Gierowski Historia Włoch

J�ZEF ANDRZEJ GIEROWSKI

HISTORIA WOCH

WROCAW WARSZAWA KRAK�W GDASK �D

ZAKAD NARODOWY IM. OSSOLISKICH -

WYDAWNICTWO

1985

Obwolut, okadk i wyklejk projektowa

JACEK SIKORSKI

Redaktorzy

ANNA LERGETPORER-JAKIMOW EWA RACZKOWIAK

Redaktor techniczny

DANUTA KOIOMASKA

Copyright by Zakad Narodowy im. Ossoliskk-h Wydawnictwo. Wroi-law 1985 Printed in Pnland

ISBN 83-04-01943-4

OD AUTORA

wochy jako zjednoczone pastwo powstay dopiero w 1861 r. Pocztki dziej�w Woch�w jako narodu historycy wi z czysto symboliczn dat roku tysicznego. Italia zostaa po raz pierwszy zjednoczona przez Rzymian w II w. p.n.e., ale dopiero w 27 r. p.n.e. cesarz August uzna Alpy za jej granice. Najdawniejsze lady czowieka we Woszech sigaj pocztk�w paleolitu, okresu kamienia upanego.

Nie jest atwo wyznaczy dat, od kt�rej powinno si zaczyna dzieje Woch. „Ziemia woska" tworzy wprawdzie wyranie wyodrbniajc si w Europie cao, w cigu jednak tych piciu tysicleci, kiedy staa si terenem zorganizowanej dziaalnoci czowieka, nie doszo na niej do wytworzenia si cigoci pastwowej, skad za etniczny zamieszkujcej j ludnoci i jej kultura ulegay wielokrotnym przemianom. Nie mona przecie odci pnia woskiego od sigajcych gboko w staroytno korzeni i chocia w najkr�tszym zarysie trzeba odwoa si do tej odlegej przeszoci, kt�rej tradycja nie bya i nie jest obojtna nawet dla dzisiejszych Woch.

Tradycja ta jest zreszt bogata i niezwykle r�norodna. Przeplataj si z sob bardziej autorytarne i bardziej demokratyczne zaoenia organizacji spoeczestwa, w rozmaitych ukadach odywa rywalizacja o pierwszestwo miedzy wadz wieck a duchown, raz po raz dieniu do jednoci przeciwstawia si tendencja kadego regionu do zapewnienia sobie jak najpeniejszej, czsto cakowitej niezalenoci. Wizystkie te sprzecznoci nie przeszkadzaj znakomitemu, wielostronnemu rozwojowi kulturalnemu: parokrotnie mieszkacy Italii decyduj o charakterze tego rozwoju, przynajmniej w krgu kultury europejskiej. Dzieje Woch przypominaj zreszt w niejednym dzieje Europy: jest Co jakby historia Europy w pomniejszeniu. Ile to przy tym razy wanie we Woszech decydoway si losy Europy.

Sprzecznoci i trudnoci w rozwoju Woch w niemaym stopniu tumaczy ich struktura geograficzna. Wyodrbniajc si w caoci od innych kraj�w europejskich, Wochy nie s bynajmniej wewntrznie jednolite. Nie tylko odznaczaj si duym zr�nicowaniem krajobrazu, ale S4 morfologicznie uksztatowane w spos�b warunkujcy istnienie doi luno powizanych ze sob region�w. Powszechnie znane s przeciwiestwa i r�nice midzy Wochami p�nocnymi i poudniowymi.

midzy bliskim klimatycznie Europie rodkowej obszarem alpejskim i Niziny Padaskiej a terenami podzwrotnikowymi, typowymi dla strefy r�dziemnomorskiej. Tego rodzaju r�nice w kraju cigncym si ponad 1200 km od p�nocnego wschodu na poudniowy zach�d s jak najbardziej naturalne. R�wnie przecie istotny, zwaszcza w odleglejszych czasach, by podzia wewntrzny p�wyspu przez wysoki acuch g�rski Apenin�w. Komplikowa on niezmiernie komunikacj nie tylko midzy zlewiskiem Morza Adriatyckiego i Tyrreskiego, ale take wzdu wybrzey. By to obszar trudny do zagospodarowania, o gbie marnej, miejscami wulkanicznego pochodzenia, poprzecinany kr�tkimi, ale gwatownie pyncymi rzekami i potokami, ku poudniowi pozbawiony bogatszej szaty rolinnej. Podobny obraz przedstawiaj zreszt Sycylia, Sardynia i inne wyspy woskie. Do bardziej intensywnej uprawy nadaj si g�wnie stosunkowo wskie r�wniny nadbrzene, jakkolwiek zwaszcza na zachodnim wybrzeu nie brak teren�w bagnistych, jaowych.

Takie uksztatowanie p�wyspu sprzyjao tworzeniu si na nim niewielkich samodzielnych organizm�w ekonomicznych i pastwowych. Niedostatek wody przy jednoczesnym duym nasonecznieniu powodowa, e rozwija si mogy tylko niekt�re dziay gospodarki rolnej: uprawa oliwek, fig, winoroli, niekt�rych zb�, hodowla owiec czy k�z. Niezbdna bya przy tym mudna, cika praca czowieka, kt�ry z najwikszym trudem zdobywa poywienie niezbdne dla siebie i swej rodziny. Tworzyo to podoe nieufnej i konserwatywnej psychiki chopa woskiego. Niewiele lepsza bya sytuacja rybak�w: otaczajce p�wysep morza nie byy zbyt zasobne w ryby. Gdy do tego doczao si zagroenie ze strony korsarzy czy innych napastnik�w przybywajcych zza morza, ludno jakby si odsuwaa od wybrzea i szukaa mieszkania na wyynach. Typowym przykadem bya pod tym wzgldem Sardynia.

Najkorzystniejsze warunki do rozwoju rolnictwa istniay w p�nocnych Woszech, na yznej i dobrze nawodnionej Nizinie Padaskiej. Take na tym obszarze niezbdne byy prace irygacyjne, kt�re dopiero umoliwiy zagospodarowanie dolnego Padu. Stosunkowo skromne byy we Woszech zasoby surowcowe. Wystarczay one dla rzemiosa czy przemysu manufakturowego, rozw�j jednak nowoczesnego przemysu, zwaszcza cikiego, musia si opiera na surowcach importowanych. Wyjtek stanowia zasobna w rud Elba czy synne kopalnie marmuru w Carrarze. W XX w. zaskoczeniem stao si odkrycie gazu ziemnego i nafty na Nizinie Padaskiej.

Wbrew zudzeniom wielu mieszkac�w P�nocy warunki geograficzne nie rozpieszczay wiec Woch�w. Zaciyy one w niemaej mierze na niestabilnoci dziej�w Italii. W XVIII w. G. B. Vico nazwa „przypywami i odpywami historii" („corsi e ricorsi della storia") okresy ekspansji i regresu, wzlotu i upadku, kt�re powtarzay si tylekro w przeszoci Woch. Nie znaczy to bynajmniej, by np. okresy jakiego regresu wiza z obnieniem si temperatury, kt�re nastpio na P�wyspie Apeniskim w V—VII w. n.e. czy od poowy XII do poowy XIV w. Istotne jest, e warunki geograficzne, - zwaszcza przy niszym

stopniu rozwoju techniki, byy czynnikiem utrudniajcym dziaania unifikacyjne czy wychodzce z orodka centralnego, sprzyjay natomiast samodzielnoci poczyna (nawet niewielkich region�w) i ich rozproszeniu, co przecie mogo zaway na losach caego kraju. W podobny spos�b oddziayway na historie Italii r�nice etniczne miedzy jej mieszkacami — rezultat wielu fal osiedleczych, kt�re dotary do P�wyspu Apeniskiego. Proces ksztatowania si z tych r�norodnych skadnik�w narodu woskiego trwa dugo i nie doprowadzi do cakowitego wyr�wnania wynikajcych std odrbnoci fizycznych i psychicznych.

Wszystko to sprawia, e kada pr�ba przedstawienia dziej�w Woch napotyka trudnoci wiksze ni w odniesieniu do jakiegokolwiek innego kraju europejskiego. W rozmaity te spos�b usiuje si rozwiza wynikajce std problemy. Nie brak uj bardzo oryginalnych. Zgodnie z zaoeniami cyklu w niniejszym opracowaniu autor powstrzymywa si przed wszelkimi pokusami nowatorstwa; starajc si przedstawi dzieje P�wyspu Apeniskiego w spos�b raczej tradycyjny, uwzgldnia odrbnoci poszczeg�lnych region�w (czy dawniej pastw woskich) i trzyma si rygor�w chronologii, unikajc uog�lnie, czy przynajmniej ilustrujc je moliwie bogato faktami szczeg�owymi. Odbio si to na rozmiarach ksiki. Nie bez znaczenia pod tym wzgldem byo te doprowadzenie narracji niemal do koca lat siedemdziesitych obecnego stulecia.

Ze zrozumiaych przyczyn trzeba byo r�wnie w stosunkowo silnym stopniu uwzgldnia obok dziej�w politycznych take dzieje kultury woskiej oraz moliwie dokadnie przedstawia przemiany w ksztatowaniu si spoeczestwa. Natomiast dzieje poszczeg�lnych pastw woskich podporzdkowane zostay dziejom Woch jako caoci, nawet w tych okresach, kiedy takiej caoci nie byo. Powstay wskutek tego zapewne r�ne uproszczenia. Autor zdaje sobie z nich spraw, podobnie jak z innych niedostatk�w, wynikajcych z niedostatecznej znajomoci r�nych dziedzin historii czy okres�w.

Jak zwykle w tego rodzaju wydawnictwach nie dao si doprowadzi do cakowitego ujednolicenia zasad stosowanych przy uywaniu nazw geograficznych, imion, czy nawet nazwisk. Istnieje bardzo wiele nazw geograficznych woskich, kt�re od dawna ulegy spolszczeniu. W wikszoci wypadk�w uywane s wic nazwy w tej spolszczonej pisowni i brzmieniu, zwaszcza w odniesieniu do wikszych miast, rzek czy miejscowoci, kt�re odegray powaniejsz rol historyczn. Na obszarach pogranicznych lub na tych, kt�re swego czasu znajdoway si pod zwierzchnoci Woch czy kt�rego z pastw woskich, stosuje si nazwy odpowiadajce danemu okresowi historycznemu. W podobny spos�b postpuje si z nazwami zabytk�w, jakkolwiek w wikszym stopniu stosowane s oryginalne nazwy woskie.

Nazwiska podawane s z zasady zgodnie z pisowni wosk. Jedynie nazwy dynastii, podobnie jak imiona wadc�w zostay podane w brzmieniu stosowanym przez pisowni polsk. R�wnie imiona os�b podane s po wosku, z wyjtkiem najwybitniejszych pisarzy, artyst�w czy polityk�w, dobrze znanych w Polsce. Tytuy dzie, nazwy insty-

tucji, organizacji itp. podawane s zwykle po polsku i po wosku. Oryginalne nazwy woskie zostay zreszt wprowadzone w kadym wypadku, kiedy tumaczenie polskie nie oddawao w peni ich charakteru. Jeeli chodzi o wymow wosk, to warto zapamita sobie najwaniejsze zasady:

<• — przed sp�goskami oraz samogoskami a, o, u wymawia si jak k

c - przed e. i wymawia si jak cz

c//— wymawia si jak k

g — przed a, o, u wymawia si jak g

g — przed e, i wymawia si jak d:

gh — wymawia si jak g

gl — przed a, o, u wymawia si jak gl

gli - wymawia si jajt //'

gn - wymawia si jak

sc — przed a, o, u wymawia si jak sk

sc — przed e, i wymawia si jak sz-

z — na pocztku wyrazu wymawia si jak dz

zia, zio — w rodku i na kocu wyrazu wymawia si cja, cjo

z: — wymawia si jak er (lub dzd:).

Na zakoczenie autor pragnie podzikowa tym wszystkim, kt�rych pomocy ksika ta zawdzicza swe powstanie, zwaszcza za profesorom Salvo Mastellonemu z Florencji, Gaetano Platanii z Rzymu i Williamowi B. Slottmanowi z Berkeley za nadesane najnowsze opracowania. Stanisawowi Cynarskiemu z Krakowa i Stanisawowi Sier-powskiemu z Poznania za cenne uwagi oraz Stanisawowi Grygielowi z Rzymu za nadesane ilustracje.

Szczeg�ln wdziczno winienem tym, kt�rzy rozbudzili moje sympatie do Woch, przede wszystkim mej Matce. Jej pamici powicam t ksik.

I. DZIEDZICTWO STAROYTNOCI

PIERWOTNE OSADNICTWO I PIERWSZE WIELKIE

KULTURY

1. Najstarsze wiadectwa o yciu czo
wieka w Italii pochodz, jak wspomniano, z okresu wczesnego paleo
litu. Zostay one znalezione w Terra d'Otranto. Dopiero jednak
z neolitem wi si najwczeniejsze nazwy lud�w znajdujcych si na
P�wyspie Apeniskim. Za pierwotnych mieszkac�w uwaano wic
Ligur�w; obok nich wystpowali w tym czasie w Italii Sikulowie,
kt�rzy p�niej osiedli na Sycylii. Byli oni prawdopodobnie pochodze
nia indoeuropejskiego. Podobnie jak wikszo lud�w przybyych
w okresie brzu, a wic Latynowie i bliscy im Italikowie, kt�rzy
zasiedlili wschodni i poudniow cz p�wyspu, a take plemiona
pochodzenia iliryjskiego — Wenetowie, osiedli na p�nocnym wschodzie,
i Messapowie w Apulii.

Niejasne jest pochodzenie i niepewny okres pojawienia si na P�wyspie Apeniskim Etrusk�w. Nie wydaje si, by byli oni Indoeuro-pejczykami. Przypisywano im pochodzenie z Azji Mniejszej, skd mieliby przyby ok. 1200-l 100 r. p.n.e. do Italii, gdzie osiedli midzy rzekami Arno i Tyber. Nie wyklucza si jednak, e przybyli spoza Alp, albo te e stanowili dawn ludno miejscow, kt�ra pod wpywem zetknicia z jak obc grup etniczn przesza szybki rozw�j. Etruskowie czciowo przyswoili sobie kultur lud�w italickich, czciowo znaleli si pod wpywem Fenicjan i Grek�w. W kadym razie w VII w. p.n.e. Etruskowie dokonali podboju zachodniego wybrzea fc po Kampani i signli na p�nocy na Nizin Padask. Flota ich panowaa na Morzu. Tyrreskim. Etruskowie rozwinli oryginaln kultur; przypisuje si im wprowadzenie uku w architekturze, zapocztkowanie budowy dr�g, kana�w odpywowych. W ich religii du rol odgrywaa wiara w ycie pozagrobowe: wanie te grobowce etruskie s najlepszym zachowanym do dzisiaj wiadectwem wysokiego poziomu ich sztuki. Wtargnicie Gall�w na Nizin Padask ok. 600 r. usuno stamtd wpywy etruskie. Na poudniu zaleny od nich Rzym zbuntowa si w 510 r. i zamkn drog za Tyber. Dopiero jednak zniszczenie twierdzy Weje przez Rzymian w 397 r. pooyo kres ich wpywom politycznym na tym obszarze. Flota Etrusk�w zostaa parokrotnie pokonana przez Grek�w, decydujce znaczenie miaa bitwa z 474 r. pod Kum (Cuma), po kt�rej Etruskowie ju nie odzyskali swej pozycji na morzu.

Od III w. p.n.e. pod panowaniem rzymskim zanika powoli jzyk,

religia i kultura etruska.

Przemony by wszake poprzednio wpyw Etrusk�w na uksztatowanie si wczesnej kultury rzymskiej, na religie, ycie rodzinne, uzbrojenie, organizacje handlu, nawet na jzyk i alfabet, nie m�wic o instytucjach pastwowych. Pozostaoci po etruskich przodkach miay tumaczy r�wnie pewne odrbnoci obserwowane w Toskanii w redniowieczu, a nawet w dobie nowoytnej.

Od VIII w. p.n.e. pojawiali si na terenach woskich Fenicjanie i Grecy. Pierwsi zaoyli najpierw swe kolonie na Sardynii, p�niej na Malcie i zachodnim wybrzeu Sycylii, m.in. Palermo; w VI w. p.n.e. Palermo zostao opanowane przez Kartagin. Na Sycyli skierowaa si te pierwsza fala kolonizacji greckiej w pierwszej poowie VIII w. p.n.e., wkr�tce potem Grecy osiedlili si na poudniu p�wyspu. Z waniejszych miast tego obszaru zostay zaoone przez Grek�w: Syrakuzy, Katania, Kume, Neapol, Tarent, Kroton (Crotone).

Przybywajce licznie grupy kolonist�w greckich zakaday miasta (polis) zorganizowane na wz�r miasta macierzystego w Grecji. Dominujc rol odgrywaa w nich arystokracja ziemiaska albo bogaci kupcy, co prowadzio do walk wewntrznych z ludem, domagajcym si przyznania mu r�wnych praw i udziau we wadzach politycznych. Na tym tle zapewne wyrosa instytucja „tyran�w", typowa dla Sycylii. Kolonje greckie wkr�tce uniezaleniy si od orodk�w macierzystych i zachowyway samodzielno, wic si najwyej w do lune zwizki, jak miasta tzw. Wielkiej Grecji, czyli znajdujce si na samym poudniu p�wyspu, kt�re miay sw�j orodek federacyjny w Krotonie. Kolonie greckie rozwiny si szybko gospodarczo; ich bogactwo umoliwio rozkwit kulturalny, kt�ry osign szczyty w VII i VI w. p.n.e.

Z Wielk Grecj zwizane jest imi synnego filozofa greckiego Pitagorasa, rozwijaa si tutaj take matematyka, medycyna. Powstaway wspaniae dziea sztuki. Podziw budzia architektura sakralna na Sycylii - witynie w Syrakuzach, Agrigento, w Selinunte ze synnymi metopami, w Wielkiej Grecji witynia w Tarencie czy Posidonii. Kwito malarstwo, ceramika, wyr�niay si walorami estetycznymi monety, zwaszcza sycylijskie.

Rozkwit kulturalny Wielkiej Grecji i Sycylii odbywa si w cisym zwizku z og�lnym rozwojem cywilizacji greckiej. Niemniej dla przyszoci Italii byo wydarzeniem wielkiej wagi, e ju w VII-Vw. p.n.e. istniay na poudniu i p�nocy dwa prne orodki wysokiej kultury. Bardziej prymitywne ludy italskie znalazy si pod ich silnym oddziaywaniem.

Natomiast nie powiody si pr�by politycznego uzalenienia Italii. Grecy zbyt byli podzieleni wewntrznie, by mogli taki cel osign. Po powstrzymaniu ekspansji Etrusk�w musieli zreszt walczy z Karta-giczykami, kt�rzy po opanowaniu wikszej czci Sycylii usiowali w kocu Vw. p.n.e. zdoby sobie punkt oparcia na poudniu p�wyspu. Wprawdzie tyran Syrakuz Dionizos zdoa ich pokona, jednak jego pr�by zdobycia hegemonii na Adriatyku i Morzu Tyrreskim nie przyniosy powodzenia.

ITALIA POD WADZ RZYMU

Zjednoczenia Italii dokona dopiero Rzym. Zaoony zosta wedug tradycji w 754 r. p.n.e.; najwaniejszym wydarzeniem w jego wczesnej historii byo poczenie osiedli rozoonych na siedmiu wzg�rzach. Jako jedno z trzydziestu plemion latyskich Rzymianie uczestniczyli w r�nych ligach, kt�re miay ich zabezpieczy przed otaczajcymi plemionami g�ralskimi, Sabin�w czy Wolsk�w. Pocztkowo zreszt zapewne Sabino-wie zdoali podporzdkowa sobie Rzymian i dopiero ujecie wadzy przez kr�l�w pochodzenia etruskiego wyr�wnao pooenie Latyn�w i Sabin�w. Kr�lowie ci zreorganizowali wojsko, wznieli pierwsze wielkie budynki, zdobyli przewodnictwo w Zwizku Latyskim. Po usuniciu Etrusk�w republika rzymska utrzymaa to przewodnictwo, jakkolwiek nie bya w �stanie ukr�ci powtarzajcych si spor�w i rywalizacji. W 348 r. Zwizek zosta zlikwidowany, cz jego czonk�w otrzymaa prawa obywateli Rzymu, pozostali zostali zmuszeni do uznania zwierzchnoci Rzymu jako sojusznicy (socii) z obowizkiem wsp�lnej obrony. To rozwizanie miao sta si wzorem dla postpowania Rzymian podczas opanowywania caego p�wyspu. Wadztwo ich miao si bowiem oprze na swoistej konfederacji z ludami czciowo sprzymierzonymi, a czciowo bezporednio inkorporowanymi.

Gdy Etruskowie starali si opanowa siy tajemne, kierujce wiatem, a Grecy wykrywali r�da pikna i uczyli racjonalistycznego mylenia, Rzymianie okazali si mistrzami w sztuce rzdzenia. Republika rzymska bya republik arystokratyczn, w kt�rej dominujca rola przypadaa patrycjuszom, wywodzcym si z najstarszych rod�w.

Istniejca obok nich warstwa plebej�w obejmowaa ludzi wolnych, lecz nie uczestniczcych w zarzdzaniu krajem. Spor�d plebej�w wywodzia si te klientela, ludzie powizani obowizkiem suby z rodami patrycjuszy, kt�rzy im w zamian udzielali protekcji. Ponadto funkcje usugowe i cisz prac wykonywali coraz liczniejsi niewolnicy, pozbawieni wszelkich praw. Patrycjusze i plebeje poczeni byli w kurie, a te zn�w w plemiona (tribus), kt�re tworzyy zarazem zalek organizacji wojskowej. O sprawach publicznych rozstrzygao zgromadzenie ludowe, obejmujce wszystkich wolnych obywateli. W istocie jednak pastwem--miastem kierowa senat, organ patrycjatu. Spor�d patrycjatu zgromadzenie ludowe wybierao te corocznie najwyszych urzdnik�w, w tym dwu konsul�w, penicych rol wodz�w, a zarazem zwoujcych i przewodniczcych posiedzeniom senatu i zgromadzeniom ludowym. W wyjtkowych wypadkach powoywano zamiast nich, i to najwyej na p� roku, dyktatora.

Plebeje toczyli przez V i IV w. p.n.e. walk z patrycjuszami o przyznanie im r�wnorzdnych praw i popraw pooenia ekonomicznego. Przyw�dcami ich w tej walce byli tzw. trybunowie ludu, kt�rzy mieli prawo wstrzymywa wykonanie postanowie wadz. Plebeje kolejno doprowadzili do kodyfikacji prawa (prawo dwunastu tablic), zabezpieczajcej ich przed naduyciami ze strony patrycjuszy, uzyskali zezwolenia na maestwa z patrycjuszami i zostali dopuszczeni do sprawowania urzd�w, cznie z konsulatem. Wprowadzono te nowy podzia mieszkac�w oparty na cenzusie majtkowym, kt�ry kad kres dawnym dziedzicznym uprawnieniom.

Tymczasem po powstrzymaniu postp�w celtyckich Gall�w, kt�rzy poczwszy od poowy V w. p.n.e. opanowywali Nizin Padask, p�nocn cz P�wyspu Apeniskiego, i poprzez Etruri dotarli do Rzymu (387 r. p.n.e.), Rzymianie przystpili do szerszych podboj�w. W kolejnych etapach Rzymianie podporzdkowywali sobie lub wczali do swego pastwa uwolnione od panowania etruskiego i samnickiego ludy Kampanii (342 —314 r. p.n.e.); Samnit�w i powizane z nimi ludy w Apulii i Lukanii (327 —290 r. p.n.e.); Etrusk�w i plemiona gallijskie po obu stronach P�nocnych Apenin (311 —283 r. p.n.e.) po rzek Rubikon; miasta Wielkiej Grecji, gdzie najzacieklej broni si Tarent, zmuszony do kapitulacji w 272r. p.n.e.; Sycyli (241), Sardyni i Korsyk (239) w wyniku pierwszej wojny punickiej. Opanowywanie p�nocy trwao take etapami — pocztkowe sukcesy z lat 225—222 p.n.e. zniweczya druga wojna punicka, ostatecznie jednak z pocztkiem II w. wikszo tzw. Galii Cisalpiskiej oraz wybrzee liguryjskie dostay si w rce Rzymian. W 177 r. p.n.e. podporzdkowano sobie Istri. W ten spos�b pod rzdami Rzymu zjednoczona zostaa caa Italia. Nazwa ta, oznaczajca tyle co kraina cielt, odnosia si pocztkowo tylko do mieszkac�w Kalabrii, zwanych Vitaloi wskutek bogactwa byda w ich kraju, Grecy przenieli j na Rzymian, w III w. p.n.e. stosowano j ju do terytorium na poudnie od Rubikonu, a od czas�w Augusta take do czci kontynentalnej po Alpy.

Na sukces Rzymu zoyy si: wykorzystanie pooenia geograficz-

nego, umiejtna polityka, silna i bitna armia. Przez swe pooenie w rodkowej czci p�wyspu Rzym by} jakby powoany do zjednoczenia Italii. Jego podboje skieroway si pocztkowo wzdu wybrzea, podobnie jak zaczynaa sw�j bieg Droga Apijska (Via Appia), a wiec przez teren r�wninny. Wkr�tce dla zabezpieczenia tych zdobyczy trzeba byo jednak przedrze si przez tereny g�rskie na wsch�d, szlakiem, kt�rym wytyczona zostaa Via Flaminia ku Adriatykowi. W ten spos�b Rzym oddzieli p�noc i poudnie p�wyspu. Po opanowaniu Bene-wentu mia otwart drog ekspansji na poudnie. Na p�nocy najtrudniej byo opanowa P�nocne Apeniny. Rzymianie prdko zorientowali si, e przyszo ich pastwa zaley w duym stopniu od utrzymania sprawnej komunikacji i od IV do II w. rozbudowali zasadnicz sie drogow, kt�ra zapewniaa im skuteczn i szybk interwencj w razie potrzeby. Podstaw tej sieci tworzyy wspomniane Via Appia, przeduona do Brundisium (dzi. Brindisi) i Rhegium, Via Flaminia oraz jej kontynuacja Via Aemilia do rzymskiej kolonii nad Padem (Placentia, dzi. Piacenza) oraz Via Aurelia wzdu wybrzea do Genui, z przedueniem do Placentii (Via Postumia).

Pierwotna organizacja Italii przez Rzymian bya do skomplikowana. Istniao kilka odmian stosunku midzy Rzymem a podporzdkowanymi mu terytoriami. Jeli chodzi o obszary inkorporowane, mogo to by po prostu wczenie do pastwowego terytorium Rzymu. Znaczna cz obszaru w ten spos�b opanowanego stawaa si tzw. ziemi publiczn (ager publicus), podleg bezporednio skarbowi rzymskiemu, na kt�rej osadzano chop�w. Z czasem wyonia si inna forma inkorporacji, tzw. municypia. Dotyczyo to miast, kt�rych ludno otrzymywaa obywatelstwo rzymskie, ale z ograniczonymi uprawnieniami, natomiast z penymi obowizkami (munid). Municypia miay prawo wybierania wasnych niszych urzdnik�w, gdy wyszych wyznaczano ze stolicy. Mieszkacy czci municypi�w mieli prawo zawierania maestw i handlu z Rzymianami. Byway te municypia (w Lacjum), kt�re bardzo wczenie miay pene prawa obywatelskie. Istniay take terytoria wczone, kt�re zachowyway wasn administracj, ale nie tworzyy gminy miejskiej. Wreszcie wan form stanowiy kolonie zakadane przez Rzym na obszarach anektowanych. Mieszkacami ich byli obywatele rzymscy, kt�rzy zachowywali swe uprawnienia. Wadza w koloniach bya zorganizowana podobnie jak w metropolii. Byy one zwykle zakadane w wanych punktach strategicznych. Odegray te szczeg�ln rol w procesach unifikacyjnych, stajc si wzorem rzymskiego „stylu ycia" dla okolicznych teren�w.

Obok obszar�w anektowanych, tworzcych w sumie teren pastwa rzymskiego, istniay r�wnie pastwa sfederowane z Rzymem, zachowujce sw odrbno. Ich zwizek opiera si na sojuszu (foedu). M�g on mie charakter sojuszu r�wnorzdnego, w kt�rym obie strony zobowizyway si do powstrzymania od agresji i udzielania sobie pomocy, albo te nier�wnorzdnego, bdcego waciwie form protektoratu rzymskiego. W drugim wypadku pastwo sfederowane nie miao prawa toczenia samodzielnych wojen i zobowizane byo do wystawiania

dla Rzymu okrelonego kontyngentu wojska. Niekiedy wiza si z tym obowizek utrzymywania garnizonu rzymskiego lub dostarczania zakadnik�w. Mimo formalnej niezalenoci w sprawach wewntrznych pastwa sojusznicze musiay si liczy z interwencjami Rzymu. Silne w nich obozy zwolennik�w Rzymu, pochodzcych zwaszcza z arystokracji, przeprowadzay zmiany wewntrzne, kt�re upodabniay ich organizacj do rzymskich instytucji politycznych. Wreszcie Rzymianie kontrolowali stosunki handlowe midzy uzalenionymi od siebie pastwami. Mieszkacy sfederowanych z Rzymem pastw mogli zabiega o uzyskanie praw obywateli rzymskich — najatwiej przyznawano je Latynom.

Powodowao to powstawanie wizi nie tylko ekonomicznych, ale i rodzinnych z Rzymem, a zarazem zwikszao si militarn Rzymu, obywatele bowiem zobowizani byli do suby wojskowej.

Pastwa sojusznicze powizane byy tylko z Rzymem, natomiast nie mogo by tego rodzaju zwizk�w midzy nimi. Niemniej zwizki z Rzymem zawieray elementy korzystne dla sojusznik�w: zapewnienie spokoju zewntrznego i wewntrznego, rozw�j handlu, rozpowszechnianie si wzor�w kulturalnych. Wszystko to prowadzio do pewnej uniformizacji Italii, w danym wypadku jej romanizacji. Rzym natomiast dysponowa dziki temu systemowi potn armi. W kocu III w. p.n.e. m�g wystawi do 300 tys. wasnych onierzy i 400 tys. sojuszniczych. Rzym rozbudowa r�wnie siln flot, kt�ra strzega jego interes�w handlowych.

Wojny punickie, z kt�rych Rzym wyszed obronn rk, uwydatniy wszake sabe strony systemu. Kartagiczycy, zwaszcza w okresie inwazji Hannibala na P�wysep Apeniski, zdoali uzyska poparcie znacznej czci sprzymierzec�w Rzymu zar�wno na p�nocy, jak i na poudniu, rozbudzajc wr�d nich denia do niezalenoci. Jedynie najblisze Rzymianom plemiona rodkowej Italii pozostay wierne Rzymowi. Po zwycistwie Rzymianie zastosowali srogie represje, odbierajc prawa autonomiczne, konfiskujc ziemie, narzucajc wysokie kontrybucje, sprzedajc mieszkac�w jako niewolnik�w (taki by np. los 30 tys. Tarentyczyk�w), cinajc przyw�dc�w. Nie uspokoio to jednak niezadowolenia, tym bardziej e zbiegy si z nim nowe napicia spoeczne. Wojny zniszczyy drobnych wacicieli, przodujce miejsce zdobyli sobie w pastwie wielcy spekulanci i „kapitalici". Oni to skoncentrowali w swych rkach produkcj i handel, w ich wadanie przechodziy r�wnie wielkie obszary ziemi. Powstaway ogromne latyfundia (np. na Sycylii), nastawione w coraz wikszym stopniu na gospodark hodowlan, zwaszcza kiedy zwycistwa Rzymian w wojnach toczonych w Grecji, na Bliskim Wschodzie i w P�nocnej Afryce uatwiy import zboa, Wielkie latyfundia opieray si przede wszystkim na pracy niewolnik�w, uzyskiwanych r�wnie dziki toczonym wojnom. Pooenie niewolnik�w byo tak cikie, e kilkakrotnie podejmowali oni rozpaczliw otwart walk przeciwko caemu systemowi, np. na Sycylii w latach 138, 132-130 i 73-71 p.n.e.

Niezadowolenie objo r�wnie Rzym, w kt�rym sproletaryzowane warstwy rednie podjy walk o prawa agrarne. Chodzio o ograniczenie wielkoci posiadanej ziemi i rozdanie nadwyek midzy potrzebujcych, na czynsz roczny. Usiowali wprowadzi takie prawo jako trybunowie ludu Tyberiusz i Gajusz Grakchowie. Zwaszcza Gajusz nada swym zabiegom charakter bardziej radykalny, stara si zapewni mieszkacom Rzymu zboe po niskiej cenie, wysun take postulat przyznania obywatelstwa wszystkim Latynom, a prawa latyskie chcia rozcign r�wnie na innych Italik�w. Byo to zgodne ze stanowiskiem tej ludnoci, niezadowolonej z odsunicia jej od udziau w rzdach pastwem rzymskim. Ale wanie ta propozycja odsuna lud Rzymu od Gajusza, kt�ry podobnie jak poprzednio jego brat zgin w walce

z oligarchami. Podejmowane p�niej podobne pr�by koczyy si te bez powodzenia.

W rezultacie niezadowoleni Italikowie, g�wnie Marsowie i Samnici, usiowali stworzy wasne pastwo federalne, kt�remu nadali nazw Italica. Przyjli organizacj podobn do rzymskiej, odnieli sukcesy militarne i rozpoczli agitacj wr�d innych lud�w podlegych Rzymowi. W tej sytuacji w 90 r. p.n.e. Rzym przyzna prawo obywatelstwa tym sprzymierzecom, kt�rzy pozostali wierni, a p�niej nawet tym wszystkim Italikom, kt�rzy si zwr�c o to w cigu 60 dni. Ludno Galii Cisalpiskiej otrzymaa prawo latyskie. Mimo tych ustpstw tylko cz zbuntowanych przyja warunki rzymskie. Doszo do wybuchu wojny domowej w samym Rzymie miedzy fakcj demokratyczn, kt�ra popieraa denia Italik�w, a arystokratyczn. Arystokraci, wspierani przez Lucjusza Korneliusza Sull, zdoali wprawdzie na pewien czas opanowa wadz, po czym swymi proskrypcjami, konfiskat d�br zdoali zada cikie straty zwaszcza zwizanym z demokratami Etruskom i Samnitom, nie wstrzymao to jednak procesu poszerzania prawa obywatelstwa. Po 70 r. p.n.e. wszyscy Italikowie ostatecznie otrzymali uprawnienia obywatelskie. Powstao te wiele nowych municypi�w i kolonii. Wraz ze starymi municypiami zostaa w nich jednolicie zreformowana administracja z senatem albo rad municypaln i wybieranymi urzdnikami. W ten spos�b koczya si przemiana Rzymu z pastwa-miasta w pastwo, gdzie byo wiele miast, ale gdzie istniao zr�nicowanie midzy wadz centraln a lokaln. Wkr�tce obywatelstwo rzymskie uzyskaa nawet ludno za Padem — nie oznaczao to jednak jej udziau w realizowaniu swych praw politycznych, kt�re praktycznie pozostaway w rku zgromadze mieszkac�w Rzymu. Zjednoczona Italia nie staa si pastwem federalnym, jak yczyli sobie tego Italikowie, ale scentralizowan republik. Odbio si to zar�wno na losach samej republiki, jak i moliwociach powstania jednolitej narodowoci na ziemi woskiej.

Prowincje rzymskie obejmoway w tym czasie ju wikszo kraj�w r�dziemnomorskich, w tym take Grecj i pastwa hellenistyczne. Podobnie jak Bliski Wsch�d, tak i Rzym okaza si bardzo podatny na wpywy kultury hellenistycznej. W Italii powszechnie naladowano greck architektur, rzeb, malarstwo. Take w literaturze wzorowano si na Grekach. Uprawiano j wszake w jzyku Latyn�w, a wiec aciskim, kt�ry rozwin si i sta si wsp�lnym jzykiem ludnoci Italii.

Wpywom greckim ulega take religia rzymska. B�stwa rzymskie, kt�re miay charakter bardziej abstrakcyjny, a zarazem zwizany z potrzebami ludzkimi (kady czowiek, rodzina, miasto, lud miay swego opiekuczego boga), nabray charakteru antropomorficznego i zostay utosamione z odpowiednimi b�stwami greckimi; wprowadzono te kult b�stw greckich (pod nazwami aciskimi), kt�re poprzednio nie byy znane w Rzymie. Utrzymaa si natomiast wpywowa pozycja kapan�w i cise poczenie kultu z funkcjami pastwowymi. Ceremonie religijne miay uatwia b�stwom opiekowanie si sprawami

pastwowymi, a wr�by przepowiadajcych przyszo augur�w decydoway o podejmowaniu najwaniejszych krok�w.

RZYM CESARSKI

Nieustajce walki wewntrzne w Rzymie przy wzrastajcym chaosie gospodarczym doprowadziy do tego, e rodkiem na uspokojenie kraju miao si sta jednowadztwo. Pr�bowa je wprowadza Gajusz Juliusz Cezar, a po nawrocie wojny domowej zrealizowa Oktawian (27 r. p.n.e. — 14 r. n.e.). Rozpocz on okres cesarstwa rzymskiego.

Oktawian formalnie pozostawi system republikaski, w rzeczywistoci skoncentrowa w swym rku najwysz wadz. Przybra tytu Augusta, kt�ry podkrela sakralny charakter jego wadzy, imperatora — jako naczelnego wodza, oraz pierwszego urzdnika — princepsa. Jako princeps nadzorowa prac senatu oraz dawnych urzdnik�w, a take rozbudowywan przez siebie biurokracj. Wan podpor stao si dla niego wojsko, zreformowane ju u progu l w. p.n.e., kt�re opierao si odtd na zawodowych onierzach, tworzcych swoist kast. Duy wpyw na sprawy pastwowe miaa z czasem uzyska przyboczna gwardia imperatora — pretorianie.

Italia, kt�rej granice przebiegay teraz wzdu szczyt�w alpejskich i rzeki Arsa w Istrii, zostaa podzielona na 12 region�w. Byy to obok Rzymu Kampania, Apulia i Kalabria, Lukania i Bruzja, Samnium, Piceium, Umbria, Etruria, Emilia, Liguria, Wenecja i Istria, Galia Transpadaska. Wprawdzie podzia ten nie pocign za sob wikszych konsekwencji w organizacji wadz administracyjnych, podstawow bowiem jednostk pozostaway nadal samorzdy gmin - kolonie czy municypia, nazwy te jednak zachoway na og� trwa ywotno we Woszech.

System rzd�w wprowadzony przez Augusta mia utrzyma si w zasadzie przez przeszo pi wiek�w. Nie zostaa ustalona dziedziczno stanowiska imperatora: formalnie wybiera go senat, zwykle uwzgldniajc wskazania poprzednika czy proklamacj wojska (pretorian�w). Na imperator�w powoywano nie tylko Rzymian, ale stosunkowo wczenie r�wnie arystokrat�w z Italii (jak Flawiusz�w), p�niej i z innych prowincji. Cesarstwo nabierao coraz wyraniej charakteru monarchii absolutnej. Przedstawicielstwa ludowe (comitid) przestay si liczy. Zarazem senat i urzdy straciy wycznie rzymski charakter. Ju w I w. n.e. arystokracja italska uzyskaa przewag nad czysto rzymsk. Ale proces posuwa si naprz�d i do gosu dochodzili te ludzie z innych prowincji. Rzymianom i Italikom nie udao si utrzyma swego uprzywilejowanego stanowiska i od czas�w Wespazjana rozpocz si proces nadawania obywatelstwa poza Itali, zakoczony przyznaniem przez Karakall w 212 r. praw obywatelskich wszystkim wolnym mieszkacom cesarstwa. Nie miao to zreszt wikszego znaczenia, og� bowiem by w�wczas prawie cakowicie odsunity od dziaalnoci politycznej. Pastwo nabierao charakteru uniwersalistycznego, wadza stawaa si coraz bardziej despotyczna. Pomniejszeniu ulegaa

r�wnie pozycja Italii. Ju w II w. wskutek kopot�w finansowych wadz lokalnych imperator coraz silniej kontrolowa ycie miast, poddajc municypia pod doz�r swych wysannik�w. Od czas�w Trajana pojawiali si w miastach komisarze cesarscy, pocztkowo wysyani doranie, wkr�tce na stae. Istotne znaczenie miao take zmniejszanie udziau ludnoci italskiej w armii. Proces ten - spowodowany zreszt postaw samych mieszkac�w Italii — zacz si w czasach Wespazjana; doszo do tego, e na przeomie II i III w. nie byo ich nawet wr�d pretorian�w. Nie tylko ograniczao to wpywy Italii na rzdy, ale uzaleniao jej obron ed- element�w obcych. Dochodzio take do okupowania Italii przez wojska skadajce si z werbowanych po prowincjach onierzy.

Powoli pogarszaa si sytuacja ekonomiczna Italii. Na czasy Augusta przypady lata najwikszego dobrobytu. Odczuway to zwaszcza miasta, kt�re cigny wielkie zyski z rozwijajcego si handlu. Wadz w nich dzieryo wtedy bogate mieszczastwo. Powstaway te w Italii, szczeg�lnie na p�nocy, nowe miasta. By to r�wnie pomylny okres dla Sycylii, w kt�rej wiele miast otrzymao wtedy prawa obywatelskie. Jedynie Sardynia pozostawaa na uboczu tych przemian. Wraz z rozwojem gospodarki miejskiej nie poprawiaa si jednak sytuacja rolnictwa. Prowincje stay si konkurencj dla Italii nie tylko w produkcji zboa, ale take jako orodki uprawy winoroli i oliwek. Korzystaa na tym jedynie wielka wasno, nastawiona na gospodark ekstensywn, prole-taryzacji ulegay natomiast coraz szersze warstwy ludnoci chopskiej. Gdy doczyy si do tego zniszczenia spowodowane gospodark wojskow w III w., cakowicie zrujnowana zostaa uprawa winoroli. Upadek rolnictwa odbi si na sytuacji w innych dziaach gospodarki. W cigu II w. podupada produkcja rzemielnicza i handel, niezdolne skutecznie konkurowa z prowincjami wschodnimi.

Na lata dobrobytu gospodarczego przypad rozkwit budownictwa publicznego. Ju w dobie republikaskiej powstaway wielkie teatry, anie, budowano porty, drogi, akwedukty. Prace te kontynuowano za pierwszych cesarzy. Rzym wyr�s na miasto godne miana stolicy imperium. W II w. osign on okoo miliona mieszkac�w, z czego 150 tys. otrzymywao za darmo chleb. Tymczasem caa ludno Italii w pocztkach I w. sigaa ok. 8 min. Rzym ozdabiay wspaniae budynki, ju w II w. p.n.e. budowano pierwsze witynie z marmuru. Wielu cesarzy, poczynajc od Juliusza Cezara, zakadao wasne forum. Wyksztacia si r�wnie oryginalna forma architektury rzymskiej, posugujca si chtnie ukiem, sklepieniem (wolta), kopu. Jej najbardziej typowymi przykadami s Panteon Agryppy, uk Tytusa, termy Kara-kalli. Przyjmuje si zwyczaj stawiania posg�w czy popiersi imperator�w i wielkich osobistoci na placach publicznych — najsynniejszy sta si konny pomnik Marka Aureliusza na Kapitelu. Powszechnie uywano zreszt rzeby i malarstwa w celach dekoracyjnych, o czym wiadcz pochodzce z tego okresu domy w Pompei. Wspaniae budowle wznoszono r�wnie i w innych miastach prowincjonalnych Italii.

Sztuka i literatura rzymska, jakkolwiek znajdoway si pod niezmiernie silnym wpywem tw�rczoci hellenistycznej, przeyway sw�j szczytowy okres. Od I w. p.n.e. do II w. n.e. tworzyli znakomici poeci, kt�rych wpyw mia rozcign si na cae pokolenia: Horacy, Owidiusz, Wergiliusz, Lukrecjusz; prozaicy, jak Cicero, Petroniusz czy Apulejusz; historycy — Salustiusz, Cezar, Liwiusz, Tacyt. Wr�d filozof�w szczeg�lne miejsce zaj stoik Seneka. Zarazem wszake kultura rzymska nabieraa charakteru og�lniejszego, w miar romanizacji Europy Zachodniej, kt�ra znalaza si pod rzdami rzymskimi, take kultura ta z italskiej stawaa si coraz bardziej uniwersalistyczna, co w �wczesnych warunkach zmniejszao gboko jej oddziaywania.

