Jelenie:

1. właściwe mają kości śródręcza nie zrośnięte z II i V palcem, opuszki palcowe 1/3 racicy, pełne uzębienie 30mc życia 16 - 18mc - pierwsze poroże/)

1. Jeleń europejski

2. Maral

3. Wapiti (C.e.canadiensis)

4. Jeleń plamisty sika

5. Daniel

2. rzekome - nowego świata / mają kości śródręcza zrośnięte z II i V palcem, opuszki palcowe okrągłe wypukłe 1/3 - ½ dl racicy, pełne uzębienie 12- 15mc życia 18mc - pierwsze poroże/)

1. łoś

2. renifer

3. sarna

1. syberyjska,

2. tien-szańska,

3. mandżurska,

4. północnokaukaska,

5. seczuańska

4. jelenie amerykańskie oprócz wapiti.

Zęby: dorosła

0 0\1 3 3

koźlę

0 0\1 3 0

3+1 0 3 3

3+1 0 3 0

Cecha/zwierze	Sarna	Jeleń szlachetny i jeleń sika	Daniel
Budowa ciała *sarna - odstrzał do 30%, populacja ok. 800 tys.	- wielkość saren jest różna w zależności od regionu (Niemcy-67cm w kłębie, Syberia 90cm, w Polsce 70-74cm - masa ciała 12kg (południowa Europa); 16 kg (Polska), 30 kg (Rosja) - czynniki determinujące masę ciała: 1)północ-południe 2)wysokość npm 3)warunki pokarmowe (klasa gleb): im wyższa jakość gleb tym większe i mocniejsze sarny 4)zagęszczenie populacji 5)pasożyty 6)wiek (do 8 lat); po 8 latach regres 7)wahania sezonowe (wiążą się z uprawą roślin, urodzajem kasztanów, żołędzi i brukwi) -długość: 95-140 cm - pokrój saren w różnych klasach wieku: z wiekiem opada głowa. Gruczoły zapachowe: - czołowe (między wyrostkami przednimi u rogacza): pociera rogami i w ten sposób znaczy swoją obecność - szczoteczkowe (w okolicy skoku) u obu płci (jak szybko rusza zwierzę, to wtedy jest silne wyciśnięcie gruczołu i inne zwierzęta wiedzą o tym) - napletkowi\sromowe - głównie w okresie rui się uaktywniają; umożliwiają spotkanie się samca z samicą - międzypalcowe - znaczą trop - budowa: duże gruczoły potowe, skupiska tkanki gruczołowej o szerokim świetle, wyścielane nabłonkiem izopryzmatycznym; są tu też komórki mioepitelialne; posiadają także przewód wydzielniczy - są stymulowane czynnikami emocjonalnymi i hormonalnymi - gęsta wydzielina jest rozkładana przez bakterie Budowa ciała: - 7c 13 th 6l 8cocc - wątroba bez woreczka żółciowego - jądra 12g w zimie i 70g w lecie - ślinianki 6x większe niż u owcy - szybka fermentacja i wchłanianie w żwaczu - jelita 2x krótsze niż u owcy - bobki brunatne, ok. 14mm Przystosowanie do życia w zaroślach: - klinowaty kształt ciała - wyższy zad - małe poroże - silna, wygięta tylna kończyna (skoki) - białe lustro (straszenie, kierunkowskaz)	wielkość: 120 -160 cm!! długość: 160-270 cm wielkość: 64-110 długość: 95-180 -masa ciała Sudety 120kg Mazury 180 kg Gruczoły zapachowe: Przedoczne : wydłużone w kącie przyśrodkowym oka Na zew str tylnych badyli - silnie owłosiona ciemna plama Ogonowy u byka Między palcowe Czynniki redukcji pogłowia Choroby zakaźne, inwazyjne, niedoborowego Zatrucia Urazy mechaniczne Kłusujące psy Kłusownicy Inne - ?	Wygląd -Długość 120 -140 cm -Wysokość 80- 100c m -Ogon 20 cm -Masa tuszy: byk - 60-70 kg , łania - 32-36 kg Gruczoły: Międzypalcowe Śródstopowe Przedoczne napletkowe \\ Pochodzi z Bliskiego Wschodu (dzisiejszy Irak) -Introdukowany do Europy Środkowej (XVII wiek) -Szczególnie liczny w centralnych i zachodnich obszarach Polski -Obecna populacja w Polsce ok. 12.000 szt.
