23. Bohater tragiczny w literaturze antycznej, romantycznej i współczesnej
I. WSTĘP:
l. Słownikowe definicje pojęć tragizm i bohater tragiczny a) tragizm, jedna z najważniejszych kategorii estetycznych, występująca już w tragedii antycznej i przez dłuższy czas omawiana na jej podstawie; def. ze Słownika terminów literackich pod red. J. Skawińskiego: nierozerwalny konflikt pomiędzy wartościami i koniecznościami określającymi życie bohatera pozbawionego możliwości dokonania wśród nich jakiegokolwiek pomyślnego dla siebie wyboru; b) bohater tragiczny - człowiek skazany na walkę, zakończoną klęską, z przeważającymi przeciwnościami, wciągnięty w konflikt nie dających się pogodzić racji, broniący wielkich wartości, nieuchronnie skazanych na zagładę.
2. Współczesne zmiany w koncepcji tragizmu a) starcie człowieka, dążącego do wielkości i wolności, z ograniczeniami jego egzystencji, w czym rozpoznaje on swe przeznaczenie. II. ROZWINIĘCIE - materiał literacki: l. Bohater tragiczny w literaturze antycznej - Antygona, Kreon a) krótki zarys dziejów Antygeny przedstawiony przez Sofoklesa w tragedii; b) moment rozpoznania przez Antygonę sytuacji tragicznej, w jakiej się znalazła; — zakaz grzebania zwłok Polinejkesa wydany przez Kreona, - przeświadczenie Antygeny, że jej obowiązkiem jest pogrzebanie brata.
c) starcie racji Antygeny z racjami Kreona - Antygona: miłość do brata, poczucie odpowiedzialności za los rodziny, obowiązki żywych wobec zmarłych, posłuszeństwo nakazom bożym, - Kreon: dobro państwa, zgodnie z którym należy karać zdrajców, aby odstraszyć ewentualnych naśladowców, autorytet władcy nie ulegającego naciskom, interes państwa wymagający posłuszeństwa wobec stanowionego prawa;
d) tragiczny los Antygeny, skazanej na śmierć przez tyrana za wypełnienie obowiązku wobec ludzi i bogów; e) tragedia Kreona, który zbyt późno zrozumiał swój błąd, polegający na zaburzeniu hierarchii wartości, gdyż ważne racje postawił nad najwyższymi; 2. Bohater tragiczny w literaturze romantycznej - Giaur, Konrad Wallenrod, Konrad z cz. III Dziadów, Kordian, hr. Henryk
a) cechy osobowości bohatera romantycznego wynikające z założeń prądu literackiego: uczuciowość, wrażliwość, delikatność konstrukcji psychicznej, bunt przeciwko złu, niesprawiedliwości, obrona praw jednostki; b) źródła romantycznego buntu, powodujące konflikt bohatera z otaczającym go światem - skostniałość, bezduszność starego świata, nie akceptowanego przez młodzież, - nieuwzględnianie ludzkich uczuć, praw do miłości, — zagrożenie bytu narodu i ojczyzny, — zagłada grożąca światu; c) tragizm konfliktu prowadzącego do nieuchronnej klęski bohatera - Giaur - własnoręcznie wykonuje wyrok, bo nie może liczyć na ludzką sprawiedliwość, według której Hassan miał prawo ukarać niewierną Leilę, przez co skazuje się na wieczną mękę, udręki i potępienie, - Konrad Wallenrod - musi sprzeniewierzyć się zasadom kodeksu rycerskiego i wyznawanej moralności, by ratować zagrożoną Litwę, - Konrad - chciałby ratować naród, uszczęśliwić go, ale działa sam, ludzie go nie słuchają, więc prosi Boga o „rząd dusz", a w końcu spiera się z Nim o racje władania światem, przez co o mało nie gubi swej duszy, - Kordian - samotny i opuszczony przez wszystkich, podejmuje się zadania zabicia cara, ale pokonany przez własne lęki, wahania, sumienie, cofa się przed królo-bójstwem, przegrywa życie, - hr. Henryk - stojąc na czele garstki arystokratów, chce bronić upadających wartości przed zalewem barbarzyństwa i przemocy. 3. Bohater tragiczny w literaturze współczesnej a) człowiek zlagrowany i złagrowany w utworach Z. Nałkowskiej, T. Borow-skiego, G. Herlinga-Grudzińskiego - masowość zbrodni XX w., - bezradność słabej istoty ludzkiej wobec przemocy i zła systemu, który porwał ją w swe szpony,
- podejmowanie prób, wydawałoby się beznadziejnych, ratowania ludzkiej godności i człowieczeństwa; b) Człowiek w trybach totalitarnego państwa - szary, beznadziejny los zwykłych, przeciętnych ludzi - kierowców z opowiadania M. Hłaski Następny do raju,
- tragizm bohatera Małej apokalipsy T. Konwickiego, wybierającego samospa-lenie jako jedyną możliwą formę protestu wobec otaczającej go rzeczywistości będącej w stanie ogólnego rozpadu, - tragizm Artura z Tanga S. Mrożka, który próbuje podjąć beznadziejną walkę ?- anarchią i rozpadem wartości, i przegrywa w starciu z własnymi wątpliwościami i brutalną siłą.
III. WNIOSKI: l. Bohater antyczny całkowicie zależy od działania fatum. Jego los to wynik stosunków między bogami, klątwy obejmującej ród (w wypadku Antygeny jest to klątwa towarzysząca narodzinom jej ojca - Edypa), itp. W świecie antycznym człowiek nie ma wyboru - każdy wybór jest zły i prowadzi do klęski. Wina tragiczna to wina niezawiniona, pierwiastki tragiczne przenikają cały świat. Dlatego tragedie antyczne to teksty tak przejmujące. 2. Bohater romantyczny staje się samotny, ma przeciwko sobie wszystkich, cały świat. Jego racje zwykle są słuszne, działa ze szlachetnych pobudek, choć powodowany przez okoliczności wybiera nie zawsze drogę zgodną z sumieniem i przekonaniami, jednak budzi szacunek, choć połączony z dezaprobatą dla samotnego poświęcenia nieuchronnie prowadzącego do klęski. 3. Świat współczesny coraz bardziej zbliża się do stanu chaosu, nawet hierarchie wartości nie są stałe i niewzruszone, dlatego bohater tragiczny w literaturze współczesnej przede wszystkim broni poniżanej ludzkiej godności i szuka wartości, racji, których mógłby bronić.