W miar jak saba ekonomiczna i kulturalna pozycja Italii i Rzymu, malao i ich stanowisko w cesarstwie. W III w. pastwo z najwikszym trudem odparo najazdy plemion germaskich z p�nocy i iraskich ze wschodu. Nie zdoao si obroni przed plagami zarazy i godu. Armia wyrosa na samodzieln wadz, niezalen od administracji, i nie penia tylu poytecznych zada, ile siaa chaosu. Pogorszenie si sytuacji ekonomicznej wywoywao fale bandytyzmu, korsarstwa, bunty prowincji (np. Sycylii). Dopiero reformy z przeomu III i IV w. Dioklecjana i jego nastpcy Konstantyna Wielkiego wzmocniy pastwo i zahamoway jego upadek. Wadca przybra tytu pana (dominus), co oznaczao definitywny koniec imperialnej republiki rzymskiej. Italia stracia sw przodujc pozycj w pastwie i spada do roli jednej z prowincji. Wizao si to z nowym podziaem imperium. Na jedn z siedzib dworu cesarskiego wybrano Mediolan, osabiajc jednoczenie zwizki midzy p�nocn Itali, kt�rej znaczenie polityczne wzroso, a poudniow i rodkow, kt�rych stolic pozostawa nadal Rzym. O degradacji Rzymu przesadzio zaoenie Konstantynopola i wyznaczenie go na stolic cesarstwa (330). Senat rzymski ju poprzednio utraci swe wpywy — cesarz Septimus Sewerus w 192 r. zaprzesta odwoywa si do senatu o zatwierdzenie swych postanowie. Po reformach Dioklecjana senat rzymski sta si tylko rad miejsk. Take militarna rola Rzymu ulega zmianie — wiadczya o tym budowa obronnych mur�w miejskich przez cesarza Marka Aureliusza. W wyniku reform utraciy prawie cakowicie sw autonomi miasta italskie. Zreszt ich upadek gospodarczy zbiega si z wzrastajcymi ciarami podatkowymi, uniemoliwiajc odrodzenie ich ekonomiki.

Wzrosa natomiast na prowincji pozycja wielkich latyfundyst�w. Odczuwali oni brak siy roboczej. Wskutek niepowodze militarnych brakowao niewolnik�w. W tej sytuacji wadze staray si przywiza do ziemi zar�wno drobnych posiadaczy, jak i czynszownik�w. Ju Konstantyn Wielki wyda w 332 r. zakaz opuszczania gospodarstw chopskich. P�niej powt�rzy ten zakaz cesarz Teodozjusz II (433). W ten spos�b stworzone zostay podstawy do zamiany chopa w przywizanego do ziemi poddanego. Powizanie takie miao by dziedziczne; w podobny spos�b nakazywano dzieciom rzemielnik�w pozostanie w zawodzie ich ojca oraz zacigano do wojska dzieci onierzy.

Odrbn form wr�d uytkownik�w wiejskich tworzyy tzw. kolona-

ty, zalene od cesarza lub od bogatych latyfundyst�w. Wr�d tych chopskich osadnik�w bywao coraz wicej przybysz�w obcych, zwaszcza germaskich. Kolonowie stawali si g�wn si robocz na wsi. Podlegali oni specjalnej administracji, coraz sabiej kontrolowanej przez wadze cesarskie.

Przemiany ekonomiczno-spoeczne, jakie dokonyway si w kocowym okresie cesarstwa, przygotowyway uksztatowanie si nowych form ycia spoecznego, nie zdoay wszake zapobiec dalszemu upadkowi gospodarczemu kraju. Nie ulegay bowiem zmianie ani trudnoci z uzyskaniem rk do pracy, ani zacofanie techniczne, ani wysokie koszty utrzymywania licznej nieproduktywnej czci spoeczestwa, zwaszcza biurokracji, nie zostay zmniejszone ogromne obcienia podatkowe na wojsko. Na cae wieki jako spucizna po staroytnym Rzymie pozosta w Italii system spoeczny, opierajcy si — po gruntownym zmniejszeniu wasnoci chopskiej — na uzalenieniu ubogich dzierawc�w przez grup wielkich posiadaczy ziemskich.

Reformy Dioklecjana i Konstantyna nie na dugo zdoay zahamowa proces rozkadu pastwa. W 364 r. doszo po raz pierwszy do podziau cesarstwa na wschodnie i zachodnie; stan ten utrwali si po mierci cesarza Teodozjusza I Wielkiego w 395 r. Cesarstwo wschodnie zamieniao si w potne pastwo bizantyjskie; zachodnie, zdecydowanie sabsze, chylio si ku upadkowi. Plemiona germaskie opanoway Gali, Hiszpani, przedary si do Afryki. Nie napotykay wikszego oporu; anarchia wojskowa i naduycia fiskalne zraziy powszechnie ludno do systemu rzymskiego. Najp�niej doszo do trwaego usadowienia si najedc�w w Italii. Niemniej w 410 r. Rzym zosta zupiony przez Got�w pod wodz Alaryka, a stolic trzeba byo przenie z Mediolanu do Rawenny. Decydujcym ciosem dla gospodarki rzymskiej stao si zajcie Tunisu przez Wandali (435), co spowodowao odcicie dostaw zboa i oliwy. Wkr�tce potem przez p�nocne Wochy przesza fala Hun�w pod wodz Attyli, od poudnia za powtarzay si napady Wandali, kt�rzy zajli Sycyli i Sardyni. Wr�d toczcych si walk i wzrastajcego chaosu doszo 23 sierpnia 476 r. do ogoszenia kr�lem Italii Odoakra. Ostatni cesarz zachodni, modociany Romulus Augustulus, zosta wkr�tce usunity i cesarstwo zachodnie przestao istnie.

Bilans tego kocowego okresu by tragiczny. Ludno Italii spada do 6 min w V w., Rzym liczy wtedy tylko 400 tys. mieszkac�w. Nastpi gboki upadek gospodarczy, a kraj zosta wydany na up pldrujcych wojsk germaskich. Rozpada si zdobyta z takim trudem jedno Italii. Pozosta wszake mit cesarstwa z okresu jego wietnoci, gdy to Rzym wada nie tylko caymi Wochami, ale i olbrzymim terytorium od Atlantyku po Eufrat, od Renu i Dunaju po Sahar. Mit ten mia z czasem zapadnia poczucie narodowe Woch�w a po dob najnowsz.

CHRZECIJASTWO I POCZTKI PAPIESTWA

Na gruzach potgi politycznej wyrastaa wszake potga kocielna. Rzym przesta by stolic pastwa, zosta natomiast najwaniejszym w Europie Zachodniej orodkiem religijnym. Zdecydowao o tym rozpowszechnienie si chrzecijastwa.

W okresie wczesnego cesarstwa greckie czy rzymskie rozwizania religijne w coraz mniejszym stopniu odpowiaday potrzebom ludzkim. Natomiast przycigay coraz wicej wyznawc�w odmienne w swych zaoeniach religie Wschodu. Kult ich rozpowszechnia si i w samym Rzymie, gdzie nie brakowao zreszt licznych przybysz�w z orientalnych prowincji. Najwiksze sukcesy osigno przecie chrzecijastwo. Bya to przede wszystkim religia biedoty, kt�rej obiecywaa nie tylko zbawienie, ale i otwieraa nadzieje na nadejcie lepszego wiata. Dla warstw rednich pocigajce byy rygory moralne chrzecijastwa, przeciwstawiane zdegenerowaniu �wczesnego ycia. Chrzecijanie odwoywali si zreszt do wszystkich ludzi — wszyscy mieli by r�wni przed Bogiem i zachowywa si jak bracia midzy sob. Chrzecijastwo nioso wic zapowied nowego adu spoecznego. Imponowao te sprawn organizacj, kt�ra dziki systemowi powiza midzy poszczeg�lnymi gminami obja wkr�tce cae cesarstwo.

W Italii najwczeniejsze wsp�lnoty chrzecijaskie pojawiy si na poudniu i w Rzymie (ju w poowie I w.). Przybycie do Rzymu dwu wielkich aposto�w chrzecijastwa. Piotra i Pawa, i ich mczeska mier przyczyniy si do tego, e Rzym sta si wkr�tce jednym z najwaniejszych orodk�w chrzecijastwa w cesarstwie. Kierujcy tamtejsz gmin kapani, zwani z czasem biskupami, uwaali si za nastpc�w w. Piotra. Z tego wzgldu miao im przypada szczeg�lne miejsce wr�d innych biskup�w, wybieranych pocztkowo przez wiernych i nie posiadajcych specjalnych uprawnie. Z czasem wszake pozycja biskupa wyrosa ponad innych kapan�w i wieckich. Zreszt w miar jak utrwala si rytua i ceremonia spotka religijnych, wymagajcy specjalnego przygotowania, pogbiay si r�nice midzy klerem a laikami. Gdy chrzecijastwo rozwijao si w coraz to nowych miastach Italii — stosunkowo najwolniej na p�nocy — najwiksz gmin pozostawa Rzym. Powoli biskup Rzymu wyrasta na gow Kocioa na P�wyspie Apeniskim. Nie przeszkadza temu fakt, e pierwszych dwunastu biskup�w rzymskich byo Grekami i dopiero Wiktor (189-198) by pierwszym m�wicym po acinie biskupem Rzymu. Zreszt Koci� rzymski wyr�nia si sprawn organizacj, kt�rej wzory zostay przejte z administracji cesarstwa.

Sprawna organizacja pozwolia Kocioowi rzymskiemu skutecznie oprze si spadajcym na chrzecijan przdladowaniom ze strony wadz pastwowych. Najwczeniejsze z nich dotkny chrzecijan za Nerona, najbardziej jednak krwawe przeladowania nastpiy w drugiej poowie III w. Chrzecijanie stanowili w�wczas ju poow ludnoci na P�wyspie Apeniskim i by moe 'z6 w p�nocnych Woszech, naleeli za do wszelkich warstw spoecznych. Cesarz Decjusz, a po nim Wa-

lerian i Dioklecjan spodziewali si, e uda im si rozbi Koci� konfiskujc jego wasno, zakazujc kultu, skazujc na mier kapan�w i wieckich wyznawc�w, wymuszajc odstpstwa. Liczby mczennik�w szy w tysice, za Decjusza straconych zostao dwu biskup�w rzymskich. Kocioa jednak nie zdoano zama, liczba wyznawc�w rosa. Uznajc niepowodzenie dotychczasowej polityki w 313 r. Konstantyn Wielki wyda w Mediolanie edykt tolerancyjny, w kt�rym ogasza pen swobod kultu religijnego.

W cigu IV w. chrzecijastwo stao si oficjaln religi cesarstwa. Za cesarza Teodozjusza I (379—395) ogoszono nawet wyznawanie religii pogaskiej czy herezji za przestpstwo stanu. Organizacja Kocioa upodobnia si do pastwowej. We Woszech od III do V w. powanie wzrosa rola biskupa rzymskiego. W 381 r. na II soborze w Konstantynopolu Rzym zosta wraz z Aleksandri, Antiochi i Konstantynopolem uznany za siedzib patriarchatu. Biskup rzymski jednak nie przyj tytuu patriarchy, uywajc zamiast niego bardziej archaicznego — papie (papa). Poniewa Rzym przesta w�wczas peni rol stolicy pastwa, papie reprezentowa najwyszy autorytet na poudniu Woch i na Sycylii, Sardynii i Korsyce, na niego spadao te niejednokrotnie zadanie przeciwstawienia si najazdom barbarzyc�w. W 443 r. w wyniku usilnych stara papiea Leona I Wielkiego cesarz Walentynian uzna jego zwierzchno nad innymi biskupami Kocioa zachodniego.

W p�nocnych Woszech chrzecijastwo rozpowszechnio si dopiero w IV i V w., chocia w najwaniejszych orodkach, kt�rych

biskupi mieli otrzyma tytuy metropolit�w, jak w Mediolanie, Rawennie i Akwilei, gminy chrzecijaskie istniay ju w III w. Byy tu silne wpywy greckie. Niekt�rzy z tutejszych biskup�w, jak w. Ambroy z Mediolanu, zdobyli sobie wielki autorytet nie tylko w Kociele, ale i u cesarzy. Nie doszo wszake do zdobycia sobie przez biskupa Mediolanu stanowiska r�wnorzdnego biskupowi Rzymu. Zawayo na tym rozprzestrzenienie si arianizmu na Nizinie Padaskiej, wprowadzonego tam przez najedc�w germaskich.

Koci� rzymski nie odczuwa zreszt silniej wystpie heretyckich mnocych si zwaszcza na Wschodzie, natomiast biskupi rzymscy zasynli na soborach jako obrocy czystoci wyznania. Gdy mimo przyjcia przez sob�r w Nicei (dzi. Iznik) dogmatu o boskoci Chrystusa jako Syna Boego zyskiway sobie zwolennik�w podwaajce to pojcie boskoci arianizm i pokrewne mu kierunki, wanie Leon I Wielki wystpi z doktryn o „podw�jnej naturze" ludzkiej i boskiej Chrystusa - przyjt przez sob�r w Chalcedonie (451). Z inicjatywy

Scena biblijna, fragment mozaiki z posadzki bazyliki w Akwilei

innego papiea, Damazego, w. Hieronim dokona tumaczenia Biblii na acin; pod nazw Wulgaty zostao ono uznane za klasyczne przez Koci�. Miaa ona r�wnie zasadnicze znaczenie dla ustalenia doktryny katolickiej w Kociele zachodnim.

Koci� i papiestwo w momencie upadku cesarstwa stanowiy w Italii jedyn rodzim organizacj utrzymujc wysoki autorytet i zdoln do wzgldnie sprawnego dziaania. W zawierusze wdr�wki lud�w tylko Koci� reprezentowa jeszcze jedno Italii, a papie jej dawne tendencje do kierowania losami innych kraj�w.

II. WOCHY POD PANOWANIEM GERMAN�W I BIZANCJUM

ODOAKER I TEODORYK

usunicie z tronu cesarskiego Romulu-sa Augustulusa i powoanie przez onierzy Odoakra na kr�la otworzyo okres panowania obcych przybysz�w w Italii. Odmiennie natomiast ni we Francji czy w Hiszpanii zdobycie wadzy przez German�w nie stao si punktem wyjciowym ksztatowania si nowego narodu. Mimo utraty zwizku pastwowego z innymi prowincjami imperium nie doszo do zerwania z ide cesarstwa. Hamowaa ona wasny rozw�j pastwowoci woskiej i utrudniaa powizania midzy dawn ludnoci a napywow.

Odoaker - oficer gwardii, kt�ry do przypadkowo zosta kr�lem, uywa tego tytuu tylko w odniesieniu do „barbarzyc�w". Cesarstwo pozostawao dla niego yw instytucj: podporzdkowa si Konstantynopolowi i pomaga w przywr�ceniu jednoci. Wadz nad Rzymem sprawowa w imieniu cesarza wschodniego Zenona jako wikariusz z tytuem patrycjusza: cesarz mia zastrzeone uprawnienia ogaszania praw i wybijania zotej monety. Administracja zar�wno lokalna, jak i centralna pozostaa nie zmieniona, kierowaa si te dawnymi prawami rzymskimi. Jeeli Odoaker wynagrodzi swych onierzy rozdaniem midzy nich trzeciej czci ziemi, to dziaa podobnie jak inni germascy „sojusznicy" cesarzy. W Italii dotychczas onierze sojuszniczy otrzymywali takie nadziay w kr�tkoterminowe wadanie - odtd przybrao ono charakter trway.

Bardzo kopotliwy by dla Odoakra stosunek do Kocioa katolickiego. Kr�l i jego onierze byli wyznawcami arianizmu. kt�ry mia nielicznych zwolennik�w wr�d miejscowej ludnoci italskiej. Odoaker unika wic konflikt�w, by nie naraa si tej posiadajcej najwikszy autorytet instytucji, i nie ingerowa w sprawy religijne. Nie wykorzysta nawet spor�w dogmatycznych, kt�re doprowadziy w�wczas do przejciowego zerwania midzy Rzymem a Konstantynopolem.

Tymczasem Odoaker powiksza zasig swego panowania. Odebra z rk Wandal�w Sycyli, zaj r�wnie prawie ca Dalmacj. Z powodzeniem walczy z rozoonymi wzdu Dunaju Rugiami. by osoni p�nocne Wochy od powtarzajcych si napad�w. Sukcesy te zaniepokoiy Bizancjum. Cesarz Zenon ju poprzednio usiowa zapewni swej wadzy nad Itali mocniejsze podstawy ni „patrycjat" Odoakra. Gdy syn zabitego w czasie walk kr�la Rugi�w zwr�ci si o pomoc do

kr�la Ostrogot�w, Teodoryka, Zenon zachci go do interwencji. Teodoryk spdzi modo w Bizancjum jako zakadnik i uwaany by za wiernego sojusznika na Bakanach. Cesarz przypuszcza wic, e uatwi mu podporzdkowanie Italii.

Na jesieni 488 r. Teodoryk wyruszy na czele swego ludu wraz z resztkami Rugi�w przez Panoni do Italii. W nastpnym roku rozgromi Odoakra 28 sierpnia nad rzek Isonzo, a p�niej pod Weron, i opanowa cae p�nocne Wochy. Odoaker przez trzy lata broni si jeszcze w Rawennie. Nie popara go wszake szerzej ludno Italii, kt�ra w wikszoci uznaa w Teodoryku nowego wikariusza cesarza. W marcu 493 r. Rawenna kapitulowaa, po czym Odoaker zgin, zamordowany podczas uczty wasnorcznie przez Teodoryka, kt�ry oskary go o wiaroomstwo.

Jakkolwiek Teodoryk obj wadz we Woszech na zlecenie cesarza, dopiero po duszych staraniach, w 497 r., zdoa uoy swe stosunki z nowym wadc Bizancjum, Anastazjuszem I (491 — 518). Cesarz wysa mu insygnia wadzy i udzieli penomocnictw podobnych do uzyskanych poprzednio przez Odoakra. R�wnie Teodoryk, tak jak Odoaker, czy w swej osobie kilka godnoci: kr�la Ostrogot�w, naczelnego wodza armii i patrycjusza cesarza w Italii. W rezultacie utrzymywa si swoisty dualizm wadzy, co odbijao si i na strukturze jej organ�w. Wojsko skadao si niemal wycznie z Ostrogot�w, natomiast miejscowa ludno tworzya nadal kadry administracji. Istniao r�wnie odrbne sdownictwo dla kadej z tych grup, jednake w razie spor�w midzy Rzymianami a Gotami rozstrzygay sdy Got�w. Wsp�lne byo prawo rzymskie, tylko stosunki rodzinne opieray si na tradycjach gockich.

Wychowywany w Bizancjum Teodoryk znajdowa si pod silnym wpywem kultury rzymskiej. W jego postpowaniu odbija si te wyranie denie do uatwiania stapiania si r�norodnych element�w wr�d jego poddanych w jedn spoeczno. Sam przyj imi Flawiusza dla potwierdzenia swej przynalenoci do arystokracji rzymskiej. acin uzna za urzdowy jzyk Got�w. Po acinie ogosi te oparty na prawie rzymskim akt prawodawczy: Edykt kr�la Teodoryka, obowizujcy zar�wno Rzymian, jak i Got�w. Wciga r�wnie do administracji Got�w, kt�rzy zreszt byli czonkami jego przybocznej rady kr�lewskiej i inspektorami kontrolujcymi urzdnik�w lokalnych. Podobnie jak jego poprzednik utrzyma struktur ekonomiczn kraju, odziedziczon po czasach rzymskich, opart na wielkich latyfundiach i wyranym podziale klasowym. Najwaniejsz zmian, jak przeprowadzi, bya konfiskata d�br zwolennik�w Odoakra i przydzielenie Gotom trzeciej czci ziemi. Poniewa nie zamierza osabi przy tym pozycji latyfundy-st�w rzymskich, jego zarzdzenia dotkny przede wszystkim rednich i drobnych posiadaczy, i to g�wnie we Woszech p�nocnych, gdzie rozmieszczona bya jego armia, i rodkowych, z wyjtkiem Lacjum. Na poudniu Woch, cznie z Sycyli, nie byo tego rodzaju osadnictwa gockiego. Nowi posiadacze nie wprowadzali zreszt adnych innowacji w rolnictwie, kt�re opierao si nadal na pracy kolon�w. Teodoryk utrzyma r�wnie system fiskalny cesarstwa.

O ile w gospodarce nie nastpi aden korzystniejszy zwrot, o tyle lata wzgldnego pokoju, kt�ry obj Itali pod rzdami Teodoryka, przyniosy oywienie kulturalne. W Rawennie Teodoryk pozostawi po sobie budowle wzorowane na rzymskich: paac kr�lewski, kocioy w. Apolinarego i w. Witalisa. Podobne budowle poleci wznie w Pawii i niekt�rych innych miastach. Zreszt Rawenna, Rzym i Mediolan byy w�wczas najwaniejszymi orodkami ycia kulturalnego. Sekretarz Teodoryka, Kasjodor, na polecenie kr�la spisa Histori Got�w. Inny wysoki urzdnik kr�lewski, Boecjusz, napisa wtedy synne dzieo De consolatione philosophiae — o pociesz, jaka spywa z uprawiania filozofii, owoc jego studi�w nad filozofi staroytn i teologi chrzecijask. Pisa je skazany na mier, ofiara konflikt�w politycznych epoki.

Jako arianin Teodoryk r�wnie znajdowa si w delikatnej sytuacji w stosunku do Kocioa katolickiego. W obliczu narastajcych napi miedzy papieem a cesarzem Teodoryk nie waha si wszake udziela poparcia Rzymowi. Papiee wypowiadali si w�wczas za supremacj Kocioa nad cesarzem w sprawach wiary. Jakkolwiek prowadzio to do niebezpiecznego dla wadc�w uniezaleniania si Kocioa, Teodoryk kierowa si doranym interesem politycznym. Nie cofn si nawet przed interwencj na rzecz przeciwnika cesarza, gdy doszo do jednoczesnego wyboru dwu papiey.

W polityce zewntrznej g�wnym problemem Teodoryka byo bowiem zmniejszenie zalenoci od Bizancjum i zapewnienie dziki temu wikszej stabilizacji swej wadzy. Sprzymierzec�w szuka wr�d innych wadc�w

germaskich, kt�rzy znajdowali si w podobnej sytuacji. Trwaoci tym powizaniom miay nada maestwa: tote Teodoryk wyda swe siostry za kr�l�w Wandal�w i Frank�w, a c�rki za kr�l�w Burgund�w i Wizygot�w. Skuteczno tej polityki osabia ekspansjonizm Teodo-ryka: obok wczenie posiadanej Panonii podporzdkowa sobie r�wnie Norikum i Prowansje. Budzio to mao realne nadzieje na odtworzenie cesarstwa zachodniego, jednoczenie za rozpraszao jego zabiegi. Szczeg�lnie za utrudniona bya w takiej sytuacji koncentracja wysik�w nad sprawami woskimi, nad przeksztaceniem Italii w wyodrbnione pastwo, na wz�r np. pastwa Frank�w.

Pomylna pocztkowo polityka Teodoryka doprowadzia w kocu do izolacji kr�la. Wczenie si Teodoryka w sprawy burgundzkie pogorszyo jego stosunki z Frankami. Odsunli si od niego te Wandalowie, skonni w�wczas do wsp�pracy z Bizancjum. Teodoryk poczu si zagroony r�wnie na gruncie woskim. Aby zabezpieczy si przed miejscow arystokracj, rozpocz wobec podejrzanych represje, kt�rych ofiar padli nawet jego dotychczasowi wsp�pracownicy, jak Boecjusz. Nie uchroni si te Teodoryk przed konfliktem z Kocioem.

Za rzd�w nowego cesarza wschodniego, Justyna I (518 — 527), skoczya si schizma miedzy Kocioem rzymskim a Konstantynopolem. Cesarz bowiem zaprzesta popiera stanowisko patriarchy konstantynopolitaskiego w jego sporze z papieem. Zblienie cesarza z papieem osabiao pozycj Teodoryka. Tymczasem Justyn ogosi ostry edykt przeciwko arianom. Mia on by r�wnie opublikowany we Woszech. Arianin Teodoryk uciek si do porednictwa papiea Jana I, kt�ry uda si do Konstantynopola, by uprosi cesarza o odwoanie edyktu. Misja skoczya si niepowodzeniem. W�wczas Teodoryk uwizi papiea pod zarzutem wyzyskania wyjazdu dla zawarcia porozumienia z Justy-nem. Rycha mier wizionego Jana I poruszya namitnoci religijne, tym bardziej e Teodoryk szykowa si do otwartej interwencji przy obiorze jego nastpcy. Zanim do tego doszo, zaskoczya go 30 sierpnia 526 r. mier. Przyspieszya ona ostateczny kryzys panowania Ostrogot�w we Woszech.

Nastpi burzliwy okres regencji za panowania maoletniego syna Teodoryka, Atalaryka. Regentka Amalasunta daremnie szukaa teraz porozumienia z arystokracj rzymsk. Narazia si tylko na konflikty z tradycjonalistami gockimi, kt�rzy wzili w swe rce wychowanie modocianego kr�la. Po jego przedwczesnej mierci w 534 r. Amalasunta polubia swego kuzyna Teodata. Zwiza si on wszake z tradycjonalistami gockimi i gdy ogoszono go kr�lem, rozkaza wkr�tce potem udusi sw on, by zapobiec jej odwoaniu si o pomoc do cesarza. Czyn ten wywoa rych interwencj Bizancjum i tylko doprowadzi do upadku kr�lestwa ostrogockiego.

POD WADZ BIZANCJUM

Cesarz Justynian I (527-565), jeden z najwybitniejszych wadc�w bizantyjskich, by przekonany, e przez zniesienie cesarstwa zachodniego

przywr�cona zostaa dawna jedno imperium. Potwierdzenie susznoci tego stanowiska miaa przynie pena restauracja suwerennoci cesarza na Zachodzie. Pocztkiem tej akcji sta si podb�j kr�lestwa Wandal�w, dokonany przez wodza cesarskiego Belizariusza; w ten spos�b pod panowaniem Justyniana znalaza si m.in. Sardynia (534). Po sukcesach w Afryce Belizariusz przeni�s swe dziaania na Sycyli, kt�r opanowa bez wikszego oporu. Rozpocza si dugoletnia (535—553) wojna grecko-gocka na terenie Woch. Po cikim obleniu Belizariusz zdoby Neapol, a wkr�tce potem zaj Rzym, ponaglany przez papiea, zaniepokojonego zmianami na tronie Ostrogot�w. Wskutek opieszaoci okazanej podczas oblenia Neapolu Teodat zosta usunity z tronu i zamordowany, a jego miejsce zaj dzielny wojownik Vitiges, onaty z c�rk Teodoryka. Vitiges na czele licznej armii obieg Belizariusza w Rzymie. Zmuszony do odwrotu, pozyska pomoc Frank�w, kt�rzy napadli na p�nocne Wochy, gdzie ludno powszechnie wystpowaa przeciwko Gotom. Frankowie straszliwie zupili i zrujnowali Mediolan i okoliczne miasta, nie zdoali jednak ich utrzyma. Wkr�tce potem Vitiges, oblony przez Belizariusza w Rawennie, musia kapitulowa (540). Belizariusz uzna, e opanowywanie Woch zostao ukoczone, i pozostawiajc sabe garnizony powr�ci do Konstantynopola.

Ten moment wyzyskali Ostrogoci. Obwoali swym kr�lem Baduila Totyl, zwanego „niemiertelnym", i podjli walk z oddziaami bizantyjskimi. Tym razem ludno rzymska, zniechcona ju do rzd�w Bizancjum, udzielia poparcia Gotom. Bizantyjczycy bowiem znieli dotychczasow autonomi Italii, wprowadzili wasne rzdy i zaczli pobiera wysokie podatki. Arystokracja rzymska, zwizana mimo wszystko r�nymi interesami z cesarzem, pozostaa mu wierna. Natomiast Totyl popary ubosze warstwy spoeczestwa, zwaszcza kolonowie. Totyla za wywaszczy tych wacicieli latyfundi�w, kt�rzy opowiedzieli si po stronie cesarza, a ich kolon�w uwolni od powinnoci. Wsparli kr�la Ostrogot�w take zbiegli niewolnicy. Poparcie to umoliwio Totyli stworzenie silnej armii, kt�ra zdobya Neapol i Rzym. Podjta sabymi siami kontrakcja Belizariusza nie przyniosa wikszych rezultat�w i przez par lat Totyla by panem Italii.

Dopiero nowa armia bizantyska, kt�ra pod wodz eunucha Narsesa wtargna do Woch od strony Wenecji, osigna decydujce zwycistwo. Pada Rawenna, w wwozach Umbrii zgin Totyla, bronic przejcia przez Apeniny (552), po czym resztki jego wojsk poniosy klsk w bitwie pod Wezuwiuszem. Monarchia ostrogocka zostaa zlikwidowana. Wprawdzie na Wochy spad nowy, bezlitosny najazd Frank�w i Aleman�w, nioscy za sob spustoszenie i zaraz na caym p�wyspie, wkr�tce jednak i ci najedcy zostali pokonani, a Wochy znalazy si w caoci pod panowaniem Justyniana.

Justynian nie zamierza ograniczy si do samej rewindykacji terytori�w nalecych dawniej do cesarstwa, ale dy do ponownego ujednolicenia ich pooenia prawnego. Suy temu miaa kodyfikacja prawa rzymskiego. Powoana przez cesarza komisja zebraa prawo rzymskie w Kodeksie Justyniana. Przygotowano te podrcznik prawa i se-

rie wycig�w sdowych. Powsta w ten spos�b Corpus iuris civilis, kt�ry mia olbrzymi wpyw na cae prawodawstwo europejskie. Natychmiast po ukoczeniu podboju Italii Justynian ogosi w 554 r. sankcj pragmatyczn, kt�ra ustalaa prawne podstawy panowania bizantyjskiego. Prawa zawarte w Kodeksie miay odtd obowizywa i we Woszech, kt�re staway si jedn z prowincji cesarstwa, prefektur rzymsk rzdzon z Konstantynopola. Poza granicami prowincji pozostay wyspy: pod bezporednim zwierzchnictwem Konstantynopola znalaza si Sycylia, Sardynia i Korsyka za naleay do prowincji afrykaskiej.

Utrzymywa si wyrany podzia na wadze cywilne i wojskowe. Pierwsze miay drugorzdne znaczenie, pozostawiono je te w rku miejscowej ludnoci. Jedynie kierujcy wadzami cywilnymi praefectus praetorio by przysyany z Konstantynopola, w jego rku koncentroway si sprawy sdowe i fiskalne. Prefekt rezydowa w Rawennie, natomiast dwu jego wikariuszy przebywao w Rzymie i Mediolanie. Dominujca rola wadz wojskowych wynikaa przede wszystkim z faktu, e przez cay niemal czas panowania bizantyjskiego we Woszech toczyy si wojny, a wtedy kierownictwo sprawami prowincji sprawowa

dow�dca wojskowy, zwany egzarch, kt�ry take rezydowa w Rawennie. Do pomocy mia on mianowanych przez siebie wodz�w (duces), kt�rzy wadali wojskiem w poszczeg�lnych prowincjach Woch i powoywali tzw. trybun�w, komendant�w miast i twierdz. Pozycja egzarchy przypominaa w pewnym stopniu pozycj Odoakra czy Teodoryka; m�g on jednak zosta w kadej chwili odwoany przez cesarza.

Toczone w tym czasie wojny przyczyniy si do ostatecznego upadku miast, wielokrotnie rabowanych, palonych i wyludnionych czy to wskutek powtarzajcych si zaraz, czy te wobec nagminnego uprowadzania mieszkac�w jako niewolnik�w. Spowodowao to zaamanie si dawnej organizacji municypalnej. Kurie miejskie straciy na znaczeniu i przestay dziaa, podobnie jak zdziesitkowany przez Got�w senat rzymski. Miejsce tych instytucji zajmowa Koci�, zwaszcza biskupi. Wanie biskupom przyznawaa sankcja pragmatyczna Justyniana prawo kontroli urzdnik�w cesarskich, opieki nad ludnoci, nawet udziau w elekcjach urzdnik�w. Jako wielcy posiadacze ziemscy biskupi oyli r�wnie z d�br Kocioa na budownictwo, restauracj mur�w obronnych, zabezpieczenie dr�g, opiek nad chorymi i ubogimi.

W zakresie stosunk�w ekonomicznych rzdy Bizancjum przyniosy przede wszystkim zmiany wasnociowe: restauracj majtk�w tej czci arystokracji rzymskiej, kt�ra je utracia na rzecz Ostrogot�w. Wobec upadku miast o poziomie gospodarczym decydowao rolnictwo. Dwory (ville) paskie, kt�re stanowiy centrum wasnoci, stay si najwaniejszymi orodkami ycia ekonomicznego. Latyfundia posiaday rozwinit wasn administracj do pilnowania pracy niewolnik�w i kolon�w. Najczstsz form obcienia kolon�w bya danina, obejmujca cz wyprodukowanej przez nich ywnoci. Koloni byli nie tylko przywizani do ziemi, ale i cakowicie uzalenieni gospodarczo od waciciela d�br. Ten bowiem ze swej strony organizowa przemia zboa, wypiek chleba, a take wyr�b narzdzi czy przygotowanie odziey. W celu wykonywania tych czynnoci wok� dworu paskiego osadzani byli rzemielnicy, r�wnie uzalenieni od waciciela. Natomiast dawne cechy rzemielnicze w miar upadku miast przestaway istnie.

Trudnoci ekonomiczne pogbia wyzysk fiskalny Bizancjum. Potrzeby finansowe cesarstwa wzrastay, co odbijao si na wysokoci obcie podatkowych. Bezwzgldne wyciganie podatk�w budzio powszechn nienawi do urzdnik�w cesarskich i utrudniao powstawanie powiza midzy mieszkacami Woch a bizantyjskimi najedcami. Trudno byo si odwoywa do odlegego cesarza. Wyczerpana godem i zarazami ludno traktowaa panowanie bizantyjskie jako jeszcze jedn klsk.

Niech budzia r�wnie polityka cesarza w stosunku do papiestwa. Justynian by zwolennikiem podporzdkowania Kocioa wadzy cesarskiej, co budzio zastrzeenia dbaego o swe uprawnienia Rzymu. Wkr�tce po opanowaniu Italii zaczy si te interwencje cesarskie w sprawy wewntrzne Kocioa. Wyzyskane zostay spory doktrynalne o charakter natury Chrystusa. Cesarzowa Teodora protegowaa mono-fizyt�w, zwolennik�w jednorodnoci natury Syna Boego, i kiedy papie

Sylweriusz odm�wi podporzdkowania si jej stanowisku, polecia Beli-zariuszowi uwizi go, pozbawi godnoci i wygna na zesanie. Wprowadzony na miejsce Sylweriusza diakon Vigiliusz (537 — 555) wnet popad w konflikt z samym Justynianem, chocia zobowiza si do posuszestwa wobec cesarza. Justynian pr�bowa otworzy drog do porozumienia miedzy Kocioem i monofizytami, wybra jednak spos�b, kt�ry zosta uznany za podwaanie autorytetu soboru. Wyda bowiem edykt skierowany przeciwko przedstawicielom przeciwstawnego monofizytom kierunku, nestorianom, kt�rzy uzyskali przychylno soboru w Chalcedonie. Biskupi woscy odegrali du role na tym soborze, tote odm�wili wraz z papieem potpienia nestorianizmu. Vigiliusz, przewieziony do Konstantynopola, ugi si tam wprawdzie przed cesarzem, gdy jednak Koci� zachodni wytrwa na swym stanowisku, wtedy i papie cofn swe ustpstwa, jakkolwiek narazio go to na przeladowanie. Doszo do nowego zerwania miedzy Kocioem wschodnim a zachodnim, gdy biskupi Wschodu zebrali si na posusznym wobec cesarza soborze w Konstantynopolu. Wprawdzie nastpni papiee, wyznaczeni przez cesarza czy zobowizani do uzyskania aprobaty cesarskiej przed konsekracj, reprezentowali stanowisko zgodne z Justynianem, nie zdoali jednak uzyska penego poparcia we Woszech. Zwaszcza Wochy p�nocne, z Mediolanem na czele, trway a do koca rzd�w bizantyjskich w opozycji zar�wno przeciwko cesarzowi, jak i papieowi.

Innym przejawem denia Kocioa zachodniego do utrzymania swej niezalenoci i szukania wasnych dr�g rozwojowych by rozw�j ycia zakonnego. Istniejce dotychczas, g�wnie na Wschodzie, klasztory nastawione byy na pogbianie ascezy. Odmienne rozwizanie zaproponowa Benedykt z Nursji (480 — 546). Potomek drobnej szlachty um-bryjskiej, po studiach w Rzymie osiad jako eremita w Subiaco, w La-cjum, gdzie znalaz licznych uczni�w. Jego popularno doprowadzia do zatargu z ksimi wieckimi. Benedykt przeni�s si wic do Kampanii, gdzie ok. 529 r. zaoy klasztor na g�rze ponad miastem Cassino. Klasztor na Monte Cassino zosta wprawdzie w kilkadziesit lat p�niej zniszczony przez Longobard�w i odbudowany dopiero w VIII w., sta si wszake wzorem dla innych klasztor�w benedyktyskich.

w. Benedykt przygotowa bowiem regu klasztorn przystosowan do potrzeb Kocioa zachodniego. Nie rezygnujc z ascezy, kada ona zasadniczy nacisk na prac umysow i fizyczn, zalenie od moliwoci, i to przeznaczon zar�wno dla samego klasztoru, jak i na potrzeby ubogich. Wr�d niepokoj�w i walk ycie w klasztorze zapewniao wzgldny spok�j, i to nie tylko mnichom, ale i tym rolnikom, kt�rzy mogli pracowa na jego ziemiach pod oson autorytetu Kocioa. Regua w. Benedykta nie bya pomylana jako regua zakonna, zapewniaa jednak autonomi klasztorowi Monte Cassino. Posuya te za wz�r innym klasztorom. Rol wzoru odegra r�wnie zaoony ok. 540 r. przez gockiego urzdnika i historyka Kasjodora w Kalabrii klasztor Vivarium. Zakonnicy tamtejsi zajli si g�wnie gromadzeniem i przepisywaniem manuskrypt�w. Przykad ten naladowali take mnisi z Monte Cassino. a za nimi inni benedyktyni.

Od VII w. klasztory benedyktyskie powstaway coraz liczniej zar�wno we Woszech, jak i w innych krajach Europy Zachodniej Pomogy one w uratowaniu wielu skarb�w kultury rzymskiej i greckiej stanowiy r�wnie orodki ycia kulturalnego w latach og�lnego upadku. Reprezentowany przez nie typ ycia religijnego i aktywnego przy-czym si zarazem do umocnienia odrbnoci Kocioa zachodniego

Byoby uproszczeniem niedocenianie przy tym wpyw�w Kocioa wschodniego czy caej kultury bizantyjskiej. We Woszech zakadano nawet monastery, w kt�rych przebywali mnisi greccy czy pochodzcy ze Wschodu. Om tez zajmowali si przepisywaniem, nieraz w postaci zdobnych w miniatury kodeks�w, dzie autor�w klasycznych. Rozpowszechnia si te we Woszech kult witych na wz�r wschodni, a do praktyk religijnych przenikaa liturgia wschodnia.

Na okres panowania Justyniana przypad wspaniay rozkwit sztuki bizantyjskiej. Znalaz on swe odbicie r�wnie na obszarze Italii Dawna sztuka rzymska poddaa si teraz zapadniajcym wpywom wschodnim. O ile jeszcze w V w. dominowaa w Italii sztuka oparta

na klasycznych wzorach rzymskich, czego przykadem moe by bazylika Santa Maria Maggiore (Matki Boskiej Wikszej) w Rzymie, o tyle budowle z VI w. zdradzaj wyrane pokrewiestwo ze sztuk bizantyjsk. Najdoskonalsze dziea znalazy si w Rawennie. We wzniesionym tam na planie krzya greckiego kociele w. Witalisa znajduj si w absydzie synne mozaiki. przedstawiajce samego Justyniana i jego on Teodor. Niezr�wnane s take mozaiki w kociele w. Apolinarego w Classe pod Rawenn. Mozaika staa si form typow dla tego okresu. Dominowa w niej hierarchizm, a zarazem cechowaa j intensywno kolorystyczna. Mozaika nie ograniczaa si do portret�w, ale w kolejnych obrazach jakby opowiadaa nastpujce po sobie wydarzenia. Tematyka jej bya religijna; jeeli pojawia si portret monarszy, to suy przedstawieniu porednika midzy zwykym czowiekiem a Bogiem.

Sztuka bizantyjska staa si najwysz wartoci przekazan Italii w dobie panowania cesarzy wschodnich. Zawaya ona trwale na dalszym rozwoju sztuki woskiej.

NAJAZD LONGOBARD�W I KONIEC JEDNOCI ITALII

Niezadowolenie z rzd�w bizantyjskich i og�lna apatia otworzyy bramy Italii przed nowym najedc, Longobardami. By to lud germaski, kt�ry przyby ze Skandynawii. W II w. Longobardowie znajdowali si ju nad Dunajem, w Panonii i Norikum. Odoaker odepchn ich za Cis, ale pod naciskiem Awar�w zaczli si przesuwa w kierunku Woch. Bizantyjczycy wykorzystali ich jako sprzymierzec�w w walce z Totyl. W 568 r. jednak kr�l Alboin przeprowadzi sw�j lud przez przecze alpejskie, zaj Friuli i podj marsz na poudnie. Siy zbrojne Longobard�w liczyy ok. 40 tys. ludzi. Armia bizantyjska nie stawiaa im powaniejszego oporu. Administracja cesarska bya zreszt sparaliowana odwoaniem Narsesa, oskaronego przez ludno o szczeg�lnie bezlitosne wybieranie podatk�w. Nowy cesarz Justyn II chcia okaza sw askawo, tymczasem uatwi sukcesy Longobardom.

Miejscowa ludno pr�bowaa si broni lub uciekaa przed nowym najazdem German�w. Wtedy to wanie ludno prowincji weneckiej schronia si na lagunach, dajc pocztek trwaemu osadnictwu. Przez 3 lata stawiaa op�r Pawia. Wkr�tce po jej zdobyciu Alboin pad ofiar spisku paacowego, po czym zgromadzenie Longobard�w, kt�re zebrao si w uznanej za stolic Pawii, wybrao nastpc, Clefa. Pokierowa on dalszym marszem na poudnie, zajmujc Toskani, Umbri i sigajc a po Benewent. Wewntrznie rozbici Longobardowie (Clef zgin jak jego poprzednik, po czym nie wybrano nowego kr�la) nie zdoali jednak opanowa caoci ziem woskich znajdujcych si w rku Bizancjum. Pod panowaniem cesarza pozostaway Istria i Wenecja, tzw. Egzarchat Raweski, tj. cz Emilii i p�niejszej Romanii, Penta-polis, czyli cz Marchii i Umbrii, ksistwo rzymskie z czci Toskanii i Kampanii, Kalabria i miasta nadmorskie Apulii. Terytoria bizantyjskie i longobardzkie przenikay si jakby nawzajem: obie strony

toczyy dugotrwae walki, kt�re nie przyniosy jednak istotniejszych zmian. Longobardowie nie mieli floty, tote nie hyli w stanie na trwae opanowa obszar�w nadmorskich, gdzie przewaali Bizantyjczycy. Wkr�tce obie czci przybray odrbne nazwy. Bizantyjska nazywaa si Roman i, opanowana za przez German�w — Longobardi. Obie nazwy przetrway jako nazwy prowincji, druga w zmienionej nieco postaci jako Lombardia.

W przeciwiestwie do poprzednich najazd�w „barbarzyc�w" podb�j Italii przez Longobard�w nie odbywa si w imieniu cesarza, jako akcja jego „sprzymierzec�w". Longobardowie podkrelali sw�j wrogi stosunek do cesarstwa, w pewnej mierze i do tradycji rzymskich: Miejscow ludno traktowali jako ludno kraju podbitego. Z tego te wzgldu najazd Longobard�w pooy definitywny koniec jednoci italskiej i zacz now er, kt�ra zrywaa z dawnymi ukadami spoecznymi i tradycj kulturaln Rzymu.

Najazd Longobard�w otwiera dzieje redniowiecznych, feudalnych Woch. Pod tward rk najedc�w germaskich mia si ksztatowa nowy typ spoecznoci i stosunk�w ekonomicznych. Na razie wyczona z tego procesu^kbya cz Woch, kt�ra pozostawaa pod panowaniem Bizancjum. Pogbiao to tylko wewntrzne rozbicie kraju. A przecie amalgamat, z kt�rego mia si ksztatowa nar�d woski, by ju got�w. Par wiek�w musiao jednak jeszcze upyn, zanim si zacz ponowny proces ujednolicania narodowego.

Longobardowie byli bardziej nieokrzesani i prymitywni ni Ostrogoci. W ich rku znalazo si wszake kierownictwo sprawami pa-Itwa i gospodarki. Zdobywcy przejli wikszo d�br wielkiej wasnoci, konfiskacie ulega przy tym r�wnie cz ziem kocielnych. Jak w innych pastwach romasko-germaskich, pod bezporednim wadaniem Longobard�w znalaza si 'z ziemi, albo te zmuszali posiadaczy do Wydawania im 'z produkcji w postaci trybutu. Organizacja produkcji nie ulega wikszym zmianom w por�wnaniu z poprzednim okresem. Zasadnicza dziaalno gospodarcza nastawiona bya na rolnictwo i hodowle (pewn innowacj byo znaczne zwikszenie hodowli wi). Gospodarka miaa charakter zamknity, na wasne potrzeby. Zaniedbani zostaa sie dr�g; w miastach wegetowali nieliczni rzemielnicy, na Og� pochodzenia romaskiego, zajmujcy si obr�bk drewna czy .Metali. Gospodarczo Wochy przeyway w�wczas dno upadku.

