Śląska mowa to polska gwara!        "Mowę śląską - jak tłumaczy często profesor Jan Miodek, popularyzator gwar śląskich w Polsce - należy uznać za jedną z najbardziej archaicznych gwar polskich. Można bez przesady powiedzieć, że jest to najbardziej polska gwara spośród wszystkich polskich gwar i że to uporczywe trzymanie się gwary, umożliwiło Ślązakom, mimo ciężkiego położenia, dochowanie swego rodzimego języka". Gwara to nie tylko słowa. Filarem śląskiej mowy jest również intonacja, charakterystyczna "śląska składnia" i chęć do "godanio". Kto ty jesteś? Czyś ty Polok? Jo Polokiym, Ale żech tyż je Ślązokiym! Kaj ty miyszkosz? Tu na Śląsku, Na tym pięknym Polski konsku! Kim je Polska? Mą Ojczyzną! A kim Śląsk? Je Ojcowizną! Przejesz Polsce? Toć, że przaja! A Śląskowi? On Mo raja Piyrszo, on je dycki piyrszy, Najważniejszy, nojpiykniyjszy! Skąd się Śląsk wziął? Wziął się z tchnienia Ponboczkowego stworzenia! Jaką godką godosz? Godom Naszą piykną polską mową, No, ale tyż fest się storom Godać śląską godką, gwarą! Dbosz o gwara? Chca by była, Żeby nigdy ny zginyła, Bo Slązoki to niy gynsi! Niych się nom Ślązakom szczynści! nudelzupa - rosół z makaronem nudel - makaron żymły - bułki knobloszka - parówka bratkartofle - smażone kartofle brauza - oranżada krupniok - kaszanka woszt - kiełbasa bombony - cukiereki puding - budyń szałot - sałatka sikorki - placki ziemniaczane karminadel - kotlet mielony cwibaki - sucharki kołoczyk - drożdzówka kołacz - ciasto drożdżowe kreple - pączki Owoce i warzywa: jagódki - porzeczki cześnie - czereśnie ostrynżyny - jeżyny radliska - rzodkiewka tomata - pomidor apluzyna - pomarańcza bania - dynia wieprzki - agrest Obleczenie, czyli w co się ubierają na Śląsku: anzug = galoty + westa + kabot garnitur = spodnie + kamizelka + marynarka szaket - marynarka binder, szlips - krawat arbajancug - ubranie robocze beretka - beret czopka, copka, mycka - czapka fuzekle, zoki - skarpety glazyjki - rękawiczki skórzane kapuca - kaptur kecka - spódnica turnszuły - tenisówki mantel - płaszcz owerol - dres szczewiki - buty batki - kąpielówki Śląskie wyliczanki: Jak dzieci zaczynają swoje zabawy, to trzeba najpierw ustalić, kto się bawi, a kto nie. Więc mówi się: Kto sie bawi palec pod budka, bo za minutka zawiyrom budka. Później z tych, co się bawią, trzeba wybrać tego, co pierwszy goni lub szuka, a by zrobić to sprawiedliwie, potrzebne są wyliczanki: Iki, piki, Dwa szpyndliki, Iki, piki raus! Roz, dwa, trzi, tera szukasz Ty! Zaro do trzech policzymy I trzeciego wyciepnymy!   Zwierzęta: Kamela mo dwa pukle! Kokot Kopruch Afa Elefant Pultok bożo krówka bocoń szmaterlok   A oto niektóre zawody: Szkolorz, Szkolok Rechtorka Grubiorze Grubiok Fusbaler Dochtor wojok farosz   Będąc na Śląsku, możesz usłyszeć różne zwroty, dobrze wiedzieć, co oznaczają:  Co się ciepiesz? - Co podskakujesz?  Ciepnij bala - podaj piłkę  Dej se pozor - uważaj  Niy godej tela - nie gadaj tyle  Ale bydzie w doma haja - ale będzie w domu awantura  Dej się karnoc na kole! - daj się przejechać np. na rowerze  Wyciepnij te stare klamory - wyrzuć te stare graty (niepotrzebne rzeczy)  Jak się bajtel mianujesz? - Jak się dziecko nazywasz?  Kaj my som? - Gdzie jesteśmy?  Pojedzony? - Najedzony?  Na dzisiaj szlus! - Na dzisiaj koniec W latach 60, 70 i 80 -tych XX wieku Ślązacy wstydzili się swojej gwary. Zaczęło się wtedy mówić, że gwara śląska zamiera. Było to jednak złudzenie. Śląskiej mowy nie było w radiu, telewizji, gazetach i życiu publicznym, ale była obecna w życiu codziennym. Przełom w tej dziedzinie związany jest z przemianami demokratycznymi w naszym kraju. Po roku 1989 nieskrępowane cenzurą środki masowego przekazu zaczęły szukać inspiracji w kulturze lokalnej. Na Śląsku wtedy zaczęło się sięgać po teksty gwarowe. Dziś organizowane są konkursy gawędziarzy i festiwale "śląskiego śpiewania".   A to jeden z popularnych wierszy Juliana Tuwima w gwarze śląskiej: Pan Hilary Loto, tyro pan Hilary, do dekla mu piere Bo kajś ten boroczek posioł swoi brele. Szuko w galotach, kabot obmacuje, Przewraco szczewiki, psińco znajduje. Bajzel w szranku i w byfyju Tera leci do antryju. "Kurde" - woła - "kurde bele! Ktoś mi rombnoł moi brele!" Wywraco leżanka i pod nią filuje, Borok sie wnerwio, gnatow już nie czuje. Sztucho w kachloku, kopie w kredynsie, Glaca spocona, caly się trzynsie. Pieroński brele na amyn kajś wcisnyło Za oknym już downo blank sie sciymniło Do zrzadla oroz zaglondo Hilary- Aż mu po puklu przefurgły ciary. Spoziyro na kichol, po łepie sie puko, Bo znejdly sie brele - te, co tak ich szukoł. Czy to ni ma gańba? - Powiydzcie sami, Mieć brele na nosie a szukać pod ryczkami. Marek Szołtysek Marek Szołtysek - autor wielu popularnych książek o Śląsku. Jest nauczycielem historii w IV Liceum Ogólnokształcącym w Rybniku, redaktorem "Gazety Rybnickiej", właścicielem wydawnictwa "Śląskie ABC". Za swoje publikacje książkowe i prasowe otrzymał wiele nagród. A tak pisze o swojej twórczości: " Ponboczek stworzył świat, ale dla człowieka zostawił jeszcze bardzo wiele do zrobienia. Dlatego wypełniając Ponboczkowe " czyńcie sobie ziemie poddaną" ludzie budują domy, odkrywają nieznane miejsca na ziemi czy wynajdują maszyny. Natomiast jo, Marek Szołtysek, pisza książki o Śląsku!" Opracowała Katarzyna Szcześniak-Wodniok Wykorzystano: Szołtysek Marek: "Śląsk takie miejsce na ziemi". Rybnik 1998 Szołtysek Marek: "Elementarz Śląski". Rybnik 2001 Szołtysek Marek: "Ślązoki nie gęsi". Rybnik 2002 oraz stronę: www.szoltysek.com.pl

