcie podcinania go przez lodowiec, potok, silnie falujące morze lub działalność człowieka, a także na skutek występowania niektórych zjawisk atmosferycznych (nagłe zmiany temperatury, silne opady) i trzęsień ziemi. Miejsce oderwania mas skalnych nosi nazwę obrywu.

Osypywanie - polega na stokach usypiskowych, a także w żlebach piarżystych, pod wpływem siły ciężkości, polegający na odpadaniu i zsuwaniu się w dół drobnych kamieni. Intensywność osypywania zależy od nachylenia stoku i stopnia utrwalenia materiału zwietrzelinowego. Bezpośrednią przyczyną uruchamiającą osypywanie może być silny wiatr, intensywny opad deszczu lub gradu, spływająca woda, nagła zmiana temperatury, fala akustyczna, a także bezpośrednie oddziaływanie zwierząt lub człowieka. Na szczególnie podatnym na osypywanie stoku proces ten może spowodować powstanie lawiny kamiennej.

Osuwanie - polega na stosunkowo szybkim (od kilku do kilkudziesięciu m/s) zsunięciu się mas skalnych lub warstwy zwietrzeliny po stoku do jego podnóża lub łagodniejszej części. Osuwanie zachodzi zarówno w obrębie stoków o nachyleniach mniejszych niż 45° (na stokach bardziej stromych odpowiednikiem osuwania jest proces obrywania), zarówno zwietrzelinowych, jak i zbudowanych ze skały zwięzłej. Proces osuwania zachodzi bądź nagle, bądź poprzedzony jest powstaniem pęknięć, szczelin i rys w strefie oderwania.

Osiadanie - polega na powolnym przemieszczaniu się zwietrzeliny lub mas skalnych pionowo lub nieco skośnie w dół. Osiadanie zachodzi na skutek zmniejszania się objętości podłoża w efekcie sprasowania osadów, wyciśnięcia ich na boki lub wymywania (sufozji) części materiału z podłoża, przy czym układ warstw i struktura utworu podlegającego osiadaniu pozostaje nie zmieniona.

Pełzanie - polega na bardzo powolnym (zauważalnym tylko przy obserwacjach prowadzonych w znacznych odstępach czasu) przemieszczaniu w dół stoku materiału zwietrzelinowego (zwietrzelina) pod wpływem siły ciężkości. Pełzaniu sprzyja przemienne wysuszanie i nasiąkanie gruntu wodą, zamarzanie i odmarzanie, rozpuszczanie i wykrystalizowywanie się soli, rozrastanie się korzeni, działalność fauny w glebie itp. Procesy pełzania zachodzą w odmienny sposób w różnych warunkach klimatycznych.

Mineralogia - nauka zajmująca się badaniem minerałów.

Petrografia - nauka o skałach, zajmująca się składem i właściwościami fizycznymi i chemicznymi skał.

Minerał - pierwiastek lub związek chemiczny będący normalnie ciałem krystalicznym, który powstał w wyniku procesów geologicznych.

Cechy charakteryzujące dany minerał:

• układ krystalograficzny

• twardość minerałów

• łupliwość

• rysa

• przełam

• barwa minerału

• zabarwienie minerału

• gęstość

• połysk

Minerały stanowiące główne składniki budujące skały nazywa się minerałami skałotwórczymi, a są to: kwarc, skalenie, amfibole, pirokseny, miki, kalcyt, dolomit, minerały ilaste, oliwin.

SKAŁY OSADOWE

OKRUCHOWE

Struktura:

Frakcje: psefitowa (żwirowa), psamitowa (piaskowa), aleurytowa (mułowa), pelitowa (iłowa)

Stopień obtoczenia

Stopień wysortowania: różnoziarnista, równoziarnista.

Tekstura: bezładna/uporządkowana, luźna/zbita/porowata.

WĘGLANOWE (pochodzenia chem. i organicznego).

Skały krzemionkowe, węglanowe, gipsowo-solne

Struktury skał pochodzenia chemicznego:

-wielkokrystaliczna

-grubokrystaliczna

-średniokrystaliczna

-drobnokrystaliczna

-skrytokrystaliczna

Struktury skał pochodzenia organicznego:

-organogeniczne

-organodetrytyczna

Struktury wapieni i dolomitów:

-mikrytowa (bardzo drobna frakcja)

-sparytowa (frakcja od kilku setnych milimetra do kilku milimetrów)

Tekstura: bezładna/uporządkowana, luźna/zbita/porowata.