Podobnie jak w dobie p�nego cesarstwa ostro zaznaczay si f�nice klasowe. Ludno dzielia si na wolnych, p�wolnych i niewolnik�w. Do pierwszej kategorii naleeli wielcy waciciele ziemscy pochodzenia longobardzkiego, zarazem wojskowi: grup t nazywano

rymannami. Z czasem pojawili si wr�d nich i wolni nie posiadajcy ziemi. Odrbn kategori stanowili natomiast wolni posiadacze po-chodzenia romaskiego; uwaano ich za cudzoziemc�w pod bezporedni protekcj wadcy. Wikszo z romaskich uytkownik�w ziemi naleaa zreszt raczej do kategorii p�wolnych, zwanych aldones. Cieszyli si

oni wolnoci osobist, ale ekonomicznie byli zaleni od wielkiego posiadacza ziemskiego; sytuacja ich przypominaa wic pozycj kolon�w,

podobnie zreszt i im nie wolno byo opuszcza gospodarstw. Wreszcie istniaa kiasa niewolnik�w, podzielona na r�ne grupy w zalenoci od waciciela i pracy, do kt�rej byli przydzieleni. O wszystkich tych warstwach m�wi pierwsza kodyfikacja prawa longobardzkiego, tzw. edykt Rotara z 643 r., spisany po acinie, a przygotowany przez kr�la Rotara i jego doradc�w. Wanie wprowadzona przez niego g�wszczy-zna, tj. kara pienina za zab�jstwo, bya wyranie zr�nicowana wedug kategorii ludnoci.

Ju tego rodzaju struktura spoeczna przesdzaa, e wadza znajdo-

waa si cakowicie w rku Longobard�w. Na czele pastwa sta kr�l wybierany przez zgromadzenie wolnych. Podlegaa mu administracja, sdownictwo i wojsko. On wydawa edykty, decydowa o wojnie i pokoju, wzywa wolnych do suby wojskowej. Zamiast prowincji utworzone zostay wiksze lub mniejsze ksistwa. Ksita, kierujcy miejscow administracj, sdownictwem i wojskiem, zdobywali sobie coraz wiksz niezaleno od kr�l�w i z czasem uzyskiwali stanowisko dziedzicznych wadc�w. Prowadzio to do ustawicznych, krwawych i bezwzgldnych walk o wadz w monarchii longobardzkiej.

Walki wewntrzne wr�d Longobard�w zahamoway ich si ofensywn, Bizancjum jednak nie byo w stanie pokona ich bez dodatkowej pomocy. Cesarz wyzyskiwa wic napicia miedzy Longobardami a Frankami, wywoane napadami longobardzkimi na Burgundi. Pastwo Merowing�w przyczyo si do walki i wkr�tce w rku Frank�w znalazy si przecze alpejskie i ssiednie obszary woskie. W obliczu grocego niebezpieczestwa Longobardowie zjednoczyli siy, wybrali nowego kr�la, kt�rym by syn poprzednika, Autaris. Autaris zmieni polityk w stosunku do ludnoci romaskiej, przywr�ci cz skonfiskowanej ziemi Kocioowi, przybra r�wnie przydomek Flawiusza, utrzymany i przez jego nastpc�w, co zapowiadao nawr�t do tradycji Cesarstwa.

Najwiksze jednak znaczenie miao przyjcie katolicyzmu przez Longobard�w. By to wynik wsp�lnych zabieg�w papiea Grzegorza I Wielkiego i kr�lowej Longobard�w, Teodolindy, c�rki ksicia bawarskiego, arliwej katoliczki. Jej m Agilulf doprowadzi do pokoju z Frankami, po czym zaatakowa Bizantyjczyk�w na obszarze Woch rodkowych, gdzie prowincje bizantyjskie oddzielay od siebie ksistwa longo-bardzkie. Poprzez blokad Rzymu udao mu si zmusi Grzegorza I do pacenia trybutu; zarazem nawizane zostay blisze kontakty midzy kr�low a papieem. Doprowadziy one do przyjcia wiary katolickiej przez Longobard�w, przy czym symboliczne znaczenie mia chrzest Adaloalda, syna Agilulfa i Teodolindy, w 603 r. Chocia sam kr�l nie przyj nowej wiary, nie powstrzymywa przed tym innych Longobard�w,

•tera si te wynagrodzi pierwotne straty biskupom i Kocioowi. Nie wszyscy Longobardowie przyjli od razu katolicyzm. Wielu I nich wyznawao arianizm i przez pierwsz poow VII w. nie ustaway konflikty wewntrzne. Dopiero w ostatniej wierci wieku nastpio cako-Wte przejcie Longobard�w na katolicyzm. W tyme czasie zakoczyy

•if r�wnie walki z cesarstwem bizantyjskim. Longobardowie nie tylko Utrzymali swe pierwotne pozycje, ale nawet je poszerzyli. Na tej zasa-. dde doszo do pokoju midzy obu stronami ok. 680 r.

Przyczenie si Longobard�w do Kocioa rzymskiego przyspieszyo Ich rozw�j kulturalny. Coraz wicej Longobard�w znajdowao si wr�d duchowiestwa. Niekt�rzy z nich zasynli sw wiedz, jak autor Hltlorii Longobard�w Pawe Diakon. Rozwino si te budownictwo, przy silnym wpywie wzor�w bizantyjskich. Stolica pastwa, Pawia, zostaa rozbudowana zgodnie z potrzebami kr�la, rezydujcego w dawnym (palatium) Teodoryka. Tu mieci si cay dw�r. organa admini-

stracyjne, tutaj zwoono dochody skarbu. wiadectwem przemian cywilizacyjnych staa si budowa tamtejszego kocioa w. Piotra. Podobn wityni, koci� w. Ambroego, wzniesiono w Mediolanie, a bazylik w. Jana w Monza. Przechowywano w niej elazn koron, kt�rej uywali kr�lowie longobardzcy, a p�niej kr�lowie Italii.

WZROST ZNACZENIA PAPIESTWA

Sabo militarna, kt�r okazao cesarstwo, niezdolne do wystawienia silnej armii i opierajce si g�wnie na wojsku lokalnym, podobnie jak spory wewntrzne, osabiajce pastwo Longobard�w, uatwiay zar�wno wzrost znaczenia Kocioa, jak i samego papiestwa. Miny czasy cezaropapizmu. Cesarz nie by w stanie kontynuowa w zmienionej sytuacji polityki uzaleniania Kocioa rzymskiego. Przeomowa rola przypada pod tym wzgldem pontyfikatowi Grzegorza I Wielkiego (590-604). Pochodzi on z patrycjatu rzymskiego i umia poczy zalety osobiste z wytrwaym deniem do postawionych sobie cel�w. W trosce o pooenie ludnoci wiele wysiku woy w odbudow zniszczonej gospodarki i ochron jej w obliczu powtarzajcych si walk. Grzegorz I unika konfliktu z Konstantynopolem. Okazao si to wszake niemoliwe, gdy patriarcha konstantynopolitaski przybra sobie tytu ekumenicznego (powszechnego), co papie uzna za uzurpacj. Sam utrzymywa bliskie kontakty z Kocioem w Hiszpanii, Francji i Anglii, gdzie doprowadzi do chrystianizacji Angl�w i Sas�w. Bya ju mowa o jego dziaalnoci wr�d Longobard�w. Dziki takiej polityce wzrasta niepomiernie autorytet biskupa rzymskiego. Zreszt sw aktywnoci na polu kultury Grzegorz Wielki sta si r�wnie niedocigym wzorem dla caego kleru. By autorem dzie literackich, w kt�rych uywa aciny codziennej, z jego imieniem zwizane jest te wprowadzenie nowego stylu w muzyce, kt�ry do dzisiaj utrzyma si w liturgii.

Wr�d jego najbliszych nastpc�w zabrako tak wybitnych indy widuanoci. Nie zdoali te utrzyma niezalenoci na osignitym przez Grzegorza I poziomie, jakkolwiek niejednokrotnie popadali w konflikt z Konstantynopolem na tle doktrynalnym. Kolejni cesarze bizantyjsc> coraz bezwzgldniej wykorzystywali swe moliwoci militarne, by zmusza*.

papiey do posuchu. Dopiero pod koniec VII w. okazao si, e cesarz nie zawsze moe liczy pod tym wzgldem na wierno swego wojska. Pozycja papiey bya za o tyle trudna, e musieli lawirowa midzy Bizancjum a pastwem Longobard�w. Walki midzy obu stronami ustay M kr�tko, Longobardowie bowiem usiowali zjednoczy swe obszary l Starali si zlikwidowa panowanie bizantyjskie przynajmniej na tych obszarach, kt�re oddzielay od kr�lestwa ksistwa Spoleto i Benewentu Papiee obawiali si, e skutkiem sukces�w Longobard�w na tym obszarze byoby r�wnie podporzdkowanie im Rzymu. Mimo wszystko papiee woleli zaleno od odlegego cesarza ni od kr�l�w longobardz-kich. Tote w walce o wpywy we Woszech i o niezaleno Kocioa papiestwo zajo stanowisko wrogie wobec terytorialnych aspiracji Longobard�w.

W swych deniach do uzyskania coraz bardziej kluczowego stanowiska we Woszech papiestwo popierao waciwie tylko lokalne denia autonomiczne. Natomiast starao si nie dopuszcza ani do przywr�cenia pierwotnej pozycji Bizancjum, ani do dalszego wzmocnienia Longobard�w. Uwydatnio si to szczeg�lnie w VIII w.

Grzegorz Wielki, wg miniatury z X w.

Z pocztkiem VIII w. tron w Bizancjum obj zaoyciel nowej dynastii Leon III Izauryjski (717—741). Przywiecaa mu nadzieja na restauracje dawnej potgi imperium i dlatego m.in. stara si wzmocni pozycje cesarza we Woszech. By on wszake zwizany z ruchem ikonoklast�w (obrazoburc�w), kt�rzy przeciwstawiali si kultowi wizerunk�w witych i Chrystusa, widzc w tym nawr�t do tradycji pogaskich. Gdy Leon III wprowadzi nowy system opodatkowania, a zarazem zakaza czci obraz�w witych w 726 r. i nakaza ich zniszczenie, wywoa tym wzburzenie we Woszech, gdzie ikonoklaci nie mieli adnych zwolennik�w. Wykorzysta t sytuacj papie Grzegorz II (715—731) do przeciwstawienia si cesarzowi.

Romanie ogarno wrzenie, Grzegorz II za potpi ikonoklast�w i popar wystpienia przeciwko cesarzowi. W Pentapolis i w Wenecji lokalne oddziay wojskowe wsp�dziaay z ludnoci w walce o uzyskanie samodzielnoci. Ju poprzednio przeniesienie si arcybiskupa Akwi-lei do Grado na lagunie wzmocnio pozycj miast na tym terenie, kt�re rycho stay si wanymi centrami handlowymi. Wtedy to powsta w Wenecji urzd doy, wodza niezalenego od dow�dcy bizantyjskiego w Istrii. W�dz bizantyjski w Rzymie zosta pozbawiony swej wadzy, egzarcha za zgin w wyniku rewolty w Rawennie.

Tymczasem z kopot�w Bizancjum usiowa skorzysta nowy kr�l Longobard�w, Liutprand (712-744), by rozcign sw wadz na cae Wochy rodkowe. Pod pretekstem popierania opozycji religijnej wkroczy do Egzarchatu i Pentapolis. Grzegorz II nie dopuci wszake do zajcia Rzymu przez Longobard�w. Zapowiedzia wic gotowo pogodzenia si z cesarzem, gdy tylko zaprzestanie popiera ikonoklast�w. Jednoczenie uda si na spotkanie z maszerujcym na Rzym Liutprandem. Ubrany w str�j pontyfikalny papie zrobi takie wraenie, e kr�l Longobard�w nie tylko zrezygnowa z zamiaru opanowania Rzymu, ale i odda w rce Kocioa zdobyte na Bizantyjczykach miasto Sutri (728). W ten spos�b Koci� sta si zwierzchnikiem terenu, kt�ry formalnie nalea do cesarstwa. Trudno byo wszake przewidywa, e poprzez t donacj stworzony zosta zalek przyszego Pastwa Kocielnego.

Porozumienie Grzegorza II z Liutprandem byo jednak kr�tkotrwae. Papie obawia si przewagi kr�la Longobard�w i wskutek tego zwiza si z longobardzkimi ksitami Spoleto i Benewentu przeciwko ich kr�lowi. Liutprand odpowiedzia na to wsp�dziaaniem z nowym egzarcha bizantyjskim. Kr�lowi longobardzkiemu udao si podporzdkowa sobie zbuntowanych ksit, a Bizancjum przy jego pomocy odzyskao wadz nad Rzymem, Rawenn i Wenecj. Wojna toczya si pod znakiem zmiennych przymierzy take za nastpc�w Grzegorza II, nie przynoszc zdecydowanego sukcesu adnej ze stron. Liutprand nie zdoa zrealizowa swego zasadniczego celu — zjednoczenia Italii pod swym berem. Przed mierci w 744 r. zawar dugoletni rozejm z pa-piestwem na warunkach korzystnych dla Rzymu. Bizantyjczycy nie zmusili r�wnie papiea do ulegoci, jakkolwiek skonfiskowali posiad-

oci papieskie w poudniowych Woszech i pozbawili papiea zwierzchnoci nad Iliri. Nowy cesarz, Konstantyn V (741—775), r�wnie zagorzay ikonoklasta, przesta wkr�tce zdradza wiksze zainteresowanie sprawami woskimi.

W tej sytuacji papie nie m�g wyzyska rywalizacji miedzy Bizancjum a monarchi longobardzk i musia szuka nowej pomocy dla zabezpieczenia si przed naciskiem ze strony Longobard�w. Znalaz j u Frank�w. Do interwencji w Italii usiowa Rzym pozyska ju poprzednio majordoma Merowing�w, Karola Mota. Dopiero jednak denie jednego z syn�w Karola, Pepina, do korony doprowadzio do faktycznego zblienia. Podstaw wsp�dziaania staa si zgoda papiea Zachariasza w 751 r. na przeprowadzenie koronacji Pepina. Po raz pierwszy papie decydowa o przyznaniu korony. Miao si to sta wanym precedensem.

Porozumienie papiea z Pepinem zbiego si z now akcj Longobard�w. Ich kr�l Aistul (749—756) opanowa wanie Rawenn i podj pr�b rozcignicia swej zwierzchnoci nad Rzymem. Nie uzyska powodzenia, nowy za papie, Stefan II, postanowi obroni faktyczn niezaleno przy pomocy Frank�w. Uda si sam do Pepina, przyzna mu tytu patrycjusza Rzymian, czyli ich protektora, i uzyska w zamian obietnic opieki nad Kocioem i ludem rzymskim oraz zobowizanie przywr�cenia Kocioowi zabranych przez Longobard�w ziem. Porozumienie to kado podwaliny pod wadz wieck papiea: by on bowiem traktowany przez Pepina jako wadca ksistwa rzymskiego, Pentapolis i Egzarchatu Raweskiego. By to nastpny krok w kierunku utworzenia Pastwa Kocielnego.

W wyniku dwu wypraw wojennych Pepin pokona Aistula i zmusi fo do oddania w 756 r. wszystkich wieo zajtych terytori�w. Przekazane byy one nie cesarzowi, ale papieowi. Oznaczao to definitywne uniezalenienie papiestwa od cesarstwa i rozprzestrzenienie wadzy wieckiej papiea nad obszarami, kt�rymi Bizancjum nie potrafio skutecznie administrowa ani ich broni. Objcie przez papiea wadzy nad tymi terenami nie obyo si bez trudnoci. Nie chcia si z tym pogodzi biskup Rawenny, take inni biskupi popierali autonomiczne pretensje drobniejszych terytori�w. Z pretensjami do rzd�w wystpia arystokracja rzymska; r�wnie Longobardowie nie zrezygnowali Cakowicie ze swych de.

Dla zabezpieczenia si przed tymi pretensjami i wykazania prawnych podstaw wadzy wieckiej papiea duchowiestwo rzymskie posu-lyo si rzekom Donacj Konstantyna (Constitutum Constantinf). Wedug lego dokumentu cesarz Konstantyn, wyleczony cudownie z trdu przez papiea Sylwestra, nie tylko przyj chrzest, ale i ofiarowa suwerenn Wadze nad Itali i caym Zachodem papieowi, po czym przeni�s MQ rezydencj do Konstantynopola. Wydawao mu si bowiem niesto-•Owne, by rezydowa w miecie, gdzie Chrystus utrwali religi chrzeci-. Dokument ten przez dugi czas uchodzi za autentyczny i su-papieom w walce o prymat przed wadz wieck. Dopiero

w XV w. podda go krytyce humanista Lorenzo Valla, wykazujc, e jest on falsyfikatem. Powsta prawdopodobnie nie wczeniej ni po 757 r. za nastpcy Stefana II, tj. za Pawa I.

Tymczasem kr�l longobardzki Dezyderiusz (757 — 774) wszed w blisze stosunki z wadcami frankijskimi. Dwie swe c�rki wyda za syn�w Pepina, Karola i Karlomana. Po rychej mierci Karlomana doszo do rozdwiku miedzy drugim ziciem a teciem. Karol odesa sw on do ojca, ten za pr�bowa nakoni papiea Hadriana I do namaszczenia na kr�la maoletniego syna Karlomana. Wobec odmowy najecha posiadoci pastwa papieskiego.

Doprowadzio to do kryzysu monarchii longobardzkiej, w kt�rej utworzya si silna partia zwolennik�w Karola. Kr�l Frank�w rozbi w dolinie Susy wojsko longobardzkie, usiujce powstrzyma jego przemarsz przez Alpy, zaj Pawie, gdzie wzi do niewoli Dezyderiusza, po czym zdoby zaciekle bronion przez jego syna Weron. W 774 r. Karol Wielki uznany zosta przez wszystkich Longobard�w za kr�la. W tyme roku po przybyciu do Rzymu Karol potwierdzi donacj Pepina. Italia longobardzka, powizana osob wadcy z pastwem Frank�w, spadaa na pozycj drugorzdn. Przestaa stanowi jedno z centr�w ycia politycznego i musiaa si zadowoli utrzymaniem swych praw i odrbnoci administracyjnych.

Utworzenie przez Longobard�w pastwa we Woszech pogbio wprawdzie wewntrzne rozbicie Italii, przyczynio si jednak zarazem do wprowadzenia nowych form ustrojowo-spoecznych we Woszech w postaci rozwinitego systemu instytucji feudalnych. W rezultacie umocniy si r�wnie wystpujce wczeniej przemiany feudalne w strukturze spoeczestwa italskiego, co stworzyo podwaliny pod ugruntowanie si we Woszech feudalnych,, stosunk�w produkcyjnych. Znalazo to odbicie w stosunkowo dugim utrzymywaniu si we Woszech, zwaszcza p�nocnych, prawa longobardzkiego, wywodzcego si z edyk-tu Rotara. Ponownie skodyfikowane W XI w., prawo to przetrwao a do XIV w., kiedy ustpio przed odrodzonym prawem rzymskim. Pewne elementy prawa rzymskiego przechowyway si zreszt w organizacji miast, w systemie fiskalnym, w stosunkach pastwa i Kocioa. W stopniu silniejszym prawo rzymskie utrzymywao si na obszarach zalenych od Bizancjum. Szkoy cesarskie w Rzymie, p�niej w Rawennie ksztaciy prawnik�w w znajomoci prawa rzymskiego. Nawet wic w tej dziedzinie pogbia si podzia wewntrzny we Woszech, kt�ry opiera si nie tylko na narzuconych zwizkach pastwowych, ale i na r�nicach w organizacji spoeczestwa. Innym przejawem tego zjawiska byo powstanie teokratycznego Pastwa Kocielnego. Stanowio ono jeden z element�w tworzcej si struktury feudalnej. Zarazem wszake to autorytet Kocioa i papiea wiza jeszcze ca ludno Italii.

III. POWSTANIE WITEGO CESARSTWA RZYMSKIEGO

WITE CESARSTWO RZYMSKIE KAROLING�W

elazna korona longobardzka na skroniach Karola Wielkiego bya tylko jednym z etap�w w budowie potnego pastwa w Europie Zachodniej, rozcigajcego si od Pirenej�w po ab. Italia jako cao raczej marginalnie interesowaa wadc Frank�w. Nie zdoa te rozcign swego panowania poza terytoria nalece poprzednio do pastwa longobardzkiego. Nawet z poudniowych ksistw tylko Spoleto uznawao zwierzchno Karola, natomiast ksita. Benewentu uwaali si za waciwych kontynuator�w tradycji longobardzkiej i lawirowali midzy wpywami frankijskimi a bizantyjskimi.

Niemniej wanie w Rzymie mia nastpi akt, kt�ry ugruntowa pozycj Karola Wielkiego jako wadcy wielkiego imperium. Papie Leon III (795—816) musia opuci Rzym i szuka pomocy u kr�la Frank�w wskutek rewolty arystokracji rzymskiej, wysuwajcej przeciwko niemu oskarenia dotyczce metod administrowania i jego postawy moralnej. Karol umoliwi mu powr�t do Rzymu, gdzie sam przyby w 800 r. W dzie Boego Narodzenia lud rzymski okrzykn Karola Wielkiego cesarzem, Leon III za dokona aktu koronacji: na skro cesarza woy zot koron i na ramiona paszcz, po czym przyklkn przed wadc. Bya to ceremonia wedug rytuau bizantyjskiego, nie jest przy tym pewne, czy odpowiadaa yczeniom Karola Wielkiego.

Nie bya to bowiem prosta odbudowa cesarstwa zachodniego. Wprawdzie w pastwie Karola Wielkiego dostrzegano kontynuacj dawnego cesarstwa; ten charakter nadawaa te desygnacja przez papiea, jako spadkobierc tradycji rzymskich, i aklamacja ludu rzymskiego, zarazem przecie dokonanie podstawowego aktu inwestytury cesarskiej przez papiea, jako reprezentanta Boga na ziemi, otwierao moliwo kontrolowania przez papiea korony cesarskiej. Papie mia zosta •rbitrem decydujcym o legalnoci sprawowania wadzy cesarskiej i nie Zmienia tego akt „adoracji" cesarza przez papiea, kt�ry w ten spos�b podkrela uznanie dla jego autorytetu ziemskiego. W zarodku wic powoanie witego Cesarstwa Rzymskiego prowadzio do nieuchronnego konfliktu miedzy dwoma najwikszymi autorytetami Zachodu.

Zwizana z utworzeniem cesarstwa pretensja do wadzy uniwersal-

Wj, obejmujcej cay �wczesny wiat chrzecijaski, skaniaa Karola

iWielkiego do konfrontacji z cesarstwem bizantyjskim, naraaa te na

konflikty z innymi kr�lami Zachodu, kt�rych pozycja wobec autorytetu cesarza bya niejasna. We Woszech istnienie cesarstwa utrwalao rezultaty podboju frankijskiego, a zarazem budzio iluzyjne przekonanie o prestiu i pozycji Italii. Formalnie uznane zostao uprawnienie Woch�w, czy raczej Rzymian, do dysponowania najwysz godnoci. W rzeczywistoci decydowaa o tym sia pochodzca spoza Woch. W ten spos�b w yciu politycznym Italii pojawi si jeszcze jeden czynnik utrudniajcy tworzenie wasnego pastwa narodowego.

Nowe cesarstwo nie byo zreszt w stanie zapewni jednoci i bezpieczestwa Italii, podobnie jak poprzednio przekraczao to moliwoci Bizancjum. Zajty innymi problemami swego pastwa Karol Wielki nie m�g powici naleytej uwagi sprawom woskim. Rozgorzaa wkr�tce wojna z Bizancjum, kt�re nie uznawao nowego tytuu wadcy Frank�w, nie przyniosa wikszych sukces�w adnej ze stron. Pod kontrol Bizancjum pozostaway wyspy oraz Kalabria, Kampania z Neapolem, wybrzea Apulii. Nie powiodo si Frankom zawadn Wenecj. Posiadaa ona od 751 r. faktyczn niezaleno przy nominalnych tylko

rzdach bizantyjskich, zwaszcza gdy doszo do porozumienia doy z patriarch z Grado. Po wtargniciu Frank�w do p�nocnych Woch w Wenecji powstaa grupa filofrankijska, kt�ra spodziewaa si rozwin w nowej sytuacji wielki handel tranzytowy. Wenecja bowiem staa si ju w tym czasie najsilniejszym orodkiem gospodarczym na p�nocy Woch, przejmujc dotychczasow rol Rawennyz Flota bizantyjska jednak uniemoliwia objecie wadzy przez frankofil�w w Wenecji, nie powiody si te pr�by zbrojnego podboju miast na lagunie przez Frank�w. W pokoju w Akwizgranie z 812 r., w kt�rym Bizancjum uznawao cesarski tytu Karola Wielkiego, zastrzeone zostao zwierzchnictwo Bizancjum nad Wenecj. Karol musia zadowoli si wcieleniem Istrii do stworzonej przez siebie z czci pastwa longobardzkiej marchii Friuli, kt�ra miaa strzec jego ziem przed Awarami i Sowianami.

Nastpcy Karola Wielkiego nie dor�wnali mu zdolnociami i monarchia karoliska zacza ulega rozkadowi. Mnoyy si zatargi o wadz midzy jego spadkobiercami, zwaszcza miedzy wnukami, tj. synami Ludwika Pobonego, kt�ry ju w 817 r. zdecydowa si przeprowadzi pierwszy podzia cesarstwa. Italia przypada Lotarowi. W 823 r. zosta on koronowany w Rzymie przez papiea, ale ju w nastpnym roku, potwierdzajc wprawdzie donacje na rzecz papiestwa, ogosi zarzdzenie Constitutio romana, na mocy kt�rego w Rzymie mia urzdowa stay przedstawiciel cesarza, lud rzymski za i kady papie po swym obiorze zobowizani byli do przysigi wiernoci na rzecz cesarza. Lotar pozosta wadc Italii r�wnie po podziale cesarstwa traktatem w Verdun w 843 r. Przypady mu obszary centralne od P�wyspu Apeniskiego a po Morze P�nocne. Lotar przeni�s si w�wczas z Pawii, poprzedniej swej rezydencji, do Akwizgranu, natomiast faktyczne rzdy w Italii powierzy swemu najstarszemu synowi. Ludwikowi II, kt�ry po mierci ojca zosta cesarzem (855—875). Za jego panowania pozycja cesarza spadla waciwie do poziomu kr�la italskiego.

Ludwik II przebywa zreszt stale w Pawii i na terenie Woch potrafi umocni sw�j autorytet monarszy. Skutecznie wprowadza w ycie zasady konstytucji Lotara, poskramiajc dziki temu wzrastajc anarchi w ksistwie rzymskim, gdzie miejscowe arystokratyczne rody rywalizoway coraz bezwzgldniej o zdobycie dominujcego stanowiska. Rzadk szans zjednoczenia p�nocy z poudniem otworzyo zagroenie Woch przez Saracen�w (Arab�w).

W cigu drugiej poowy VII w. Arabowie zajli wybrzee p�nocne Afryki, a w nastpnym wieku wtargnli na P�wysep Pirenejski. W IX w. obiektem inwazji arabskiej stay si Wochy, ju poprzednio niepokojone przez napady korsarzy. Okoo 820 r. Saraceni pojawili si na Sardynii, a wkr�tce potem na Korsyce. W 827 r. z Tunezji wyruszya potna wyprawa (ok. 70 okrt�w i 10 tys. wojska) na podb�j Sycylii. Przy pomocy zbuntowanego dow�dcy bizantyjskiego opanowana zostaa Mazara. Dalsze wyprawy uwieczyo zdobycie Palermo (831) i Mesyny (843). Przez p� wieku Biantyjczycy trzymali si poudniowo-•wschodniej czci wyspy, powoli wypierani przez Saracen�w. Ostatnia pada Taormina w 902 r. Muzumascy zdobywcy Sycylii rycho starali

si r�wnie wedrze na P�wysep Apeniski. Wykorzystywali przy tym walki wewntrzne midzy ksistwami poudnia, wzywani jako pomocnicy. W ten spos�b powiodo im si opanowa B ar i i Tarent. Zakadali te swe kolonie wzdu wybrzey Morza Tyrreskiego, a ich wypady zagraay Wochom rodkowym. W 846 r. zniszczyli pooone wtedy za murami bazyliki w. Piotra i w. Pawa w Rzymie. Papie Leon IV otoczy w�wczas murami Trastevere (Zatybrze), zwane odtd „citta leo-nina", i skutecznie potrafi przeciwstawi si najedcom. Dalsze ich postpy zahamowaa dopiero klska, jak zadaa Arabom flota chrzecijaska w 849 r. pod Osti.

Rozproszone siy wadc�w w poudniowych Woszech nie byy wystarczajce do powstrzymania ekspansji arabskiej, zwaszcza gdy Bizancjum nie umiao skutecznie broni zalenych od siebie terytori�w. Sytuacj t stara si wykorzysta Ludwik II, by w imi wsp�lnej walki przeciwko muzumanom zjednoczy take poudnie pod swym panowaniem. Najpierw doprowadzi do pacyfikacji w ksistwie Benewentu, rozdartym walkami wewntrznymi midzy dwoma pretendentami do tronu. Kademu z nich przydzieli cz ksistwa. P�niej podj wypraw przeciwko Saracenom w Apulii. W 871 r. powiodo mu si odzyska Bari. Wyprawa Ludwika II przyjta jednak zostaa podejrzliwie przez Bizancjum, kt�re nie udzielio mu obiecanej pomocy na morzu. Zarazem wybuch bunt ksicia Benewentu, kt�ry uwizi samego cesarza. Ludwik II musia zrezygnowa ze swych plan�w podporzdkowania poudnia. Wprawdzie w par lat p�niej odpar nowy atak muzuman�w i zada im klsk pod Kapu, dziki czemu zapewni sobie zwierzchno nad Salerno, ksistwo Benewentu jednak pozostao w zwizkach z Bizancjum.

Na Ludwiku II, kt�ry zmar w 875 r., wygasa woska linia Karoling�w. Nastpni cesarze, powoywani z linii frankijskiej czy niemieckiej, nie okazywali wikszego zainteresowania Wochami. Ostatni z nich, Karol Gruby, zdoa wprawdzie zjednoczy formalnie cae imperium karoliskie, nie by wszake zdolny skutecznie oprze si wzrastajcym tendencjom odrodkowym. Znalazo to odbicie i we Woszech, gdzie napotka op�r nie tylko drobniejszych wadc�w na poudniu, ale i samego papiea. Nad rodkowymi Wochami zawisa zn�w groba napad�w Saracen�w, podejmowanych najczciej z kolonii w opanowanym przez nich ujciu rzeki Garigliano. Karol Gruby by r�wnie nieudolny w walkach z Normanami, tote w 887 r. zosta przez sejm w Trewirze zoony z tronu. Odtd przez kilkadziesit lat elazna korona przypada miaa miejscowym wadcom, a cay kraj pogra si coraz bardziej w rozbiciu feudalnym.

POSTPY FEUDALIZACJI

Monarchia karoliska upowszechnia i ujednolicia w Europie Zachodniej wzory feudalnej organizacji pastwa i spoeczestwa, z jego hierarchiczn struktur, od najwyszych autorytet�w, cesarza i papiea, poczynajc, a na uzalenionej masie poddanych koczc. Nie znaczy

to, by Karol Wielki czy zwaszcza jego nastpcy wprowadzili jakie zasadnicze zmiany do ukad�w poprzednio istniejcych. Przypado im w udziale raczej zakoczenie procesu ksztatowania si wczesnego feudalizmu.

Podobnie byo i w Italii. Podstaw struktury ekonomicznej pozostawaa tutaj w czasie panowania frankijskiego wielka wasno ziemska, przy czym nie nastpiy tym razem wiksze przesunicia w warstwie posiadaczy. Wielka wasno czciowo obejmowaa posiadoci pozostajce w bezporednim uytkowaniu pana, jako tzw. mansus d�minicus, czciowo za ziemie puszczane w swego rodzaju dzieraw z obowizkiem danin w naturze. W pierwszej kategorii wikszo ziemi stanowiy pastwiska i lasy, natomiast druga kategoria stanowia g�wne r�da zaopatrzenia w zboe i inne produkty ywnociowe, niezbdne dla pana i jego dworu. Najwyej sta poziom produkcji w tej czci wielkich posiadoci, kt�re naleay do Kocioa. Chopi w tych dobrach znajdowali najlepsze warunki i mieli zapewnione wzgldne bezpieczestwo. Stosunkowo dugi okres, kiedy Wochy p�nocne yy w pokoju, bez obawy przed nowymi najazdami, przyczyni si wszake do og�lnej poprawy w rolnictwie i powolnego podnoszenia si techniki i rozmiar�w produkcji rolnej. Zacza si poprawia te sytuacja drobnej wasnoci i ludzi wolnych.

Z upadku zacza si take podnosi produkcja rzemielnicza i handel. Rzemielnicy byli wprawdzie cile zwizani z feudaln organizacj spoeczestwa, znajdowali si zwykle pod opiek pan�w feudalnych, i to nie tylko na wsi, ale i w miastach. Pozostaoci bowiem dawnych rzymskich instytucji byy w miastach tak nike, e wiksze znaczenie ni urzdy miay znajdujce si w miastach dwory feuda�w, zwaszcza biskup�w. Stabilizacja wadzy uatwiaa r�wnie rozw�j handlu. Najwiksze postpy dokonay si na Nizinie Padaskiej, gdzie drog wodn rozchodziy si importowane, g�wnie za porednictwem Wenecji, produkty Wschodu, wyroby na owe czasy luksusowe. Wenecja otrzymaa specjalne przywileje od Frank�w zwizane z uprawianiem tego handlu. Korzyci byy obustronne, bo dziki porednictwu weneckiemu podnosi si poziom ycia dwor�w i bogatszej czci ludnoci. R�wnie mniejsze rynki lokalne, w miastach lub przy klasztorach, okazyway wiksz ruchliwo. Koczya si prymitywna gospodarka samowystarczalna, nastpowa powolny rozw�j ekonomiki feudalnej, a w nastpstwie tego zwikszaa si i liczba ludnoci. Wochy zaczynay si dwiga z upadku i zacofania.

Wszystkie te zmiany wystpoway w znacznie sabszym stopniu na terenach pooonych na poudnie od Pastwa Kocielnego, gdzie brako podobnej stabilizacji.

Jako podstaw stosunk�w prawno-ustrojowych Karol Wielki pozostawi prawo longobardzkie. Stolic kr�lestwa bya nadal Pawia z jej paacem monarszym jako centrum wadzy administracyjnej i fiskalnej. Nieco zmieniony zosta ukad administracyjny, bardziej w nazwach ni w praktyce. Zamiast lombardzkich ksit (duces) zjawili si fran-kijscy hrabiowie (contes, comite). Powoywa ich kr�l, kt�ry r�wnie

m�g ich odwoa. W ich rku skupiaa si wadza zar�wno wojskowa, jak i cywilna. Oni odbywali sdy publiczne (placita), zwoywali na okazowanie pospolite ruszenie i dowodzili nim w razie wojny. Do pomocy midi urzdnik�w, wr�d kt�rych waniejsze funkcje speniali wicehrabiowie, setnicy i wikariuszowie. Wszyscy posiadacze ziemscy zobowizani byli do suby wojskowej. W razie potrzeby mieli si stawia ze swymi wasalami. Mniejsi posiadacze czyli si w grupy, kt�re wystawiay po jednym onierzu. Specjaln pozycj zajmoway obszary pograniczne, zwane marchiami. Kierowali nimi margrabiowie (markizowie). Skadao si na nie zwykle kilka hrabstw, kt�re wsp�lnym wysikiem miay powstrzyma napady wroga. We Woszech tak marchi byo np. Friuli.

Hrabiowie i margrabiowie podlegali bezporednio wadzom centralnym, kr�lowi i jego najwyszemu urzdnikowi, hrabiemu paacu. Przy wadcy odbyway si r�wnie zgromadzenia og�lne starszyzny, zwane te placita, organ doradczy monarchy, obdarzony take wadz sdownicz. Takie zgromadzenie imperialne wydawao zarzdzenia obowizujce w caym pastwie (kapitularie).

W dobie Karoling�w upowszechniy si w Italii frankijskie instytucje, beneficja i immunitety, cile zwizane z feudaln organizacj spoeczestwa. Monarcha przekazywa osobom, kt�re chcia cilej ze sob powiza, w czasowe uytkowanie ziemie korony (beneficium) z obowizkiem penienia suby wojskowej i innych powinnoci. Z czasem dobra te nabieray charakteru dziedzicznych, zarazem za uzyskiway wyjcie ich (immunitet) spod niekt�rych uprawnie wadcy, np. sdowniczych, czy wolno od r�nych ciar�w. W ten spos�b wytwarza si stosunek seniora i wasala, oparty na obustronnej wizi osobistej. Wasal by zobowizany do suby i wiernoci, gdy senior do opieki, pomocy i zapewnienia sprawiedliwoci wasalowi. Kr�l m�g nadawa w postaci feudum nie tylko ziemi, ale i okrelone przywileje, np. owienia ryb czy pobierania ca, cznie ze sprawowaniem urzdu. Zarazem nastpowao zmniejszanie si liczby ludzi wolnych. Drobni posiadacze za zapewnienie im bezpieczestwa ustpowali praw wasnoci do swej ziemi wielkim feudaom, otrzymujc j w zamian w postaci beneficjum. W ten spos�b cae spoeczestwo ogarniaa hierarchia se-nioralna. Na tych zasadach zorganizowane byo sdownictwo, administracja, suba wojskowa.

Proces ten obejmowa r�wnie Koci�. Zwikszaa si ilo posiadanych przez niego d�br. Klasztory i poszczeg�lne kocioy otrzymyway jak wieccy beneficja i immunitety. Hierarchizacji ulega organizacja kocielna. Wzrosa rola arcybiskup�w — poza Rzymem w Rawennie, Mediolanie, Akwilei, Grado. Rozwina si r�wnie z drugiej strony organizacja parafialna. Jakkolwiek biskupi mieli prawo zwierzchnoci nad wszystkimi instytucjami kocielnymi swej diecezji, parafie zdobyy sobie uprawnienia do dysponowania wasnymi beneficjami; take klasztory byy niezalene w organizowaniu swego ycia wewntrznego, poczwszy od powoywania opat�w. Najwiksze znaczenie wr�d nich mieli opaci z klasztoru Farfa w Sabinii i Monte Cassino.

Koci� zapewnia sobie wyjtkowe stanowisko jako organizator wsp�lnoty wiernych. Wobec nie suchajcych jego zalece stosowa kary kocielne, cznie z ekskomunik, kt�ra pozbawiaa winnego dostpu do sakrament�w i usuwaa go poza obrb wsp�lnoty. Poniewa zgodnie z doktryn Kocioa ycie ziemskie winno by podporzdkowane wiecznemu, Koci� czuwa nad yciem kadego czowieka. Decydowao to o pozycji duchowiestwa w spoeczestwie feudalnym.

Po mierci Ludwika II feudalizacja Italii czynia szybkie postpy. Wobec saboci wadzy monarszej wielcy feudaowie wieccy i duchowni przywaszczali sobie uprawnienia r�wne suwerenowi. W ich rku znalaza si sprawiedliwo i administracja, nakadali podatki i wybijali monet, dowodzili wojskiem i budowali twierdze. Wasno ziemska, pocztkowo przyznawana doywotnio, z moliwoci jej utraty w razie felonii, tj. zamania swych obowizk�w wobec suwerena, powoli stawaa si dziedziczna. Stan taki zatwierdzili wadcy w 877 r. dla wielkiej wasnoci, w 1037 r. take dla mniejszej. Podzia ziemi cesarskiej i kocielnej na drobne feuda prowadzi przy tym do tworzenia si caej drabiny feudalnej. Szczyt jej — tu obok suwerena-wadcy — zajmowali wielcy wasale, principes: ksita, margrabiowie, hrabiowie i biskupi, nieco niej znajdowali si jako ich wasale baronowie i starostowie (capittanei lub cattari w Lombardii), wreszcie nisi wasale.

Jednoczenie zacieray si r�nice midzy wolnymi a niewolnymi rolnikami. Wszyscy byli przywizani do ziemi, nie mieli praw publicznych, ale i nie odbywali suby wojskowej. Zobowizani byli natomiast do oddawania renty feudalnej w naturze lub w pienidzu, w pewnych wypadkach take do paszczyzny. Spaday na nich r�wnie rozmaite zobowizania dodatkowe, wynikajce z wyjtkowych sytuacji, np. zmiany waciciela d�br czy lubu jego c�rki. Ich aktywno gospodarcz ograniczay wreszcie r�ne monopole dworskie, jak mlewo w mynie paskim, wypiek chleba itp.

Poziom kulturalny caej �wczesnej ludnoci Italii by niski. Wprawdzie imperium karoliskie przechodzio pewne oywienie kulturalne, powstaway szkoy przy katedrach i klasztorach, byo ich jednak niewiele, przeznaczone byy przy tym dla bardzo wskiej grupy. Osiem szk� publicznych powoa w Kr�lestwie Italskim Lotar — nie wiadomo, czy jakie inne istniay poza nimi. G�wnymi orodkami ycia kulturalnego pozostaway nadal klasztory. W ich bibliotekach gromadzono rkopisy, tutaj powstaway roczniki, biografie, ywoty witych, rozwijaa si epistolografia (take na potrzeby wadcy). Jak ju wspomniano, w klasztorze Monte Cassino Pawe Diakon pisa w pocztkach IX w. Histori Longobard�w, podstawowe z czasem r�do do dziej�w monarchii longobardzkiej.

G�wnie potrzebom Kocioa podporzdkowana bya sztuka, pozostajca nadal pod silnymi wpywami bizantyjskimi. Wysoki poziom utrzymywaa mozaika: jej znakomitym przykadem z tego okresu s mozaiki w kociele Santa Maria Antiua w Rzymie. Dla rzeby typowe s sarkofagi z kocio�w w Rzymie i Rawennie. Najlepiej rozwijaa si architektura kocielna. Powstay w�wczas dziea wysokiej klasy,

jak absyda w kociele w. Ambroego w Mediolanie czy koci� San Pietro w Toskanii. W Wenecji po przeniesieniu do niej w 828 r. ciaa w. Marka rozpoczto budow bazyliki, kt�ra miaa poczy wpywy bizantyjskie z miejscowymi tradycjami.

WALKI O WADZ W NIEZALENEJ ITALII

Po detronizacji Karola Grubego Wochy ogarna gorczka walki o wadz. Przez blisko 70 lat (po r. 951), nazywanych niezbyt szczliwie okresem niezalenego Kr�lestwa Italii — bo waciwsz nazw byoby zanarchizowane Kr�lestwo — nie ustawaa rywalizacja midzy wielkimi feudaami o pierwszestwo. W rezultacie autorytet zar�wno monarszy, jak i papieski upad niesychanie nisko, Koci� bowiem sta si r�wnie polem rywalizacji o wadz i na tron papieski dostawali si ludzie niegodni, kt�rych wyniosa ambicja ich rod�w.

Trzeba przyzna, e jeszcze Jan VIII (872 — 882) wytrwale pr�bowa przeciwstawia si anarchii feudalnej w Pastwie Kocielnym. Nie powiodo mu si wszake uzyska dostatecznej pomocy ani od ostatnich Karoling�w, ani z Bizancjum, ku kt�remu r�wnie daremnie si zwr�ci. Wprawdzie �wczesny cesarz bizantyjski Bazyli I (867 — 886) skutecznie wzmocni pozycj Bizancjum w poudniowych Woszech, utrwali swe panowanie w Bari, po czym odebra obszary utracone w Apulii i Kalabrii na rzecz Arab�w czy ksistwa Benewentu, na tym jednak skoczyy si jego sukcesy. Jedynie Kalabria poddaa si bez oporu naciskom hellenizacyjnym, poprzez kt�re cesarz spodziewa si silniej powiza odebrane terytoria z Bizancjum. Pomocny by mu w tym Koci� wschodni. Do Kalabrii napynli zn�w liczniej mnisi i duchowni greccy, wtedy to synny klasztor Sant'Adriano koo Rossano zaoy w. Nil. Ju jednak w Apulii ludno parokrotnie chwycia za bro przeciwko Bizantyjczykom, znajdujc oparcie u ksit longobardz-kich. Niemniej poudnie p�wyspu pozostawao pod panowaniem lub kontrol Bizancjum; na p�nocy zwierzchnictwo cesarza uznawaa tylko Wenecja. Na pozostaych terenach Woch wpywy bizantyjskie nie okazay si na tyle silne, by podporzdkowa cesarzowi walczcych ze sob wadc�w. Sam Jan VIII pad zreszt ofiar rewolty.