Pokrywa	- suknia letnia (1,5 cm na kończynach - 3cm na tułowiu - 6 cm na zadzie ; śr. O,1mm) - suknia zimowa: włos sfalowany z czarną końcówką-brunatnozłoty-szary-biały, grubsza 3 razy ; 2-4-7cm, śr.0,3mm) - zmiana to wrzesień\październik i kwiecień\maj - jeśli zmiana opóźnia się w czasie to znaczy, że zwierzę jest w złej kondycji (ewentualny odstrzał) sierść czerwono-brązowej w lecie, siwo-brązowej lub siwo-żółtej w zimie, z białą lub żółtawą plamą (lustrem) na pośladkach. - na przełomie maja i czerwca rodzą się koźlęta, które mają na grzbiecie charakterystyczne białe, żłółte plamy (trudno je w słońcu odnaleźć wśród roślin); po 2-3 miesiącach następuje wymiana tego włosa na włos dorosły, a we wrześniu na włos zimowy, nieco ciemniejszy niż u dorosłych	Jeleń szlachetny pokryty jest krótkim i przylegającym włosem. Sierść jelenia szlachetnego jest w zimie siwobrunatna, a w lecie rdzawobrunatna, wierzch głowy, szyja, podbrzusze i nogi są barwy ciemniejszej od reszty ciała. Ogon dochodzi do 15 cm długości. Zmiana włosa IV- V, IX-X Suknia brązowo - ruda, żółto brązoa, szara, czarno-brązowa, 7-8 rzędów plamek, jasna plama na zadzie, ciemna smuga nagrzbiecie Wł letnie 3cm, zimowe 7cm	-Suknia letnia: jasno-rudo-brązowa z białymi cętkami. Czasem ciemniejsza. Biała. Na grzbiecie ciemna smuga. Dolna część szyi, spód tułowia i wewnętrzna strona badyli białawe. Lustro białe z czarnym obramowaniem Suknia zimowa: szaro-brunatna z słabo widocznymi cętkami. Zmiana sukni VI i X W zimie brak nakrapiania
Uzębienie	-w sumie 32 zęby; P3 dwudzielny w sumie 20 zębów, P3 trójdzielny -do 14 miesiąca wszystkie mleczaki zostają wymienione na stałe Określanie wieku po zębach: - do 12 mscy można ustalić wiek dokładnie; potem szacunkowo na podstawie zużycia powierzchni zębów - można liczyć słoje na przekroju siekacza I1 lub warstwy cementu pionowego szlifu korzenia M1 - 7-8 lat: rejestry są całkiem starte	Uzębienie Szczęka O—1—3—3 Żuchwa 3+1------3—3 Pełne uzębienie w wieku 30 mieś. Mleczny P3 trójdzielny.	0-0-3-3 (3+1)-3-3 Pełne uzębienie w wieku 28-30 mieś.
Poroże poroże jeleniowatych to wyrostki kości czołowych zbudowane z tkanki kostnej i zupełnie pozbawione substancji rogowej. Poroże składa się z pnia i odchodzących od niego odrostków. Co roku poroże jest zrzucane i odrasta ponownie. Tylko dolna część poroża, w postaci guzów na czaszce (możdżenie) stale pokryta jest skórą i nie ulega periodycznemu zrzucaniu. Proces zrzucania poroża jest wynikiem zmian zachodzących w tkankach u podstawy pnia; w tkance kostnej tworzą się jamy, które się wciąż powiększają i w końcu poroże się odłamuje. Rana, która powstała w trakcie zrzucania poroża, szybko zarasta pokrytą delikatnymi włoskami i bogato unaczynioną skórą. Naczynia krwionośne przynoszą substancje odżywcze i szybko rośnie nowe poroże, całkowicie pokryte skórą, tzw. scypułem. Z początku jest zbudowane z tkanki łącznej, już po trzech miesiącach u jelenia szlachetnego prawie całkowicie kostnieje; pokrywający je scypuł jest jednak jeszcze bogato unaczyniony i łatwo ulega obrażeniom i krwawi. W końcu 4 miesiąca scypuł zaczyna wysychać i jeleń ściera go o krzewy i pnie drzew. Poroże uszkodzone w okresie wzrostu rozwija się nieprawidłowo, często