SKAŁY MAGMOWE

Podział skał magmowych:

kwaśne, obojętne, zasadowe o niedoborze krzemionki, ultrazasadowe z dużym niedoborem krzemionki

Struktura: jawno krystaliczna/ porfirowa / afanitowa

Tekstura: bezładna / uporządkowana, zbita / porowata

Procesy endogeniczne (procesy wewnętrzne) - są to procesy geologiczne wywołane energią wnętrza Ziemi. To ona wpływa na rozmieszczenie i przebieg plutonizmu i wulkanizmu, procesów sejsmicznych, lądotwórczych, górotwórczych i innych.

Do procesów endogenicznych zalicza się:

*trzęsienia ziemi to różnego rodzaju pojedyncze wstrząsy lub całe serie drgań skorupy ziemskiej związane z nagłym przemieszczeniem się magmy lub mas skalnych w skorupie ziemskiej. Ze względu na przyczynę wyróżniamy trzęsienia

1. tektoniczne(90%)

2. wulkaniczne(7%)

3. zapadowe(3%)

*wulkanizm to ogół zjawisk związanych z wydobywaniem się magmy na powierzchnię Ziemi.

TYPY WULKANÓW:

• tarczowe

• szczelinowe

• stożkowe

PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA AKTYWNOŚĆ:

• czynne

• drzemiące lub uśpione

• wygasłe

*plutonizm zjawiska plutoniczne obejmują krzepnięcie magmy w skorupie ziemskiej oraz przemiany skał z nią związanych(metamorfizm kontaktowy). W wyniku intruzji magmy wewnątrz litosfery tworzą się formy plutoniczne:

• lakolit

• batolit

• lopolit

• fakolit

• żyły pokładowe

• dajki

*metamorfizm - jest to zespół procesów prowadzących do zmiany skał, tekstury, struktury, składu mineralnego oraz chemicznego. Typowym środowiskiem metamorfizmu jest wnętrze skorupy ziemskiej, może on wystąpić również na powierzchni Ziemi. Należy mieć jednak na uwadze, że metamorfizmem nazywamy tylko przemiany zachodzące w stanie stałym.

Rodzaje met amorfizmów:

1) metamorfizm kontaktowy (termiczny) - zachodzi najczęściej w pobliżu intruzji magmowych i spowodowany jest działaniem wysokiej temperatury,
2) metamorfizm dyslokacyjny (dynamiczny) - zachodzi w rejonach objętych ruchami skorupy ziemskiej (fałdowania, uskoki) i spowodowany jest występowaniem olbrzymich nacisków (ciśnienia kierunkowego),
3) metamorfizm regionalny (termodynamiczny) - związany z pogrążeniem skał na dużą głębokość pod grubą pokrywą innych utworów, dzięki czemu jednocześnie działa wysoka temperatura i duże ciśnienie. W obrębie metamorfizmu regionalnego wyróżnia się trzy strefy odpowiadające kolejnym stopniom wzrostu temperatury i ciśnienia: epi - znajdująca się na głębokości 6-10 km, mezo - 10-20 km oraz kata - leżąca poniżej 20 km.

Magmatyzm - ogół procesów tworzenia się i przemieszczania magmy w litosferze oraz jej stygnięcia, które prowadzi do powstawania skał magmowych. Jest to zbiorcze pojęcie zawierające zarówno procesy plutoniczne jak i procesy wulkaniczne.

Tektoniczne ruchy, wielkoskalowe ruchy skorupy ziemskiej wywoływane przez procesy zachodzące we wnętrzu Ziemi, powodujące powstawanie deformacji tektonicznych. Ze względu na szybkość ich przebiegu wyróżnia się: powolne, wyłącznie pionowe (wznoszące) ruchy epejrogeniczne (epejrogeneza) oraz jednocześnie skierowane poziomo i pionowo, szybsze ruchy orogeniczne (orogeneza).

Tektoniczne deformacje, zaburzenia w pierwotnym ułożeniu warstw skalnych powstające pod wpływem działania ruchów tektonicznych.