Jodło z naszego stołu, czyli co jedzą Ślązacy

nudelzupa - rosół z makaronem nudel - makaron żymły - bułki knobloszka - parówka bratkartofle - smażone kartofle brauza - oranżada krupniok - kaszanka woszt - kiełbasa bombony - cukiereki puding - budyń szałot - sałatka
		sikorki - placki ziemniaczane karminadel - kotlet mielony cwibaki - sucharki kołoczyk - drożdzówka kołacz - ciasto drożdżowe kreple - pączki

Owoce i warzywa:

jagódki - porzeczki cześnie - czereśnie ostrynżyny - jeżyny radliska - rzodkiewka tomata - pomidor apluzyna - pomarańcza bania - dynia wieprzki - agrest

Obleczenie, czyli w co się ubierają na Śląsku:

anzug = galoty + westa + kabot garnitur = spodnie + kamizelka + marynarka szaket - marynarka binder, szlips - krawat arbajancug - ubranie robocze beretka - beret czopka, copka, mycka - czapka fuzekle, zoki - skarpety glazyjki - rękawiczki skórzane kapuca - kaptur kecka - spódnica turnszuły - tenisówki mantel - płaszcz owerol - dres szczewiki - buty batki - kąpielówki

Śląskie wyliczanki:

Jak dzieci zaczynają swoje zabawy, to trzeba najpierw ustalić, kto się bawi, a kto nie. Więc mówi się:

Kto sie bawi palec pod budka, bo za minutka zawiyrom budka.