w miejscu zranienia tworzy się nowy odrostek. Na rozwoju poroża odbijają się wszelkie zaburzenia w czynnościach organów rozrodczych. Pierwsze poroże wyrastające u młodego jelenia jest zwykle nierozwidlone, tworząc tzw. szpice; ich posiadacz nazywany bywa szpicakiem. Gdy ma on już pełne dwa lata, zrzuca poroże, które następnie odrasta, tym razem zaopatrzone zazwyczaj w dwa odrostki. Dawniej sądzono, że co roku wyrasta poroże o większej liczbie odrostków, czyli że po wielkości poroża można dokładnie ocenić wiek jelenia. Tak jednak nie jest, gdyż liczba odrostków tworzących się na porożu zależy od stanu odżywienia osobnika i od jego warunków życia. Jeleń o porożu rozwidlonym z jednym odrostkiem zwie się widłakiem, o porożu z dwoma odrostkami, a więc o trzech końcach - szóstakiem. Po szóstaku idzie ósmak, dziesiątak, dwunastak, itd. Nie zawsze poroże jest symetrycznie zbudowane, często liczba odrostków po obu jego stronach bywa niejednakowa. Myśliwi oceniają jelenie według tej części poroża, która ma większą ilość odrostków, a więc jeśli z jednej strony jeleń ma 5 odrostków, a z drugiej 4, to nazywa się go dziesiątakiem nieregularnym. U podstawy pnia poroża wytwarzają się liczne kuliste wyrostki, tworzące tzw. różę. Szpice są pozbawione róży. Poroże jelenia nosi myśliwską nazwę wieńca. Niektóre gatunki jeleni mają całe życie poroże z dwóch 'gołych' tyk tzw. szydlarz lub o jednym odrostku, u innych dochodzą maksymalnie do dwóch odrostków. Zazwyczaj liczba odrostków zwiększa się z wiekiem, ulegając w starości redukcji. U bardzo starych osobników poroże może być ograniczone do grubego i długiego pnia z jednym krótkim odrostkiem stosunkowo. Jelenie z takim uwstecznionym porożem są bardzo niebezpieczne dla innych jeleni. Poroże poszczególnych gatunków jeleniowatych ma bardzo rozmaite kształty.	gęstość masy kostnej 1,9g\cm - 44% związki organiczne, 56% nieorganiczne (fosforan wapnia, węglan wapnia, inne) Wytwarzanie i zrzucanie poroża: - marzec, kwiecień - intensywny wzrost poroża okrytego scypułem; w połowie maja samce mechanicznie ścierają scypuł - scypuł to okostna od wewnątrz i skóra od zewnątrz - natychmiastowa impregnacja gołej kości przez związki roślinne (soki) zapobiega rozwojowi procesów bakteryjnych - kość ta jest martwa; - testosteron hamuje procesy demarkacyjne, (czyli oddzielenie tkanki martwiej od żywej), dlatego wraz z obniżeniem jego poziomu w połowie października następuje demarkacja i zrzucenie poroża - istnieje korelacja rozwoju poroża z funkcją jąder - koniec września, październik - zrzucanie poroża - u młodego osobnika: 2-3msce - możdżenie i poroże pierwiastkowe; ono ma cały czas szypuł i jest zrzucane późną jesienią - 10 mscy - parostki (dorosłe, choć małe poroże) - 7-8 lat to najsilniejsze poroże - od 8 roku zmiany starcze Kastracja, dysfunkcja jąder => nie zachodzi proces ścierania poroża =>scypuł nie schodzi=>perukarz	Tworzenie poroża Poroże - element doboru naturalnego W wieku 7-8 mieś. wyrastają możdżenie W wieku 12 mieś. możdżenie przbijają skórę i pokrywa je scypuł. Wzrost poroża. Wzmożone wydzielanie testosteronu hamuje dalszytfozwój* poroża I szybkie kostnienie Wycieranie (czemchanie) poroża u młodych byczków IX - X u starszych byków VII- VIII