G�wna rywalizacja o elazn koron toczya si midzy najwikszymi feudaami, wadcami Ivrei, Friuli, Toskanii i Spoleto. Gdy kt�ry z nich uzyskiwa przewag, inni czyli si natychmiast przeciwko niemu. Jako pierwszy koronowany by na kr�la Italii w 888 r. margrabia Friuli Berengariusz. Ju jednak w rok p�niej w teje samej Pawii otrzyma elazn koron Gwido ze Spoleto, kt�ry wkr�tce potem kaza si nawet koronowa papieowi w Rzymie na cesarza. Gwido wada wszake tylko w rodkowych Woszech, gdy na p�nocy utrzyma si Berengariusz. Dopiero po mierci Gwidona i jego syna Berengariusz pozosta jedynym kr�lem Italii, nie by jednak w stanie podporzdkowa sobie rodkowych Woch, nawet Rzym by dla niego niedostpny. W tych warunkach Berengariusz by r�wnie bezsilny wobec nowych najazd�w, kt�re spady na Wochy. Na poudniu groni zn�w okazali

si Arabowie, kt�rzy w swych wypadach sigali a po mury Rzymu. Na p�nocy pojawili si Wgrzy, kt�rzy z Niziny Panoskiej zaczli zapuszcza si od 889 r. za Alpy. Berengariusz pr�bowa stawi im czoo, zosta jednak pokonany w bitwie nad Brent. Wtedy wielcy feudao-wie zoyli Berengariusza z tronu i powoali na kr�la najpierw ksicia Burgundii Rudolfa, a potem Hugona z Prowansji, kt�ry ostatecznie panowa w latach 926 — 945.

Hugon by czowiekiem bezwzgldnym i energicznym. Zdoa wreszcie zorganizowa siy zdolne do powstrzymania napad�w wgierskich. Zreszt pomocna bya pod tym wzgldem take Wenecja, kt�rej doa pokona Wgr�w, gdy usiowali wedrze si na lagun. Osaby te najazdy Saracen�w, gdy pod wraeniem zupienia przez nich Genui w 934 r. tamtejszy biskup doprowadzi do stworzenia floty, kt�ra zadaa cikie straty Arabom. Gdy jednak Hugon spr�bowa ograniczy uprawnienia wielkich feuda�w i podporzdkowa ich swej wadzy, spotka go podobny los jak jego poprzednik�w. Jego polityka obsadzania stanowisk i beneficj�w przez oddanych sobie ludzi przyniosa rezultaty tylko na p�nocy. Natomiast katastrof skoczya si dla niego pr�ba podporzdkowania sobie Rzymu. Hugon spodziewa si, e uda mu si pozyska rk arystokratki rzymskiej Marozii, wdowy po ksitach Spoleto i Toskanii. Marozia bya faktyczn wadczyni Rzymu. Ona decydowaa o obsadzie tronu papieskiego, na kt�ry wprowadzaa swych faworyt�w. Gdy zapragna, by jej syn zosta papieem, nie zawahaa si umierci jego poprzednika Jana X. Po maestwie Hugona i Marozii w Rzymie wybucha rewolta, Hugon zosta wypdzony, jego nowa ona i jej syn papie Jan XI uwizieni. Przyw�dc powstania rzymskiego by syn Marozii z pierwszego maestwa, Alberyk, kt�ry proklamowa Rzym republik. Wadza papieska zostaa cakowicie od niego uzaleniona. Zreszt Alberyk okazywa zainteresowanie reform dyscypliny kocielnej: poprzedni bowiem papiee reprezentowali niemal wycznie interesy arystokratycznych rod�w rzymskich i walczyli o wadz, lekcewac wszelkie zasady moralnoci. Zdarzy si nawet papie, kt�ry przeprowadzi sd nad zwokami swego poprzednika, przedstawiciela wrogiego sobie stronnictwa.

Hugon pr�bowa odzyska Rzym, jednak bez powodzenia. W rezultacie dugoletnich walk utraci on wraz ze swym synem Lotarem, wystpujcym jako wsp�rzdca kraju, wadz na rzecz popieranego przez kr�la Niemiec Ottona margrabiego Ivrei Berengariusza II. Nie utrzyma si on dugo. Gdy po koronacji pr�bowa zapewni sukcesj swej dynastii przez maestwo wdowy po Lotarze, Adelajdy, ze swym synem, Adelajda ucieka do Niemiec i doprowadzia do interwencji Ottona we Woszech. W 951 r. Otton przyby do Pawii, gdzie zalubi Adelajd i zosta koronowany na kr�la Italii.

DYNASTIA SASKA NA TRONIE CESARSKIM

Pocztkowo wydawao si, e objecie tronu italskiego przez ksicia saskiego i aktualnego kr�la Niemiec pozostanie tylko epizodem w walce

o wadz w Italii. Otton I zmusi Berengariusza II i jego syna Adal-berta do przekazania ksistwu Bawarii marchii Friuli, Istrii i Werony, po czym wr�ci do Niemiec. Ustpstwo to miao doniose znaczenie, odtd bowiem przecze alpejskie czce Niemcy z Wochami, przede wszystkim Brenner ze synn „drog kr�lewsk", znalazy si w rku wadc�w niemieckich. Na poudnie od Brenneru przybywali coraz liczniejsi osadnicy bawarscy, kt�rzy w XIV w. sigali po bramy Trydentu. Po kilku wiekach wyoni si std problem mniejszoci niemieckiej we Woszech.

Berengariusz i Adalbert, jakkolwiek uznali si wasalami Ottona I, nie zrezygnowali ze swych pierwotnych zamiar�w i systematycznie zwalczali swych przeciwnik�w. Na tym tle doszo do sporu midzy nimi a papieem Janem XII, synem Alberyka, kt�ry wprawdzie poczy w swej osobie zn�w wadz duchown i wieck w Rzymie, jednake trybem ycia budzi zgorszenie. Nie przeszkadzao to Ottonowi i gdy papie zwr�ci si do niego o pomoc, przyby na czele swych wojsk do Rzymu w pocztkach 962 r. Otton I zobowiza si do obrony papiea i przywr�cenia mu caoci ziem przyznanych przez Karola Wielkiego, po czym Jan XII uroczycie koronowa go 2 lutego na cesarza, obiecujc nie wiza si nigdy z jego wrogami.

W ten spos�b pooone zostay podwaliny pod wite Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, kt�re przetrwao przeszo 8 wiek�w. Korona kr�la Italii miaa te odtd by poczona z koron wadcy Niemiec i cesarsk. Wprawdzie Kr�lestwo Italii rzdzio si wasnymi prawami, kierowali nim jednak niemieccy monarchowie. Doprowadzio to wkr�tce do nowych konflikt�w we Woszech. Powsta ob�z antynie-miecki, kt�ry wystpowa nie tylko przeciwko cesarzowi i jego zwolennikom, ale r�wnie przeciwko niemieckiej preponderancji na P�wyspie Apeniskim.

Prdko nastpio pogorszenie si stosunk�w midzy cesarzem a papieem. Wykorzystujc niechtne wobec Jana XII stanowisko arystokracji rzymskiej, Otton I zapowiedzia, e bdzie przestrzega realizacji konstytucji Lotara, przewidujcej podporzdkowanie wadzy papieskiej cesarzowi. Niedugo potem przyszy i czyny. Gdy po opuszczeniu Rzymu przez Ottona Jan XII wszed w porozumienie przeciwko niemu z Berengariuszem II, cesarz nie tylko ponownie opanowa Rzym, ale i zmusi zwoany przez siebie synod do detronizacji Jana XII i powoania antypapiea Leona VIII, kt�ry nie omieszka potwierdzi uprzywilejowanego stanowiska cesarza przy elekcji papieskiej. Przez par lat toczyy si walki midzy obu stronami, zakoczone w 965 r. kompromisowym wyborem papiea Jana XIII.

Dopiero wtedy Otton podj zabiegi o podporzdkowanie sobie caych Woch. Ju poprzednio, w 955 r., jego zwycistwo nad Wgrami w bitwie nad rzek Lech zabezpieczyo Wochy przed napadami z p�nocnego wschodu. Na poudniu byo wicej przeciwnik�w i Otton zacz od rozprawy z Bizancjum. W przymierzu z ksiciem Benewentu Pandolfem, zwanym „elaznym bem", podj wypraw na Apuli. Nie przyniosa ona jednak oczekiwanych sukces�w i Otton musia zadowo-

lic si pokojem, na mocy kt�rego Bizancjum uznao zwierzchno Ottona nad Benewentem i Kapu. Potwierdzeniem pokoju stao si maestwo syna Ottona z ksiniczk greck Teofano. Otton mia zudne nadzieje, e uatwi ono zjednoczenie Woch. Nie osign tego ani on, ani jego syn Otton II (973-983), kt�ry pierwsze lata swych rzd�w musia powieci uporzdkowaniu spraw niemieckich. Tymczasem w Rzymie rozgorzay walki midzy antycesarskim rodem Krescencjuszy a pro-cesarskim hrabi�w z Tuskulum. Dopiero w 980 r. Otton II przyby do Woch, ugruntowa sw pozycj w Rzymie, po czym podj walk o opanowanie poudnia. Zaskoczyo go jednak wsp�dziaanie Bizancjum z Saracenami. W bitwie z tymi ostatnimi pod Stilo w Kalabrii poni�s w 982 r. cik klsk, z kt�rej sam ledwo zdoa si uratowa.

Po przedwczesnej mierci Ottona II wobec maoletnoci Ottona III (982 — 1002) regencj obja jego matka Teofano. Dopiero w 9% r. mody cesarz zacz kontynuowa polityk swego ojca. I on musia zaczyna od rozprawy z opozycj w Rzymie, gdzie do wadzy doszed Jan Krescencjusz, kt�ry usiowa przywr�ci w Rzymie republik arystokratyczn i ograniczy wadz papiea. Gdy Otton III wprowadzi na tron papieski swego kuzyna, Niemca, jako Grzegorza V, kt�ry go koronowa na cesarza, Krescencjusz odczeka do chwili opuszczenia przez Ottona III Rzymu, po czym wywoa rewolt ludu rzymskiego przeciwko papieowi. Dopiero rychy powr�t Ottona III i bezwzgldna rozprawa z przeciwnikami (zar�wno Krescencjusz, jak i antypapie zostali straceni) uspokoiy na kilka lat stolic. Po mierci swego kuzyna cesarz wprowadzi na tron papieski uczonego Francuza, Gerberta, kt�ry przybra imi Sylwestra II. Cesarz spodziewa si, e przy jego pomocy, a take za rad uczonych zakonnik�w, w. Nila i w. Romualda, uda mu si dokona reformy Kocioa, a przede wszystkim uzdrowi papiestwo przez ograniczenie jego uprawnie do wadzy duchownej. Ottonowi przywiecaa wiara w uniwersaln wadz cesarzy, zaczerpnita zapewne ze wzor�w bizantyjskich poprzez matk. wiadectwem jego potgi miaa si sta wspaniaa rezydencja na Awentynie; stara si te zdoby uznanie poza granicami imperium, czego wyrazem m.in. bya jego wizyta u Bolesawa Chrobrego w Gnienie w 1000 r.

Otton nie zdoa zrealizowa swych plan�w. Wybucho przeciwko niemu nowe powstanie ludu rzymskiego i mody cesarz zmar w Paterno koo Civita Castellana, szykujc si do odzyskania stolicy. Legenda gosia, e otrua go pikna wdowa po Krescencjuszu, mszczc si za mier ma. Wadza cesarska stana w obliczu powanego kryzysu, kt�rego r�da tkwiy zar�wno w deniu ludnoci Woch do uwolnienia si od staej przewagi obcej, jak i w zaoeniach polityki Otton�w.

Polityka ta polegaa na zdecydowanym ograniczaniu pozycji wielkich feuda�w wieckich. Suyo temu przede wszystkim oparcie si na organizacji kocielnej. Podobnie jak w Niemczech, tak i we Woszech ju Otton I faworyzowa biskup�w. Dziki przydzielanym immunitetom i innym przywilejom pozycja ich bya we Woszech przynajmniej od

czas�w Longobard�w wysoka, a za Karoling�w w ich rku znalaza si powana cz uprawnie wadcy. Ottonowie starali si, by biskupi przejli r�wnie cz wadzy hrabi�w (comti), czy to poprzez formalne jej przekazanie, czy te na drodze praktyki, tolerowanej przez wadc. wiecka wadza biskup�w miaa si rozciga przede wszystkim na miasta, natomiast wie pozostawaa pod wadz hrabi�w (std nazwa contado dla rolnik�w) z wykluczeniem objtych immunitetami d�br kocielnych. Podzia ten tworzy z miast orodki silniej zwizane z cesarzem, uatwia zarazem odrodzenie si ycia municypalnego. Konsekwencj jego bowiem byo wprowadzenie zmian w administracji miejskiej i powoywanie spor�d bogatych mieszczan reprezentant�w biskupa, tzw. awocato czy visconte, kt�rzy zajmowali si administracj miejsk, podatkami i sdownictwem. Od 973 r. zjawiy si pierwsze normy prawne, kt�re stay si zalkiem statut�w municypalnych. Otwarta zostaa droga do tworzenia si komun miejskich.

Innym sposobem ograniczania pozycji wielkich feuda�w byo popieranie niszych wasali. Ci tzw. secundi milites, kt�rzy uytkowali ziemie nalece do wielkich feuda�w, a zwaszcza do Kocioa, stali si w pierwszej poowie XI w. warstw bardzo ekspansywn. Byli to w wikszoci ludzie pochodzenia romaskiego lub cakowicie zitalia-nizowani Longobardowie, kt�rzy niejednokrotnie czyli posiadanie ziemi z zajciami miejskimi. Cz ich bowiem wywodzia si z miesz-

czan. Nie pozostawao to take bez wpywu na wzrost znaczenia miast.

Wanie te przemiany w strukturze feudalnych Woch znalazy odbicie w walkach wewntrznych, kt�re rozgorzay po mierci Ottona III. Wybrany w Niemczech na nastpc jego kuzyn Henryk Bawarski (1002 — 1024) napotka siln opozycje wieckich feuda�w we Woszech. Znaleli oni miejscowego kandydata na wadc, wnuka Berengariusza II, Arduina, margrabiego Ivrei. Ju za rzd�w Ottona III popad on w zatarg z biskupami i zyska poparcie drobnych wasali. W 1002 r. Arduin zosta powoany przez feuda�w wieckich na kr�la Italii. Biskupi jednak z czci zwizanych z Niemcami wielkich feuda�w udzielili poparcia Henrykowi II, kt�ry w 1004 r. przyby do Woch i koronowa si w Pawii, gdzie zdusi bunt mieszczan. Arduin nie zrezygnowa wszake z tronu, po powrocie Henryka do Niemiec kontynuowa swe rzdy i dopiero pokonany w czasie drugiej wyprawy Henryka do Woch w 1013—1014 r. usun si w cie ycia klasztornego, do opactwa Fruttuaria w Ivrei, gdzie rycho zmar. Jego zwolennicy walczyli jeszcze przez pewien czas przeciwko Henrykowi, sam Arduin za sta si postaci legendarn, pierwszym kr�lem woskim, do kt�rego tradycji nawizywano p�niej w deniach do zjednoczenia Woch.

Tymczasem Henryk II zosta w 1014 r. koronowany w Rzymie przez papiea Benedykta VIII na cesarza, co zreszt nie spotkao si z uznaniem mieszkac�w i doprowadzio do ich nowej rewolty. Take objecie tronu przez jego nastpc, Konrada II (1024—1039), z dynastii frankoskiej, odbyo si wr�d oznak niezadowolenia. W Pawii na wie o mierci Henryka II wybuchy zamieszki, mieszczanie spalili paac cesarski i nie wpucili Konrada do miasta. Musia wic przyj elazn koron w Mediolanie. Ob�z antyniemiecki bezskutecznie usiowa pozyska na kr�la kandydata z Francji czy Prowansji. W kocu uzna wiec nowego wadc, koronowanego na cesarza w Rzymie wr�d zaburze miedzy miejscow ludnoci a Niemcami.

Konrad II zdawa sobie spraw ze saboci dotychczasowego oparcia we Woszech. On wanie pr�bowa pozyska sobie niszych wasali, goszc zasad, e wierno wobec kr�la powinna mie pierwszestwo przed wiernoci wobec bezporedniego seniora. Wyzyska w tym celu zaiarg miedzy arcybiskupem Mediolanu Aribertem a jego drobnymi wasalami. Konrad opowiedzia si po ich stronie i jakkolwiek nie zdoby Mediolanu, gdzie arcybiskupa poparli mieszczanie, ogosi w 1037 r. nowe prawo, na mocy kt�rego wszystkie feuda miay by odtd dziedziczone w linii mskiej. Zabezpieczao to nawet posiadanie drobnych wasal�w, kt�rzy tylko na podstawie wyroku sdowego mogli straci uytkowane przez siebie feudum, a i w takim wypadku istniaa moliwo apelacji do cesarza. Ustawa ta osabia pozycj wielkich posiadaczy i przyspieszya przeksztacanie si drobnych wasali w warstw niezalenych drobnych posiadaczy.

Polityka ta nie przeszkadzaa zreszt Konradowi II w popieraniu tych wielkich feuda�w, kt�rzy z nim wiernie wsp�dziaali. Za pomoc

w zdobyciu Kr�lestwa Arelatu przyzna Burgundczykowi Humbertowi l Biaorkiemu ziemie w Sabaudii i tytu hrabiego. Takie byy pocztki p�niejszej woskiej dynastii kr�lewskiej.

Zrczne postpowanie Konrada uatwio objecie wadzy przez jego syna Henryka III (1039— 1056). Powr�ci on do polityki cilejszego wsp�dziaania z duchowiestwem, kt�re zreszt coraz energiczniej domagao si reformy wewntrznej Kocioa. Henryk III doszed do porozumienia z Aribertem, nie uspokoio to jednak Mediolanu. Z wasnym bowiem programem i daniami wystpia w�wczas ta warstwa, kt�ra poprzednio popara arcybiskupa — mieszczastwo. Wsp�dziaajc z drobnymi wasalami lud mediolaski wypdzi Ariberta z miasta. Arcybiskup przystpi wtedy do oblenia Mediolanu. Przecigao si ono tak dugo, e Henryk postanowi wprowadzi swe wojsko do miasta. Wtedy doszo do kompromisu midzy obu stronami, obawiajcymi si takiego rozwizania. Arcybiskup wr�ci do swej stolicy, zarazem ustalony zosta zakres uprawnie samorzdu miejskiego.

Na kocowe lata panowania Henryka III przypado zaostrzenie si stosunk�w miedzy papiestwem a cesarstwem. Okazao si, e wzmacniajc pozycj biskup�w i popierajc reform Kocioa cesarze wyzwalali moce, kt�re miay si obr�ci przeciwko ich uniwersalnej wadzy.

IV. WALKA O NIEZALENO

KOCIOA

I OPANOWANIE POUDNIA

PRZEZ NORMAN�W

DENIA DO REFORMY

KOCIOA

w kocu pierwszego tysiclecia obudzi si niepok�j o losy Kocioa. Powszechne obawy przed kocem wiata i koniecznoci rozliczenia si przed Bogiem ze swych czyn�w nie tylko pogbiy ycie religijne jednostek, ale i skoniy do krytyki stosunk�w panujcych w Kociele, a zwaszcza postpowania kleru, dalekiego od idea�w wysuwanych przez chrzecijastwo. W szerokich masach prowadzio to do pojawienia si postaw chiliastycznych, czekania na rych realizacje Kr�lestwa Boego na ziemi. W krgach intelektual-Viych zjawia si natomiast z czasem potrzeba uporzdkowania i uzasadnienia przyjtych poprzednio dogmat�w; miaa ona znale swe odbicie w filozofii scholastycznej. We Woszech stanowisko takie w spos�b najbardziej dojrzay reprezentowa Anzelm d'Aosta (1033— 1109). Twierdzi on, e wiara, jakkolwiek powinna stanowi punkt wyjciowy poszukiwa filozoficznych, potrzebuje uzupenienia i potwierdzenia przez rozum. Tote szuka on rozumowych dowod�w na istnienie Boga, formuujc m.in. tzw. argument ontologiczny.

Na tym gruncie wyrastay take projekty reform Kocioa, pocztkowo do mgliste, w XI w. ju jasno sprecyzowane. Najwikszy rozgos uzyska zakonnik benedyktyski Piotr Damiani (1007—1072), kt�ry domaga si przestrzegania czystoci ycia, uzdrowienia obyczaj�w, walki z symoni i konkubinatem wr�d kleru. G�wnymi orodkami propagujcymi reform Kocioa stay si klasztory benedyktyskie. Czysto ycia i uwolnienie si od wpyw�w wieckich zgodne byy z zaoeniami reguy benedyktyskiej, udoskonalonej w X w. w Cluny w Burgundii. Zmodyfikowana regua zostaa przyjta przez liczne klasztory we Woszech, m.in. przez tak synne, jak w Farfa, na Monte Cassino, w Subiaco.

Nowe zasady kluniackie zakaday niezaleno klasztor�w od biskup�w, miay one bowiem podlega bezporednio papieowi, a take postuloway uniezalenienie od jurysdykcji wieckiej ziem kocielnych. Prowadzio to do uniezalenienia Kocioa od miejscowego seniora. Koci� staby si niezalen si, podleg jedynie swemu najwyszemu zwierzchnikowi. Wszelkie natomiast pr�by kierowania yciem kocielnym, jak zwaszcza udzielanie inwestytury przez wieckiego feudaa,

uwaane byy za akt symonii i za sprzeczne z podstawami „wolnoci kocielnych". W tej teokratycznej spoecznoci szczeg�lna rola przypadaa papiestwu. Bez zapewnienia mu najwyszego autorytetu i wewntrznego uzdrowienia wszelkie reformy byyby poowiczne.

Z nieco odmiennych zaoe r�wnie cesarze uwaali reform pa-piestwa za niezbdn. Liczne dowiadczenia nauczyy ich, e walki o tron papieski, jakie si powtarzay w Rzymie midzy fakcjami arystokratycznymi, utrudniay zdobycie silnego punktu oparcia przez cesarstwo w rodkowych Woszech. Trzeba wic byo zreformowa i ustali spos�b wyboru papiea oraz zapewni dostp do tej godnoci przybyszom spoza Rzymu, z innych teren�w woskich czy z r�nych kraj�w chrzecijaskich. Dziki temu papie czuby si mniej skrpowany przez naciski rzymskie, a zarazem peniej reprezentowaby uni-wersalistyczny charakter Kocioa. W tym duchu interweniowa w sprawy Kocioa Henryk III. Zwoany z jego inicjatywy sob�r w Sutri uporzdkowa dorane spory o tron papieski i wybra za zleceniem cesarza na papiea biskupa niemieckiego, kt�ry przybra imi Klemensa II. Po dokonanej przez niego koronacji cesafza Henryk III zapewni sobie nie tylko prawo zatwierdzania wyboru papiea, ale i przedstawiania kandydat�w na tron papieski klerowi i ludowi rzymskiemu.

Do mierci Henryka III zasada ta bya przestrzegana. Sam cesarz czu si zreszt zwizany z deniami ruchu kluniackiego i wsp�-, dziaa z kolejnymi papieami w realizowaniu jego zaoe. Dziki temu nastpi wzrost dyscypliny w Kociele, surowo zwalczano maestwa ksiy, zakazane w Kociele zachodnim od IV w., wystpowano przeciwko wszelkim formom symonii. Najwicej zdziaa na tym polu papie Leon IX, te Niemiec z pochodzenia, dziki kt�remu papiestwo stano na czele reformy.

Tymczasem wr�d bardziej radykalnych zwolennik�w reformy pojawiy si gosy, e take uzalenienie od cesarza obsady tronu papieskiego jest sprzeczne z duchem przemian i e naley znie r�wnie wszelkie formy takiej zalenoci. Rzecznikiem tego programu sta si uczony mnich Hildebrand, zwizany z kluniackim klasztorem w. Marii na Awentynie. Stan on na czele ruchu reformatorskiego i korzystajc z maoletnoci nowego cesarza przeprowadzi na zwoanym przez papiea Mikoaja II w 1059 r. soborze lateraskim nowe zasady wyboru papiea. Mia si on dokonywa na kolegium kardyna�w, tj. proboszcz�w tytularnych najwaniejszych kocio�w rzymskich, przy p�niejszej aprobacie kleru i ludu rzymskiego. Mona si byo spodziewa, e w ten spos�b elekcja papiea byaby uniezaleniona zar�wno od wpywu arystokracji rzymskiej, jak i cesarza. Sob�r zarazem potpi symoni i maestwa ksiy.

Postanowienia soboru lateraskiego obudziy opozycj wr�d czci kleru woskiego. Naleao oczekiwa r�wnie negatywnej reakcji cesarza. Przecie w poowie XI w. ukad si politycznych we Woszech uleg tak istotnym przemianom, e papiestwo nie musiao si obawia grocej konfrontacji.

POWSTANIE PASTW NORMASKICH NA POUDNIU

W pocztkach XI w. w poudniowych Woszech pojawili si pierwsi Normanowie. By to lud. pochodzenia skandynawskiego, kt�ry osiad w dolinie Sekwany w p�nocnej Francji. Mimo przyjcia chrzecijastwa i frankijskich instytucji pastwowych, a z czasem nawet jzyka, Normanowie nie zmienili zbytnio swego trybu ycia i nadal poprzez dalekie, zamorskie wyprawy szukali drogi bogacenia si. Znakomici wojownicy, chtnie byli wynajmowani jako onierze przez wadc�w. Do Woch przybyli zapewne w ramach pielgrzymki do Ziemi witej, znaleli dobre warunki do osiedlenia si i wkr�tce stanowili si nie do pogardzenia. Wynajmowali ich ksita longobardzcy przeciwko Bizancjum. Bizantyjczycy przeciwko Arabom. Za swe usugi otrzymywali pocztkowo zoto i konie, z czasem zadali ziemi. W 1029 r. jeden z wodz�w normaskich, Rajnolf I Drengot, otrzyma dla swego oddziau hrabstwo Aversa od ksicia Neapolu. Przyspieszyo to napyw dalszych osadnik�w z Normandii. Tym razem przybyo z nimi 12 syn�w Tan-kreda z Hauteville, wr�d nich Robert i Roger, kt�rzy mieli zdoby zwierzchnictwo nad pozostaymi Normanami i stworzy ze zdobytych terytori�w jednolite pastwo.

Zar�wno Konrad II, jak i Henryk III przyjmowali z zadowoleniem sukcesy Norman�w, kt�re zdaway si zapowiada ryche podporzdkowanie poudnia cesarzowi. Dlatego te uznali zar�wno przyznanie Nor-manom Aversy, jak i zdobycze na Bizancjum w Apulii. W 1041 r., pomagajc mieszkacom tej prowincji w walce z Bizantyjczykami, Wilhelm z rodu Hauteville, zwany elazn Rk, zdoby stolic Apulii Melfi. Uzyska je wkr�tce jako feudum od cesarza. Dalsze postpy zawdziczali Normanowie konfliktom midzy Kapu a Salerno. Oba te miasta dostay si w ich rce, po czym zaczli podb�j Kalabrii.

Wtedy sukcesy Norman�w zaczy budzi niepok�j ich dotychczasowych mocodawc�w i sojusznik�w. Pierwszy skorzysta na tym papie Leon IX. W 1051 r. wcieli on do Pastwa Kocielnego ksistwo Bene-wentu, zagroone przez Norman�w. W antynormaskiej koalicji znaleli si przy boku papiea ksita longobardzcy, powstacy apulijscy, nawet Bizantyjczycy. Nie doszo jednak do wsp�dziaania papiea i cesarza bizantyjskiego. Uniemoliwia je schizma wschodnia patriarchy Konstantynopola, Michaa Cerulariusza. Siy papieskie okazay si za sabe do wywalczenia zwycistwa. W 1053 r. pod Civita w Apulii Robert Guiscard rozbi zacignite przez Leona IX wojsko. Sam papie znalaz si w niewoli i cho by traktowany z szacunkiem, dopiero po kilku miesicach zdoa si z niej wydosta. Zwycistwo to, a take przybierajcy na sile sp�r midzy cesarstwem a papiestwem zapewniy Normanom swobod dalszych poczyna. Aby uzyska pomoc Norman�w, papie Mikoaj II nada w 1059 r. Robertowi jako ksiciu Apulii i Kalabrii wszystkie zdobyte przez niego ziemie jako lenna papieskie. Porozumienie to, zwane konkordatem z Melfi, zawierao wprawdzie uznanie najwyszej zwierzchnoci papiea nad poudniowymi Wochami,

zarazem tworzyo jednak prawn podstaw wadzy Norman�w. Dziki oparciu w Rzymie Robert nie zwaa na pretensje wadc�w longo-bardzkich i kontynuowa swoje podboje kosztem Bizancjum. Ukoronowaniem tych sukces�w stao si zdobycie Bari w 1071 r. Po szeciu wiekach skoczyo si panowanie greckie w poudniowych Woszech. Pod wadz Roberta dostay si te ksistwa longobardzkie Amalfi i Salerno. P�niej Robert przerzuci swe siy na drug stron Morza Joskiego i zdoby Walone, Durazzo (dzi. Durresi), kilka Wysp Jo-skich. Nie jest wykluczone, e myla o koronie cesarskiej. Pod wraeniem tych zwycistw Bizantyjczycy nie omielili si nawet po mierci Roberta w 1085 r. podejmowa pr�b odzyskania swych wpyw�w na P�wyspie Apeniskim.

Modszy z braci, Roger. uderzy najpierw na Kalabri, po czym zacz uwalnia Sycyli spod panowania muzumaskiego. Arabowie stworzyli na Sycylii silny orodek pastwowy, kt�ry pod rzdami emir�w z dynastii kalbickiej przyni�s rozkwit gospodarczy i kulturalny tej wyspie, zaniedbanej przez panujcych na niej przez trzy poprzednie wieki cesarzy bizantyjskich. Nie znany poprzednio poziom osigno rolnictwo. Arabowie podzielili wielkie latyfundia bizantyjskie, wprowadzili przemylny system nawadniania i osignli znakomite rezultaty. Jaowe poprzednio ziemie zamieniy si w ogrody. Pojawiy si nie znane poprzednio uprawy: cytryn, pomaraczy, baweny, szafranu, trzciny cukrowej. W miastach kwito rzemioso. Palermo stao si prawdziw stolic sztuki i nauki. Powstao 300 meczet�w, rozwijaa si poezja, a muzumanie sycylijscy zasynli jako uczeni w dziedzinie historii, biologii, matematyki, astronomii, medycyny, prawa, filozofii. Wydawao si, e jzyk arabski zepchn w cie dawn acin, a islam bezpowrotnie pokona chrzecijastwo.

Ten wspaniay rozkwit cywilizacji arabskiej obj wszake tylko niewielk warstw napywowej g�wnie ludnoci. Rdzenni Sycylijczycy nie odstpili ani swej mowy, ani wiary, ani dawnych instytucji. Niemniej kultura sycylijska umiaa wchon pierwiastki muzumaskie, podobnie jak swego czasu greckie czy bizantyjskie.

Najazd normaski nastpi w okresie, gdy po upadku dynastii kalbickiej pastwo arabskie na Sycylii przechodzio kryzys wewntrzny, spowodowany wojn domow. Pozbawieni jednoci Arabowie stawiali nieoczekiwanie saby op�r. Na czele 300 Norman�w Roger zdoby w 1061 r. miaym atakiem Mesyn. W 1071 r. po zacitej bitwie w jego rce wpada Katania, w nastpnym roku poddao si Palermo i Mazara. Jako ostatnie wiksze miasto pady w 1086 r. Syrakuzy. Sycylia zostaa zjednoczona pod panowaniem Rogera I jako hrabiego Sycylii.

Ostateczny ksztat nowemu pastwu nada Roger II (1127—1154), syn Rogera Guiscarda. W 1127 r. zjednoczy on w swym rku wszystkie ziemie opanowane przez Norman�w, a w trzy lata p�niej koronowa go uroczycie na kr�la Sycylii i Apulii przybyy w tym celu do Palermo papie. W ten spos�b, w przeciwiestwie do Woch p�nocnych i rodkowych, gdzie coraz silniej zarysowyway si wewntrzne podziay, poudnie po kilku wiekach rozbicia stao si zjednoczon, siln monarchi.

Podb�j Sycylii zbieg si w czasie z podbojem Anglii przez Nor-man�w. Istniay zwizki rodzinne miedzy Wilhelmem Zdobywc a brami de Hauteville, w podobny spos�b rozwizywali te jedni i drudzy Normanowie problemy ustrojowe. Okazao si, e byli nie tylko bitnymi onierzami, ale mieli r�wnie zdolnoci organizacyjne. W kr�lestwie Rogera Normanowie stanowili tylko niewielk grup wr�d Woch�w, Arab�w czy Grek�w. Nie zabiegali jednak o unifikacj kulturaln tych r�nych grup etnicznych, pozostawiajc im swobod prowadzenia ycia wedug poprzednich wzor�w. Przestrzegajc tolerancji, wadza centralna potrafia wykorzysta wszelkie instytucje i tradycje, jakie reprezentowaa kada z tych grup.

W przeciwiestwie do p�nocy na poudniu Woch jedynie stosunki spoeczne uksztatoway si w spos�b typowy dla feudalizmu, gdy struktura polityczna trzymaa si dawnych wzor�w. Dopiero Normanowie nadali jej charakter feudalny. Do Kr�lestwa Sycylii przeniesione zostay godnoci feudalne powizane z posiadaniem d�br, jakie przyjy si wr�d Norman�w ju we Francji. Opanowane ziemie zostay bowiem podzielone i przyznane jako feudum zdobywcom. Jako baronowie byli oni zobowizani do wiernoci wobec kr�la i dostarczania mu corocznego trybutu. Zachowali wszake pewien wpyw przy decydowaniu o sukcesji tronu, utworzyli r�wnie, podobnie jak w Anglii, parlament, kt�ry zwaszcza od drugiej poowy XII w. zdoby sobie powany wpyw na rzdy.

Pocztkowo jednak pozycja wadcy bya silna. Wynikao to czciowo z militarnych tradycji podboju, kiedy dow�dca, przyszy kr�l, reprezentowa silny autorytet, czciowo z przejcia wzor�w bizantyjskich i arabskich. Kr�l mia wadz absolutn, a nie ograniczone uprawnienia zwierzchnie feudalnego monarchy. By najwyszym autorytetem politycznym i religijnym, a jego pozycja opieraa si nie tylko na wiernoci wasali i na posuszestwie poddanych. Skarbiec kr�lewski by dobrze zaopatrzony, przejte arabskie wzory systemu fiskalnego zapewniay wysokie regularne dochody. Silna flota wzorowaa si na greckiej. Cay system administracyjny, mimo e zaczerpnity z r�nych r�de, funkcjonowa nadspodziewanie sprawnie. Monarchia Rogera II przypomina wznoszon przez niego katedr w Monreale, gdzie now harmoni stworzyy przeplatajce si elementy sztuki rzymskiej, bizantyjskiej i arabskiej. Tolerancja Rogera II sprawia, e wok� jego dworu w Palermo skupili si uczeni greccy, ydowscy i arabscy, kt�rzy std mogli przekaza sw wiedz Europie Zachodniej.

Opanowanie wic Sycylii przez Norman�w nie przerwao rozwoju tej wyspy, jaki si dokona pod panowaniem arabskim. Poszanowanie dotychczasowych odrbnoci zapewnione przez kr�l�w normaskich wszystkim poddanym uatwiao dalszy rozkwit kulturalny. Nie starano si nawet o unifikacj jzykow: kancelaria normaska publikowaa dyplomy po acinie albo po grecku, zgodnie z dawnymi zwyczajami, nie narzucajc francuskiego; wadze trzymay si Kodeksu Justyniana, a nie praw germaskich wprowadzonych w p�nocnych Woszech. Norman�w uwaano nie tylko za wyzwolicieli spod panowania muzu-

maskiego (opanowanie Malty i Trypolisu zabezpieczyo dodatkowo Sycylie z tej strony), ale r�wnie za obroc�w przed Bizancjum i protektor�w katolicyzmu. Uatwio to rych asymilacj ywiou nor-maskiego.

WALKA O INWESTYTUR I PIERWSZESTWO WE WOSZECH

Sukcesy Norman�w na poudniu stworzyy nowy ukad si we Woszech, korzystny dla papiestwa. Nieprzypadkowo konkordat z Melfi zbieg si w czasie z soborem lateraskim. Papiestwo zyskiwao sojusznika, kt�rego mogo przeciwstawi cesarzowi. Poparciem suya mu te marchia toskaska. Niemniej w p�nocnych Woszech doszo do konfliktu midzy zwolennikami reformy a opozycj, reprezentowan przez

oddanych cesarzowi biskup�w; znalaz on odbicie m. in. w podw�jnej nominacji na wakujce biskupstwa: ze strony papiea i cesarza. Po mierci Mikoaja II arystokracja rzymska w porozumieniu z cesarzem i episkopatem lombardzkim usiowaa osadzi na tronie papieskim swego kandydata, obranego niezgodnie z postanowieniami soboru lateraskiego. Jednak Hildebrand doprowadzi do legalnej elekcji Aleksandra II, kt�ry przy pomocy Norman�w utrzyma si na Stolicy Apostolskiej i kontynuowa dzieo reformy.

Nastpnego papiea wbrew istniejcym przepisom powoa znowu kler i lud rzymski. Zosta nim Hildebrand, kt�ry przybra imi Grzegorza VII (1073—1085). Nieformalno obioru posuya p�niej jego przeciwnikom do kwestionowania legalnoci sprawowania przez niego wadzy papieskiej. Wynikaa jednak z postawy ludu,, kt�ry chcia okaza swe poparcie dla podejmowanych od dawna przez nowego papiea de reformatorskich. Hildebrand by w oczach Rzymian apostoem susznej sprawy. Wkr�tce mia si okaza nie tylko apostoem nowej moralnoci, ale i politycznej siy Kocioa, rzecznikiem uniwersa-listycznych tendencji papiestwa.

Grzegorz VII rozwin sigajc pontyfikatu Grzegorza Wielkiego teori o wyszoci wadzy papiea nad wszelk wadz wieck, take cesarsk. Papie, jako gowa Kocioa uniwersalnego, miaby prawo nie tylko usuwa biskup�w, zwoywa sobory, ale take zwalnia poddanych od przysigi na rzecz suweren�w, a nawet detronizowa cesarzy. Dobra kocielne i kler nie powinny podlega adnej zwierzchnoci wieckiej, natomiast cay kler, take patriarchowie i arcybiskupi, winien by cakowicie podporzdkowany papieowi. Wyr�nia miaa r�wnie kler specjalna dyscyplina i ubi�r. Wszystko to razem gwarantowaoby nienaruszalno Kocioa rzymskiego. Stosunek wadc�w do Stolicy Apostolskiej mia si opiera na zalenoci lennej, jak to si stao z Normanami.

W 1075 r. na synodzie Grzegorz VII uzna za bezprawne wszystkie inwestytury dokonywane przez wieckich wadc�w i zagrozi ekskomu-nik duchownym, kt�rzy omieliliby si je przyj — nawet od cesarza. Cho papie by skonny do kompromisu w ostatnim wypadku, Henryk IV nie decydowa si na adn rezygnacj z poprzednich uprawnie cesarskich. Nadawa wiec nadal inwestytur nie tylko biskupom w Niemczech, ale i we Woszech, w tym take w Mediolanie, gdzie by wyznaczony ju inny kandydat z Rzymu. Gdy papie zagrozi cesarzowi ekskomunik i zoeniem go z tronu, Henryk IV wraz z biskupami niemieckimi i lombardzkimi ogosi wyb�r Grzegorza VII na papiea za nielegalny. Wtedy papie ekskomunikowa cesarza, pokazujc, e ma prawo usunicia wadcy naruszajcego prawa kocielne.

Ekskomunik staa si w Niemczech sygnaem do podjcia walki z Henrykiem IV i wyboru nowego monarchy. Nie powstrzymaa wojny domowej upokarzajca pokuta cesarza w styczniu 1077 r. przed zamkiem w Canossie, gdzie rezydowa Grzegorz VII. Cesarz jednak pokona swych przeciwnik�w, po czym przyby do Woch, by rozprawi si z papieem, kt�ry rzuci na ponownie ekskomunik. Henryk IV zdoa por�ni

lud rzymski z papieem i wkroczy w 1084 r. do Rzymu, gdzie koronowa go wybrany poprzednio na jego polecenie antypapie Klemens III. Grzegorz VII broni si na Zamku w. Anioa i wezwa na pomoc Roberta Guiscarda, kt�ry nie omieszka wystpi przeciwko cesarzowi, by nie dopuci do jego nadmiernego wzmocnienia. Normanowie nieludzko spustoszyli Rzym, po czym wr�d przeklestw ludnoci Grzegorz opuci stolice wraz z wojskiem Roberta. Wkr�tce potem umar w Salerno. Na jego grobie znalazy si sowa: „Ukochaem sprawiedliwo, nienawidziem niegodziwoci, dlatego umarem na wygnaniu".

mier Grzegorza VII nie zakoczya walki o inwestytur. We Woszech przeciwko Henrykowi walczya oddana reformie margrabina Matylda toskaska oraz r�ne miasta lombardzkie, kt�re zawizay sw pierwsz lig przeciwko cesarzowi. Po kilku latach prawowicie wybrany .papie Urban II zasiad na Stolicy Apostolskiej, skd usunity zosta antypapie. Sam Henryk musia walczy z opozycj w Niemczech, na kt�rej czele stan jego syn Henryk V, spadkobierca po mierci ojca korony cesarskiej (1106—1125).

Walka o inwestytur odnowia si po przybyciu do Woch Henryka V w 1110 r. W lutym nastpnego roku skoni on papiea Paschalisa II do zawarcia kompromisowego ukadu w Sutri. Henryk zrzeka si w nim pretensji do inwestytury pod warunkiem zwr�cenia cesarzowi wszystkich feud�w i przywilej�w otrzymanych przez Koci� od czas�w Karola Wielkiego. Byby to krok radykalny, prowadzcy do oddzielenia Kocioa od pastwa, zosta on jednak odrzucony przez episkopat niemiecki i woski. Wtedy Henryk V uwizi papiea i wym�g na nim przyznanie mu praw do inwestytury i dokonanie aktu koronacji na cesarza. Postanowienia te byy sprzeczne ze stanowiskiem obozu reformy, tote natychmiast po uwolnieniu Paschalis odwoa wszelkie ustpstwa jako wymuszone. Wznowio to napicie i walki, tym bardziej e Henryk V nie uzna testamentu Matyldy toskaskiej, zmarej w 1115 r., kt�ra zapisaa wszystkie swe dobra Kocioowi, i stara si opanowa trzymane przez ni feuda.

Sp�r o inwestytur doczeka si uregulowania dopiero po objciu tronu papieskiego przez Kaliksta II w postaci tzw. konkordatu wor-mackiego. zawartego w 1122 r. Zgodnie z wprowadzonym przez teolog�w francuskich rozr�nieniem midzy inwestytur wieck i duchown konkordat ustala, e wyb�r na godnoci kocielne powinien odbywa si zgodnie z prawem kanonicznym przez odpowiednie instytucje, kapituy w wypadku biskup�w, klasztory za przy opatach. Konsekracja miaa nastpowa na podstawie decyzji papiea, natomiast inwestytura feudalna, a wic wiecka, wymagaa potwierdzenia monarchy. We Woszech, w przeciwiestwie do Niemiec, konsekracja biskupa miaa poprzedza inwestytur wieck. Sprawa uprawnie cesarza przy elekcji papieskiej pominita zostaa milczeniem.

Konkordat wormacki potwierdzony zosta w nastpnym roku przez sob�r lateraski, po czym sta si podstaw stosunk�w midzy cesarstwem a Kocioem. Cesarz utrzyma swe uprawnienia na terenie Niemiec, natomiast zar�wno we Woszech, jak i w innych krajach

katolickich powoanie dostojnik�w kocielnych zostao uzalenione od papiea, kt�ry m�g uniewani kady wyb�r, odmawiajc nadania sakry. Papiestwo umocnio wiec sw�j autorytet w katolickiej Europie. We Woszech walka o inwestytur doprowadzia do osabienia wadzy cesarskiej. W ograniczonym stopniu wzmocnio to pozycje papiea. Natomiast przybray na sile tendencje decentralistyczne. Wasale bowiem wykorzystywali te zmagania, by zdoby sobie niezaleno od dotychczasowych senior�w lub przynajmniej ograniczy ich uprawnienia. Nor-manowie wanie dziki konfliktowi papiestwa i cesarstwa zdoali stworzy silne pastwo na poudniu. Natomiast we Woszech rodkowych i p�nocnych liczne miasta skorzystay ze sposobnoci, by utrwali sw�j samorzd. Walka o wartoci uniwersalne przesonia wic kapitalny problem zjednoczenia Woch.