Teoria kier kontynentalnych

Teoria zakłada istnienie w strukturze ziemskiej litosfery kilkunastu odrębnych płyt litosfery, które rozdzielone są strefami o wzmożonej aktywności sejsmicznej. Te sztywne segmenty nie znajdują się w bezruchu, lecz zmieniają swe wzajemne położenie, przesuwając się po leżących głębiej, bardziej plastycznych skałach astenosfery.
Przemieszczanie się płyt jest efektem rozrastania się dna oceanicznego. Proces rozprzestrzeniania się dna oceanicznego wywołany jest występowaniem w obrębie płaszcza Ziemi wstępujących i zstępujących prądów konwekcyjnych.

Facja - zespół cech skały osadowej odzwierciedlających warunki, w jakich nastąpiła jej sedymentacja; także ciało skalne odznaczające się tym zespołem cech.

Wody podziemne - wody, zalegające pod powierzchnią Ziemi na różnych głębokościach, powstałe na skutek różnych procesów geologicznych. Ich łączna objętość wynosi ok. 60 000 tys. km³, co stanowi ok. 4,12‰ ogólnej objętości zasobów hydrosfery Ziemi.

Kras (procesy krasowe, krasowienie) - procesy rozpuszczania skał przez wody powierzchniowe i podziemne, jeden z rodzajów wietrzenia chemicznego. Krasowieniu podlegają skały krasowiejące: przede wszystkim wapienie, a także dolomity, margle, gips, anhydryt, halityt (potocznie sól kamienna).

Źródło to miejsce naturalnego wypływu wód podziemnych na powierzchnię (przecięcie warstwy wodonośnej z powierzchnią terenu).
Źródła zstępujące - wypływ odbywa się pod wpływem siły ciężkości
Źródła wstępujące - wypływ następuje pod wpływem ciśnienia hydrostatycznego panującego w warstwie wodonośnej
Źródła warstwowe - wypływ następuje pod wpływem siły grawitacyjnej z utworów porowatych
Źródła dolinne - wypływ następuje w miejscu rozcięcia warstwy wodonośnej przez dolinę rzeczną
Źródła szczelinowe - odprowadzają wody krążące w szczelinach skał litych, które mogą mieć charakter zarówno wstępujący, jak i zstępujący
Źródła krasowe - są bardzo podatne na wahania zasilania oraz zanieczyszczenia. Występują one w wapieniach, gipsach i dolomitach. Są odmianą źródeł szczelinowych
Źródła uskokowe - są podobne do źródeł szczelinowych, są rozwinięte wzdłuż stref rozluźnień towarzyszących uskokom. Wypływ następuje wzdłuż uskoku tnącego warstwy nieprzepuszczalne. Dostarczają one wód silnie mineralizowanych oraz termalnych, czyli cechujących się temperaturą znacznie wyższą niż średnia roczna w danym regionie
Gejzery - związane one są z obszarami wulkanicznymi. Wyrzucają one gorącą wodę i parę wodną. Ich funkcjonowanie związane jest z występowaniem w podłożu szczelin wypełnionych gorącą wodą, podgrzewaną dodatkowo ciepłem wewnętrznym Ziemi.

Zwierciadło wód podziemnych - górna powierzchnia graniczna występowania wód podziemnych.

Studnia artezyjska - studnia, powstająca przez wywiercenie otworu do wód artezyjskich - głęboko położonych warstw wodonośnych, w których woda znajduje się pod ciśnieniem hydrostatycznym. Woda z takiego odwiertu wypływa samoczynnie, niekiedy jest pod dużym ciśnieniem (rzędu nawet kilkudziesięciu atmosfer).

Kurzawka - jest to drobnoziarnisty luźny osad, np. piasek lub muł wymieszany z wodą, o konsystencji galarety, słabo związany z gruntem.

WŁASNOŚCI HYDROGEOLOGICZNE SKAŁ.

A. Porowatość.

B. Szczelinowatość.

C. Krasowatość.

D. Przepuszczalność hydrauliczna.

E. Wodochłonność.

F. Odsączalność.

Kopalina główna jest to kopalina która jest najcenniejsza i występuje w największej ilości dla niej buduje się kopalnie i wyrobiska górnicze

Kopalina towarzysząca występuje w mniejszej ilości niż kopaliny główne i można ją eksploatować w tych samych wyrobiskach co kopalinę główną

Surowiec mineralny jest to składnik litosfery, atmosfery, hydrosfery lub biosfery odłączony od środowiska naturalnego i przystosowany do użycia praktycznego

Złoże kopaliny jest to takie naturalne nagromadzenie minerałów i skał oraz innych substancji gazowych i ciekłych, których wydobywanie może przynieść korzyść gospodarczą.