Obniżenie produkcji testosteronu po rykowisku -uaktywnienie procesów demarkacyjnych i odrzucenie martwej tkanki poroża II-III-IV. Skrócenie i pogrubienie możdżeni. Początki wzrostu poroża (marzec) Poroże niewielkie, nie buduje korony, na jednej tyce 5 odrostów	-w II roku -szpicak -w III roku - róże, roczniak, opierak i spłaszczone zakończenie tyki -Stopniowe formowanie łopaty do 70 cm z „sękami" -Maksymalny rozwój poroża w wieku 8-10 lat -Zrzucanie poroża - IV-V -Wycieranie scypułu początek IX
Zmysły	węch do 300m słuch wzrok - astygmatyzm, dostrzeganie ruchu, duże pole widzenia (do przodu, na boki i częściowo do tyłu), wrażliwość na jaskrawe barwy	■ Węch: kilkaset metrów (idą pod wiatr) ■ Słuch: bardzo dobry (obce dźwięki) - Wzrok: bardzo dobry (ruch, refleksy świetlne, obce przedmioty) Bieg do 60 km/h Sztywny galop, skoki z 4 nóg, b dobry Słuch! Dobrze pływa	Dobry węch Dobry słuch Bardzo dobry wzrok - najlepszy wśród jeleniowatych Ciekawski, mało płochliwy Bieg - odbicie z 4 nóg
Zachowanie	Zachowanie: - na otwartej przestrzeni - lękliwe - w zaroślach czują się bezpiecznie nawet tuż obok można przejść - obrona koźląt - nawet atak jak koźlę zaryczy - rogacze „udomowione” są niebezpieczne, bo są bardzo terytorialne - panika - sarny są mało odporne psychicznie; w warunkach silnego stresu głupieją - głos: szczekanie wabienie (fijp-piij) przeraźliwe beczenie (płacz) Sarna to zwierzę osiadłe; areał osobniczy (koczowisko) to 100-200ha; przemieszcza się na odległość 3-5km. Zima - stada 2 - 10 szt,, przewodnikiem jest koza.	Głosy: Wabienie łani: „oing" ■ Straszenie (krótkie stęknięcie) ■ Ryk byków w czasie rui 10 różnych głosów Osiadły tyb życia Jeleń - zwierzę lasostepów - rozległe obszary leśne (kurczenie się powierzchni lasów) Areał życiowy = 70 - 170 ha łanie 120-400ha byki Kilkanaście - kilkadziesiąt ha (poszukiwanie różnego pokarmu i ostoi w różnych warunkach pogodowych i porach roku - susza, wiatr, śnieg) Mogą się przemieszczać na 15-20 km Życie w chmarach!! Chmara łań: kilkanaście do kilkudziesięciu sztuk SZYK CHMARY łanie z cielętami, roczne jałowe łańki, roczne byczki, rzadziej 2-3 letnie byki. Chmarę prowadzi licówka z cielęciem(instynkt macierzyński) - szyk chmary ■ Po rykowisku (listopad)byki łączą się w chmary po kilkanaście do kilkudziesięciu sztuk prowadzone przez byki w średnim wieku." Wiosną chmara byków rozpada się(wzrost poroża intensywne żerowanie) Struktura płci: byki 1.2(1.5) : łanie 1.0	Środowisko: lasy + pola + łąki Bardziej od jelenia odporny na antropopresję - obecność czł Areał życiowy znacznie mniejszy niż jelenia Nie kąpie się w błocie (woda nie jest konieczna) W galopie odbija się równocześnie z czterech kończyn poruszając zadartym do góry ogonkiem
Rozród	Ciąża u saren zapłodnionych w okresie letniej rui (od połowy lipca do połowy sierpnia) trwa prawie 10 miesięcy, a w przypadku zapłodnienia w listopadzie lub grudniu - 4,5 miesiąca (zimowa ruja występuje u kóz niezapłodnionych w czasie rui letniej). U saren zapłodnionych w lecie przez pierwsze 5 miesięcy występuje zjawisko ciąży przedłużonej polegającej na zahamowaniu rozwoju płodu w stadium blastuli na okres 150 dni. Akt krycia krótki, po kilkanaście razy, walki rogaczy Zap w lecie ok. 300 