Przyw�dztwo papiestwa w Europie Zachodniej uwydatniy tymczasem wyprawy krzyowe. Sukcesy, kt�re Normanowie odnieli w walkach z Arabami na Sycylii, stay si swoist zacht do podjcia pr�b odzyskania Ziemi witej. Palestyn w VII w. podbili Arabowie; w XI w. najechali j Turcy selduccy, kt�rzy w 1071 r. zdobyli Jerozolim, a p�niej zajli Antiochi, zagraajc Bizancjum. Konstantynopol zacz szuka pomocy w chrzecijastwie zachodnim. Bya to wielka szansa dla papiestwa, kt�re si spodziewao, e uda mu si zlikwidowa istniejc od 1054 r. schizm i podporzdkowa sobie Koci� wschodni. Tote papie Urban II wysun koncepcj wielkiej wyprawy zachodniego chrzecijastwa w celu opanowania Grobu witego. Na soborach w Piacenzy i w Clermont papie rzuci wezwanie do takiej wyprawy. Podchwycono je z entuzjazmem. Po spontanicznych wystpieniach ludowych doszo do zorganizowania pierwszej krucjaty, kt�r uwieczyo zdobycie w 1099 r. Jerozolimy. Za pierwsz krucjat nastpiy i dalsze, gdy trzeba byo zapewni obron opanowanych ziem.

Krucjaty stanowiy potny argument w walce papiestwa o kierownictwo wiatem katolickim. Stosunkowo jednak sabo poruszyy Wochy. Masy ludowe nie zareagoway silniej na wezwania papieskie, niezbyt liczny by te udzia rycerstwa. Najwiksz rol odegrali Normanowie, zwaszcza syn Roberta Guiscarda, Boemund, kt�ry by jednym z wodz�w pierwszej krucjaty i po zdobyciu Antiochii zosta jej wadc. W p�niejszych krucjatach r�wnie najliczniej reprezentowane byo Kr�lestwo Sycylijskie, jakkolwiek nadal udzia rycerstwa woskiego by skromny.

O wiele bardziej aktywn rol odegray nadmorskie miasta woskie, kt�re dostarczay statk�w do przewoenia krzyowc�w, zapewniay im zaopatrzenie, utrzymyway wane dla Kr�lestwa Jerozolimy linie komunikacyjne na Morzu r�dziemnym. Nie wydaje si jednak, by wzgldy religijne odgryway w tej pomocy pierwszorzdn rol. Penetracja chrzecijaska na Bliskim Wschodzie otwieraa nowe perspektywy handlowe dla tych miast, uatwiajc konkurencj z dotychczasowym monopolist pod tym wzgldem, tj. Bizancjum, a take zabezpieczajc przed Turkami selduckimi. Tote w zamian za udzielane przysugi miasta woskie otrzymay liczne przywileje, zapewniajce im pierwszestwo w handlu z Lewantem; powstay te moliwoci zakadania woskich faktorii

kupieckich na wybrzeu Syrii i Anatolii. W ten spos�b dziaalno marynarzy i kupc�w woskich w czasie krucjat przyczynia si wydatnie do zdobycia sobie przez miasta woskie czoowego miejsca w handlu europejskim i na Bliskim Wschodzie. Byo to osigniecie odlege od cel�w, kt�re przywiecay papieom przy propagowaniu idei krucjat. Niemniej stanowio ono najwaniejszy dla Woch efekt wypraw krzyowych.

V. MIASTA W WALCE O SAMODZIELNO

PRZEOM W STOSUNKACH

handlowych

_{ZABEZPIECZENIE} woch, zwaszcza p�
nocnych, z zewntrz i wzgldna stabilizacja feudalnej struktury uatwi
y ywe przemiany ekonomiczne w cigu XI w. Objy one najpierw
same Wochy, a wkr�tce r�wnie inne kraje Europy Zachodniej.
Szybkie i przeomowe zmiany, jakie si w�wczas dokonay, nazywaj
niekt�rzy historycy rewolucj handlow, na wz�r p�niejszej rewolucji
przemysowej. Zmiany te obejmoway bowiem przejcie od handlu za
miennego do pieninego i prdki rozw�j zar�wno handlu wewntrz
nego, jak i midzynarodowego, uatwiony dziki wzrostowi produkcji
rolnej i ponownej koncentracji rzemiosa w miastach. Wiza si z tym
r�wnie znaczny skok demograficzny. Nastpio przejcie od zamkni
tej ekonomiki dworskiej do otwartej ekonomiki rynkowej.

Wzrost ludnoci znalaz swe odbicie w powikszaniu si liczby osad wiejskich, kt�re zakadano nie tylko na zaniedbanych poprzednio yznych obszarach Niziny Padaskiej, ale r�wnie w okolicach podg�rskich, a nawet w dolinach alpejskich i apeniskich. Jeszcze szybciej chyba wzrastaa ludno miast. Mediolan w XI w. podwoi swe zaludnienie z ok. 45 tys. do 90 tys. os�b. Florencja, kt�ra w kocu XI w. miaa ok. 25 tys. ludnoci, w p� wieku p�niej liczya ju 40 tys., a w kocu XII w. nawet 70 tys. Podnosio si zaludnienie podupadych poprzednio orodk�w miejskich, powstaway nowe.

Wzrost liczby ludnoci by moliwy dziki zwikszeniu si produkcji ywnoci. Poszerza si obszar ziemi uytkowanej pod upraw. Byo to rezultatem nie tylko proces�w kolonizacyjnych, ale r�wnie podniesienia si poziomu prac irygacyjnych, kt�re przyczyniy si do wzrostu ziem uprawnych na Nizinie Padaskiej. Wiksz wydajno osigali te rolnicy dziki udoskonaleniu narzdzi rolniczych, m.in. poprzez czstsze stosowanie w nich czci elaznych oraz wskutek przechodzenia od dwupol�wki do tr�jpol�wki, co pokanie zmniejszao obszar p�l lecych ugorem. W przeciwiestwie do Woch poudniowych, gdzie, jak wiadomo, rozw�j rolnictwa opar si na przykadzie Arab�w, na p�nocy zmiany wynikay g�wnie z wasnych dowiadcze chop�w i nastpoway powoli.

Nie bez znaczenia bya i poprawa pooenia chop�w. Surowe pierwotnie warunki feudalnej zalenoci chopa ulegay zagodzeniu. Zwikszaa si liczba chop�w, kt�rzy zdobywali sobie lepsze prawa do

ziemi, wykupujc si u pana ze swych nalenoci feudalnych. Uzyskiwali te wolno osobist, przestajc by przywizanymi do ziemi. Bezporednie umowy miedzy panem a uytkownikiem zmieniay dawne stosunki cakowitej zalenoci. Coraz rzadsze s w tym okresie wzmianki o paszczynie. Jedynie na obszarach peryferyjnych, w Piemoncie czy Friuli, utrzymywa si w kocu XI w. niewzruszony dawny system zalenoci.

Zanik ludnoci niewolnej oraz poprawa pooenia chop�w poddanych uatwiay wymian miedzy miastem a wsi. Zwiksza si udzia chop�w w kontaktach z rynkiem miejskim. Coraz wicej produkt�w rolnych i hodowlanych chopi sprzedawali w miastach, gdzie sami nabywali wyroby rzemielnicze. Nie wystarczay im ju do prymitywne produkty rzemielnik�w skupionych pod zamkiem pana. Otwieray si te lepsze moliwoci ruch�w migracyjnych ze wsi do miast.

Migracja do miast obejmowaa take warstwy uprzywilejowane, i to zar�wno drobnych wasali, szlacht, jak i wielkich pan�w feudalnych. Zar�wno oni, jak i ci, kt�rzy zostawali na wsi, zmieniali sw�j tryb ycia. Wzrost produkcji rolnej zwiksza dochody tych warstw, przynajmniej w pierwszym okresie szczeg�lnie wydatnie. Stworzyo to warunki do rozwoju ycia rycerskiego, kt�re wprawdzie we Woszech nie rozwino si tak bujnie, jak we Francji, niemniej przestrzegany by cay kodeks postpowania rycerskiego. Przygotowywanie si do godnoci rycerza wieczyo uroczyste pasowanie; odbyway si te liczne turnieje, sprawdzian wywiczenia w rzemiole wojennym i sprawnoci fizycznej. Obyczaje staway si mniej brutalne ni poprzednio, jakkolwiek walki toczono bezwzgldnie. Hamowa je nieco ogaszany przez Koci� pok�j - Treuga Del — zawieszajcy na pewien czas krwawe zmagania. Rycerze sadzili si na kosztowne zbroje, mige rumaki, niezawodn bro. Bardziej wykwintne stawao si przy tym i ycie w zamkach, wzrastao zapotrzebowanie na produkty sprowadzane nierzadko z odlegych krain. Poszukiwano doskonalszych tkanin ni te, kt�rych dostarczali poddani chopi czy rzemielnicy, wyszukanych naczy, stroj�w.

Wzrost dochod�w producent�w na wsi i budzce si zapotrzebowanie na towary wr�d szlachty i chop�w przyczyniay si do znacznego oywienia gospodarki miejskiej. Wzrost zapotrzebowania czciowo pokrywaa coraz bardziej udoskonalana wasna produkcja rzemielnicza, czciowo wyroby sprowadzane z zagranicy, z Bizancjum lub kraj�w Bliskiego Wschodu. Obroty handlowe wzrastay w miar tego, jak obok przedmiot�w luksusowych czy niezbdnych produkt�w, kt�rych inaczej nie mona byo uzyska (s�l), zakupywano coraz wicej produkt�w i towar�w powszechnego uytku. Wpywao to na zmian charakteru handlu: zamiast dominujcego poprzednio handlu wymiennego rozwija si na coraz wiksz skal handel pieniny. Wasno ziemska przestawaa by jedyn form bogactwa. Coraz wiksz rol gray pienidze. Dokonywa si w ten spos�b doniosy przeom w yciu gospodarczym.

Porednictwo w handlu midzynarodowym znalazo si g�wnie w rku wielkich miast nadmorskich: Wenecji, Pizy, na poudniu Amalfi.

W handlu wewntrznym p�nocy donios rol odgryway doroczne targi. Najsynniejsze z nich byy w Pawii, Piacenzy i Lukce. Wasna produkcja rzemielnicza wzrastaa dziki podnoszeniu si jej techniki. Doniose zwaszcza byo wykorzystanie przez rzemiosa tkackie siy wodnej, co zwikszyo si wyranie midzy XI a XIII w.

W miar jak wzrastao bogactwo miast, zmienia si ich wygld zewntrzny. Ambicj mieszczan byo wzniesienie jak najbardziej imponujcego kocioa, kt�rego masyw g�rowa nad panoram miasta, oraz jak najwyszej dzwonnicy. M�wio si p�niej nawet o „patriotyzmie dzwonnicy", kt�ry mia cechowa komuny woskie, a nie siga dalej ni dwik dzwon�w. Miasta opasywano potnym murem, kt�ry trzeba byo rozbudowywa, w miar jak wzrastao zaludnienie. W drugiej poowie XI w. powierzchnia opasana murami podniosa si we Florencji z 24 do 75 hektar�w, w Parmie z 23 do 76, Mediolan siga 200. Zarazem wzrastaa cena ziemi w samym miecie i w najbliszej okolicy.

Dokonujcy si przeom wpywa r�wnie na zmian mentalnoci. Potrzeby rzemiosa i handlu tworzyy nowy typ czowieka, penego inicjatywy, nie czujcego skrpowania przywilejami czy ich brakiem. Osobiste zdolnoci wayy nieraz wicej ni przynaleno do okrelonego szczebla drabiny feudalnej. A jeeli �wczesna struktura feudalna ograniczaa moliwoci, trzeba byo j rozbi. Tote stare instytucje, oparte na przywilejach i nastawione na utrzymywanie staoci hierarchii spoecznej, uginay si pod naporem nowych de. Gospodarka pienina uatwiaa obroty wielk wasnoci, kt�ra zaczynaa przechodzi w rce bogatego mieszczastwa. Cay zreszt rozw�j gospodarczy powodowa przesuwanie si g�wnego punktu cikoci w spoeczestwie na t warstw, bardzo zreszt zr�nicowan, jeeli chodzi o jej pochodzenie. Gdy wic na poudniu rozprzestrzeniay si formy feudalne wprowadzone przez monarchi normask, na p�nocy zarysowywa si kryzys istniejcej organizacji spoeczestwa.

Nieprzypadkowo denia do odrodzenia Kocioa znalazy oparcie r�wnie wr�d mieszczastwa. Wsp�lnym bowiem celem byo ograniczenie uprzywilejowania wielkich feuda�w. Denie do reformy wymagao przy tym postawy aktywnej, typowej dla ludnoci miast, a nie biernego akceptowania istniejcej sytuacji. Tote w takich miastach, jak Mediolan czy Florencja, wr�d ludu miejskiego powstawa pod kierunkiem zwizanych z reform ksiy ruch, kt�ry zwalcza przeciwnik�w reformy Kocioa, w tym take biskup�w. Czonkowie tego ruchu nosili nazw patari (obdartusy), zapewne od nazwy jednej z dzielnic Mediolanu. Chocia w ruchu tym pojawiy si tendencje heretyckie, zwolennicy reformy nie zwracali na to wikszej uwagi.

W miar jak miasta woskie staway si dominujcymi orodkami gospodarczymi i kulturalnymi, wzrastao w nich denie do zapewnienia sobie samodzielnoci politycznej. Miasta Niziny Padaskiej i Woch rodkowych osigny j poprzez stworzenie komun. W odmienny spos�b zrealizoway ten cel miasta nadmorskie.

REPUBLIKI MORSKIE

O rozwoju miast nadmorskich decydowao ich pooenie i udzia w wielkim handlu midzynarodowym. W przeciwiestwie do miast pooonych w gbi ldu opieray sw pozycj nie tyle na rzemiole, ile na handlu; stosunkowo te mniejsze znaczenie mia dla nich rozw�j rolnictwa w najbliszej okolicy. G�wnym oparciem ich ekonomiki byo morze. Bez handlu morskiego takie miasta, jak Wenecja czy Amalfi, zginyby z godu. Zarazem handel ten zapewnia im tak wielkie zyski, e bogactwem swym przewyszay inne miasta woskie. Nie znaczy to, by kupiectwo miast nadmorskich nie uczestniczyo ywo i w handlu ldowym. Przez wiksze miasta ldowe, jak np. przez Pawie, przewijay si stale liczne grupy kupc�w weneckich, neapolitaskich czy z Amalfi.

Pocztkowo najbardziej korzystna bya sytuacja miast nadmorskich na poudniu Woch. Rozw�j takich orodk�w handlowych, jak Neapol, Gaeta, Amalfi, czy nawet Bari lub Brindisi, wiza si z ich pooeniem w miejscu przecinania si trzech wielkich krg�w ekonomicznych obszaru r�dziemnomorskiego: bizantyjskiego, arabskiego i zachodnioeuropejskiego. W ramach najbardziej rozwinitego organizmu ekonomicznego, jakim byo w�wczas cesarstwo bizantyjskie, miasta te wywalczyy sobie znaczn autonomi, kt�ra pozwalaa im wanie na peniejsze wykorzystywanie swych zwizk�w z Bizancjum. Byy wprawdzie bardzo naraone na napady Saracen�w: nie przeszkadzao to im wszake w utrzymywaniu ywych kontakt�w handlowych ze wiatem islamu, natomiast uzasadniao rozw�j wasnej siy zbrojnej jako gwaranta bezpieczestwa i samodzielnoci.

Najsilniejsz pozycj ekonomiczn wr�d miast poudnia zdobyo sobie Amalfi, dawna kolonia rzymska. Szczytowy okres jego rozkwitu przypada na IX —XII w. Kupcy z Amalfi zdobyli sobie specjalne uprawnienia w Konstantynopolu i Antiochii, gdzie mieli swoje faktorie, oraz w Durazzo i w arabskich miastach Sycylii. Ich okrty docieray do Egiptu, Tunisu i Hiszpanii. W Rzymie byli g�wnymi dostawcami dworu papieskiego. Zasynli jako eglarze. Oni jako pierwsi z Woch�w mieli uywa busoli, jakkolwiek przyrzd ten chyba zapoyczyli od Arab�w. Tablica z Amalfi (Tabula Amalphitana) bya pierwsz pr�b skody-fikowania prawa handlowego i morskiego. Kres wietnoci Amalfi przyniosy podboje normaskie na poudniu. Amalfi nie chciao da si wcign w walk ze wiatem arabskim; w rezultacie musiao broni si przed wadcami normaskimi i wspomagajc ich Piz. W 1136 r. Pizaczycy zdobyli i gruntownie zniszczyli Amalfi, kt�re ju nie zdoao odzyska poprzedniej pozycji.

Gdy rzdy kr�l�w normaskich nie sprzyjay samodzielnoci miast nad Morzem Tyrreskim, po pierwszestwo w handlu midzynarodowym signy dwa miasta znad Morza Liguryjskiego, Piza i Genua. Oba te miasta posiaday tradycje sigajce czas�w rzymskich, podupady w czasie najazd�w germaskich i dopiero w IX i X w. zdoay sobie wywalczy szersz autonomi, uznan przez cesarzy. Rozwiny si wtedy miejskie organa wadzy, z konsulami jako ich kierownikami. W IX w.

Piza wysza zwycisko z rywalizacji z Lukk i staa si centrum swego regionu. Wolniej, w cieniu Pizy, ksztatowaa sw pozycj Genua. Podstaw potgi obu miast by nie tylko udzia w handlu midzynarodowym, ale i sukcesy w walkach z Arabami. Dziaajce pocztkowo wsp�lnie flota oraz wojsko Pizy i Genui doprowadziy do usunicia Arab�w z wysp w zachodniej czci Morza r�dziemnego. W latach 1015 — 1022 pokonay one korsarzy arabskich na Sardynii i podporzdkoway sobie t wysp, w 1091 r. przepdziy Arab�w z Korsyki. W 1114 i 1115 r. Piza wysaa nawet ekspedycj na Majork, ostatni z wysp Balear�w pozostajc pod wadaniem arabskim. Poprzednio flota Pizy pomagaa Rogerowi w zdobyciu Palermo i innych miast sycylijskich. Pod wraeniem tych sukces�w nieznany poeta napisa ok. 1130 r. poemat (Liber Miolichinus de gestis Pisanorum illustrihus), w kt�rym uniesienie religijne wywoane walk z niewiernymi przeplata si z poczuciem dumy z potgi rodzinnego miasta.

Piza i Genua okazay r�wnie wydatn pomoc wyprawom krzyowym. W toku pierwszej z nich Piza wystawia 120 okrt�w, Genua za udzielia tak skutecznej pomocy Boemundowi z Tarentu. e zezwoli na osiedlenie si jej kupcom w Antiochii.

Wsp�dziaanie Pizy z Genu zamienio si w XII w. w ostr walk konkurencyjn midzy obu emporiami handlowymi. Przedmiotem sporu bya kwestia podziau Sardynii, w rzeczywistoci chodzio o rywalizacj handlow. Dugoletnia wojna zakoczya si klsk Pizy w bitwie u ska wyspy Melorii w 1284 r. Odtd Genua pozostaa najpotniejszym miastem handlowym nad Morzem Liguryjskim.

Nad Adriatykiem rosa tymczasem potga Wenecji. Od 697 r. miejscowoci rozrzucone na lagunie podporzdkoway si wadzy wsp�lnego doy, od 887 r. Bizancjum uznao autonomi republiki weneckiej. W cigu X w. Wenecja umocnia sw pozycj nad Adriatykiem, opanowujc wybrzea od ujcia Padu po Ankon i skutecznie zwalczajc korsarzy iliryjskich. Jej aspiracje terytorialne okrela tytu ksicia Wene-t�w i Dalmat�w, przyjty od 1004 r. przez do.

Wenecja stanowia doskonay punkt wyjciowy nie tylko na Nizin Padask, ale i na p�noc, poza Alpy, do Niemiec czy Niderland�w, gdzie w dobie wypraw krzyowych bliskie kontakty handlowe miaa z Brugi. Pocztkowo handel Wenecji opiera si g�wnie na imporcie soli, w mniejszym stopniu zboa, sprowadzanych z Sycylii, p�nocnej Afryki, a nawet z wybrzey Morza Czarnego, na potrzeby mieszkac�w Niziny Padaskiej. Pod tym wzgldem Wenecja staa si niemal monopolist. P�niej wzrasta zakres towar�w, kt�re przechodziy przez Wenecj. Z Bizancjum i Bliskiego Wschodu przywoono wysyane na Zach�d wina, oliw, perfumy, tkaniny ozdobne oraz przyprawy korzenne, wywoono za na Wsch�d elazo i drewno, potrzebne do konstrukcji okrt�w, oraz iliryjskich niewolnik�w. Liczne przywileje, uzyskane przez Wenecj od cesarzy bizantyjskich, zwaszcza Aleksego I z 1082 r., przyczyniy si do ugruntowania jej pozycji jako najwaniejszego em-porium w handlu midzy Wschodem a Zachodem.

Rozkwit handlu wpyn na stosunki wewntrzne w rzeczypospoli-

tej. Najbardziej zasobn, a zarazem najbardziej wpywow warstw stali si bogaci kupcy. Stworzyli oni arystokracj, kt�ra nie dopuszczaa do wytworzenia si rzd�w monarchicznych. Wadza wybieranego doywotnio doy bya silnie ograniczona i podporzdkowana kontroli ze strony starych rod�w kupieckich. W XI w. powstaa instytucja sapienti, kt�rej celem byo stae asystowanie doy i kontrolowanie jego poczyna. Miao to zwaszcza zapobiec wprowadzeniu dziedzicznoci przy sprawowaniu urzdu doy. W 1172 r. utworzone zostao ciao, kt�re miao kierowa sprawami republiki: Wielka Rada (Maggior Consiglio). Rada skadaa si z 480 os�b wybieranych corocznie spor�d czonk�w rod�w arystokratycznych, czyli kupc�w i armator�w.

Wojny krzyowe naruszay ukad si na Morzu r�dziemnym i dlatego Wenecja wstrzymaa si pocztkowo od udziau w nich. Po zdobyciu jednak Jerozolimy Wenecjanie skorzystali z otwierajcej si okazji i flota wenecka, skadajca si z 200 okrt�w, kt�re przybyy do Jaffy, wymusia na Gotfrydzie de Bouillon przywileje handlowe. O dalszej roli Wenecji na tym terenie zadecydowaa rywalizacja z Bizancjum. Wenecjanie mieli prawo utrzymywania na ziemiach bizantyjskich swych skad�w (fondachf), przy kt�rych przebywali liczni kupcy. W 117.1 r. miao by w Bizancjum 10 tys. Wenecjan. Doprowadzio to nawet do wybuchu rewolt w Konstantynopolu skierowanych przeciwko cudzoziemcom, a szczeg�lnie Wenecjanom. Wystpienia te stay si pretekstem do rewizji dotychczasowej polityki weneckiej. W 1202 r. Wenecjanom udao si przeksztaci czwart krucjat w imprez, kt�ra miaa pooy kres konkurencji bizantyjskiej. Gdy okazao si, e wodzowie krucjaty nie dysponowali dostatecznymi kwotami na pokrycie koszt�w przejazdu statkami weneckimi, Wenecjanie najpierw skonili ich do zdobycia siedziby dalmatyskich korsarzy. ary, a p�niej do opanowania samego Bizancjum. W 1204 r. krzyowcy wdarli si do Konstantynopola. Utworzone zostao Wschodnie Cesarstwo aciskie, na kt�rego wadc powoano Baldwina flandryjskiego, brata Gotfryda de Bouillon: zarazem doa wykroi dla Wenecji potny szmat ziemi: Durazzo, Wyspy Joskie, porty Peloponezu, Eube i wikszo wysp na Morzu Egejskim, Kret (zwan przez Wenecjan Kandi), Gallipoli w Hellesponcie, a take porty w Tracji. Cesarstwo byo tworem kr�tkotrwaym (do 1261 r.), nie wszystkie te uzyskane pocztkowo tereny powiodo si Wenecji utrzyma. Powszechnie wszake przyjmowano jej prawa, zwyczaje i utrzymywano kontakt handlowy z now metropoli. Specjalne uprawnienia zdobya sobie Wenecja w samym Konstantynopolu, gdzie jej reprezentant (baito) nie tylko peni funkcje dyplomatyczne, ale posiada take uprawnienia sdowe i uczestniczy w posiedzeniach rad. Nie powioda si natomiast pr�ba wprowadzenia na stae Wenecjanina na stanowisko patriarchy i podporzdkowania w ten spos�b Kocioa wschodniego Wenecji. Sukcesy te pozwoliy r�wnie Wenecji na nawizanie bezporednich kontakt�w handlowych z Rusi i Armeni: w Trebizondzie na Kaukazie powstaa kolonia wenecka. Rozwiny si te stosunki handlowe Wenecji z krajami bakaskimi oraz muzumaskimi, jak z Aleppo.

Egiptem i Tunisem. Wenecja w peni przejmowaa spadek handlowy po Bizancjum.

Woskie miasta nadmorskie w XI w. stanowiy zjawisko wyjtkowe w �wczesnej Europie. Akumulacja kapitau, udoskonalenia w zakresie organizacji handlu, rozw�j myli technicznej (zwizany zwaszcza z potrzebami budownictwa okrtowego) tworzyy z nich orodki silnie oddziaujce na rozw�j ekonomiczny Woch. Miasta te peniy te wan rol kulturotw�rcz, dajc wzory nowej obyczajowoci mieszczasko--kupieckiej. Stosunkowo wczenie zdoay take zapewni sobie wzgldn niezaleno i stworzy zalkowe instytucje samorzdowe i republikaskie. Feudalni wadcy woscy musieli traktowa te ksztatujce si republiki morskie jako penoprawnych partner�w.

KOMUNY MIEJSKIE

W odmienny spos�b zdobywaa sobie znaczenie i samodzielno wikszo miast w p�nocnych i rodkowych Woszech. Pooone w gbi ldu, w silniejszym stopniu byy powizane i uzalenione od swego wiejskiego zaplecza. Odbio si to dwojako na ich charakterze. Przy powstawaniu komun wana rola przypada szlachcie pochodzenia wiejskiego, same za komuny staray si rozprzestrzeni swe zwierzchnictwo na otaczajce miasto terytorium wiejskie, tworzc dopiero wraz z nim typow dla stosunk�w woskich posta. Komuna bowiem we Woszech bya nie tylko organizacj samorzdu spoecznoci miejskiej, ale i form zwierzchnoci terytorialnej.

Tak pojta komuna woska zdradza pokrewiestwo z dawnym mu-nicypium rzymskim, jakkolwiek dokadniejsze badania nie wskazuj, by zachowaa si cigo w istnieniu tej formy, zamarej w dobie najazd�w i rzd�w germaskich. Nie mona bowiem wykluczy utrzymywania si tradycji municypalnej zwaszcza w tych miastach, kt�re choby jako centra administracyjne nowych wadc�w przetrway lata zniszcze i upadku. Mniej dyskusyjna jest rola Kocioa: osadzenie w miastach biskup�w z prawami zwierzchnimi nad miejscem swej rezydencji wzmacniao odrbno orodk�w miejskich, a powoywanie przez biskupa mieszczan na swych urzdnik�w wdraao ich zn�w do kierowania administracj miejsk. Niekiedy, jak w Mediolanie, biskupi powoywali nawet specjalne rady (ale dopiero w XI w.) w miastach dla zajmowania si ich sprawami.

Decydujce wszake byy zmiany ekonomiczne i demograficzne. Wzrost aktywnoci gospodarczej nie dawa si pogodzi z ograniczeniami, kt�re narzuca �wczesny system feudalny. Zarazem zwikszenie si liczby kupc�w, rzemielnik�w czy wyrobnik�w prowadzio do samorzutnego wsp�dziaania specjalist�w z danej dziedziny i powstawania cech�w, zwanych we Woszech arti, kt�re obejmoway zar�wno majstr�w, jak i czeladnik�w, pracodawc�w i wyrobnik�w. Zwizki te ustalay zasady produkcji i sprawoway monopol na wykonywanie okrelonej funkcji ekonomicznej. Zapewniay r�wnoczenie czonkom obron ich

interes�w i opiek. W miar rozwoju ekonomicznego i specjalizacji liczba cech�w wzrastaa, a ich zakres si zmniejsza; take r�ne etapy procesu produkcji wykonywane byy przez r�ne cechy. Wymagao to z kolei wsp�dziaania opartego na szerszej paszczynie. Podobne zwizki powstaway take miedzy kupcami; zabezpieczay one przed konkurencj i staway si do wczenie we Woszech towarzystwami dysponujcymi kapitaem i dzielcymi p�niej zyski midzy swych czonk�w. Od tych zwizk�w branowych pozostawa ju tylko krok ku zwizkowi caej wsp�lnoty miejskiej dla obrony jej interes�w i zwikszenia dobrobytu caego miasta — ku komunie. Dla dokonania tego kroku konieczne okazao si we Woszech osiedlenie si w miastach szlachty, drobnych feuda�w, tzw. secondi militi. Nieraz czyli oni posiadanie drobnej wasnoci na wsi, z kt�rej otrzymywali sw rent, z prac rzemielnika czy kupca. Tworzyli te zwizki skupiajce szlacht, zwane koteriami. W miastach mieszkali nadal w domach budowanych jak obronne zamki, z wysokimi wieami, kt�re byy symbolem ich potgi i kwalifikoway ich jako tzw. magnat�w. Zapewne wic wiele miast �wczesnych nie wygldao inaczej ni zachowane szczeg�lnym trafem w niemal nie zmienionej postaci toskaskie miasteczko San Gimignano. Biorc czynny udzia w yciu miejskim szlachta ta tworzya grup dominujc w miecie. Dopiero po pewnym czasie rdzenni mieszczanie zaczli nabywa dobra ziemskie i w ten spos�b zmniejszay si r�nice midzy obu warstwami. Chocia te w historiografii wiele si m�wi o „triumfie ludu", „wolnoci komun" i „demokracji miejskiej", przypomina to wypowiedzi o wolnoci i demokracji szlacheckiej.

Natomiast susznie podkrela si, e powstanie komun zwikszyo udzia ludnoci romaskiego pochodzenia w yciu politycznym kraju. Wr�d arystokracji przewaali zdecydowanie Longobardowie lub Fran-kowie. Komuny nie tylko osabiay ich pozycj, ale zarazem przyczy-

San Gimignano

may si do przyspieszenia proces�w asymilacyjnych. Uatwio to ksztatowanie si narodu woskiego.

Pocztkowo komuny miay charakter dobrowolnych zwizk�w, kt�rych celem byo przestrzeganie dobrowolnie przyjtych norm. Broniy wic komuny interes�w miejscowej ludnoci, przejmoway administracj, staray si uniezaleni od seniora. Wsp�dziaay w�wczas jeszcze z biskupami, kt�rzy chronili je przed ponownym narzuceniem zwierzchnoci wielkich feuda�w. Z czasem r�wnie zaleno od biskupa zaczynaa ciy komunom, kt�re walczyy z wszelkim uprzywilejowaniem wielkich feuda�w wieckich i duchownych. W kocu XI i w pocztkach XII w. komuny nabray charakteru instytucji publicznej, a jednym z ich g�wnych cel�w stawaa si unifikacja obowizujcych w nich praw.

Wanie w tym okresie ksztatoway si wadze komun. Zgromadzenie og�lne wybierao cis Rad (Consiglio di Credenza) oraz konsul�w jako najwyszych urzdnik�w, wyznaczanych zwykle na 2 lata. Jako pierwszego znanego wymienia si konsula w Pawii w 1084 r. W tych organach pocztkowo dominowaa warstwa osiadej w miastach szlachty, urzdnicy biskupi, a take stare mieszczastwo (popolo grasso). Wkr�tce grupy te stopiy si w jedn warstw, przy czym w miar rozwoju gospodarczego wzrastaa w komunach rola starego mieszczastwa. Peniejszy udzia ludu miejskiego (popolo minuto) we wadzach komun nastpi dopiero w wyniku dugotrwaych walk wewntrznych w miastach w XIII w. Walka o te uprawnienia toczya si poprzez cechy albo kompanie, oddziay wojskowe, na kt�re bya podzielona ludno miejska zgodnie ze swym miejscem zamieszkania w okrelonej dzielnicy.

Wadza komun zostaa uznana przez Koci� i cesarza. Nie zmierzay one do cakowitej niezalenoci od wadcy. Ich celem bya raczej moliwie szeroka samodzielno, autonomia. Uznajc zwierzchno cesarza, komuny jakby przejmoway rol wielkich feuda�w. Umiay przy tym, jak i oni, uwalnia si od obowizk�w na rzecz suwerena, od suby wojskowej, podatk�w, podporzdkowania sdownictwu monarchy.

Walki wewntrzne w miastach, poczone niekiedy z powstawaniem dwu rywalizujcych ze sob komun: arystokratycznej i ludowej, doprowadziy w dalszej ewolucji do wytworzenia si w XIII w. tzw. komuny podesty. Cay system komunalny by w�wczas kierowany przez podest, zwykle przybysza z zewntrz. Prowadzio to do podporzdkowania si rzdom jednostki. Komuna przestawaa wtedy by instytucj kolegialn, a wadza w niej bya skoncentrowana w rku podesty jako porednika midzy sprzecznymi interesami poszczeg�lnych warstw.

Obok ewolucji organizacyjnej komuny cechowaa take ekspansja terytorialna. Jak wspomniano, wadza komuny rozpocieraa si i na okoliczne wsie. Odbywao si to albo poprzez penetracj ekonomiczn poczon z wykupem ziemi przez mieszczan, albo przy pomocy siy zbrojnej. Niekiedy w ten spos�b podporzdkowywano sobie konkurencyjne komuny, albo potnych feuda�w. Tak np. Mediolan opanowa

znaczne obszary wiejskie w walce z Lodi i Como, a Asti zmusio Tommasa z Sabaudii do uznania si za wasala. Opanowanie obszar�w wiejskich czyo si niekiedy z burzeniem zamk�w feuda�w, kt�rych zmuszano do pobytu w miecie. Zarazem nastpoway przeksztacenia w strukturze wsi. Komuny przyczyniay si do powstawania nowych wsi (Villafranca), a take przeprowadzay prace melioracyjne. Tak np. komuna w Padwie finansowaa budow kana�w drenaowych, odprowadzajcych nadmiar wody do laguny weneckiej. Niekiedy komuny podejmoway starania o uwolnienie chop�w od ciar�w feudalnych. W 1257 r. komuna Bolonii umoliwia 7 tys. chop�w w zamian za wykup uzyskanie cakowitej wolnoci. Zmienia si take charakter obcie chop�w na rzecz pan�w przebywajcych w miecie: r�dem ich nie bya ju osobista zaleno, lecz zawierane kontrakty. Nie mona jednak lekceway i tworzcej si solidarnoci posiadaczy ziemi w stosunku do uytkownik�w — chop�w. Zakup ziemi przez mieszczan prowadzi do tego, e w niekt�rych komunach uzyskanie obywatelstwa byo uzalenione od posiadania ziemi. W XIII w. znane s komuny, jak Perugia czy Chieri, gdzie z₃ mieszkac�w miasta posiadao ziemi, we wspomnianym San Gimignano 84% ziemi komuny byo w rku mieszczan.

Stan taki prowadzi do sprzecznoci w postawach mieszkac�w komun, rozdzieranych pragnieniami mieszczanina i ziemianina. Pocztkowo przewaaa pierwsza postawa, pena przedsibiorczoci i de do zmiany, z czasem na czoo zacza si wysuwa druga, kt�rej ideaem byy wysokie dochody z ziemi. Wr�d historyk�w brak jednolitej opinii o roli

komun w rozwoju Woch. Wielu z nich podkrelao, e ugruntoway one partykularyzm i uczyy powodowa si doranym interesem danej spoecznoci miejskiej. W walce z rywalami komuny nie wahay si przed cakowitym niszczeniem pokonanych czy odwoywaniem si do czynnik�w zewntrznych. Uzyskanie wygodnych przywilej�w godzio je ze zwalczanymi feudaami. Polityka komun, zwaszcza w p�niejszym okresie, hamowaa wic rozw�j narodowy. Wynikao to przecie w niemaym stopniu z wyjtkowo skomplikowanego pooenia politycznego Woch, w kt�rych partykularyzm komun otwiera perspektywy autonomii narodowej, ale jednoczenie zakrela jej granice. Warto tez powoa si na zdanie Giuliano Procacciego, e caa historia woska jest jakby antycypowana i zamknita w mikrokosmosie komunalnym.

KULTURA ROMASKICH KATEDR

Reforma Kocioa i powstanie komun znalazy swe odbicie r�wnie w oywieniu tw�rczoci kulturalnej. Orodkami jej s ju nie tylko klasztory, ale i miasta. Spor�d pierwszych szczeg�ln rol graty ^zre" formowane w duchu kluniackim klasztory benedyktyn�w oraz pojawiajce si w tym czasie cysters�w. Obok udziau w podnoszeniu kultury rolnej cystersi przyczynili si zwaszcza wydatnie do udoskonalenia form architektonicznych. Zjawiskiem jednak naprawd przeomowym sta si coraz szerszy udzia ludnoci miejskiej w tworzeniu nowych wartoci kulturalnych. Rozpoczyna si okres swoistego umasowienia kultury, kiedy do wsp�tworzenia jej, np. do budowy wity, wcigano

Winobranie, miniatura Tomasza z Modeny z cyklu Miesice roku

kadego czonka komuny i kiedy wszyscy podobnie korzystali z jej osigni. Nieprzypadkowo jednym z charakterystycznych przejaw�w nowych postaw w miastach sta si rozkwit sztuki, przede wszystkim architektury. Pierwszym najwaniejszym orodkiem ycia komun bya katedra, kt�ra penia rol nie tylko budynku kocielnego, ale r�wnie miejskiego. W niej zbierali si mieszczanie dla dyskutowania o swoich sprawach, w niej odbyway si uroczyste akty, skupiajce ca komun, jak zaprzysienie konsul�w czy powicenie chorgwi. Ambicj komuny byo posiadanie katedry, kt�ra by reprezentowaa jej dostatek i si. Tote powszechnie zabierano si do budowy nowych kocio�w, kt�re miay zami poprzednie.

Nowym deniem w Kociele i w miastach odpowiaday te nowe zaoenia architektoniczne. Staray si one powiza dawne tradycje rzymskie z bizantyjskimi nie przez proste naladownictwo, ale przez stworzenie rozwiza syntetyzujcych oba te style. Nowy styl, zwany romaskim, powsta ju w X w., jednak jego najpenieis7v rozkwit przy-

pad na koniec Xl i na XII w. W spos�b najbardziej oryginalny rozwina si architektura romaska w p�nocnych Woszech, a wic tam, gdzie najwczeniej umocniy si komuny. Znajduje ona swe odbicie w rekonstruowanym w XI w. kociele Sw. Ambroego w Mediolanie czy w kociele w. Michaa w Pawii. Szczytowym osigniciem stylu romaskiego w tej czci Woch jest wszake katedra w Modenie, kt�rej budow rozpoczli mieszczanie w 1099 r. Wzorowany na niej by znakomity w swej architekturze koci� San Zeno w Weronie.

We Woszech rodkowych i poudniowych styl romaski wykazywa wiksz ni na p�nocy zaleno od bazylikowych wzor�w rzymskich. Byy to konstrukcje oparte na zaoeniu centralnym, z kolumnami, ale bez wolty. W Toskanii za przykad takiego stylu moe suy bazylika San Miniato al Monte, kt�rej budow rozpoczto we Florencji w 1018 r. Ozdobna fasada pochodzi z drugiej poowy XI w. Nie od rzeczy bdzie wszake przypomnie, e wanie we Florencji komuna pojawia si do p�no, a autonomi otrzymaa dopiero w latach 1123-1125. Na zaoeniu bazylikowym oparta bya r�wnie katedra w Pizie, z jej wielk kopu i potn fasad. Budow tej katedry Piza rozpocza ju w 1063 r., ale trwaa ona jeszcze przez cay XII w. Nieco tylko p�niejsze, ale powizane z ni architektonicznie, jest baptysterium (z 1153 r.) oraz synna dzwonnica (z 1174 r.). Budowle w Pizie, tworzce swoisty zesp� architektoniczny, naladowany z czasem i w innych miastach, stay si najdoskonalszym na tym terenie powizaniem element�w sztuki pierwotnego chrystianizmu z wpywami bizantyjskimi i romaskimi. Kocioy nawizujce do stylu bazylikowego

Katedra w Pizie

wznoszono w�wczas r�wnie w Umbrii i Lacjum, take w samym Rzymie (najwspanialszy z nich to Santa Maria in Trastevere).

Na poudniu przyjcie nowego stylu zbiego si z pocztkami panowania Norman�w, znajdujcych si pod wpywami francuskich wzor�w romaskich. Niemniej i na obszarze pastwa normaskiego silne pozostay w architekturze tradycje rzymskie i bizantyjskie oraz arabskie: nawet meczet�w nie burzono, ale zamieniano je w witynie katolickie. To przemieszanie si r�nych wpyw�w znalazo szerokie odbicie w sztuce poudnia. Obok wspomnianej katedry w Monreale symbolem przeplatania si tych wpyw�w jest synna mozaika na pododze katedry w Otranto czy wzniesiona sumptem Rogera II kaplica paacowa w Palermo. Zbudowane w tyme czasie tamtejsze kocioy della Martora-na i deirAmiraglio zostay na wz�r bizantyjski wyposaone we wspaniae mozaiki. W drugim z tych kocio�w przedstawia ona Chrystusa koronujcego Rogera. W silniejszym stopniu styl romaski odbi si natomiast na budowanym na przeomie XI i XII w. kociele w. Mikoaja w Bari.

Odrbny typ budownictwa przedstawiaa Wenecja ze swym kocioem w. Marka, kt�ry zosta przebudowany po 1043 r. ze wityni wzniesionej pierwotnie po przeniesieniu relikwii. Koci� opiera si na planie konstantynopolitaskiej bazyliki witych Aposto�w, tj. na krzyu greckim. Nad kadym ramieniem krzya i w miejscach zetknicia si ramion zostaa wzniesiona kopua. Fasada przyja dekoracj typow dla stylu romaskiego, natomiast wewntrz panuje zadziwiajca rozmaito form.

Dominacja stylu romaskiego nie bya wic we Woszech bezwzgldna i zaleaa od tradycji i odrbnoci rozmaitych dzielnic. Dziki talentowi tw�rc�w ten indywidualizm i bogactwo form posuyy za dobry punkt wyjcia dalszego rozwoju sztuki woskiej.

Inne dziedziny tw�rczoci kulturalnej nie miay tak wielkich osigni. Literatura we Woszech w XI i XII w. bya nadal uprawiana prawie wycznie w jzyku aciskim. Tematyka jej wizaa si g�wnie z problematyk religijn. Wyjtek stanowiy dziea historyczne, dotyczce m.in. powstawania komun. Pojawiy si te aciskie poematy o sukcesach wojennych Pizy czy Mediolanu. acina bya zreszt jzykiem urzd�w i uczonych. Ludno m�wia dialektami wywodzcymi si z aciny ludowej, silnie zr�nicowanymi. Dopiero w XII w. wystpia tendencja do tworzenia jzyka narodowego.

W nauce kr�low pozostawaa nadal teologia. Podporzdkowana jej bya filozofia. W por�wnaniu z okresem wczeniejszym interpretacja scholastyczna zawieraa wicej pierwiastk�w racjonalistycznych; pojawio si denie do usystematyzowania doktryny kocielnej i pogbienia jej przez rozumowania i dyskusje. Zaczynay wszake w nauce odzywa si te zainteresowania problematyk pozareligijn. Rozwijao si studium medycyny w Salerno oraz prawa w Bolonii. Take w szkoach, w programie triwium czy kwadrywium, wprowadzono problematyk wieck. Szczeg�lne znaczenie mia wzrost zainteresowa prawem rzymskim. Przeciwstawiajca si prawu feudalnemu spoeczno miejska w koncepcjach prawnych z okresu cesarstwa rzymskiego znajdowaa opar-

ci dla swego stanowiska. Na przeomie Xl i XII w. w Bolonii prawnik Irnerius czyta i komentowa studentom Pandekta Justyniana. W ten spos�b da podwaliny szkole, kt�ra przez glosy i komentarze do Pandekt�w rozsawia bolosk jurysprudencj.

Koci� stara si natomiast przeciwstawi prawu rzymskiemu prawo kanoniczne, kt�re r�wnie wprowadzano w�wczas do szk�. Prawo to zebra w 1140 r. mnich benedyktyski Gracjan, wic ze.sob konstytucje cesarskie, dekrety papieskie i kanony sobor�w. Przygotowany przez niego zbi�r zwany Dekretem Gracjana (Decretum Gratiani) sta si nie tylko pomoc dla szk�, ale uzupeniony p�niejszymi dodatkami zosta z czasem wysany do Bolonii, gdzie suy jako wykadnia prawa kanonicznego. Tekst Gracjana by r�wnie podobnie komentowany przez glosator�w jak prawo rzymskie.

Nadal wszake liczba szk� bya jeszcze niewielka, a znajomo czytania i pisania saba, ograniczona do wskiej elity, g�wnie spor�d kleru i urzdnik�w po miastach czy przy dworach wadc�w. Podstawowym rodkiem przekazu byo sowo i obraz, co jak si mona przekona, znalazo odbicie w charakterze �wczesnej kultury, kt�r dlatego nazwalimy kultur katedry.