Złoże pierwotne jest to naturalne nagromadzenie kopaliny użytecznej, której struktura i składniki nie uległy jeszcze zmianom.

Złoże antropogeniczne od nagromadzenia substancji antropogenicznych będące efektem działalności człowieka

Ruda to kopalina, czyli minerał użyteczny w postaci metali rodzimych lub ich związków chemicznych.

Kruszce - przestarzały termin odnoszący się do rud metali innych niż żelazo. Obecnie funkcjonujący głównie w zwrotach odnoszących się do metali szlachetnych.

Surowce mineralne (złoża) możemy podzielić na:
-SUROWCE ENERGETYCZNE: *węgiel kamienny*węgiel brunatny*torfy*bituminy (ropa naftowa, gaz ziemny, ozokeryt, czyli wosk ziemny, łupki bitumiczne)

-SUROWCE METALICZNE
*rudy żelaza (limonit, syderyt, hematyt, magnetyt)
*metale uszlachetniające stal (nikiel, tytan, wolfram, wanad, molibden, kobalt, cyrkon, rutyl)
*rudy metali nieżelaznych (miedzi, cynku, ołowiu, cyny, arsenu, antymonu, bizmutu, kadmu i rtęci)
*rudy metali szlachetnych (srebra, złota, platyny)
*rudy metali lekkich (glinu, magnezu)

-SUROWCE NIEMETALICZNE
*surowce chemiczne (sole, siarka rodzima, piryt, fosforyty, baryt, fluoryt)
*surowce skalne (granit, bazalt, porfir, marmur, piaskowiec)
*surowce ilaste (kaolin, gliny, asfalt, margle, gipsy)
*surowce wulkaniczne (tuf, pumeks)
*kamienie szlachetne i ozdobne (diamenty, szafiry, rubiny, szmaragdy, opale, granaty, turkusy, nefryty, topazy, ametysty i inne)

Rozpoznanie złoża wymaga określenia:
1. Ogólnej charakterystyki terenu (rejonu) występowania złoża.
2. Geologicznej charakterystyki złoża.
3. Formy i budowy złoża.
4. Rodzaju i jakości kopaliny.
5. Granic złoża lub jego konturów.
6. Geologicznych i górniczych warunków wydobycia kopaliny.
7. Ilości kopaliny w złożu z podziałem na zasoby bilansowe i pozabilansowe.
8. Kategorii poznania zasobów.
9. Występowania kopalin towarzyszących.

Zasoby złoża

• zasoby geologiczne bilansowe są ilością kopaliny w granicach złoża (w tysiącach ton, tysiącach metrów sześciennych lub milionach metrów sześciennych), której jakość odpowiada aktualnym kryteriom gospodarczego wykorzystania, a złoże spełnia kryteria geologiczno-górnicze bilansowości umożliwiające eksploatację;

• zasoby pozabilansowe - kopalina, która nie spełnia kryteriów bilansowości, znajduje się w pozabilansowych warunkach geologiczno-górniczych, lecz ewentualnie w przyszłości może być gospodarczo wykorzystana;

klasyfikacja genetyczna złóż surowców mineralnych to: przyjęcie jako kryterium podziału wartości lub warunki tworzenia się złóż w litosferze.

Główne złoża kopalin w Polsce -energetyczne (węgiel kamienny i brunatny, ropa i gaz ziemny), rud metali (cynk, ołów, miedź), surowców chemicznych (soli kamiennej i potasowej, siarki), surowców skalnych.

Energia geotermalna - polega na wykorzystywaniu cieplnej energii wnętrza Ziemi, szczególnie w obszarach działalności wulkanicznej i sejsmicznej. Woda opadowa wnika w głąb ziemi, gdzie w kontakcie z młodymi intruzjami lub aktywnymi ogniskami magmy, podgrzewa się do znacznych temperatur. W wyniku tego wędruje do powierzchni ziemi jako gorąca woda lub para wodna.

Energia geotermiczna to energia wydobytych na powierzchnię ziemi wód geotermalnych. Energię tę zalicza się do energii odnawialnej, bo jej źródło - gorące wnętrze kuli ziemskiej - jest praktycznie niewyczerpalne. W celu wydobycia wód geotermalnych na powierzchnię wykonuje się odwierty do głębokości zalegania tych wód.