Później z tych, co się bawią, trzeba wybrać tego, co pierwszy goni lub szuka, a by zrobić to sprawiedliwie, potrzebne są wyliczanki:

Iki, piki, Dwa szpyndliki, Iki, piki raus!		Roz, dwa, trzi, tera szukasz Ty!
	Zaro do trzech policzymy I trzeciego wyciepnymy!

 

Zwierzęta:

Kamela mo dwa pukle!

Kokot	Kopruch

Afa	Elefant	Pultok

bożo krówka	bocoń	szmaterlok

 

A oto niektóre zawody:

Szkolorz, Szkolok	Rechtorka

Grubiorze	Grubiok

Fusbaler	Dochtor

wojok	farosz

 

Będąc na Śląsku, możesz usłyszeć różne zwroty, dobrze wiedzieć, co oznaczają:

 Co się ciepiesz? - Co podskakujesz?

 Ciepnij bala - podaj piłkę

 Dej se pozor - uważaj

 Niy godej tela - nie gadaj tyle

 Ale bydzie w doma haja - ale będzie w domu awantura

 Dej się karnoc na kole! - daj się przejechać np. na rowerze

 Wyciepnij te stare klamory - wyrzuć te stare graty (niepotrzebne rzeczy)

 Jak się bajtel mianujesz? - Jak się dziecko nazywasz?

 Kaj my som? - Gdzie jesteśmy?

 Pojedzony? - Najedzony?

 Na dzisiaj szlus! - Na dzisiaj koniec

W latach 60, 70 i 80 -tych XX wieku Ślązacy wstydzili się swojej gwary. Zaczęło się wtedy mówić, że gwara śląska zamiera. Było to jednak złudzenie. Śląskiej mowy nie było w radiu, telewizji, gazetach i życiu publicznym, ale była obecna w życiu codziennym. Przełom w tej dziedzinie związany jest z przemianami demokratycznymi w naszym kraju. Po roku 1989 nieskrępowane cenzurą środki masowego przekazu zaczęły szukać inspiracji w kulturze lokalnej. Na Śląsku wtedy zaczęło się sięgać po teksty gwarowe. Dziś organizowane są konkursy gawędziarzy i festiwale "śląskiego śpiewania".

 

A to jeden z popularnych wierszy Juliana Tuwima w gwarze śląskiej:

Pan Hilary

Loto, tyro pan Hilary, do dekla mu piere Bo kajś ten boroczek posioł swoi brele. Szuko w galotach, kabot obmacuje, Przewraco szczewiki, psińco znajduje. Bajzel w szranku i w byfyju Tera leci do antryju. "Kurde" - woła - "kurde bele! Ktoś mi rombnoł moi brele!" Wywraco leżanka i pod nią filuje, Borok sie wnerwio, gnatow już nie czuje. Sztucho w kachloku, kopie w kredynsie, Glaca spocona, caly się trzynsie. Pieroński brele na amyn kajś wcisnyło Za oknym już downo blank sie sciymniło Do zrzadla oroz zaglondo Hilary- Aż mu po puklu przefurgły ciary. Spoziyro na kichol, po łepie sie puko, Bo znejdly sie brele - te, co tak ich szukoł. Czy to ni ma gańba? - Powiydzcie sami, Mieć brele na nosie a szukać pod ryczkami. Marek Szołtysek

Marek Szołtysek - autor wielu popularnych książek o Śląsku. Jest nauczycielem historii w IV Liceum Ogólnokształcącym w Rybniku, redaktorem "Gazety Rybnickiej", właścicielem wydawnictwa "Śląskie ABC". Za swoje publikacje książkowe i prasowe otrzymał wiele nagród.
A tak pisze o swojej twórczości:
" Ponboczek stworzył świat, ale dla człowieka zostawił jeszcze bardzo wiele do zrobienia. Dlatego wypełniając Ponboczkowe " czyńcie sobie ziemie poddaną" ludzie budują domy, odkrywają nieznane miejsca na ziemi czy wynajdują maszyny. Natomiast jo, Marek Szołtysek, pisza książki o Śląsku!"

---