KOMUNY W KONFRONTACJI Z CESARSTWEM

Los komun miejskich mia si rozstrzygn przez zmierzenie ich si z cesarstwem. Szybki rozw�j autonomii miejskiej nastpi w latach, kiedy osaba wadza cesarska i po mierci Henryka V toczya si w Niemczech walka midzy ksitami szwabskimi i saskimi o tron. Pierwsi otrzymali wkr�tce nazw gibelin�w, od zamku Weiblingen, rezydencji Hohenstauf�w, drudzy gwelf�w, od imienia zaoyciela dynastii, Welfa I. Z czasem gwelfami nazywano zwolennik�w papiea, gibeli-nami — cesarza. Sabo wadzy cesarskiej umoliwia ugruntowanie si na poudniu Woch Kr�lestwa Sycylijskiego, na p�nocy umocnienie si komun. Niekt�re z nich doszy w�wczas do prawdziwej potgi, jak Mediolan, kt�ry uzaleni od siebie Lodi i Como i zapewni sobie kontrol wanych szlak�w handlowych. Wr�d komun brako wszake jednoci, a w ich ssiedztwie utrzymyway si silne orodki feudalne. Sabaudia i Monferrato na p�nocnym zachodzie, obsadzany zwykle przei Niemc�w patriarchat w Akwilei na wschodzie.

Te okolicznoci umia wykorzysta drugi z kolei cesarz z dynastii Hohenstauf�w, Fryderyk I (1152—1190), zwany przez Woch�w Barba-rossa ze wzgldu na rudy kolor swej brody. By wadc o ywej inteligencji, wielkich ambicjach i elaznej woli. Po uspokojeniu Niemiec uda si do Italii, by przez koronacj na cesarza w Rzymie zapewni sobie stanowisko zwierzchnika caej Europy. Pierwszym krokiem w tym kierunku miao by podporzdkowanie caych Woch przez uzyskanie przewagi nad papiestwem i uzalenienie Kr�lestwa Sycylii. Komuny p�nocnowoskie nie stanowiy dla problemu.

Pozyskanie papiea nie byo trudne. Papiestwo czuo si zagroone potg Sycylii, przeywao take kryzys w Pastwie Kocielnym spowo-

dowany sukcesami komuny rzymskiej. Tworzya j drobna szlachta, rzemielnicy i mniejsi kupcy, walczcy z arystokracj. W 1143 r. zgromadzenie ludowe powoao na Kapitolu swe wadze wzorowane na republice rzymskiej z senatem i patrycjuszem na czele. Arystokraci nie mogli si upora z t komun, gdy w Rzymie pojawi si ucze Abelarda, Arnold z Brescii, usunity z powodu swych radykalnych pogld�w z Francji. Domagajc si powrotu chrzecijastwa do swej pierwotnej czystoci, Arnold przyby przez Szwajcari i Czechy do stolicy papieskiej. Tutaj wystpi jako rzecznik powrotu Kocioa do ub�stwa i penego oddzielenia wadzy ziemskiej i duchownej. Popar wic prawa komuny do rzdzenia Rzymem, uwaajc, e papie powinien powr�ci do funkcji czysto religijnych. Kazania Arnolda wywary olbrzymi wpyw na ludno i na uksztatowanie si wadz republikaskich w Rzymie.

Gdy poprzednikowi nie udao si odzyska wadzy w Rzymie, papie Hadrian IV, Anglik z pochodzenia, zdecydowa si szuka poparcia u Fryderyka I. Barbarossa w 1154 r. przyby do Woch, koronowa si elazn koron w Pawii, po czym na zjedzie w Roncaglii okreli zasady swej polityki. Fryderyk uzna za niewane wszelkie zmiany naruszajce prawa monarsze i senioralne. Te decyzje, kt�re miay odwr�ci czy zahamowa przemiany, jakie nastpiy w cigu ostatniego wieku, nie zostay przyjte przez wikszo komun. Fryderyk I zadowoli si na razie podporzdkowaniem sobie kilku wanych strategicznie miast, po czym uda si do Rzymu po koron cesarsk.

Wtedy wanie spotkanie z Hadrianem IV w Viterbo zainicjowao okres wsp�dziaania cesarza z papieem. Barbarossa wkroczy do Rzymu, wyda na ka jako heretyka Arnolda z Brescii, nie uzna praw komuny do dysponowania koron cesarsk, ale przyj j z rk Hadriana IV. Nie ukrywa przy tym, e zamierza przywr�ci supremacj cesarza nad Rzymem i Kocioem. Wadc Kr�lestwa Sycylijskiego, Wilhelma I Zego, uzna za uzurpatora i podj zabiegi, by obali go z tronu. Po zdobyciu Spoleto musia jednak wr�ci do Niemiec, co Wilhelmowi uatwio zdawienie antynormaskiego powstania w Apulii, popieranego przez Bizancjum. Doszo te do porozumienia midzy kr�lem sycylijskim a papieem, zaniepokojonym pretensjami Barbarossy.

Tymczasem w 1158 r. Fryderyk I wraz z siln armi, wspomagan przez miejscowych feuda�w i niekt�re komuny miejskie, zjawi si w p�nocnych Woszech. Na drugim zjedzie w Roncaglii Fryderyk ponowi swe postanowienia. Dla cesarza zastrzega prawo nominacji urzdnik�w miejskich, wybijania monety, poboru podatk�w; zakazywa tworzenie lig midzy miastami czy zwizk�w mieszczaskich. dania Fryderyka poparli juryci boloscy, uznajc zgodnie z prawem rzymskim cesarza za r�do praw i wadzy. Czuwa nad wykonaniem postanowie cesarza mieli jego przedstawiciele, podestowie (w wikszoci Niemcy) wysani do miast lombardzkich.

Wikszo komun zn�w nie uznaa tych postanowie, a wysannik�w cesarza przepdzono. Wtedy Fryderyk przystpi do otwartej walki z komunami. Zdobyta po p�rocznym obleniu Crema poddana zostaa cakowitemu zniszczeniu. Podobny los spotka w 1162 r. po dwuletniej

obronie Mediolan. Cesarscy onierze spalili miasto, zburzyli mury; dawni mieszkacy mogli osiedli si na przedmieciach pod wadz podesty. Pod wraeniem tych drastycznych krok�w inne komuny podporzdkoway si cesarzowi. Trwae odrodzenie wadzy cesarskiej byo ju jednak w Italii niemoliwe.

Zanim Fryderyk zdoa rozprawi si z komunami lombardzkimi, mia zmobilizowan przeciwko sobie potg Kocioa. Wbrew yczeniu cesarza konklawe powoao na papiea kardynaa Rolanda Bandinellego, kt�ry nie kry si z krytycznym stanowiskiem wobec pretensji Barbarossy. Przybra on imi Aleksandra III (1159 — 1181) i zapewni sobie poparcie wikszoci kleru, mimo e Fryderyk doprowadzi do wyboru antypapiea. Aleksander III rzuci wtedy na cesarza ekskomunik, na kt�r ten odpowiedzia najazdem na Pastwo Kocielne. Aleksander schroni si we Francji i doczeka chwili, gdy opozycja zacza podnosi gow w Niemczech, by powr�ci do Woch.

Tymczasem w konflikt z Barbaross popada Wenecja. Wykorzystaa ona niezadowolenie miast lombardzkich z rzd�w podest�w cesarskich i utworzya w 1164 r. Lig Werosk, w kt�rej skad weszy najwaniejsze miasta marchii weroskiej. Gdy Aleksander III rzuci now ekskomunik na cesarza, zwalniajc jego poddanych z przysigi wiernoci, ruch zaczai si rozszerza. Nowy zwizek zorganizowaa Cremona; przyczyli si do niego Mediolaczycy, kt�rym obiecano odbudow miasta. Po nieudanej wyprawie Fryderyka I na Rzym oba zwizki komun zawary porozumienie. W ten spos�b w grudniu 1167 r. powstaa Liga Lombardzka, jednoczca wikszo miast p�nocnych Woch. Program polityczny ligi, popieranej przez Aleksandra III, przewidywa ograniczenie zalenoci od cesarza do formalnego hodu i skromnych kontrybucji. Liga zdobya sobie poparcie Kr�lestwa Sycylii i Bizancjum, przystpia do odbudowy Mediolanu oraz zaoya nowe miasto, nazwane ku czci papiea Alessandri. Miao ono znaczenie strategiczne, jako zapora przeciwko wiernemu cesarzowi margrabstwu Monferrato.

Po uporaniu si z opozycj w Niemczech w 1174 r. Fryderyk I na czele armii zn�w pojawi si we Woszech. Podjta przez niego pr�ba zdobycia Alessandrii nie przyniosa powodzenia. Gdy za zacz dziaania przeciwko Mediolanowi, 29 maja 1176 r. doszo pod Legnano nad rzek Ticino do bitwy z wojskami Ligi. W pierwszej fazie bitwy sukcesy odnosia jazda niemiecka, ostatecznie jednak skupione wok� symbolicznego carroccio (wozu z krzyem, sztandarami miejskimi i dzwonem dajcym sygna do ataku) oddziay piechoty, zwaszcza mediolaska „kompania mierci", powstrzymay impet niemiecki i przystpiy do przeciwnatarcia, zakoczonego pogromem wojsk Fryderyka I, kt�ry sam ledwo uszed mierci.

W ten spos�b, jak m�wi Luigi Salvatorelli, „kolumny lombardzkie, reprezentujce now Europ, odniosy zwycistwo nad starym wiatem cesarsko-feudalnym". „Kupcy" zwyciyli wyspecjalizowanych w swym rzemiole rycerzy, anachroniczne za denia cesarzy doznay cakowitej kompromitacji. Bya to decydujca klska uniwersalizmu cesarskiego.

Pene wyzyskanie sukcesu okazao si niemoliwe wskutek wewntrz-

nego rozbicia obozu antycesarskiego. Wr�d komun odyy dawne obawy i rywalizacja. Natomiast Aleksander III uzna, e po klsce cesarza powinny ulec wzmocnieniu uniwersalistyczne pretensje papie-stwa. Rozpocza si rozgrywka dyplomatyczna. Ju na jesieni 1176 r. doszo do porozumienia Fryderyka I z Aleksandrem III w Anagni. Za odwoanie ekskomuniki cesarz zobowiza si uzna papiea, przyzna Kocioowi wszelkie dawne regalia i prawa, cznie z pretensjami do spadku po Matyldzie toskaskiej, oraz zrezygnowa z kontroli nad Rzymem. Odby si uroczysty akt pojednania Aleksandra z Fryderykiem, kt�ry musia pa na kolana przed papieem. Aleksander za doszed do porozumienia z komun rzymsk i zwoa nowy sob�r lateraski, kt�ry ostatecznie przekreli pretensje cesarza do aprobowania elekcji papieskiej, postanawiajc, e zasadniczym warunkiem objcia tronu jest uzyskanie ^2/3 gos�w na konklawe.

Za przykadem papiea posza cz komun, zawierajc separatystyczne porozumienia z Fryderykiem I. Liga Lombardzka ulegaa rozkadowi. W tych warunkach pok�j zawarty z komunami 25 lipca 1183 r. w Konstancji nosi pozory sukcesu cesarskiego. By to jakby akt aski Fryderyka wobec zbuntowanych miast. Cesarz przyzna jednak miastom prawo zrzeszania si w ligi, zacigania wojska, wyboru wasnych urzdnik�w, korzystania z regali�w. Cesarz zatrzyma prawo apelacji do trybuna�w cesarskich w najwaniejszych sprawach karnych i cywilnych, za-przysiganie mu wiernoci przez konsul�w po obiorze, a przez cae komuny co 10 lat, oraz prawo spiy, czyli dostarczania mu ywnoci i pienidzy w czasie podr�y przez Wochy. Chocia wic wr�d historyk�w nie ma zgody co do tego, kt�ra strona wycigna wicej korzyci z ukadu, komuny ostatecznie zapewniy sobie uprawnienia, z kt�rych faktycznie korzystay przed zjazdem w Roncaglii. Fryderyk musia zrezygnowa ze swych plan�w wprowadzenia scentralizowanych rzd�w we Woszech. Niemniej jego pozycja bya silna, o czym wiadczy choby zawarcie z nim przez Mediolan antypapieskiego przymierza w 1185 r. Mediolan uzyska w�wczs moliwo odbudowy Cremy.

Pok�j w Lombardii mia uatwi Fryderykowi I podporzdkowanie sobie poudnia Woch. Skorzysta wic z tego, e kr�l sycylijski Wilhelm II Dobry popad w konflikt z Bizancjum i szuka sprzymierzeca, by ofiarowa mu pomoc w zamian za maestwo swego syna i nastpcy, Henryka, z Konstancj, c�rk Rogera II, prawdopodobn nastpczyni tronu wobec bezdzietnoci Wilhelma. Po mierci Fryderyka I w czasie trzeciej krucjaty Henryk VI (1190 — 1197) potrafi skutecznie kontynuowa jego polityk i wzmocni jak nikt przed nim pozycj cesarza we Woszech. Pokona on innych pretendent�w do tronu sycylijskiego i po mierci najpowaniejszego z nich, Tankreda, ksicia Lecce, w toku bezwzgldnie prowadzonej walki zdoby cae kr�lestwo i koronowa si na kr�la w Palermo w 1194 r. Wypracowana z trudem przez papiey r�wnowaga si we Woszech zostaa zniszczona.

Mao realne byo wszake rzeczywiste zjednoczenie poddanych cesarzowi terytori�w. Niemoliwe okazao si zapewnienie dziedzicznoci tronu ani na Sycylii, ani w Niemczech. Trudno te powiedzie, jakie

szans trwaoci miaa polityka centralizacji na terenie Woch rodkowych i p�nocnych. Henryk VI opiera si w niej na Niemcach, kt�rych powoywa na stanowiska wikariuszy reprezentujcych wadze cesarsk w Italii lub kt�rym przekazywa zwierzchnictwo w ksistwach rodkowo-woskich. Budzio to niezadowolenie. W kocu niespodziewana mier cesarza pooya kres caej potdze, kt�r Henryk zdoa skupi w swym rku. Cesarstwo pogryo si ponownie w dugotrwaym kryzysie.

VI. NIEUDANE PR�BY STWORZENIA KR�LESTWA BOEGO NA ZIEMI I KRYZYS TRADYCYJNYCH ORODK�W WADZY

TEOKRACJA

INNOCENTEGO III

szczeg�lnym zbiegiem okolicznoci w tym samym czasie, kiedy rozpaday si zrby budowanego z wysikiem przez Hohenstauf�w cesarstwa uniwersalistycznego, na tron papieski powoany zosta jednomylnie Lotariusz hr. de Segni, kt�ry jako Innocenty III (1198- 1216) sta si najwybitniejszym przedstawicielem uniwersalizmu papieskiego. Starannie wyksztacony w zakresie prawa na uniwersytecie boloskim, a teologii - paryskim, by czowiekiem niespoytej energii, ywego umysu i elaznej konsekwencji. Zaczyna sw�j pontyfikat z gbokim przekonaniem o szczeg�lnej misji Kocioa i papiestwa, kt�r do koca ycia stara si realizowa. Byy to zaoenia teokratyczne, bliskie ideom Grzegorza VII. Zgodnie z nimi caa Europa chrzecijaska powinna sta si zjednoczonym pastwem feudalnym, kt�rego gow byby papie. W jego rku pozostawaby miecz duchowy, gdy ziemski powierzaby innym wadcom. Take cesarz musiaby uznawa supremacj papiea, kt�ry jako reprezentant Boga na ziemi mia prawo dysponowa koron cesarsk. Sam Innocenty III m�wi o tym w nastpujcych sowach: „B�g, stw�rca wiata, umieci na niebie dwie gwiazdy dla owietlenia go: soce za dnia i ksiyc w nocy. Podobnie na firmamencie Kocioa powszechnego umieci dwa najwysze autorytety: papiestwo, kt�re wada nad duszami, i monarchi, kt�ra wada nad ciaami. Ale pierwsza jest wysza ni druga. Jak ksiyc otrzymuje swe wiato od soca, podobnie wadza cesarska otrzymuje cay sw�j splendor i presti od wadzy papieskiej". Tworzone przez Innocentego III teokratyczne pastwo chrzecijaskie miaoby si sta realizacj Kr�lestwa Boego na ziemi.

Dziaalno sw zacz Innocenty od uporzdkowania spraw Rzymu i Woch rodkowych. Nie zadowoli si przyjtym przez poprzednik�w kompromisem z komun rzymsk, ale doprowadzi do likwidacji senatu, zastpienia go przez wyznaczanego przez siebie senatora i odzyskania prawa nominacji urzdnik�w miejskich. Z kolei wykorzysta panujce we Woszech niezadowolenie z panoszenia si wyznaczonych przez Henryka VI niemieckich urzdnik�w i ksit. Antygi-beliski* wystpienia ludnoci woskiej przepdziy w kr�tkim czasie tych przedstawicieli wadzy cesarskiej. Otworzyo to moliwo wczenia do

Pastwa Kocielnego marchii ankoskiej, ksistwa Spoleto i hrabstwa Assyu oraz umocnienia autorytetu papieskiego w Umbrii i Romanii. Wykorzystujc budzce si poczucie wsp�lnoty narodowej, zapowiadajc, e papie powinien myle o interesach Woch „wicej ni o jakichkolwiek innych", pozyska sobie r�wnie poparcie Ligi Toskaskiej, kt�ra jednoczya komuny tej prowincji.

Wzrost antyniemieckich nastroj�w w Kr�lestwie Sycylijskim uatwi Innocentemu III porozumienie ze sprawujc tam regencj Konstancj. Po jej rychej mierci papieowi przypada opieka nad maoletnim synem cesarza, Fryderykiem. Przeciwko regencji papieskiej wystpia w�wczas fakcja cudzoziemska na Sycylii, wspierana przez Piz i Genu, kt�re staray si wykorzysta osabienie wadzy monarszej do powikszenia swych uprawnie handlowych na Sycylii. Niemiecki feuda Maruardo, osadzony poprzednio przez Henryka VI w Toskanii, zdoa podporzdkowa sobie wikszo wyspy. Innocenty III potrafi jednak zorganizowa przeciwko niemu siln opozycj i po kilku latach anarchii doprowadzi Kr�lestwo do stabilizacji pod rzdami modego Fryderyka. Spodziewa si, e zapewni w ten spos�b Kocioowi silne poparcie ze strony wadcy Sycylii.

P�niej papie wmiesza si do toczcych si w Niemczech walk o koron. Doszo tam do podw�jnej elekcji Filipa szwabskiego

i Ottona IV. Innocenty pocztkowo opowiedzia si po stronie Ottona, jednak gdy ten po mierci swego przeciwnika i koronacji na cesarza zacz wysuwa pretensje do ziem wieo wcielonych do Pastwa Kocielnego i do Kr�lestwa Sycylii, papie nie tylko rzuci na niego eks-komunike. wzywajc do walki z nim Lig Lombardzk i Toskask, ale r�wnie w porozumieniu z kr�lem Francji, Filipem Augustem, wysun kandydatur modego Fryderyka do tronu. Fryderyk zobowiza si nigdy nie czy tronu niemieckiego i sycylijskiego, po czym po rozprawie z Ottonem IV zosta powszechnie uznany w Niemczech. W zamian przyzna papieowi zwierzchnictwo nad Korsyk i Sardyni. Te walki o koron cesarsk pogbiy wszake rozbicie wewntrzne we Woszech p�nocnych i rodkowych. Istnia tutaj bowiem ostry podzia na zwolennik�w papiea, gwelf�w, i zwolennik�w cesarza, gibelin�w. Obejmowa on cae miasta i terytoria, tak np. Mediolan zwiza si blisko z gwelfami. Niekiedy jednak dochodzio do rozbicia wewntrznego i w samych komunach, jak byo we Florencji. Uniwersalistyczne tendencje papiestwa znalazy take odbicie w stosunku innych pastw europejskich do Rzymu. Wiele kraj�w uwaao papiea za najwyszego zwierzchnika wiata chrzecijaskiego. Uznanie si za wasala papiestwa wizao si przy tym z opatami na rzecz Stolicy Apostolskiej. Niemniej autorytet papieski uznali angielski Jan bez Ziemi i francuski Filip August. W Hiszpanii papie wpyn na oywienie rekonkwisty, by r�wnie jednym z inicjator�w czwartej krucjaty, zakoczonej zdobyciem Bizancjum. Apogeum potgi papiestwa przypado na IV sob�r lateraski w 1215 r. Przybyli na biskupi i przedstawiciele caej chrzecijaskiej Europy, take z Polski. Papie potwierdzi przyznanie korony cesarskiej Fryderykowi, zapowiedzia bezwzgldn walk z herezjami i domaga si zaostrzenia dyscypliny wr�d kleru. Wezwa te do nowej krucjaty, kt�ra miaa wyzwoli opanowan ponownie przez muzuman�w Ziemi wit. Wr�d przygotowa do krucjaty zmar w nastpnym roku. Jego program teokratyczny nie przetrwa dugo. Upokorzenie autorytetu cesarskiego oywio siy narodowe w Europie. Wikszo pastw nie tylko skorzystaa ze saboci wadzy cesarskiej, ale odrzucia r�wnie teokratyczne pretensje papiey. Utworzenie zjednoczonego pastwa chrzecijaskiego przerastao moliwoci papiestwa.

ODRODZENIE YCIA RELIGIJNEGO JAKO PODSTAWA SPOECZESTWA SPRAWIEDLIWOCI

Autorytet, kt�ry zdobyo sobie papiestwo w dobie Innocentego III, opiera si zar�wno na osobistych walorach papiea, jak i na sprawnej organizacji Kocioa. Nie znaczy to, by Koci� by wolny od wewntrznych sprzecznoci i by teokratyczne pretensje papiestwa popiera og� wiernych. W Kociele bowiem rysowa si, wzrastajcy w miar krzepnicia jego materialnej potgi, rozam midzy zwizanym z porzdkiem feudalnym klerem, zwaszcza wyszym, a mas wiernych, szczeg�lnie po miastach. Rozw�j duych orodk�w miejskich, tworzenie si nowych

postaw i potrzeb kulturalnych pocigay za sob take zmiany w odniesieniu do ycia religijnego. Budziy si wtpliwoci, czy goszona przez duchowiestwo interpretacja doktryny chrzecijaskiej jest zgodna z Ewangeli. Przeciwiestwa miedzy uznanymi zasadami czystoci i ub�stwa a faktycznym sposobem i poziomem ycia kleru wywoyway krytyk i dania ograniczenia ziemskiej wadzy Kocioa. G�wny jego wysiek powinien si obr�ci na podniesienie poziomu moralnego spoeczestwa.

Nowe warstwy spoeczne w miastach wysoko ceniy sobie sw godno i niezaleno od potg feudalnych, krytykoway te ostro wszelkie przejawy lekcewaenia zasad moralnych przez kler, zwaszcza biskup�w. Jak bya ju mowa, warstwy te popieray ruch reformy Kocioa w XI w. i papiey Aleksandra II i Grzegorza VII. W miar jednak jak papiestwo koncentrowao swe wysiki na rywalizacji z cesarstwem o zakres wadzy, malay powizania midzy nim a ludem. Prowadzio to do pr�b samodzielnego odczytywania Ewangelii, wysuwania jako podstawowych zasad chrzecijaskich ub�stwa, prostoty, czystoci. Pojawiy si tendencje mistyczne. Kalabryjczyk Joachim z Fiore (ok. 1130—ok. 1201) zapowiada zblianie si nowej ery ludzkoci, ery witego Ducha, kiedy to zapanuje powszechna sprawiedliwo, wyr�wnanie krzywd, zapewnienie dla wszystkich ponionych (a wic chop�w i plebsu miejskiego) wolnoci i pokoju. Inni mistycy gosili rychy sd ostateczny, na kt�rym zapanuje sprawiedliwo boska.

Nie wszyscy jednak byli skonni czeka na interwencj bosk. Pojawiay si ruchy, kt�re usioway wprowadza w ycie nowe zasady, lepiej odpowiadajce mentalnoci i potrzebom ycia mieszczaskiego. Przykad da Arnold z Brescii, kt�rego stracenie nie doprowadzio do cakowitego wytpienia jego pogld�w, ywych wr�d uczni�w i naladowc�w. W p�nocnych Woszech zyskiwaa zwolennik�w po miastach nauka mieszczanina z Lyonu, Piotra Valdes. Nawoywa on do praktykowania ub�stwa i goszenia pokuty. Mimo odrzucenia doktryny waldens�w przez Koci� i rzucenia na nich ekskomuniki w 1184 r. nie zaprzestali oni propagowania swych idei. Okoo 1210 r. wyodrbni si w p�nocnych Woszech ruch bardziej radykalny, „ubogich lombardzkich" (poveri Lombardi). Nie uznawali oni wanoci akt�w religijnych dokonywanych przez niegodnych ksiy, tworzyli wic wasne gminy, w kt�rych udzielano sakrament�w, odrzucali kult witych i obraz�w, odpusty, wiar w czyciec. Na powstanie tego kierunku miaa wpyw zapewne doktryna katar�w, kt�rzy — silni w Prowansji — mieli te wyznawc�w w komunach p�nocnych Woch w pocztkach XIII w: Katarzy nawizywali do manicheizmu i uwaali ycie za przejaw odwiecznej walki dobra ze zem. Niezbdna dla zwycistwa dobra bya cisa asceza, do kt�rej byli zobowizani zwaszcza „doskonali", tworzcy hierarchi ich kocioa. Katarzy nie tylko odrzucali wiele element�w doktryny chrzecijaskiej, ale atakowali te same podstawy spoeczestwa redniowiecznego, kwestionujc przysigi, wojny, kar mierci, uprawnienia wadz cywilnych.

Zar�wno papiestwo, jak i cesarstwo uznaway te ruchy religijne za grob dla ustalonego porzdku i nie cofay si przed najostrzejszymi

rodkami w ich zwalczaniu. Gdy nie wystarczay ekskomuniki, odwoywano si do siy. Fryderyk Barbarossa ogasza sekciarzy banitami i nakazywa usunicie z kraju. Jego wnuk Fryderyk II wprowadzi kar mierci przez spalenie na stosie. Pocztkowo przeladowanych chroniy komuny. Z czasem wszake i wr�d nich zapanowa duch nietolerancji. Traktowani jako heretycy, sekciarze naraeni byli na ostre represje. Innocenty III przyczyni si do zorganizowania krucjaty przeciwko katarom w Prowansji, a gdy mimo to nie zdoano ich wytpi, doprowadzi na soborze lateraskim do powoania specjalnej instytucji, zajmujcej si wykrywaniem i karaniem heretyk�w — inkwizycji (zwanej te witym Oficjum). Pocztkowo by to organ biskupi, za Grzegorza IX zosta jednak podporzdkowany bezporednio papieowi, kt�ry go przekaza w rce zakonu dominikan�w. Postpowanie inkwizycji r�nio si od sd�w kanonicznych. Nie dopuszczano adwokat�w, dla uzyskania zezna posugiwano si torturami. Powszechn kar bya konfiskata d�br na rzecz Kocioa. Wyroki mierci, zwykle spalenie na stosie, wykonyway wadze wieckie. Do wsp�pracy z inkwizycj wzywane byo cae spoeczestwo: domagano si denuncjowania lub szukania heretyk�w, pilnowania ich, uczestniczenia przy wykonywaniu wyrok�w.

Mimo wszystkich tych wysik�w w pocztkach XIII w. ruch opozycyjny wobec oficjalnego Kocioa by niezwykle silny we Woszech Jeeli Koci� mia wyj z tych zmaga zwycisko, konieczne by, nie represje, lecz gruntowna reforma ycia religijnego, danie posuchu tym daniom, kt�re skaniay wiernych do czenia si z wystpieniami uznanymi za heretyckie. Dostrzegajc rzeczywisty zapa religijny wr�d szerokich mas ludnoci, jednostki najbardziej energiczne, a zarazem wiadome istniejcych potrzeb, przeniosy walk o wprowadzenie nowych form ycia religijnego na paszczyzn wewntrznokocieln. Realizacja idea�w ewangelicznych nastpowaaby przy zachowaniu posuszestwa wobec wadz kocielnych. Z tych wanie przesanek, bliskich w gruncie rzeczy pierwotnemu duchowi waldens�w, wyoni si ruch franciszkaski.

Tw�rc jego by Giovanni Bernardone z Assyu (ok. 1182—1226), syn zamonego kupca umbryjskiego. Wskutek powanego kryzysu religijnego porzuci on wesoe ycie modziecze i wyrzekszy si wszystkiego na wz�r Chrystusa wraz z dwoma towarzyszami, przybrawszy imi Franciszek, sta si wdrownym kaznodziej, yjcym w cakowitej ndzy. Jego proste kazania, w kt�rych wzywa do mioci Boga i bliniego i odrzucenia bogactw, cieszyy si wielk popularnoci wr�d ludu. Szybko wzrastaa liczba jego naladowc�w. Franciszek nie wystpowa przeciwko Kocioowi, tote papie Innocenty III dostrzeg korzyci, jakie mogo przynie podporzdkowanie mu tego ruchu. W 1209 r. papie uzna now regu, kt�r Franciszek dla podkrelenia pokory nazwa regu Braci Mniejszych. Pocztkowo Franciszek zamierza stworzy do lune zrzeszenie, zajmujce si kaznodziejstwem religijnym i moralnym, bez adnej wasnoci i bez prawa penienia funkcji kapaskich. Jednak w Kurii Rzymskiej zjawia si tendencja,

reprezentowana przez p�niejszego papiea Grzegorza IX, do przeksztacenia zgromadzenia w zakon. Mimo niechci samego zaoyciela, jeden z jego konfratr�w, Elia, wsp�dziaa przy przygotowaniu nowej reguy, kt�ra zostaa aprobowana przez papiea w 1223 r. Na podstawie tej nowej reguy Bracia Mniejsi zobowizani byli prowadzi ycie zakonne i mieszka w klasztorach podporzdkowanych wadzom zakonnym z generaem zakonu na czele. r�dem utrzymania zakonnik�w miaa si sta nie praca, jak chcia Franciszek, ale jamuna. Franciszek, otoczony za ycia powszechn' czci, zosta kanonizowany w dwa lata po swej mierci (1228). Wzniesiony nad jego grobem w Assyu koci� sta si jednym z najsynniejszych sanktuari�w Kocioa katolickiego.

w. Franciszek w swych kazaniach stara si odwoa do najpierwotniejszego sensu bytowania ludzkiego i poczucia wsp�lnoty, potpiajc wszelkie nienawici, kt�re tylko zakrwawiy ziemi. W prosty spos�b umia powiedzie o czowieku i Bogu to, czego nie potrafili wyrazi ani teologowie, ani uczeni. Pozosta te symbolem uniesienia mistycznego i humanistycznego swej epoki.

Po mierci w. Franciszka jego zakon prdko rozpowszechni si po caej Europie. Nastpi jednak rozam wr�d samych franciszkan�w na spirytua�w i konwentua�w. Pierwsza grupa, surowsza, daa

cisego trzymania si zasady ub�stwa i dokadnego przestrzegania reguy wprowadzonej przez zaoyciela. Doprowadzia ona jednak do skrajnoci. Pod wpywem joachimit�w - zwolennik�w Joachima z Fiore — niekt�rzy jej czonkowie skonni byli uwaa w. Franciszka za prekursora kr�lestwa Ducha witego, a zakon za g�wne narzdzie w jego przygotowaniu. Wyznaczyli nawet pocztek nowej ery na 1260 r. i nawoywali do surowej pokuty. Zbiega si z tym wtedy fala zbiorowego samobiczowania. Praktyki te przyjy si na trwae we Woszech i flagellanti — biczownicy, tworzyli z czasem rodzaj bractw laickich. Natomiast drugi odam franciszkan�w odstpi od pierwotnej surowoci reguy i zgodzi si na posiadanie przez klasztory d�br. Ten wanie kierunek zdoby sobie peniejsze uznanie wr�d zakonnik�w. Powstay wszake i zakony o bardziej surowej regule, jak karmelici (1247) czy augustianie eremici (1256).

Na wz�r zakonu franciszkan�w powsta r�wnie zakon eski klarysek, zaoony przez w. Klar, szlachciank, kt�ra pod wpywem w. Franciszka podja nowe ycie, pene wyrzecze i ascezy. Dla wiernych, kt�rzy nie decydowali si na prowadzenie ycia zakonnego, ale chcieli oddawa si praktykom religijnym na wz�r w. Franciszka, zosta utworzony tzw. trzeci zakon, czyli tercjarstwo, poprzez kt�re franciszkanie zdobyli sobie znaczne wpywy w spoeczestwie.

Jednoczenie niemal z zakonem franciszkan�w powsta zakon dominikan�w, zaoony przez Hiszpana Dominika Guzmana, p�niej kanonizowanego, kt�rego regua zostaa zatwierdzona w 1215 r. By to r�wnie zakon ebraczy, ale nastawiony g�wnie na zwalczanie herezji; std szczeg�lna waga przypisywana poznaniu teologii, a take oddanie w rce tego zakonu inkwizycji. Kaznodzieje dominikascy synli nie tylko z surowego ycia, ale i z umiejtnoci przeciwstawiania si tezom sprzecznym z doktryn katolick. W licznych miastach woskich powstay klasztory dominikaskie, kt�re albo wsp�dziaay z franciszkanami w zabiegach o odnow ycia religijnego wr�d najszerszych warstw, albo z nimi rywalizoway o „rzd dusz".

W obu tych zakonach Koci� znalaz penych oddania obroc�w wiary, skorych do powice i ryzyka. Franciszkanie i dominikanie atwiej ni kler wiecki trafiali do warstw uboszych, bliszych im warunkami ycia. Nie wahali si te gosi zasad chrzecijaskich wr�d wyznawc�w innych religii, w Syrii, Indiach, nawet w Chinach.

Nie jest atwo okreli gboko wpywu odrodzenia religijnego w XIII w. na postawy moralne spoeczestwa woskiego. Epizodem pozosta wielki ruch „alleluja" z 1233 r., kiedy za wezwaniem kaznodziej�w dominikanina Jana z Vicenzy i franciszkanina Antoniego z Padwy liczne miasta Woch zobowizay si do pojednania i pokoju. Jeeli nawet takich wystpie bywao wicej, nie przyniosy one gruntownego przeomu. Demokratyzacja komun, kt�ra nastpia nie bez zwizku z tymi postawami, okazaa si zjawiskiem przejciowym. Najbardziej oywczym zdrojem stao si odrodzenie religijne dla sztuki i literatury.

KONCEPCJA CESARSKA ABSOLUTYZM

Uniwersalizm papieski nie sprzyja moliwociom zjednoczenia Woch. Okrzepnicie Pastwa Kocielnego utrudniao tego rodzaju procesy, podobnie jak polityka papieska zmierzajca do utrzymywania wzgldnej r�wnowagi midzy p�noc a poudniem Woch przy jednoczesnym utrwalaniu ich odrbnoci pastwowej. Pod tym wzgldem lepsze perspektywy otwiera dla Woch program ograniczenia Kocioa do spraw duchowych, bez wzgldu na to, czy by wysuwany w imi postulatu ub�stwa ewangelicznego, czy w imi uniezalenienia wadzy wieckiej. Po mierci Innocentego III wanie ten drugi program mia znale znakomitego wykonawc w osobie Fryderyka II (1197-1250). Dawna rywalizacja midzy cesarstwem a papiestwem przybraa za jego panowania posta konfliktu midzy dcym do umocnienia swej penej suwerennoci pastwem a Kocioem, kt�ry broni swych dotychczasowych przywilej�w i immunitet�w. Problem, jakie pastwo zdolne jest najlepiej realizowa zasady „kr�lestwa sprawiedliwoci na ziemi", Fryderyk II rozstrzyga przy tym stanowczo — monarchia absolutna.

Fryderyk II czy w sobie cechy niemieckich i normaskich przodk�w: ywo umysu, niestrudzon energi, zdolnoci organizacyjne, a zarazem sceptycyzm religijny, r�do jego tolerancji m. in. wobec islamu, a take swobody obyczajowej. Staranne wyksztacenie pozwolio mu zdoby bardziej otwart koncepcj ycia, ni bywao to przecitnie u jego wsp�czesnych. Chyba te dlatego by zar�wno przeciwnikiem praw feudalnych, jak wolnoci komun czy przywilej�w Kocioa. Spodziewa si, e zdoa je zwalczy przez stworzenie silnej, scentralizowanej monarchii absolutnej, kt�ra zr�wnaaby stanowisko poddanych wobec wadcy. Fryderyk nie podziela w zakresie stosunk�w politycznych koncepcji uniwersalistycznych swego ojca i dziadka. Cesarstwo pozostawao dla niego tylko jednoci moraln i duchow przy zapewnieniu penej niezalenoci politycznej innych wadc�w. Fryderyk II rezygnowa wic z podporzdkowania sobie caej Europy chrzecijaskiej, zadowala si utrwaleniem swej wadzy w Niemczech, natomiast g�wny wysiek obr�ci na przeksztacenie Kr�lestwa Sycylijskiego, a z czasem caych Woch, w scentralizowane, biurokratycznie rzdzone pastwo absolutne. Wykorzystujc sw potg ekonomiczn i wojskow i opierajc si na dowiadczeniach kr�l�w z dynastii normaskiej, Fryderyk stara si stworzy na poudniu pastwo, w kt�rym wszyscy musieliby si podporzdkowa istniejcym prawom i woli suwerena, kt�ry jednoczenie by i najwyszym prawodawc. Podstawowym prawem stay si ogoszone w 1231 r. Konstytucje z Melfi. Wychodziy one z zaoe, e cesarz jest realizatorem woli Boej na ziemi i uosobieniem sprawiedliwoci. Zawarte w nich przepisy koncentroway ca wadz w rku monarchy i eliminoway wszelkie autorytety wystpujce poprzednio obok kr�la. Dotyczyo to r�wnie Kocioa, m.in. zakazane zostay wszelkie donacje d�br na rzecz Kocioa. Zniesiono elekcje urzdnik�w, take miejskich: mieli oni wykonywa swe

funkcje tylko na podstawie zgody kr�la. W rezultacie nastpio zahamowanie rozwoju komun na poudniu, osabienie pozycji wielkich feudal�w oraz podporzdkowanie Kocioa jurysdykcji i fiskalizmowi monarszemu. Kler utraci sdownictwo nad wieckimi i m�g si odwoywa do Rzymu tylko w sprawach kocielnych. Rozbudowana zostaa scentralizowana i zhierarchizowana administracja. G�wnym jej organem bya Wielka Kuria (Magna Curia) pod przewodnictwem Wielkiego Justycjariusza oraz kierujca finansami Izba Rachunkowa. Na czele rzd�w prowincjonalnych stali justycjariusze z podkomorzymi (camerarii) jako kierownikami spraw finansowych. Wzrost dochod�w umoliwia zwikszenie liczby wojska, zalenego od monarchy, oraz rozbudow floty.

Kadrowe potrzeby biurokracji oraz og�lny rozw�j kulturalny stara si Fryderyk II zapewni przez zaoenie w 1224 r. uniwersytetu w Neapolu. Jak przystao na wadc absolutnego, zabroni zarazem modziey uczszcza na jakiekolwiek uczelnie zagraniczne, by cilej powiza wyksztacenie ze swym pastwem. Nie udao mu si wszake osign penej kontroli nad �wczesnymi intelektualistami. Siy Kr�lestwa Sycylijskiego nie day mu te dostatecznej podstawy do realizacji jego dalekosinych plan�w woskich. Sabsza bowiem bya ju wtedy ekonomiczna pozycja poudnia ni p�nocy. Wystarczy stwierdzi, e Wochy p�nocne miay dwukrotnie liczniejsz ludno ni Kr�lestwo Sycylii, e na 26 miast woskich, kt�rych ludno w XIII w. przekraczaa 20 tys. mieszkac�w, tylko 3 znajdoway si na poudniu. Fryderyk II usiowa za pomoc protekcyjnej polityki handlowej podnie poziom gospodarczy swego pastwa. Nie przynioso to wszake powaniejszych rezultat�w i nie zapobiego trudnociom fiskalnym, gdy dochody pochaniay potrzeby wojenne.

Po stronie Fryderyka II sta we Woszech zn�w silny ob�z gibeli-n�w, w kt�rym obok wadc�w feudalnych z p�nocy znalazy si i niekt�re komuny, jak Siena, Cremona, Parma czy Modena, a take Piza, kt�rej flota okazaa si szczeg�lnie pomocna. Gwelfom brakowao jednoci, a take zdolnego przyw�dcy. Z papiey tylko Grzegorz IX (1227—1241) umia skutecznie broni swej suwerennoci. Po objciu przez niego tronu doszo te do pierwszej konfrontacji. Fryderyk II nie dotrzyma zobowiza, na podstawie kt�rych otrzyma koron niemieck: nieczenia tronu sycylijskiego i niemieckiego oraz urzdzenia wyprawy krzyowej. Grzegorz IX da wywizania si z drugiego zobowizania. Ekskomunikowany Fryderyk II doprowadzi do skutku wypraw do Palestyny, lecz zamiast walczy zawar porozumienie z sutanem Egiptu, czciowo rozwizujce sprawy Kr�lestwa Jerozolimskiego.

Grzegorz IX uzna to za jaskrawe niewypenienie zadania i wezwa do organizowania krucjaty przeciwko cesarzowi. Dziaania wojenne przybray obr�t korzystny dla Fryderyka. Wobec najazdu na Pastwo Kocielne Grzegorz IX zawar z nim pok�j w San Germano 23 lipca 1230 r., cofajc ekskomunik. Pozwolio to cesarzowi na podjcie pr�by podporzdkowania sobie komun. Wochy p�nocne byy w�wczas rozbite walkami midzy gibelinami a gwelfami, co uatwiao zadanie cesarza. Mimo to odniesione sukcesy, nawet wietne zwycistwo nad wojska-

mi Ligi Lombardzkiej w 1237 r. pod Cortenuova koo Bergamasco, miay ograniczony wpyw na ukad stosunk�w. Niekt�re miasta, jak Genua i Florencja, podporzdkoway si wtedy cesarzowi, Mediolan jednak i wikszo komun nie zmieniy swego stanowiska i wkr�tce byy gotowe do oblenia Brescii. Do walki wczy si zreszt ponownie papie, zaniepokojony powodzeniem Fryderyka. Pretekstem do nowej ekskomuniki z 1239 r. staa si koronacja naturalnego syna cesarza, Enzo, na kr�la Sardynii, dokonana samowolnie, mimo przekazania Stolicy Apostolskiej zwierzchnictwa nad t wysp. Wobec zdecydowanie propapieskiej postawy mieszkac�w Rzymu wojska cesarskie nie zdoay opanowa tym razem miasta, p�nocne Wochy za objte zostay gwatownymi walkami, podczas kt�rych pozycja cesarza ulega zachwianiu. Komuny broniy si skutecznie przed przeniesieniem na ich teren wypr�bowanych na poudniu metod rzdzenia. Natomiast Grzegorz IX zwoa do Rzymu sob�r, kt�ry mia potpi dziaalno cesarza. Tym razem flota pizaska i sycylijska rozproszya wiozce praat�w francuskich i hiszpaskich okrty genueskie (1241): byo to jednak zn�w tylko zwycistwo spektakularne. Nowy papie, Innocenty IV (1243—1254), ogosi na soborze w Lyonie Fryderyka II gwacicielem pokoju, krzywo-przysic i niemal heretykiem, po czym ponowi ekskomunik, wzywajc do obioru nowego cesarza. Teoria wyszoci wadzy duchownej nad wieck zn�w miaa triumfowa. Wojska Ligi Lombardzkiej zaday gibelinom klsk pod Parm (1248), w rce gwelf�w wpad take Enzo, wiziony odtd do koca ycia. W otoczeniu Fryderyka II wszczy si spiski. Cesarz traci zaufanie do najbliszych wsp�pracownik�w. Walczc nadal, zmar niespodziewanie w 1250 r. na zamku Fiorentino koo Lukki.

Nie byo dane Fryderykowi II zrealizowanie do koca swego podstawowego celu: stworzenia we Woszech scentralizowanej monarchii absolutnej. Program ten zapewne przekracza moliwoci epoki, a w kadym razie Fryderyk nie dysponowa dostatecznymi siami do wprowadzenia go w peni w ycie. Niemniej stworzy wzory, do kt�rych bd nawizywa jego naladowcy. Nawet zreszt i ci, kt�rzy w nim widzieli przede wszystkim tyrana, nie pozostali obojtni wobec jego idei stworzenia zjednoczonego pastwa.

Tymczasem wyznaczony przez Fryderyka II na jego spadkobierc Konrad IV umar w 4 lata p�niej. O otrucie go posdzano naturalnego syna cesarza, ksicia Tarentu Manfreda. Sprawowa on pocztkowo regencj w imieniu maoletniego syna Konrada IV, Konradyna, po czym uzyska dla siebie koron sycylijsk w 1258 r. Manfred usiowa wzmocni ob�z gibelin�w we Woszech, pozyska sobie komun rzymsk, po bitwie pod Montaperti (1260) uatwi gibelinom florenckim objcie wadzy w miecie, zosta nawet wezwany na stanowisko wikariusza Lombardii przez gibeliskich czonk�w Ligi Lombardzkiej po rozprawie komun z okrutnym Ezzelino z Romanii, dawnym sprzymierzecem Fryderyka II. Przed Manfredem staa moliwo stworzenia kr�lestwa Woch nie powizanego z Niemcami. Uzyska te poparcie kr�la Aragonii Piotra, wydajc za niego sw c�rk Konstancj.