Odcisk - typ skamieniałości, będący zachowanym w skale negatywem zewnętrznej powierzchni miękkich i twardych części ciała organizmów, twardych części skamieniałości lub ich ośródek.

Ośródka - typ skamieniałości, będący formą naturalnego odlewu pustych przestrzeni po wytrawionych elementach twardych skamieniałości wlaściwych lub po częściach miękkich organizmów.

Polska leży na styku trzech wielkich jednostek tektonicznych:
- platformy prekambryjskiej Europy Wschodniej (wschodnioeuropejska);
- platformy paleozoicznej Europy Zachodniej (zachodnioeuropejska);
- alpejskie pasmo fałdowe, Alpidy (Karpat i zapadliska przedkarpackiego), zaliczanych do Europy Zachodniej .

Za najstarszą strukturę geologiczną na obszarze Polski uznaje się platformę prekambryjską, zbudowaną z fundamentu krystalicznego na którym zalega warstwa osadów.. Rozciąga się ona od Uralu i sięga aż po pn.-wsch. część Polski. Podłoże, tzw.cokół platformy, zbudowane jest z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych. Powierzchnia cokołu jest zróżnicowana. Tworzy ona kilka wyniesień i obniżeń.

W Polsce prekambryjskie struktury zalegają na różnych głębokościach, tworząc obniżenia (obniżenie Nadbużańskie, Podlaskie, Perybałtyckie) i wyniesienia (wyniesienie Mazursko-Suwalskie, Łeby, Podlaskie).

Kolejną strukturą geologiczno-tektoniczną Polski jest struktura paleozoiczna, zajmując znaczny obszar Polski środkowej i zachodniej. Do struktury paleozoicznej zaliczamy: Sudety, Góry Świętokrzyskie, Zapadlisko Śląsko-Krakowskie i platformę paleozoiczną. Obszar platformy paleozoicznej podlegał oddziaływaniu orogenezy kaledońskiej i hercyńskiej. Podczas ruchów górotwórczych kaledońskich doszło do wypiętrzenia częściowego Sudetów i Gór Świętokrzyskich (sylur, dewon), natomiast w trakcie orogenezy hercyńskiej (karbon, perm) doszło do ostatecznego wypiętrzenia Sudetów. Wówczas powstało zapadlisko Śląsko-Krakowskie, wypełnione skałami osadowymi (piaskowce, wapienie).

Era mezozoiczna w Polsce to klimat gorący i suchy, częste regresje i transgresje morza, aby pod koniec ery doszło do najsilniejszych ruchów górotwórczych - początkowej fazy orogenezy alpejskiej wraz ze zjawiskami wulkanicznymi.

Ostatnia struktura geologiczno-tektoniczna Polski to struktura kenozoiczna, obejmująca zasięgiem Karpaty i tzw. Zapadlisko Przedkarpackie. Podczas fałdowania Karpat na skutek dużego nacisku płaszczowin z południa, doszło do powstania Zapadliska Przedkarpackiego (początkowo zalane morzem, klimat ciepły więc doszło do powstania dużych pokładów soli kamiennej - Bochnia, Wieliczka, złóż siarki - Tarnobrzeg, Staszów, także gipsów - Niecka Nidziańska). Równocześnie dochodzi do odmłodzenia rzeźby Sudetów, powstają zręby i zapadliska tektoniczne, wykształca się tzw. uskok brzeżny oddzielający Sudety od Przedgórza Sudeckiego.

Koniec trzeciorzędu to również zakończenie fałdowań alpejskich,  także ukształtowanie obecnej rzeźby lądów i mórz na kuli ziemskiej. Z kolei okres czwartorzędu przynosi zlodowacenie plejstoceńskie, które swoim zasięgiem objęło znaczne tereny Polski - około 85 % (północna, środkowa).

Alpidy - łańcuchy górskie powstałe w wyniku ruchów górotwórczych orogenezy alpejskiej, trwających w kenozoiku.

Wzory chemiczne kilku podstawowych minerałów

Diament - C

Gips - CaSO4 * 2H2O

Anhydryt - CaSO4

Halit(sól) - NaCl

Kalcyt - CaCO3

Krzemień - SiO2* nH2O

kwarc - SiO2

opal - SiO2*2nH2O

piryt - FeS2

Układ Słoneczny - układ planetarny, składający się ze Słońca i powiązanych z nim grawitacyjnie ciał niebieskich.

1

---