dni (10mc) Zap w zimie ok. 135dni (4,5mc) Wykocenie odbywa się w maju lub czerwcu. Samica rodzi w odosobnionym miejscu od 1 do 3 koźląt 1,5 kg kazde. Pozostawia je w ukryciu podchodząc do ich kryjówki tylko na czas karmienia. W pierwszych dniach życia koźląt kontakty matki z dziećmi oraz między rodzeństwem są ograniczone do niezbędnego minimum. Relacje rodzinne nasilają się po dołączeniu młodych do stada. Młode zaczynają pobierać pokarm roślinny w drugim tygodniu życia, do 6 tygodnia mają po bokach tułowia po 3 rzędy białych plamek. Młode bezzapachowe Karmione do grudnia - 1L mleka/ dzień Sztuczny wychów: Wąski smoczek, mleko dla niemowląt +wywar z siemienia lnianego + wywar z płatków owsianych +woda 5x dziennie po 100g>200>250g Pok roślinny 3x dziennie Masowac podbrzusze i okolice odbytu Dojrzałość płciowa 14 mc	Rykowisko IX-X - ruja u łań Walki byków Kilka kopulacji co kilkanaście minut Młodsze krążą wokół szukając szczęścia Ciąża trwa 33-34tyg. Ok. 230 dni - 8,5mc W połowie maja wysokocielne łanie odłączają się od chmary i w zacisznym miejscu rodzą 1-2 cieląt o płowo-czerwonej sukni z białożółtymi cętkami. Cielę po 1 godz wstaje. Po kilku tyg. cętki znikają Po 6 tyg łania z cielęciem wraca do chmary. Karmi cielę co 30 min., potem kilka razy dziennie aż do zimy. Ruja IX-XI BRAK RYKOWISKA - wabienie łan (dołek>mocz>wydzielina z gr napletkowych) VI-VII rodzi się ciele	• Ruja (bekowisko) X - XI • Rytuał godowy: (dołki rujowe + silny woń + łanie przychodzą do byka • Ciąża 220-230 dni % Cielęta rodzą się w VI i VII. Często bliźnięta Po 8-10 dniach chodzą za matką Po 3- 4 tyg. zaczynają pobierać pokarm stały. Doj rzałość płciowa II/III rok
Pokarm	Lubi nowości - ciekawość Zioła,trawy, rośliny uprawne, pędy drzew, krzewów, krzewinki Zapotrzebowanie 2-4 kg masy zielonej Duze zap na skł. Mineralne i witaminy, w zimie niedobór wody. Zapasy tł zużywane pod koniec zimy Jedzą 2x dziennie - rano i wieczorem 8-12 faz żerowania Przeżuwanie 4-7 h Sen 1-3h	■ Lato: zioła, byliny, trawy, krzewinki, młode pędy drzew 1 krzewów, grzyby, igły, kora drzew, rośliny i płody rolne ■ Zima: pędy drzew iglastych i liściastych, igły i liście krzewów ziemozielonych(jerzyna, malina), Krzewinki(wrzos, borówka), porosty, owoce (żołędzie, bukiew), kora drzew, rośliny i płody Dziennie jeleń zjada 16-17 kg paszy zielonej Jest bardziej trawożerny (60%) niż sarna (40%)	• Podobny jak u jeleni (więcej traw i ziół) Mniej spałuje drzewka Spore straty na polach (tratowanie upraw) • Odchody nieco mniejsze niż u jelenia

Podstawowe dane by Wiki

Sarna

Długość ciała 95-140 cm

Wysokość w kłębie 60-90 cm

Długość ogona 1-2 cm

Masa ciała 15-35 kg

Dojrzałość płciowa 2 lata

Liczba młodych w miocie 1-3

Długość życia 5- 12 lat

Ciąża 300/135

Jeleń

Długość ciała 165-265 cm 180

Wysokość w kłębie 75-150 cm

Ogon 10-22 cm

Masa ciała 73-497 kg

Dojrzałość płciowa 1,5-2 lata

Okres godowy druga połowa września

Ciąża ok. 234 dni

Liczba młodych w miocie jedno (rzadziej dwa)

Długość życia średnio 5-6 lat, maksymalnie 23 lata

Daniel by hoł

-Długość 1,2 -1,4 m

-Wysokość 0,8- 1,0 m

-Ogon 20 cm

-Masa tuszy: byk - 60-70 kg, łania - 32-36 kg

Okres godowy X -XI

Ciąża 230 dni

Liczba młodych 2 - bliźnięta czesto

---