Do poczenia p�nocy i poudnia nie dopucili jednak papiee. Urban IV i Klemens IV, dwaj Francuzi z pochodzenia, doprowadzili do podjcia zabieg�w o koron sycylijsk przez Karola Andegaweskiego, brata Ludwika IX kr�la francuskiego. Wada on w tym czasie Prowansj, z kt�rej roztacza sw�j wpyw na Piemont i p�nocne Wochy. Papie odwoa si do dawnej suwerennoci nad Sycyli i prawa dysponowania jej koron. Karol zobowiza si uzna to prawo papieskie, odwoa konstytucje ograniczajce przywileje kocielne, nie czy tronu sycylijskiego z cesarskim ani z wadztwem nad p�noc Woch. Wkr�tce wojska Karola przekroczyy Alpy i wspierane przez gwelf�w uday si na poudnie. W Rzymie zwyciscy zn�w gwelfowie powoali Karola na senatora, a p�niej Klemens IV koronowa go na kr�la sycylijskiego 6 stycznia 1266 r. W kilka tygodni p�niej Karol rozbi Manfreda pod Benewentem (26 lutego). Bitwa ta pooya kres wpywom gibeliskim we Woszech. Na polu walki zgin Manfred. Wprawdzie gibelini woscy cignli jeszcze Konradyna, zosta on jednak po pocztkowych sukcesach pokonany przez Karola pod Tagliacozzo w Abruzji w 1268 r. Wydany w czasie ucieczki w rce Andegawena, Konradyn zosta oskarony o obraz majestatu i z wyroku sdu w Neapolu city.

PODZIA KR�LESTWA SYCYLIJSKIEGO

Sukcesy Karola Andegaweskiego na P�wyspie Apeniskim koczyy okres dominacji cesarsko-niemieckiej we Woszech. Odtd o wpywy na tym terenie mieli obok cesarza konkurowa r�wnie kr�lowie francuscy i aragoscy. aden z tych wadc�w nie by na tyle silny, by zapewni sobie wyczno, tote pastwa woskie przeyway lata wzgldnej niezalenoci. Niemniej ta rywalizacja waya na ukadzie stosunk�w woskich, utrwalajc wewntrzne rozbicie.

Pocztkowo wydawao si, e Karol Andegaweski, korzystajc z poparcia gwelf�w, zdoa sobie zapewni podobn hegemoni we Woszech, jak na kr�tko zrealizowa Manfred. Powoany na wikariusza cesarskiego przy papieu (w 1268 r.), roci sobie pretensje do uprawnie cesarza. Gdy dziki jego poparciu p�nocne Wochy znalazy si prawie w caoci w rku gwelf�w, m�g uznawa si take za arbitra tego obszaru. Nawet w Piemoncie i Ligurii mia zwolennik�w w komunach niechtnych Genui i Monferrato. Marzya si te chyba Karolowi korona cesarza wschodniego. W tym celu stara si zapewni sobie wpywy w Bizancjum, wszed w zwizki rodzinne z wgierskimi Arpadami; skorzysta te z krucjaty swego brata, kr�la francuskiego Ludwika IX, by przywr�ci dawne zwierzchnictwo kr�l�w sycylijskich nad sutanem Tunisu.

Polityka ta wymagaa duych nakad�w finansowych. Tymczasem Kr�lestwo Sycylii, wyczerpane poprzednimi rujnujcymi wojnami i polityk fiskaln Fryderyka II, nie byo w stanie zapewni Karolowi dochod�w odpowiadajcych jego ambicjom. Jego arbitralna polityka budzia przy tym zaniepokojenie komun, kt�re nie po to zwalczay Fry-

deryka II i Manfreda, by podporzdkowa si Karolowi oraz pa-piestwu. Papiee Grzegorz X i Mikoaj III prowadzili wiec polityk ostronego szachowania Andegaweczyka. Unia z Kocioem greckim miaa uatwi zblienie z cesarzem wschodnim, Michaem VIII Paleolo-giem. Kompromis miedzy gwelfami a gibelinami w rodkowych i p�nocnych Woszech osabia wpywy Karola: najwaniejszym sukcesem byo podwaenie w Mediolanie pozycji della Torre, sojusznik�w Ande-gawena. Sytuacja przecie si odwr�cia, gdy Karolowi powiodo si przeforsowa wyb�r na papiea Francuza, Marcina IV (1281 — 1285), kt�ry w peni popar jego polityk, zwaszcza wobec Bizancjum.

Wkr�tce przecie okazao si, jak silne sprzeciwy budzio panowanie Andegawena na poudniu. Wywoywaa je przede wszystkim bezwzgldna polityka fiskalna kr�la, kt�ry wbrew pierwotnym obietnicom podni�s obcienia podatkowe. Miejscowi baroni oburzali si te na faworyzowanie przybyych z kr�lem Francuz�w, przekazywanie im d�br i powierzanie urzd�w. Najwiksze niezadowolenie wywoywaa ta polityka na Sycylii, gdzie wyjtkowo surowo karano zwolennik�w Konradyna. Wreszcie zgorszenie budzio zachowanie si Francuz�w, zwaszcza ich swoboda w kontaktach z kobietami, naruszajca surowe zasady panujce pod wpywem muzumaskim na wyspie. Oliwy do ognia dolao przeniesienie stolicy kr�lestwa z Palermo do Neapolu.

Zwizani poprzednio z Manfredem przyw�dcy opozycji na Sycylii szukali oparcia w Aragonii. Jej kr�l, Piotr, zalubi c�rk Manfreda Konstancj i choby z tego wzgldu m�g wystpowa z pretensjami do tronu w Palermo. Piotr Aragoski postanowi skorzysta z okazji. Wszed w porozumienie z opozycj sycylijsk, zdoby sobie poparcie gibelin�w woskich, nawiza r�wnie kontakty z cesarzem bizantyjskim i przygotowa ekspedycj na Sycyli. W kocu wyprawi si ze -sw flot i wojskiem na Tunis, by zmyli przeciwnika.

Zanim Piotr by got�w do wystpienia, doszo wszake do ywioowego, jak przyjmuje wikszo historyk�w, wybuchu niezadowolenia na Sycylii. W poniedziaek wielkanocny, 30 marca 1282 r., wieczorem, paru onierzy francuskich obrazio sw „galanteri" Sycyliank. Zebrana w pobliskim kociele w. Ducha pod Palermo ludno rzucia si na Francuz�w. Zaburzenia ogarny cae Palermo, gdzie wymordowani zostali wszyscy Francuzi, po czym w cigu miesica Sycylijczycy rozprawili si z wojskami francuskimi stacjonujcymi na ich wyspie. Po tych zwyciskich „nieszporach sycylijskich" po miastach powstay komuny, kt�re zawizay lig i zwr�ciy si o opiek do papiea, jako najwaniejszego zwierzchnika Kr�lestwa Sycylii. Marcin IV zaleci podporzdkowanie si Andegaweczykowi i zagrozi ekskomunik. Zarazem Karol usiowa bezskutecznie opanowa Mesyn, kt�ra stawia bohaterski op�r. W�wczas do ruchu przyczya si szlachta sycylijska i wezwaa na tron Piotra III Aragoskiego, kt�ry dopiero w sierpniu przyby z Tunisu.

Rozpocza si wojna midzy Andegawenami i Aragonami. Papie rzuci ekskomunik i nawet ogosi krucjat przeciwko Sycylii, nie przyniosa ona jednak powaniejszych rezultat�w. Na morzu przewaaa

flota aragosko-sycylijska i to okazao si decydujce. Przygotowania Karola do desantu zakoczyy si rozbiciem jego floty w Zatoce Neapoli-taskiej. Nie powioda si te pr�ba opanowania Aragonii przez wojska francuskie. Wojna przecigna si na dugie lata i przybraa charakter wojny francusko-aragoskiej. Niemniej porednio czy bezporednio wczya si do niej wikszo pastw i komun woskich i w rezultacie staa si wojn wszystkich przeciwko wszystkim, obejmujc cae Wochy.

Po mierci Piotra III jego nastpca Jakub (Giacomo) zrezygnowa w 1295 r. z wadzy nad Sycyli za cen oddania mu Sardynii i Korsyki. Jednak Sycylijczycy nie uznali zawartego przez niego traktatu, wezwali na kr�la jego brata, Fryderyka, i pokonali ekspedycj francusk, wysadzon na wyspie. Dopiero w 1302 r. doszo do zawarcia pokoju w Caltabellotta, na mocy kt�rego Sycylia pozostawaa w rku Fryderyka II. Wprawdzie mia j utrzyma tylko doywotnio i nosi pocztkowo tytu kr�la Trinakrii, faktycznie da pocztek odrbnej linii dynastii aragoskiej, kt�ra osiada na tronie sycylijskim, i uywa tytuu kr�la Sycylii. Z upywem czasu doprowadzio to do powstania nazwy Kr�lestwa Obojga Sycylii, Andegaweczycy bowiem posugiwali si r�wnie tytuem kr�la Sycylii, zanim przyj si wobec nich tytu kr�la Neapolu.

Wojna rozpoczta powstaniem ludnoci sycylijskiej przeciwko obcemu panowaniu staa si z czasem typow wojn dynastyczn. Powanie przyczynia si przy tym do osabienia pozycji monarchy w obu kr�lestwach. Dla pozyskania sobie poparcia miejscowych feuda�w i miast Andegawenowie musieli przyzna im istotne uprawnienia. Wyrosa std p�niejsza dominujca rola baron�w neapolitaskich. Na Sycylii mocn pozycj zdoby sobie tamtejszy parlament — wywodzce si z czas�w normaskich przedstawicielstwo stanowe, w kt�rego skad wchodzia szlachta, kler i deputowani miejscy. Parlament rozstrzyga o wojnie i pokoju, decydowa o podatkach, kontrolowa urzdnik�w. Byy to wic uprawnienia podobne do tych, jakie zdobywa sobie wtedy parlament angielski. Na Sycylii uprawnienia te utrzymay si, przynajmniej formalnie, do 1812 r. Rzdy parlamentarne poczone byy wszake z nieustajc rywalizacj midzy szlacht a komunami. Walk midzy nimi podsycali zreszt monarchowie, upatrujc w niej moliwoci wzmocnienia swej pozycji. Odbia si ona jednak przede wszystkim ujemnie na gospodarce sycylijskiej, powodujc jej powolny upadek.

Podzia Kr�lestwa Sycylijskiego mia r�wnie wane konsekwencje dla caych Woch. Poudnie Woch przestao stanowi orodek zdolny do podporzdkowania sobie pozostaych czci i zjednoczenia caego kraju. Wielki wysiek woony w zorganizowanie nowoczesnego, wzorowego pastwa poszed na marne. Zmniejszeniu ulega r�wnie rola Woch na Morzu r�dziemnym. Sama Sycylia dostaa si w sfer wpyw�w aragoskich i jej zwizki z yciem politycznym p�wyspu znacznie osaby, przynajmniej do czasu, gdy staa si punktem wyjcia ekspansji hiszpaskiej na Wochy.

ZAAMANIE SI UNIWERSALISTYCZNYCH DE PAPIESTWA i CESARSTWA

Jednoczenie z walkami o Sycyli rozegraa si dramatyczna pr�ba odzyskania przez papiestwo dominujcej pozycji w wiecie katolickim. Rozw�j pastw narodowych oraz zmiany w ukadzie si w samych Woszech i powstanie prnych orodk�w pastwowych stay si czynnikiem najsilniej zagraajcym pretensjom papieskim do uniwersalistycz-nej wadzy. W obu wypadkach chodzio bowiem o zapewnienie sobie cakowitej niezalenoci od wszelkiego rodzaju zewntrznych autorytet�w. Starania o powstrzymanie tej ewolucji miay charakter anachroniczny i skazane byy na niepowodzenie. Niemniej dopiero ich zaamanie uwiadomio szerzej sens dokonujcych si przemian i otworzyo drog do penego ugruntowania si organizm�w pastwowych, rozwijajcych si od czasu walk midzy komunami a Barbaross i Fryderykiem II.

W ostatnich dziesicioleciach XIII w. wskutek rywalizacji w Rzymie midzy rodami Orsinich i Colonn�w podupad bardzo autorytet wadzy papieskiej. W celu zakoczenia wywoanego tym kryzysu konklawe powoao w 1294 r. na tron papieski mnicha-eremit, osiadego na g�rze Morrono, kt�ry przybra imi Celestyna V. Wydawao si, e wiat katolicki doczeka si swego „papiea anielskiego", kt�rego zapowiaday proroctwa Joachima z Fiore. Rozwizanie to nie odpowiadao jednak politykom rzymskim. Po piciu miesicach Celestyn V zrezygnowa z tiary w niejasnych okolicznociach. Nie jest wykluczone, e zosta do tego zmuszony. W kadym razie jego nastpca osadzi go w odosobnieniu na zamku Monte Fumane, gdzie wkr�tce zmar. Nowym papieem zosta wybrany przez konklawe przedstawiciel rodu Gaetanich z Rzymu — osiad on na Stolicy Piotrowej jako Bonifacy VIII (1294—1303).

Bonifacy VIII by biegym prawnikiem, penym energii i przekonanym o susznoci teokratycznych zaoe Innocentego III. Realizacja zasady wyszoci papiea nad wadz wieck napotykaa wszake liczne trudnoci. Przeciwnicy kwestionowali legalno wyboru Bonifacego na papiea, oskarajc go o korupcj. Krytykowano te jego nepotyzm, popieranie czonk�w wasnego rodu. Kierowali opozycj Colonnowie, domagajcy si wraz z Fryderykiem sycylijskim oraz franciszkanami spirytuaami zwoania soboru, kt�ry rozpatrzyby bezprawn ich zdaniem abdykacj Celestyna V i ustosunkowa si do kwestii zastpstwa. Bonifacy VIII odpowiedzia rzuceniem ekskomuniki i ogoszeniem krucjaty, kt�ra zakoczya si w 1299 r. zdobyciem i zr�wnaniem z ziemi twierdzy Colonn�w, Palestriny.

Pozycj papiea wzmocnio ogoszenie roku jubileuszowego, kt�ry przed pielgrzymami przybyymi do witego Miasta otwiera moliwoci uzyskiwania specjalnych odpust�w. Oywio to znacznie handel i podnioso dobrobyt Rzymu, do kt�rego cigali liczni wierni z caej Europy, m. in. i z Polski (Wadysaw okietek). Podobne jubileusze miay by p�niej powtarzane co 50. czy nawet co 25 lat. Zapewniwszy sobie spok�j w Pastwie Kocielnym. Bonifacy VIII podj starania o pod-

niesienie autorytetu papieskiego i na innych obszarach. Poredniczy wiec przy zawieraniu pokoju w Caltabellotta, skutecznie wmiesza si w waki wewntrzne we Florencji (co doprowadzio m.in. do banicji Dantego wraz z jego stronnictwem), wyzyskiwa te uprawnienia papieskie tyczce si elekcji cesarza w Niemczech.

O losach Bonifacego VIII zadecydowa wszake jego konflikt z kr�lem Francji, Filipem Piknym. Bezporedni przyczyn zatargu byo potpienie przez papiea samowolnego naoenia podatk�w na kler francuski przez kr�la. Pocztkowo udao si sp�r zaagodzi, wkr�tce wszake ody z gwatown si. U podoa jego bowiem tkwi problem stosunku wadzy wieckiej i duchownej. Gdy na dworze francuskim pojawili si Colonnowie, a Stany Generalne popary stanowisko monarchy. Bonifacy VIII ogosi w 1302 r. bull Unam Sanctam, w kt�rej powt�rzy tez, e papie ma w swym rku zar�wno miecz wiecki, jak i duchowny. Drugim sam wada, natomiast pierwszy przekazuje wadcom, kt�rzy jednak powinni cakowicie podporzdkowa si papieowi. Filip Pikny oskary w�wczas Bonifacego VIII o herezj, zada postawienia go przed soborem i poleci go pojma. Papie schroni si na swej ziemi rodzinnej, na zamku Anagni, gdzie wkr�tce zaskoczy go i uwizi kanclerz kr�la francuskiego Wilhelm de Nogaret wraz z Colonnami. Wprawdzie nie powi�d si zamiar przewiezienia Bonifacego do Francji, gdy lud Anagni wyzwoli papiea, ten jednake, zaamany niepowodzeniem, zmar w miesic p�niej.

Po kr�tkich rzdach nastpnego papiea na konklawe w Perugii uzyskaa przewag fakcja francuska, kt�ra doprowadzia do powoania na tron papieski Francuza, biskupa Bordeaux. Przybra on imi Klemensa V, nie przyby jednak do Woch i za siedzib wybra sobie Awinion. Odtd przez blisko 70 lat (1309— 1376) papiee poza kr�tkimi okresami nie rezydowali w Rzymie. Ta „niewola awinioska" przyczynia si zar�wno do osabienia pozycji papiey na terenie samych Woch, jak i do definitywnego przekrelenia teokratycznych pretensji papiestwa. Rzym przesta by centrum „rzeczypospolitej chrzecijaskiej". O jego degradacji politycznej przesdzia r�wnie rezygnacja cesarzy z mieszania si do spraw woskich.

Szczeg�lnym zbiegiem okolicznoci z pocztkiem „niewoli awinio-skiej" zbiega si ostatnia pr�ba przywr�cenia uniwersalistycznej wadzy cesarza podjta przez Henryka VII Luksemburskiego (1308-1313). W przeciwiestwie do swych bezporednich poprzednik�w usiowa on uzyska silniejsze oparcie w pozaniemieckich krajach cesarstwa, zwaszcza we Woszech. Spodziewa si, e zdoa osign swe cele poprzez zaagodzenie spor�w gibelin�w z gwelfami i ustanowienie nowego, kompromisowego porzdku. Przybycia Henryka VII oczekiwano we Woszech nie bez pewnych nadziei. Wyrazicielem ich sta si Dante, kt�ry w swym dziele De monarchia nie tylko opowiedzia si za niezalenoci wadzy wieckiej od Kocioa (bo pochodzi bezporednio od Boga), ale i przewidywa, e cesarz moe sta si gwarantem pokoju midzy zwalczajcymi si miastami i fakcjami, Italia za odzyska stanowisko g�wnego orodka cesarstwa.

100

Wyprawa Henryka VII do Woch wkr�tce .nabraa wszake raczej charakteru pielgrzymki, a osignite sukcesy byy nietrwae. Wskutek jego nalega przyjto wprawdzie wygnanych przeciwnik�w politycznych do wielu miast, wywoao to jednak nowe napicia, a gdy cesarz zastosowa surowe represje wobec opornych, wzmogo to tylko niezadowolenie i doprowadzio do powstania silnego obozu antycesarskiego. Denia autonomiczne miast woskich ponownie zdecydoway o niepowodzeniu uniwersalistycznych idei Henryka VII. Gdy Dante widzia w nim niemal reprezentanta woskich tendencji zjednoczeniowych i reformatorskich, wanie Florencja staa si dusz oporu przeciwko cesarzowi. Jej pienidze przyczyniy si do utrzymywania si antycesarskiej rewolty w Lombardii, ona zachcaa do walki kr�la Neapolu Roberta Andegaweskiego, jej wojska absorboway do koca armi Henryka VII. Cesarz sta si tylko przyw�dc jednego z oboz�w, nawet jego koronacja w Rzymie odbya si w obecnoci wojska andegaweskiego tylko w bazylice w. Jana na Lateranie. Po nieudanym obleniu Florencji cesarz zmar niespodziewanie 24 sierpnia 1313 r. nieopodal Sieny, szykujc si do wyprawy na Neapol.

Odtd rola cesarzy we Woszech staa si cakowicie drugorzdna. Wprawdzie w toku walki o tron cesarski miedzy Ludwikiem Bawarskim a Fryderykiem Habsburgiem pierwszy z nich stara si wyzyska poparcie gibelin�w do podwaenia pozycji niechtnego mu papiea Jana XXII. Na wiosn 1327 r. Ludwik przyby do Lombardii, koronowa si w Mediolanie, po czym uda si do Rzymu, gdzie lud rzymski obwoa go na Kapitolu cesarzem, a z rk przyw�dcy Rzymian, Sciarry Colonny, otrzyma koron cesarsk. Samemu Ludwikowi ceremonia ta nie w peni wystarczya, skoro bowiem udao mu si doprowadzi do powoania antypapiea, postara si zaraz, by ten przeprowadzi zgodn z dawnym ceremoniaem koronacj na cesarza. W kocu okazao si, e Ludwik nie dysponuje dostatecznymi siami, by dokona podboju Neapolu, bez czego nie mona byo marzy o podporzdkowaniu sobie Woch, po czym w 1329 r. powr�ci do Niemiec. Wyprawa jego nie pozostawia adnych trwaych lad�w we Woszech, Rzym za rycho uzna ponownie wadz papiea. Bya to ostatnia powaniejsza pr�ba wczenia Woch do rozgrywek o wadz cesarsk. Wprawdzie Karol IV przyby jeszcze na koronacj do Rzymu w 1355 r., nie miao to jednak adnych powanych konsekwencji politycznych. Cesarstwo, podobnie jak papiestwo, wyrzeko si na dugo pretensji do budowania nowego adu we Woszech. Niemniej formalne raczej odtd uprawnienia zwierzchnie cesarzy w stosunku do p�nocnych Woch, podobnie jak istnienie Pastwa Kocielnego, stanowiy nadal przeszkod przy samodzielnym rozwizywaniu problemu jednoci czy policentryzmu Woch.

VII. ROZKWIT CYWILIZACJI KOMUN

DOBROBYT GOSPODARCZY I NOWE POSTAWY YCIOWE

aczkolwiek znaczne poacie Woch utrzymyway w XIII w. nie zmienion struktur feudaln, a wadza spoczywaa w rku monarch�w czy senior�w, rozw�j gospodarczy i kulturalny kraju wiza si przede wszystkim z aktywnoci komun miejskich i republik morskich. Spor�d trzech si walczcych o pierwszestwo we Woszech, papiestwa, cesarstwa i komun, dwie pierwsze, uwikane w cele uniwersalistyczne, utraciy sw moc ekspansywn. Natomiast miasta, pod wraeniem sukces�w w walce o sw samodzielno, okazyway wyjtkow ywotno gospodarcz i zdolno przystosowywania si do zmieniajcych si warunk�w. Wiara w swe siy. zdolno do miaych i niezalenych inicjatyw pozwoliy kupcom i eglarzom woskim zdoby sobie poprzez handel z Lewantem wyjtkow pozycj w Europie. R�wnie jeli chodzi o ilo i jako wyrob�w rzemielniczych czy organizacj pracy, mieszczastwo woskie znalazo si na czele caej Europy. W cywilizacji komun woskich tkwiy te r�da wielkiego przeomu Odrodzenia.

Duecento (Wosi maj zwyczaj nazywania stuleci zgodnie z pierwsz liczb po tysicu, tak wic XIII w. to Duecento) byo wiekiem nie widzianego od dawna we Woszech dobrobytu. Nastpia olbrzymia ekspansja handlu woskiego na Europ rodkow i Zachodni. Opanowanie najwaniejszych wysp r�dziemnomorskich ograniczyo zagroenie ze strony korsarzy arabskich, zapewniajc kupcom stosunkowo bezpieczn eglug. Podjto starania nad uatwieniem przejcia przez przecze alpejskie, zrekonstruowano rzymsk sie drogow. Miasta p�nocnych Woch stay si najwaniejszymi europejskimi centrami handlowymi. Na targi i jarmarki zjedali si tutaj przybysze z najdalszych stron. Odbywajce si 4 razy do roku targi w Mediolanie cigay cae karawany kupieckie. Take kupcy woscy prowadzili swe interesy w caym niemal znanym w�wczas przez Europejczyk�w wiecie. Na Wschodzie sigali a po Pekin, gdzie przybyli kupcy weneccy Mikoaj i Mateusz Polo dwukrotnie w latach 1260- 1269. Panowanie Mongo�w zapewniao w tym czasie wzgldnie bezpieczn podr� przez Azj rodkow, tote w drug podr� Mikoaj zabra r�wnie syna Marka, kt�ry pozyska sobie Wielkiego Chana i zwiedzi rozlege obszary Chin. Jego opis podr�y pozwoli po raz pierwszy Europejczykom zapozna si z Chinami i innymi krajami Dalekiego Wscho-

102

du. Woscy kupcy i eglarze pr�bowali te znale drog morsk do Indii; w 1291 r. bracia Hugolin i Vadin Vivaldi podjli w tym celu podr� wzdu zachodnich wybrzey Afryki, z kt�rej jednak nie powr�cili. Licznie pojawiali si kupcy woscy w Europie Zachodniej i P�nocnej: nazywano ich w�wczas lombardami, std i synna Lombard Street w Londynie. Podobne ulice czy dzielnice mieli kupcy woscy i w innych handlowych orodkach Europy. Zar�wno kupcy, jak i towary przybywajce z Woch bd przez Wochy wdroway zwykle pocztkowo poprzez kontynent, nawet do obszaru nadbatyckiego; dopiero w 1277 r. pierwsza galera genueska dotara przez Atlantyk na Morze P�nocne. Zainaugurowao to stae kontakty morskie midzy Wochami a p�noc Europy; szczeg�lnie przybray na sile zwizki midzy kupcami woskimi a Brugi.

Handel woski by w znacznym stopniu handlem tranzytowym, w kt�rym Wosi grali rol najwaniejszego porednika midzy Lewan-tem a Europ Zachodni i P�nocn. Wasn produkcj wosk ograniczay kopoty z surowcami. Poza wen i jedwabiem dysponowali Wosi sol z laguny weneckiej, elazem z Elby, srebrem i oowiem z Sardynii, marmurem z Carrary. Dopiero rozw�j handlu midzynarodowego umoliwi zaopatrywanie rzemiosa woskiego w surowce w takiej

A. Lorenzetti: Miasto dobrze rzdzone

103

iloci, e wyroby woskie wystarczay nie tylko na potrzeby kraju, ale i byy zbywane za granic. Wyroby woskich rzemielnik�w szybko zyskay sobie doskona mark i byy tak poszukiwane, e z czasem wikszo produkcji nastawia si na odbiorc�w w Europie Zachodniej i P�nocnej. Pojawili si kupcy-przedsibiorcy, kt�rzy okrelali charakter i rozmiary zapotrzebowania, dostarczali surowca i kapitau, stawali si organizatorami produkcji. Wszystko to odbywao si zasadniczo w ramach produkcji cechowej, jakkolwiek w miar specjalizacji wymagaa ona take koordynacji midzy cechami. Posugiwano si take, zwaszcza przy produkcji tekstylnej, prac chaupnicz ju to ze strony wyrobnik�w osiadych w miecie, ju to chop�w.

Dochodzio te do specjalizacji r�nych miast. Jako prne orodki sukiennicze czy jedwabnicze zasyny zwaszcza Florencja, Mediolan, Lukka, Perugia, Arezzo, Parma, Vicenza, Padwa, Werona, synnym centrum farbiarstwa tkanin staa si Auila. Niekt�re z tych miast prowadziy swoist polityk skoncentrowania swych wysik�w w ramach jednej dziedziny produkcji. Tak byo we Florencji, gdzie dominowao sukiennictwo. Tutaj wanie pojawi si stosunkowo wczenie kupiec --przedsibiorca, a organizacj pracy najemnej oparto nie tylko na chaupnictwie, ale i na koncentrowaniu procesu produkcyjnego w jednym zakadzie. Byy to zalki manufaktury. Inaczej byo w Mediolanie, gdzie obok tkaczy czy sukiennik�w wielkie uznanie i siln pozycj zdobyli sobie patnerze i inni rzemielnicy wyrabiajcy zbroje i bro sieczn. To rozproszenie odbio si wszake na charakterze produkcji, kt�ra nie wykraczaa zasadniczo poza warsztat rzemielniczy.

Mimo staego wzrostu ludnoci nie odczuwano na razie braku ywnoci. Jak bya ju o tym mowa, komuny na zwizanych z nimi terytoriach wiejskich staray si stworzy warunki umoliwiajce wzrost produkcji rolnej. Jeli wystpoway niedobory, uzupeniano je, sprowadzajc zboe i inne produkty rolne, zwaszcza ze sabiej zaludnionego poudnia.

Og�lny rozw�j gospodarki pieninej przyczynia si do gromadzenia wielkich zasob�w finansowych we Woszech. Wybijane w�wczas w miastach woskich monety zote uwaane byy za jeden z najpewniejszych rodk�w patniczych. Std nazwy wybijanego od 1252 r. we Florencji florena i weneckiego dukata przyjy si do oznaczania odpowiednich monet w wielu krajach europejskich, cznie z Polsk. Rozmaito pienidza prowadzia do tworzenia si kantor�w wymiany. Take kumulacja kapitau prowadzia do powstawania dom�w bankierskich. Najsynniejsze z nich dziaay w Asti, Mediolanie, Genui, Sienie i Florencji. Zwaszcza bankierzy, jak Tolomei i Salimbeni z Sieny, Bardi, Peruzzi i Cerchi z Florencji, zasynli z udzielania poyczek nie tylko innym miastom, ale i wadcom europejskim. Wanie bankierzy florenccy finansowali wypraw Karola Andegaweskiego do Woch, natomiast Siena suya pomoc finansow Kurii Rzymskiej. Midzy obu tymi orodkami trwaa zreszt silna walka konkurencyjna. Dopiero bankructwo synnej kompanii bankowej w Sienie Tavola dei Bonsignori w 1298 r. wysuno zdecydowanie na czoo Florencj.

104

Domy bankierskie praktykoway poyczki na procent (ograniczony zakazami Kocioa), na hipotek. Stosowano te swoiste ubezpieczenia w handlu morskim. Dla uatwienia operacji finansowych coraz czciej uywa si weksli, list�w kredytowych, wprowadza si obr�t bezgot�wkowy.

Zmienia si przy tym organizacja handlu. Domokrca, przewocy swe towary od zamku do zamku, od klasztoru do klasztoru, przestaje by postaci typow. Kupiec staje si organizatorem handlu, tworzy domy handlowo-bankowe z filiami w r�nych miastach. Dla zapewnienia penej kontroli nad rynkiem i regulacji cen, a take w celu zmniejszenia ryzyka transportu, tworz si zwizki kupieckie. Przybieraj one nazw kompanii handlowych.

Wszystkie te zmiany w yciu gospodarczym Woch przyczyniay si do ksztatowania si nowych postaw zar�wno jednostek, jak i caych grup spoecznych. Saba pozycja i autorytet dawnych rycerzy, zakutych w zbroje, natomiast na czoo wysuwaa si posta inteligentnego i przedsibiorczego kupca, zajtego licznymi imprezami ekonomicznymi, nie pozbawionymi elementu ryzyka i wymagajcymi dobrej kalkulacji. Mia on okazj styka si z ludmi z innych region�w, poznawa ich obyczaje i kultur. Uczy si ceni odrbnoci cywilizacyjne, jakkolwiek najwaniejsze dla niego byy efekty ekonomiczne, a miernikiem wartoci stawa si zwykle pienidz. Kupiec staje si „sol ziemi", jego inicjatywa, odwaga i osignicia stanowiy podstaw nowego systemu ekonomicznego. Na tym wyrosa potga komun, w pewnym stopniu std wysza organizacja nowoczesnego pastwa. Wzorzec nowego czowieka, reprezentowany przez kupca woskiego, nie by pozbawiony take cech negatywnych. Ch zysku za wszelk cen przesaniaa mu nieraz szersze perspektywy. Lekcewac wartoci uniwersalistyczne, nie umia si wznosi ponad interes osobisty, w najlepszym razie swojej komuny. Nie mona mu wszake odm�wi wyczucia pikna i roli, jaka przypada sztuce w tworzeniu otoczenia czowieka. W kadym razie nie uchyla si od funkcji jej mecenasa.

Ten obraz przemian w postawach mieszkac�w komun nie byby peny, gdyby pomino si te warstwy, kt�re znajdoway si na dole feudalnej drabiny spoecznej. Wprawdzie kupiec by najdostojniejsz osob w komunie i jemu przypaday zwykle atrybuty wadzy, jednak obok tego popolo grasso coraz silniej w XIII w. zaznaczaa si rola popolo minuto. Warstwa ta, czy moe raczej warstwy, skonna bya do kwestionowania wszelkich autorytet�w, nawet wyrosych w spoecznoci miejskiej, i domagaa si przyznania sobie praw do wsp�kiero-wania losami komuny. Cenia ona prac, kt�r przestawaa uwaa za kar lub za trud niewolniczy, ale w kt�rej dopatrywaa si czynnika tworzcego nowe wartoci spoeczno-ekonomiczne. Wanie na tej warstwie opieray si bardziej radykalne ruchy religijne, kt�re wyrastay z przekonania, e moliwe jest stworzenie spoeczestwa sprawiedliwego i e Pismo w. zapowiada jego powstanie. Innymi sowy, w komunach ksztatoway si r�wnie postawy demokratyczne, lud miejski uczy si wystpowa z wasnym programem. Proces wic dojrzewania

705

wiadomoci spoecznej zosta w miastach znacznie przyspieszony w por�wnaniu ze wzgldn stagnacj, kt�ra charakteryzowaa pod tym wzgldem wie.

Ksztatowanie si nowych postaw w miastach nastpowao nie tylko w powizaniu ze zmieniajcymi si warunkami ekonomicznymi czy w walce z tradycyjnymi autorytetami feudalnymi, ale r�wnie w obliczu narastajcych konflikt�w wewntrznych.

WALKA O WADZ W MIASTACH I POWSTANIE SIGNORII

W cigu XIII w. zaostrzyy si przeciwiestwa wewntrzne w komunach. Okazao si, e skupiay one elementy zbyt r�norodne, by mogy zapewni spok�j i stabilizacj stosunk�w potrzebne do dalszego rozwoju gospodarczego. W rezultacie komuny byy rozdzierane konfliktami o charakterze spoecznym i politycznym. Nadal walczyo wiec o wadz bogate mieszczastwo i szlachta, jakkolwiek ich pooenie gospodarcze stawao si coraz bardziej podobne. Nie ustawaa jednak rywalizacja midzy koteriami szlacheckimi, kt�re manifestoway sw si ufortyfikowanymi paacami, a zwizkami kupieckimi, kt�rych sprawna organizacja i rosnca potga ekonomiczna zapewniay swemu kierownictwu, konsulom kupieckim, przemony wpyw na wadz. Podobne stanowisko uzyskiway take cechy. Pocztkowo liczba ich bya ograniczona i skupiay rzemielnik�w z dziedzin grajcych kluczow rol w gospodarce miasta. Z czasem liczba ich wzrastaa (np. we Florencji w pocztkach XIV w. byy 23 cechy), jakkolwiek nadal utrzymyway si r�nice w ich znaczeniu, co znajdowao odbicie w podziale na cechy g�wne, rednie i mniejsze. Cechy stanowiy odrbne organizmy w ramach komuny. Na czele ich stali starsi cechowi, zwani kapitanami, konsulami, pierwszymi; mieli oni uprawnienia sdownicze. Cechy miay swoje statuty, zgromadzenia, rady, okrelone miejsce spotka. Nie tylko reguloway one charakter i wielko produkcji, ale r�wnie walczyy o zapewnienie sobie wpywowego stanowiska we wadzach miejskich. Poza tymi organizacjami znajdowaa si wreszcie liczna cz ludnoci, stanowica zapewne wikszo zaludnienia niekt�rych miast, kt�ra nie uzyskaa poprzednio praw do zrzeszania si: byli to drobni rzemielnicy i wyrobnicy, ubodzy kupcy, suba. Nie mieli oni te adnej reprezentacji we wadzach komun. Te warstwy ludnoci, podobnie jak nisze cechy, walczyy przede wszystkim o dopuszczenie ich przedstawicieli do organ�w wadz miejskich, o ich demokratyzacj.

Zasadnicza walka o wadz toczya si midzy szlacht a bogatym mieszczastwem (popolo grasso), przy czym i jedna, i druga strona wykorzystywaa niezadowolenie uboszej ludnoci (popolo minuto) do pozyskania sojusznika i zapewnienia sobie sukcesu. Prowadzio to nawet do rozbicia wadz w miecie. Na podstawach organizacji wojskowej komuny, kt�ra wprowadzaa podzia na tzw. milites czy cavalieri (czyli walczcych konno — bya to g�wnie szlachta) oraz pedites czy popolari, dochodzio do powstania komun militum i peditum — kawalerzyst�w i piechur�w. Wywoywao to otwarte walki, tumulty, krwaw zemst.

106

skrytob�jstwa, konfiskaty wasnoci, burzenie dom�w, skazywanie przeciwnik�w na banicj i zmuszanie ich do opuszczania miasta.

Konflikty spoeczne wynikay take z r�nic w uprawnieniach midzy rzdzcym miastem a wsi czy uzalenionymi komunami miejskimi. Ludno wiejska znajdowaa si w zalenoci prawnej i ekonomicznej od dominujcego miasta. R�wnie sabsze komuny ograniczane byy w swych moliwociach produkcyjnych i handlowych na rzecz komuny zwierzchniej. Zwalczajc pan�w feudalnych, silne komuny przejmoway wic ich przywileje i nie zapewniay r�wnych praw caej ludnoci podporzdkowanego sobie terytorium. Wprawdzie na podstawie prawa rzymskiego wyonia si w prawie komunalnym idea jednego prawa, obejmujcego wszystkich, w praktyce jednak zasada ta nie sigaa daleko poza mury dominujcego miasta. Komuna zwierzchnia ustalaa ceny na artykuy ywnociowe i wyroby, okrelaa limity produkcji, ograniczaa swobod handlu do kontakt�w ze sob. Wywoywao to naturalne denie ze strony upoledzonych do zdobycia sobie praw identycznych z komun zwierzchni, co prowadzio albo do wystpie przeciwko niej, albo do wizania si z tym obozem, kt�ry obiecywa zadouczyni tym postulatom.

Rozrywane te byy komuny walkami midzy gwelfami a gibelina-mi. Zwizanie si z jedn z tych partii mogo mie charakter przypadkowy, zaleao od ukadu si spoecznych w miastach, od stanowiska wpywowych rod�w szlacheckich, od aktualnej sytuacji zapewniajcej mniejsz czy wiksz samodzielno. Obie partie na sw�j spos�b wystpoway przeciwko zjawiskom uniwersalistycznym, negatywnie wpywajcym na rozw�j ycia narodowego we Woszech. Gwelfowie tworzyli opozycj przeciwko ingerencji cesarstwa w sprawy woskie, natomiast gibelinowie podobn opozycj laick przeciwko wkraczaniu Kocioa w sfer spraw doczesnych. Konflikty z klerem wystpoway zreszt stosunkowo czsto w tym okresie. Podoem ich byo niechtne stanowisko komun wobec immunitet�w kocielnych i denie do podporzdkowania kleru w sprawach cywilnych wieckim sdom miejskim. Mnoyy si wypadki usuwania duchownych z miast i rzucania eks-komuniki na komuny.

Wszystkie te konflikty wizay si wic z kryzysem zasady kolegialnoci, typowej dla wczesnych komun. Jak wspomniano poprzednio, pr�bowano upora si z tym kryzysem przez powoywanie urzdnika z zewntrz, nie powizanego z walczcymi partiami, podesty. Nie chodzio przy tym o urzdnika wyznaczanego przez cesarza, ale powoanego przez lud miejski. Pocztkowo podesta wystpowa obok konsul�w, potem ich wyeliminowa. Wr�d podest�w zrazu znajdowali si nawet miejscowi biskupi, kt�rzy nie wczyli si do walk wewntrznych. P�niej z zasady wybierano obcych (najczciej szlacht), wr�d kt�rych atwiej byo znale ludzi przygotowanych do takiej funkcji. Chodzio bowiem o biegych administrator�w, zdolnych do uporania si z problemami polityki miejskiej. Rozwizanie to nie przynioso jednak oczekiwanych skutk�w. W tych warunkach doszo do przekazania wadzy w rce jednostki i powstania signorii jako instytucji zapew-

107

niajcej cigo wadzy zwyciskiej fakcji. Przemiana komun w signorie zacza si w XIII w., staa si ona jednak zjawiskiem typowym dla nastpnego wieku, przy kt�rym znajdzie si ich peniejsza charakterystyka.

Typowa pod tym wzgldem ewolucja nastpia w Mediolanie. Wanie w tym potnym emporium handlowym doszo do pierwszych walk wewntrznych, kt�re zaczy si ju w kocu XII w. Wzrost znaczenia Mediolanu czy si z upadkiem pozycji miejscowych feuda-�w duchownych i wieckich. Mimo e dysponowali oni si zbrojn, rodzajem gwardii (gagliardf), nie zdoali powstrzyma ekspansji mieszczan. Nastpio zr�wnanie ludnoci pod wzgldem prawnym i objcie katastrem caej wasnoci nieruchomej w miecie, co oznaczao podporzdkowanie wszystkich fiskalnej zwierzchnoci komuny. W walkach przeciwko jednostkowym przywilejom wyr�niy si dwa ugrupowania mieszczaskie: Motta, obejmujce bogatych kupc�w i rzemielnik�w oraz cz szlachty, kt�ra przesza na stron mieszczan, oraz Bractwo w. Ambroego (Credenza de Sant'Ambrogio), skupiajce czonk�w mniejszych cech�w. Tworzyy one razem parti ludow w Mediolanie. Na czele jej stan w 1240 r. waciciel wielkich d�br feudalnych w Lombardii, Pagano della Torre, kt�ry siy mieszczastwa mediolaskiego stara si wykorzysta do rywalizacji z innymi wpywowymi rodami szlacheckimi, zwaszcza rodem Viscontich. Objcie kierownictwa obozu ludowego w Mediolanie przez della Torre zapocztkowao upadek demokracji mediolaskiej. Jego bratanek Martino jako sukcesor uzyska tytu „starszego ludu" (anziano del popolo). Odni�s on tak znaczne sukcesy nad parti Ezzelino di Romania, e gdy jego brat Filippo della Torre obj po nim kierownictwo, uzyska doywotni godno podesty.

R�d dela Torre nie utrzyma wszake na stae wadzy w Mediolanie. Chodzio zreszt o pierwszestwo w caej Lombardii i do walki wczyy si inne pastewka. Po stronie della Torre opowiadali si wadcy Monferrato; r�d Viscontich jednak uzyska poparcie rodu della Scala (Scaligeri) z marchii Werony i w 1277 r. doszo do zamachu stanu w Mediolanie. Biskup Mediolanu, Otton Visconti, wraz z tamtejsz szlacht pobi i uwizi Napoleona della Torre, w 10 lat p�niej za szlachta przyznaa bratankowi biskupa, Matteo, tytu kapitana ludu (capitano del popolo). Jego nastpca nazywa si ju panem generalnym (dominus generali); nie pozostawiao to adnych wtpliwoci co do charakteru jego wadzy.

W podobny spos�b zakoczyy si walki midzy szlacht a kupiec -twem w Weronie, gdzie wizay si ze synn rywalizacj midzy rodami Monticoli a Crescenzi i Conti, uwiecznion przez Szekspira. Pocztkowo przewaaa szlachta, p�niej jednak Werona opowiedziaa si po stronie komun, natomiast ok. 1226 r. r�d Monticoli zdoby sobie przewag, uzyska urzd podesty i odtd kierowa sprawami miasta. Powstaa wtedy signoria nie miaa charakteru trwaego, z czasem lud przywr�ci komun, w drugiej jednak poowie XIII w. podesta kupc�w

108

Alberto della Scala zosta mianowany doywotnim kapitanem generalnym miasta.

Walki wewntrzne w miastach, a take rywalizacja komun nie pozostaway bez wpywu na problem jednoci i partykularyzmu woskiego. Jakkolwiek u podoa zakadanych lig komun czy zwizk�w miast tkwiy elementy konkurencji, niemniej byy one take przejawem tendencji do czenia si w wiksze caoci. Znajdowao to r�wnie swe odbicie w walkach gwelf�w i gibelin�w, kt�re na sw�j spos�b rozbudzay we Woszech proces ksztatowania si ycia narodowego.

Z postaw tych nie zostay wycignite pene konsekwencje. Komuny woskie nie wystpiy z programem ani cakowitej niezalenoci, ani jednoci kraju. Bya to jedna z przyczyn rozbienoci miedzy histori Woch i innych kraj�w europejskich. Nie byo tutaj narodowej dynastii: kr�l Woch to jednoczenie cesarz i kr�l Niemiec. Take papiestwo nie byo tylko instytucj wosk. Autonomia woska bya jedynie pewn form oporu przeciwko cesarstwu i papiestwu. Pozostawaa droga konfederacji, jak p�niej w Niderlandach i Szwajcarii. Moliwoci takie otwieray si we Woszech w XII i XIII w., rozbienoci jednak interes�w komunalnych, jak i brak na p�nocy zdecydowanych granic wewntrznych, utrudniay rozwizanie tego typu.

Istniay jednakowo czynniki, kt�re przyczyniay si do powstawania poczucia jednoci czy bliskoci narodowej; naleay do nich: jzyk, kultura, podobiestwo form ycia politycznego w komunach. Brakowao jednak wsp�lnoty ekonomicznej: w rezultacie walki toczone midzy komunami przypominay walki wewntrzne w innych krajach w dobie rozbicia dzielnicowego. Komuny bowiem byy swoistym odpowiednikiem feuda�w, dla kt�rych partykularne interesy byy czym waniejszym ni interes caego kraju i w stosunku do kt�rych brako siy jednoczcej. Na Woszech ciya sytuacja, jaka wytworzya si na tym obszarze od VI do XI w. Ani absolutne kr�lestwo na poudniu, ani komuny na p�nocy nie stay si si zdoln do opanowania pyncych std tendencji partykularnych.

FLORENCJA REPUBLIKA MIESZCZASKA

W odmienny spos�b ni w Lombardii uoyy si w XIII w. stosunki w miastach rodkowych Woch, zwaszcza w Toskanii. Rywalizacja midzy papiestwem a cesarstwem przyspieszya rozw�j miast tos-kaskich. Pocztkowo jako centrum produkcji i handlu suknem i jedwabiem syna Lukka, w kt�rej te najwczeniej zorganizowana zostaa komuna. P�niej due znaczenie ekonomiczne i polityczne zdobya Siena z jej wielkimi domami bankiersko-handlowymi. W XIII w. g�wnym orodkiem gospodarczym Toskanii bya ju Florencja.

Rozw�j Florencji hamowaa najpierw zaleno od feudalnych wadc�w Toskanii, a p�niej zacieke walki wr�d arystokratycznych rodzin szlacheckich, zwanych tutaj z czasem magnatami. Chocia na czele komuny sta podesta, dziaaa Rada Wiksza (z 300 czonk�w) i Rada

109

Mniejsza (z 90), od czasu do czasu za zwoywano zgromadzenie ludowe, faktycznie rzdy w miecie sprawowaa szlachta. Szlachta dzielia si na fakcj Uberti, zwizan z cesarzem i wskutek tego nazywan gibelisk, i na fakcj Donati, uznawan za gwelfick. Jedna lub druga fakcja uzyskiwaa przewag zalenie od og�lnej sytuacji we Woszech.

Stan taki budzi niezadowolenie waciwego mieszczastwa, kt�rego znaczenie roso w miar podnoszenia si og�lnego dobrobytu Florencji. Podstaw jego dziaalnoci stay si cechy. Najpierw zorganizoway si cechy wysze, obejmujce popolo grasso. Znalazy si wr�d nich cechy: sukiennik�w, Calimala (zrzeszajcy przedsibiorc�w osiadych na ulicy tej nazwy, kt�rzy zajmowali si sprowadzaniem prostego sukna z Anglii i Flandrii, farbowaniem go i wykaczaniem, po czym eksportem do Lewantu i Afryki), kunierzy, os�b zajmujcych si wymian pienidzy, a take lekarzy oraz sdzi�w i notariuszy. P�niej zaczy si organizowa cechy mniejsze, obejmujce posp�lstwo {popolo medio). Nawet nie zorganizowane warstwy plebsu, popolo magro czy minuto, zgaszay swe pretensje albo o zr�wnanie w przywilejach, albo o powstrzymanie dalszego wyzysku (o co dopominali si zwaszcza czeladnicy i wyrobnicy). Istniay wic napicia midzy r�nymi warstwami mieszczastwa. Znajdoway one wyadowanie w coraz czstszych tumultach. Cae wszake mieszczastwo czuo si ciemione i wyzyskiwane przez rzdzcych Florencj „magnat�w".

Zasadnicze zmiany nastpiy po mierci Fryderyka II. W 1250 r. fakcja gwelfick uzyskaa poparcie zar�wno bogatego mieszczastwa, jak i mas ludowych i zdoaa obali rzdy gibelin�w. Utworzony zosta nowy system rzd�w, zwany ludowym (primo popolo), w kt�rym „magnaci" zepchnici byli na drugorzdn pozycj, znajdujc si w doradczych organach wadzy w mniejszoci. System ten opar si na wojskowej organizacji ludu Florencji, podzielonego na 20 kompanii odpowiadajcych r�nym dzielnicom miasta. Na czele kadej z nich sta chory (gonfaloniere), a naczeln komend sprawowa kapitan ludu

110

(capitano del popolo), kt�remu asystowaa rada zoona z 12 starszych. Kapitan mia zapewnia ludowi pok�j i sprawiedliwo, Rada Starszych za decydowaa o wojnie i sojuszach, zajmowaa si r�wnie administracj. W rezultacie radzie komuny przypadao tylko przyjmowanie decyzji Rady Dwunastu. W ten spos�b obok starej komuny powstaa nowa, kierowana przez kapitana ludu.

Gibelinowie nie chcieli si pogodzi z porak, jednake pr�ba rewolty skoczya si wygnaniem ich z miasta. Zdoali mimo to pozyska poparcie gibelin�w z innych miast, m. in. ze Sieny, i przy pomocy Manfreda pokonali gwelf�w w 1260 r. w uwiecznionej przez Dantego bitwie pod Montaperti, po czym przywr�cili we Florencji bezwzgldne rzdy arystokratyczne. Nie przetrway one jednak mierci Manfreda i do wadzy zn�w doszli gwelfowie. W odnowionym systemie rzd�w „ludowych" gwelfowie zamienili tylko nazw Rady 12 Starszych na 12 Dobrych, utworzyli te sta form organizacyjn partii gwelf�w z kapitanem na czele. Florencja staa si odtd centrum gwelfizmu w Toskanii; do powoanej z jej inicjatywy Ligi Gwelfickiej, kierowanej przez Karola Andegaweskiego, przystpiy inne miasta toskaskie: Prato, Pistoja, Lukka i Volterra. Zaniepokoio to nawet papiea, niechtnego zbytniej potdze Andegawena, i za porednictwem wysannika papieskiego doszo do zawarcia w 1280 r. pokoju midzy obu zwalczajcymi si fakcjami. Na jego podstawie do Rady 12 Dobrych M�w wprowadzono te gibelin�w.

Tymczasem konflikty spoeczne w miecie ulegy radykalizacji. rednie mieszczastwo zadao dopuszczenia przedstawicieli mniejszych cech�w do organ�w wadzy. W 1282 r. pod naciskiem ludu florenc-kiego powoana zostaa rada, skadajca si z kilku starszych cechowych. Wadza przesza w rce bogatego i redniego mieszczastwa. Gdy szlachta zacza si burzy przeciwko temu, w obronie zmian wystpi lud florencki. Opierajc si na swej organizacji wojskowej, kierowany przez kapitana Giano della Bella lud wprowadzi w latach 1293— 1294 Zarzdzenia sprawiedliwoci (Ordinamenti di giiistizia). Wadza polityczna miasta miaa si opiera na porozumieniu wszystkich cech�w, spor�d kt�rych bogate mieszczastwo wybierao reprezentant�w do rady starszych cechowych (7 z cech�w g�wnych, 5 ze rednich i 9 z mniejszych). Powoano take urzd chorego sprawiedliwoci (gonfaloniere di giusti-zia), kt�ry mia wadz nad wojskiem i obowizek obrony wprowadzonych praw przed ingerencj „magnat�w". Tych praktycznie wykluczono z ycia publicznego, zastrzeono bowiem, e tylko osoby wpisane do cech�w mog peni funkcje publiczne, tymczasem za szlachta stronia od tego rodzaju zaj produktywnych. Wprowadzono r�wnie ostre przepisy prawne (np. kar mierci w razie zab�jstwa), by poskromi anarchi szlacheck. W ten spos�b mieszczastwo florenckie zapewnio sobie dominacj w yciu publicznym. Wprawdzie w 1295 r. arystokracji udao si wykorzysta niezadowolenie plebsu florenckiego i doprowadzi do wygnania della Bella, postanowienia jednak pozostay w mocy.

Podobne zarzdzenia antyszlacheckie nie byy we Woszech czym

111

wyjtkowym i w r�nych miastach starano si obezwadni politycznie „magnat�w". Nigdzie jednak nie doszo do stworzenia ustroju r�wnie odpowiadajcego strukturze spoecznej i potrzebom gospodarczym miasta. Byo to najszczliwsze na terenie Woch rozwiniecie zasady wolnoci wprowadzonej przez komuny. Ustr�j Florencji by jak na owe czasy wyjtkowo demokratyczny. Otwierao to dobre perspektywy rozwoju gospodarczego i kulturalnego miasta.

W miar sukces�w ekonomicznych rosy pretensje Florencji do sprawowania prymatu politycznego w Toskanii. W imi niezbdnej kontroli nad wanymi szlakami handlowymi Florencja staraa si opanowa przejcia w Apeninach P�nocnych, rynki w poudniowej Toskanii i porty morskie. W toku walk wywoanych t polityk Florencja pokonaa w 1269 r. Sien, a w 1289 Arezzo. Podporzdkowaa sobie take Pistoj, a w 1293 r. hegemoni polityczn i ekonomiczn Florencji musiaa uzna Piza, pokonana poprzednio przez Genu.

Ekspansywna polityka Florencji nie miaa penego poparcia jej ludnoci. Na przeomie XIII i XIV w. — nie bez intryg ..magnat�w", wykorzystujcych niezadowolenie niszych cech�w, kt�re nie uzyskay prawa udziau'W rzdach — doszo do rozpadu partii gwelfickiej na dwie fakcje: Cerchi. zwanej Biaymi, i Donati. nazywanej Czarnymi. Wr�d Czarnych przewaali patrycjusze, przedsibiorcy, kupcy i bankierzy, kt�rzy byli rzecznikami polityki ekspansji i zdobycia przez Toskani pierwszestwa we Woszech rodkowych. Natomiast Biali, rednie'mieszczastwo i drobna szlachta, woleli raczej polityk mniej ryzykown, umiarkowan, odpowiadajc dawnym tradycjom. Walka midzy tymi obozami miaa si rozegra w XIV w.

POTGA REPUBLIK MORSKICH I ICH RYWALIZACJA

Przemiany, jakie nastpiy w organizacji komun w XIII w., miay swe odpowiedniki r�wnie w strukturze wadz w republikach morskich. Og�lny wzrost dobrobytu zaznaczy si przecie szczeg�lnie mocno wr�d ludnoci miast portowych i rozbudzi jej ambicje polityczne. Nie doszo jednak nigdzie do r�wnie demokratycznych zmian, jak we Florencji.

W Rzeczypospolitej Weneckiej arystokracja utrzymaa wadz w swoim rku. Jak wiadomo, szlachta wenecka bya przewanie pochodzenia kupieckiego i g�wne zyski czerpaa z handlu. Patrycjusze weneccy byli to wiec zwykle ludzie ostroni i dobrze kalkulujcy, kt�rzy starali si nie dopuci, by walka fakcyjna przybraa szerszy charakter. Ju poprzednio ograniczona zostaa wadza doy, zwaszcza wskutek przekazania szafunku dochodami pieninymi specjalnemu organowi. Prokuraturze w. Marka. Doa by wybierany przez kolegium elektor�w, powoywanych za pomoc do skomplikowanego systemu przez Wielk Rad, skupiajc 480 czonk�w z rod�w patryejuszowskich. Udzia ludu w wyborze doy ograniczony zosta do aklamacji, natomiast nowy wadca przy obejmowaniu urzdu musia skada zobowizanie, e bdzie stosowa si do praw ograniczajcych i regulujcych jego uprawnienia.

112

Wielka Rada wybierana bya corocznie. Obok niej istniaa take Rada Mniejsza, obejmujca patrycjuszy zobowizanych do asystowania doy w sprawowaniu przez niego wadzy (pregadi). W poowie XIII w. rada ta przeksztacia si w senat, kt�ry by g�wnym organem kierujcym sprawami pastwa. Powsta r�wnie w tym czasie Trybuna Czterdziestu (Tribunale della Quarantia — od liczby czonk�w), kt�ry mia nie tylko uprawnienia sdowe, ale r�wnie polityczno-administracyjne. Ukoronowaniem rzd�w oligarchicznych w Wenecji byo ogoszenie w 1297 r. Ograniczenia Wielkiej Rady (Serrata di Gra Consigli�). Odtd prawa uczestniczenia w Wielkiej Radzie zostay ograniczone do tych rodzin, kt�re w poprzednich czterech latach uzyskay w niej swych przedstawicieli. Nowe dopuszczenia miay by wyjtkowe. W ten spos�b grupa rzdzca w republice obejmowaaby kilkaset rodzin. Przeciwko temu ograniczeniu zawiza si spisek, obejmujcy drobn szlacht i lud. Kierowa nim Baiamonte Tiepolo. Spisek zosta jednak zdawiony, Tiepolo wprawdzie zbieg, wielu jednak jego stronnik�w stracono (1310). Aby zabezpieczy si przed nowymi pr�bami zmiany wprowadzonego systemu, patrycjat powoa Rade Dziesiciu (1335), kt�ra miaa charakter politycznej inkwizycji. Staa si ona wkr�tce trwaym i potnym organem wadzy, kt�ry ze wzgldu na szeroko rozpowszechnion metod zbierania informacji przez denuncjacje oraz stosowane tortury zdoby sobie ponur saw. Zaway wszake w istotnym stopniu na utrzymywaniu si trwaoci weneckiego systemu politycznego. Rada Dziesiciu zlikwidowaa wkr�tce ostatni pr�b zdobycia szerszej wadzy przez do Marino Faliero (1354). Po zdemaskowaniu jego zamiar�w przez Rad doa zosta city.

Szeroko rozbudowany system kontroli zapobieg wic utworzeniu si tyranii w Wenecji na wz�r innych miast woskich. Na cae stulecia utrwaliy si w Rzeczypospolitej Weneckiej rzdy arystokracji handlowej, kt�ra tworzya grup wzgldnie solidarn spoecznie, o rozwinitym poczuciu wsp�lnoty interes�w. Kupcy weneccy zdawali sobie spraw, e pastwo byo g�wnym organizatorem caego systemu handlowego, z kt�rego korzystali. Dobrze wyposaony arsena, silna flota zapewniay bezpieczestwo i pozwalay z poczuciem przewagi przeciwstawia si innym rywalom. Powstawa patriotyzm wenecki, kt�ry bynajmniej nie uatwia budzenia si poczucia jednoci woskiej.

Na wybrzeu liguryjskim spor�d dwu wielkich rywali przewaga przechylaa si coraz bardziej na stron Genui. Handel jej rozwija si szybko. Gdy w 1274 r. przez jej port przeszy towary o wartoci 936 tys. lir�w genueskich, to w 1292 r. warto ich wyniosa 3922 tys. Genua bya najgciej zaludnionym miastem Europy Zachodniej. Dopiero budowa nowych mur�w w 1320 r. zmienia t sytuacj. W przeciwiestwie do Wenecji w dziaalnoci ekonomicznej wadze republiki gray rol drugorzdn. W rkach os�b prywatnych lub stowarzysze znajdoway si okrty, skady i magazyny. Nie tylko wyprawy kupieckie, ale i militarne imprezy miay czsto charakter prywatny. eglarze genuescy wynajmowali si obcym dworom — przypadek Krzysztofa Kolumba by tylko kontynuacj tej tradycji.

113

Sukcesy handlu genueskiego opieray si na stosunkowo nowoczesnej organizacji. Podstaw tworzyo wsp�dziaanie grup najbogatszych rodzin, dysponujcych znacznym kapitaem. Posugiway si one systemem komendy (colleganzd). Armator powierza kapitanowi i wacicielowi statku cz towar�w. Wysoki zysk, kt�ry wyr�wnywa ryzyko caego handlu, przypada wic zar�wno armatorowi, jak i kapitanowi.

Genua bya miastem podzielonym wewntrznie na r�ne koterie, rywalizujce ze sob bractwa religijne, ugrupowania ludowe. Brak jednolitoci znajdowa odbicie take w wyranym zr�nicowaniu dzielnic na bogate i ubogie, szlacheckie i plebejskie. Ten indywidualizm genueski nie pozosta bez wpywu i na stosunki ustrojowe. Rzeczpospolita Genueska miaa charakter wyranie arystokratyczno-oligarchiczny. Istniaa wszake tendencja do zapewnienia wsp�udziau w rzdach i administracji jak najwikszej liczbie zainteresowanych, std powoywano a 4 konsul�w i masy urzdnik�w. Dziaalno urzd�w kontrolowao zgromadzenie generalne obywateli, prawie wycznie kupc�w, zwane parlamento. Ku-piectwo starao si te zdoby przewag nad szlacht. W 1257 r. stworzony zosta urzd kapitana ludu, kt�ry obj nie szlachcic, lecz bogaty mieszczanin Wilhelm Boccanegra. W 5 lat p�niej szlachta odzyskaa sw pozycj, rozpoczo to jednak tylko okres zaartych walk fakcyjnych midzy gibelinami a gwelfami, kt�rzy postarali si o pomoc Karola Andegaweskiego. Na przeomie XIII i XIV w. bya to ju tylko walka fakcyjna midzy potnymi rodami Doria i Spinola. W 1309 r. Obrizzio Spinola zosta ogoszony doywotnim kapitanem generalnym. Nie zlikwidowao to przecie walki fakcyjnej, kt�ra odbijaa si negatywnie zar�wno na moliwociach handlowych Genui, jak i jej pozycji midzynarodowej.

W XIII w. Genua jednake i w tej dziedzinie odniosa kilka wanych sukces�w. Znakomicie rozwiny si kolonie genueskie. Podobne kolonie posiaday zreszt, jak bya o tym mowa, take Wenecja i Piza. Kolonie opieray si na otrzymanych koncesjach, pozwalajcych na obejmowanie nieruchomoci, skad�w, wydzielonych teren�w, gdzie przybysze mieli zapewnione przywileje administracyjne, jurysdykcyjne i celne. Najczciej koncesje takie dotyczyy pooonej blisko portu ulicy (ruga). Budowano tam koci� powiecony patronowi czczonemu w metropolii, siedzib bailo - kierownika i najwyszego sdziego kolonii, fondaico, biura celne. Kolonia posiadaa wasne sklepy i warsztaty. Wadze byy zorganizowane na wz�r metropolii, cznie z radami wybieranymi przez zgromadzenie og�lne.

Pocztkowo szybko rozwijay si kolonie weneckie, zwaszcza dziki utworzeniu Wschodniego Cesarstwa aciskiego; w zachodniej czci basenu Morza r�dziemnego prym wiody kolonie Pizy. W drugiej poowie XIIIw., po zaamaniu si rzd�w acinnik�w w Bizancjum, nastaa godzina Genui. Traktatem w Ninfeo z 1261 r. kupcy genuescy otrzymali uprawnienia do zakadania kolonii nad Morzem Egejskim i Czarnym, po usuniciu za Wenecjan z Konstantynopola przyznano im dzielnic Galata (Pera). Genueczycy wkr�tce zaoyli kolonie na Krymie (Kaffa), u ujcia Donu (Tana) i skoncentrowali w swym rku

114

handel z obszarami tatarskimi, ruskimi i Azj rodkow, zapewniajc sobie niemal wyczno w imporcie sk�r. zboa i drewna z tych teren�w.

Jednoczenie Genua przystpia do otwartej walki ze swymi rywalami. Sp�r o wpywy na Korsyce zainicjowa wojn Genui z Piz. Przyniosa ona katastrofaln klsk floty pizaskiej w bitwie koo wyspy Melorii. W zawartym w 1299 r. traktacie pokojowym Piza nie tylko musiaa zrzec si pretensji do Korsyki, ale i odstpi znaczn cz Sardynii. Genua nie miaa ju godnego siebie rywala na zachodnich obszarach Morza r�dziemnego.

Trudniejsza do pokonania okazaa si Wenecja. Postpy Genueczyk�w na terenie Lewantu i nad Morzem Czarnym skoniy Wenecjan przede wszystkim do umocnienia swej pozycji nad Adriatykiem. Wenecja zapewnia sobie monopol handlu na tym morzu, zabraniajc wprowadzania na uzbrojonych okrt�w, nakadajc podatki na statki handlowe i zmuszajc je do wyadowywania towar�w w porcie weneckim. Ograniczenia te narzucono innym miastom nad Adriatykiem. Szczeg�lne znaczenie miao opanowanie Istrii, uwieczone podporzdkowaniem Triestu Wenecji w 1291 r. Genua usiowaa przeama ten monopol Wenecji. Okrty genueskie podjy operacje na Adriatyku, zagraajc Dalmacji weneckiej. W 1298 r. w bitwie przy wyspie Curzolari flota genueska pokonaa Wenecjan. Spory wewntrzne nie pozwoliy jednak Genui wykorzysta tych sukces�w i zawarty pok�j nie rozstrzygn sprawy pierwszestwa. Nie zakoczyo to walk midzy obu wielkimi republikami morskimi, kt�re cigny si jeszcze przez cay niemal XIV w. Natomiast mimo zgromadzonego w nich bogactwa republiki te w ograniczonym tylko stopniu ingeroway w sprawy wewntrznowoskie, koncentrujc swe wysiki przede wszystkim na deniu do podporzdkowania sobie wielkiego handlu midzynarodowego.

OYWIENIE INTELEKTUALNE

Bogactwa i wzrastajce znaczenie polityczne mieszczastwa tworzyy ze nowego i wpywowego organizatora i mecenasa kultury. Zajcia mieszczaskie i funkcjonowanie komun pocigay za sob konieczno skupienia w miastach coraz wikszej liczby os�b wyksztaconych, prawnik�w, lekarzy, administrator�w, nauczycieli. Do prowadzenia najbardziej prymitywnej ksigowoci w domach handlowych konieczna bya znajomo czytania, pisania i matematyki. Poza podstawow edukacj modzi ludzie przygotowujcy si do zawodu kupieckiego musieli odbywa specjalne praktyki. Dla uatwienia tych praktyk Francesco Balducci Pegolotti przygotowa podrcznik wprowadzajcy ich w technik zawodu.

W rezultacie doszo do przeomu w dziedzinie edukacji. Polega on na objciu wyksztaceniem modziey wieckiej, nie przeznaczonej do stanu duchownego, oraz na powstaniu uniwersytet�w. W cigu XII i XIII w. zamiast oddzielonych od siebie studi�w wyonia si koncepcja uniwersytetu jako instytucji obejmujcej zar�wno „sztuki", a wic

115

filozofi i nauki „wyzwolone", jak i trzy podstawowe fakultety tworzce poprzednio odrbne studia: teologi, prawo i medycyn. Rozw�j uniwersytet�w zbiega si wyranie z okresem najwikszej wietnoci komun, mona by powiedzie, e z niej wyrastaj. Wprawdzie uniwersytet w Bolonii siga swymi pocztkami XI w., pozostae jednak najstarsze uniwersytety woskie powstay wanie w pierwszej poowie XIII w. Byy to kolejno Vicenza, Arezzo, Padwa, Neapol, Vercelli, Piacenza, Siena, w pewnym zakresie i Rzym. Jak bya o tym mowa, uniwersytet w Neapolu powsta wprawdzie dla zaspokojenia potrzeb biurokracji absolutnego pastwa, w swym rozwoju jednak okaza ostatecznie podobne tendencje jak pozostae uniwersytety.

W przeciwiestwie do szk� zakonnych uniwersytety uwzgldniay potrzeby ycia codziennego. Ich organizacja miaa charakter korporacyjny, czc w jedno ciao student�w i wykadowc�w, co osabiao dystans dzielcy mistrza od ucznia. Studenci mieli, przynajmniej pocztkowo, prawo wybierania rektor�w i profesor�w, wyczeni te byli spod zwykej jurysdykcji na rzecz specjalnego forum uniwersyteckiego. Jakkolwiek korporacje ulegay wpywom i naciskom Kocioa, wadz pastwowych czy komun, niekt�re uniwersytety, np. boloski, zdoay zachowa autonomi nawet wobec kierujcego sprawami edukacji Ko-

Wykad uniwersytecki w XIV w., wg miniatury L. Voltolina

116

cioa. Zreszt Koci� na razie ogranicza swe oddziaywanie do teologii, tak e prawo czy medycyna utrzymyway wiecki charakter. Nie po-wiodo si natomiast niekt�rym uniwersytetom zachowa sw�j mono-polistyczny w pewnych dziedzinach charakter. Takie tendencje reprezentowa uniwersytet w Bolonii, kt�ry pr�bowa pozosta jedynym orodkiem ksztaccym prawnik�w. Nie na wiele przyday si wszake zakazy prowadzenia zaj na innych uniwersytetach, kt�re wydawa swym doktorom.

ycie wczesnych uniwersytet�w dziki swobodzie, jak cieszyli si profesorowie i studenci, przekraczao czsto ramy konwencjonalne. Dotyczyo to zwaszcza student�w, kt�rzy swym zachowaniem budzili oburzenie mieszczastwa. R�wnie profesorowie okazywali wiele non-konformizmu, pozostajc pod wpywem rozmaitych radykalnych prd�w. Pogldy ich, nieraz odbiegajce od ortodoksyjnej doktryny katolickiej, opieray si czciowo na ustaleniach filozof�w i uczonych greckich, zwaszcza „odkrytego" wtedy Arystotelesa, czciowo na pogldach uczonych arabskich (poprzez kt�rych zreszt nastpio odrodzenie myli arystotelesowskiej), przede wszystkim Awerroesa. G�wnym orodkiem arystotelizmu i awerroizmu staa si Padwa. Na Sycylii ju w XI w. diakon z Katanii, Enrico Aristipo, tumaczy Arystotelesa. W Palermo dziaaa caa szkoa tumaczy, zajmujca si przekadem komentarzy arabskich do dzie Arystotelesa. Dokonano te tumacze Ptolemeusza, dzie medycznych Hipokratesa i Galena oraz ksig teologicznych Ojc�w Kocioa. Jednym z pierwszych tumaczy dzie Arystotelesa by najznakomitszy lekarz woski XIII w., profesor uniwersytetu w Bolonii, Taddeo Alderotti. Otwieraa si w ten spos�b moliwo zracjonalizowania wiedzy.

Taka sytuacja zaniepokoia Koci�, kt�ry mia wanie kopoty z herezjami. Papiestwo uznao za niezbdne ograniczenie swobody uniwersyteckiej przez wprowadzenie w cigu XIII w. cilejszych zarzdze, regulujcych ycie uniwersyteckie. Zmierzay one przede wszystkim do podporzdkowania uniwersytetu rezydujcemu w danym miejscu biskupowi. Ustalone te zostay zasady odbywania studi�w, cznie z charakterem egzaminu, na kt�rego podstawie student otrzymywa tytu doktora i prawo wykadania (veniam legendi). Nie zahamowao to jednak ani rozwoju „nowej nauki", ani powstawania coraz liczniejszych krg�w intelektualist�w. Jakkolwiek zwizani byli oni gboko z yciem komun, pozostawali przecie i wtedy grup elitarn. Zdobycie wiedzy, przekazywanej zreszt po acinie, czynio z nich grup „wtajemniczonych", ju przez to samo odcit od szerszych warstw ludnoci. Nie znaczy to, by osigana wiedza bya nieuyteczna. Zar�wno medycyna, kt�ra pomagaa ratowa zdrowie w przeludnionych jak na �wczesne prymitywne warunki sanitarne miastach, jak i prawo, kt�re dostarczao argument�w w walce o samodzielno komun, byy cile zwizane z potrzebami ycia codziennego. W zakresie prawa szkoa boloska bya nadal niedocigniona. Wydaa wielu synnych w swoim czasie specjalist�w w dziedzinie prawa rzymskiego. Jeli chodzi o prawo cywilne, to w XIII w. przy komentowaniu prawa rzymskiego nastpowao

117

wyrane przesunicie punktu cikoci na aktualnie istniejce stosunki spoeczne. Tendencja ta jak najbardziej odpowiadaa potrzebom ycia komunalnego. Innym przejawem przystosowywania si do aktualnych potrzeb byo przygotowanie podrcznika dla notariatu, instytucji niezmiernie wanej w yciu miejskim. Opracowa go przyw�dca popula-ryst�w boloskich Rolandino dei Passaggeri.

Medycyna osigna wysoki poziom w Salerno i w Bolonii. Powstaway nowe podrczniki (jak kompilacja Wilhelma Saliceti z Piacenzy, Summa curationis), komentowano teksty staroytne, dokonywano przekad�w. Podni�s si te poziom chirurgii i farmakologii.

Wpyw arystotelizmu i awerroizmu znalaz odbicie r�wnie w dzieach teologicznych. Na tym gruncie rozwina si w Europie Zachodniej scholastyka, kt�ra usiowaa pogodzi objawienie z rozumem ludzkim. Wykazanie prawdziwoci dogmat�w kocielnych miao si odbywa poprzez znajdowanie argument�w dostarczonych przez rozumowanie. Pojmowana w ten spos�b teologia miaa si sta kr�low wiedzy, wobec kt�rej wszystkie pozostae dziedziny peniy rol suebn. Zaoenia te najpeniejszy wyraz znalazy u w. Tomasza z Akwinu.

Udzia Woch�w w rozwoju scholastyki by stosunkowo saby. Nieprzypadkowo najwybitniejszy z nich na tym polu, Piotr Lombardo (ok. 1100 —ok. 1160), po studiach w Bolonii osiad w Paryu i tutaj przygotowa sw pr�b dialektycznego przedstawienia dogmat�w na podstawie Pisma w. i pism Ojc�w Kocioa. Bardziej typowe byo bowiem stanowisko krytyczne wobec scholastyki.

r�de jego szuka trzeba w roli, jak w yciu religijnym Woch odgryway postawy ascetyczne, czy nawet mistyczne lub chiliastyczne. Silny wpyw wywieray nadal prorocze wizje Joachima z Fiore. W pocztkach XIII w. znalaz on kontynuatora w osobie Tomasso Galia z Vercelli. Do takich postaw nawizywa te ruch franciszkaski, zwaszcza spirytuaowie. Nieprzypadkowo genera franciszkan�w Bonawentu-ra z Bagnorei w komentarzu do dziea Piotra Lombardo sprzeciwi si racjonalizmowi reprezentowanemu przez w. Tomasza z Akwinu i wypowiedzia si zdecydowanie po stronie augustianizmu i platonizmu. Ten kierunek popierali te gosiciele ascetyzmu, jak choby sam Innocenty III w dziele De contemptu mundi (O pogardzie wiata). Tote scholastyczny spos�b ujmowania teologii budzi pocztkowo zastrzeenia papiestwa, a franciszkanie w rywalizacji z popierajcymi arysto-telizm dominikanami doprowadzili nawet do potpienia w 1288 r. niekt�rych tez w. Tomasza z Akwinu, zakadajcych moliwo adaptacji arystotelizmu dla wytumaczenia dogmat�w chrzecijaskich. Dopiero jednak XIV wiek przyni�s pen akceptacj stanowiska w. Tomasza z Akwinu.

Gdy wic oparte na uniwersytetach oywienie intelektualne miao charakter racjonalistyczny, ruch franciszkaski odwoywa si raczej do uczucia, dziki czemu siga zreszt szerzej, obalajc bariery dzielce w religii klerk�w od ludu. Podobny dualizm postaw mona napotka i w caym yciu kulturalnym.

118

MIDZY ACIN A WOSKIM:

MIEDZY STYLEM ROMASKIM A GOTYKIEM

Cakowicie nowym zjawiskiem byo w XIII w. pimiennictwo w jzyku woskim i powstanie literackiego jzyka woskiego. Nastpio wic udostpnienie tw�rczoci literackiej czytelnikom (czy suchaczom) spoza krgu wysoko wyksztaconej elity, zgodne z demokratycznymi potrzebami epoki. Zbdne byoby podkrelanie, jak dalece zawayo to na tworzeniu si poczucia wsp�lnoty narodowej. Jzyk i literatura pozostay bowiem na dugo opok tej wsp�lnoty.

Nie znaczy to, by podwaone zostao w XIII w. dominujce stanowisko aciny. W tym jzyku wypowiadali si nadal rozmaici pisarze, po acinie pisano dziea naukowe. Cakowicie niemal aciska jest historiografia, kt�ra staa na pograniczu midzy wiedz a literatur. Czasy obfitoway w wydarzenia; zar�wno wadcom, jak i komunom zaleao, by ich dzieje przekazane zostay potomnoci. Tote wielu historyk�w pisao o bliskich sobie latach. Nawet Sicardo, biskup Cremony, sw histori ludzkoci koczy na 1212 r. Pojawiay si wic dziea przedstawiajce pocztki komun. Do najsynniejszych nale Roczniki (Annales) Genueczyka Caffaro (1100—1163), kt�re zostay uznane za wyraz oficjalnej historiografii; przechowywano je w archiwum i kontynuowano. Rozw�j komun p�nocnych Woch w XIII w. przedstawiaa Chronica (1168—1287), dzieo franciszkanina Salimbene z Parmy. We Woszech poudniowych historycy opiewali raczej czyny wadc�w. Biskup Salerno Romuald II zaj si w swych Rocznikach (Annales) panowaniem Wilhelma Dobrego i Barbarossy. Spory midzy gibelinami a gwelfami doprowadziy do napisania dwu konkurencyjnych historii Sycylii: stanowisko pierwszych przedstawia Bartolomeo z Neocastro, drugich Sabo Malaspina. Dziea historyczne miay r�wnie suy walce z heretykami. Bonacorso, kt�ry by pocztkowo biskupem katar�w, napisa p�niej Vita haereticorum (yciorysy heretyk�w), w kt�rych ostro atakowa swych wsp�wyznawc�w. W dziedzinie jednak historiografii religijnej dzieem o trwaej wartoci staa si Zota legenda. Pod tym tytuem arcybiskup Genui Jacopo da Vragine zebra legendy i opowiadania o witych. Byo to dzieo bardziej hagiograficzne ni historyczne, arcybiskup nie troszczy si zbytnio o wierne odtworzenie przeszoci, mia jednak wybitny talent literacki, kt�ry przyczyni si do spopularyzowania jego dziea w �wczesnej Europie, cznie z Polsk.

Po acinie opisywali take swe dowiadczenia podr�nicy. Franciszkanin Giovanni da Pian di Carpine, kt�ry wraz z polskim konfratrem powdrowa na dw�r Dyngis-Chana, napisa w tym jzyku Historie Mongo�w, Marco Polo za Opisanie wiata. Powstaway take aciskie dziea filozoficzne, kazania, rozwijaa si epistoografia.

Ju w pierwszej poowie XIII w. pojawiay si wszake pierwsze wybitniejsze utwory literackie pisane po wosku. Inicjatorska rola przypada w. Franciszkowi i jego pieniom pochwalnym ku czci Stw�rcy: Kamyczkom o socu lub o stworzeniu (Cantico del sole o delie creature).

119

Spisane w dialekcie umbryjskim Kamyczki stanowi znakomite odbicie postawy w. Franciszka wobec wiata. Prosta stylistyka uatwiaa zrozumienie ich przez lud. Podobnych utwor�w o treci religijnej pojawio si w XIII w. sporo. Pod koniec stulecia najwybitniejszym ich tw�rc by Jacopo dei Benedetti, zwany Jacopone da Todi. W swoich laudes, rodzaju dialogu o zacztkowych formach dramatu, przedstawi rozterki czowieka, opowiadajc si za kontemplacj i mistycznym zjednoczeniem z Bogiem i odrzucajc racjonalistyczne tumaczenie prawd wiary.

Cakowicie wiecki charakter miaa natomiast poezja szkoy sycylijskiej. Tw�rcy jej pochodzili czciowo z dworu Fryderyka II, kt�ry sam wraz z rodzin pisywa r�wnie wiersze. Poezja ta, inspirowana wzorami prowansalskimi, kt�re cieszyy si w�wczas wielkim uznaniem w caych Woszech, zajmowaa si przede wszystkim problemami mioci. Przeznaczona bya g�wnie dla wskiego grona dworzan.

Dla dalszego rozwoju literatury woskiej wiksze znaczenie ni liryki pisane w dialekcie sycylijskim mia rozw�j szkoy „sodkiego nowego stylu" (dolce stil nuovo) we Florencji w drugiej poowie XIII w. W stolicy Toskanii ju w poowie wieku zjawili si poeci nawizujcy do wzor�w szkoy sycylijskiej, jak Guittone z Arezzo. Pisali oni w dialekcie toskaskim, kt�ry sta si wkr�tce podstaw woskiego jzyka literackiego. „Nowy sodki styl" kad wikszy nacisk na schematy logiczne; tematyka erotyczna nabieraa w nim bardziej charakteru filozoficznego, czy nawet metafizycznego. Pojawiay si te motywy realistyczne, pochodzce z najbliszego rodowiska, przemawiajce zapewne lepiej do odbiorc�w, bogatego mieszczastwa. Najwybitniejszym przedstawicielem tego kierunku w kocu XIII w. by Guido Caval-canti. Z tej szkoy wyr�s te Dante.

Oywienie kulturalne, charakterystyczne dla Woch w dobie komun, wizao si r�wnie z rozwojem sztuki, przede wszystkim architektury. Do poowy wieku dominowa nadal styl romaski. Kontynuowano budow bd wznoszono nowe kocioy. Jak poprzednio, w dziele tym uczestniczya caa ludno miasta. Przy imponujcej katedrze w Cremonie, konsekrowanej w 1190 r., powstao budzce podziw omioktne bap-tysterium. W Weronie ukoczono budow kocioa San Zeno. W pocztkach XIII w. podjto budow katedry i kocioa w. Michaa w Lukce; z tego okresu pochodzi te jedno z najpikniejszych dzie romaskich we Woszech, katedra w maym Borgo San Donnino. Na poudniu rozkwita w tym czasie szkoa apulijska (katedra z Bitonto). Z podobn trosk traktuje si te budynki wznoszone na potrzeby wieckie. Bramy i wiee obronne otrzymuj ozdoby, nadajce im warto nie tylko obronn, ale i artystyczn (np. Porta Nuova w Mediolanie). Powstaj pierwsze paace komuny: ju w kocu XII w. w Weronie, w pocztkach XIII w. w Mediolanie (Palazzo della Ragione).

Architektur romask uzupeniaj rzeby. Znakomite rzeby wypeniaj wic katedry w Modenie, Borgo San Donnino, koci� San Zeno w Weronie. Tematyka ich od scen ewangelicznych i hagiogra-ficznych powoli przesuwa si do obraz�w z ycia codziennego. Rzeba

120

wiecka pojawia si jeszcze rzadko: do zasugujcych na uwag wyjtk�w naley konna rzeba podesty Oldrado na fasadzie paacu della Ragione w Mediolanie. Nazwiska tw�rc�w tych szczytowych osigni sztuki rzebiarskiej s na og� nieznane. Wiadomo jednak, e najwikszym talentem by na przeomie XII i XIII w. Benedetto Anielami z Parmy, znakomicie wyraajcy w swych dzieach przeycia religijne i odczucia moralne.

W poowie XIII w. przenika do Woch gotyk, z jego uwydatnieniem linii wertykalnych, z ukami jako zasadniczym elementem konstrukcyjnym. Podobnie jak w literaturze, tak i w sztuce wystpiy wic wpywy francuskie, tym silniejsze, e trudnoci z wprowadzeniem nowych form konstrukcji zmuszay pocztkowo do odwoywania si do obcych architekt�w. Gotyk woski wprowadzi zreszt pewne zmiany w stosunku do pierwowzoru. Osabiona zostaa tendencja do wznoszenia w g�r na korzy linii horyzontalnej, stosunkowo rzadziej te stosowano wysokie wiee i iglice.

Styl gotycki przenieli na teren Woch p�nocnych i rodkowych cystersi i zakony ebrzce. Franciszkanie, kt�rzy wspania bazylik nad grobem w. Franciszka z Assyu, wz�r dla wielu kocio�w przy-klasztornych, wznosili jeszcze w stylu tradycyjnym, nie zawahali si sign po nowe wzory, kt�rych znakomitym przykadem sta si koci� w. Krzya (Santa Croce) we Florencji. W tym miecie zaczy take powstawa najwspanialsze dziea gotyckie na P�wyspie Apeniskim, przede wszystkim synna katedra Santa Maria del Fiore, kt�rej budow w kocu wieku zacz Arnolfo di Gambio: miaa si ona jeszcze pocign w XIV w. Powstaway take budowle wieckie. Budow paac�w komunalnych w nowym stylu rozpoczto w teje Florencji, Sienie, Perugii.

Podobnie jak w literaturze, tak i w sztuce najwczeniej wpywy francuskie odbiy si na poudniu dziki inicjatywie Fryderyka II. Budowa on pierwsze zamki w stylu gotyckim we Woszech, jak np. Castel del Monte.

Zmiany wystpiy r�wnie w rzebie. W zdobnictwie przewaa zaczo nad typowymi dla sztuki romaskiej elementami fantastycznymi naladownictwo natury, zwaszcza wiata rolinnego. Nie zabrako te wybitnych rzebiarzy, jak Nicolo Pisano, kt�ry w baptysterium flo-renckim odwoa si do tych wzor�w. Wiek XIII by wszake jeszcze okresem tw�rczym, okresem walki sprzecznych tendencji. Peny triumf gotyku i jego rozkwit przynioso dopiero nastpne stulecie.

VIII. TRIUMF POLICENTRYZMU

WIEK KLSK ELEMENTARNYCH

podobnie jak w wikszoci kraj�w Europy Zachodniej take we Woszech wiek XIV zaznaczy si jako okres zahamowania rozwoju gospodarczego i demograficznego, trwajcego od paru stuleci. Historycy skonni s dostrzega w tym zjawisku pierwsze przejawy kryzysu ogarniajcego cae spoeczestwa feudalne. U podstaw jego leay dysproporcje midzy moliwociami produkcyjnymi �wczesnego rolnictwa a zapotrzebowaniem ywnociowym wzrastajcej wci liczebnie ludnoci. Od pocztku XIV w. coraz czciej powtarzay si lata godu i niedostatku, a osabione w ten spos�b organizmy atwiej paday ofiar nasilajcych si chor�b i zaraz. Najstraszliwsza z nich, „czarna mier", ogarna Wochy wraz z Europ Zachodni w latach 1347 — 1348. Ale epidemie powtarzay si a do pocztk�w XV w.: w latach 1360-1363, 1371-1374, 1381-1384, 1400. Jeeli nawet nie obejmoway one r�wnomiernie caego kraju, np. stosunkowo sabo dotkny one Wochy p�nocne, to na innych obszarach, jak w Toskanii, zbieray olbrzymie niwo. O ile wic na pocztku wieku zaludnienie Woch oblicza si na 7 do 9 min, to ju w drugiej poowie stulecia, spado ono zapewne co najmniej o 'zv

Trudnoci ywnociowe wynikay z niskiego poziomu kultury rolnej. Gospodarka miaa przede wszystkim charakter ekstensywny, przy kt�rym wzrost produkcji osigano g�wnie poprzez zwikszanie obszar�w upraw. Tylko czciowo uzyskiwano je dziki pracom melioracyjnym w dolinach rzek. Znacznie czciej sigano do sabo wydajnych teren�w podg�rskich, a nawet bagiennych. W kocu XIII w. moliwoci takie si skoczyy i nowe osadnictwo osabo. wiadczyoby o tym nastpujce zestawienie (wg Storia d'Italia, wyd. G. Einaudi, t. I, s. 189):

wiek

XII

XIII

XIV

XVI

liczba nowych osad 1044 886

217

258

207

Jeeli nawet zaamanie w XIV w. byo czciowo wynikiem katastrofy demograficznej, to utrzymanie si podobnej tendencji w nastpnych wiekach wskazuje na wyczerpanie si teren�w zdatnych do zagospo-

122

darowania. Nie tylko te zmniejszeniem si liczby ludnoci, ale i spadkiem wydajnoci nieurodzajnych gleb, wynikajcym z niskiego stanu techniki rolnej, mona wytumaczy obserwowane w XIV w. zjawisko opuszczania przez osadnik�w takich teren�w i powstawania tzw. pustek. Typowa bya pod tym wzgldem sytuacja, jaka powstaa na bagnistych terenach nadmorskich w okolicach Sieny (tzw. Maremma sieneska) czy w Kampanii. Opuszczane obszary byy zwykle uytkowane na hodowle, zwaszcza owiec, kt�ra zreszt r�wnie nie moga si szybciej rozwija wobec prymitywnego poziomu upraw paszowych. Zamiana p�l uprawnych na pastwiska prowadzia do zaniedbania urzdze irygacyjnych; wskutek tego np. okolice Pizy przybray charakter malarycz-nych bagien.

Nie bez znaczenia dla problem�w ywnociowych we Woszech bya r�wnie koncentracja ludnoci w miastach. Przykadem moe suy komuna Bolonii, gdzie na 7 os�b mieszkajcych w obrbie mur�w przypadao 10 mieszkajcych na wsi, czy Perugia, gdzie stosunek ten wynosi jak 5:8, lub Prato 2 proporcjami 13:10. W rezultacie nie tylko miasta portowe, jak Wenecja czy Genua, ale i pooone w gbi ldu musiay uzyskiwa ywno spoza swego terytorium. We Rorencji produkcja wsi na zalenym od niej obszarze pokrywaa zaopatrzenie w ywno tylko na 5 miesicy. Dziki swym bogactwom Florencja naleaa wszake do lepiej zaopatrzonych miast woskich. Tymczasem przy 100 tys. mieszkac�w szo na jej potrzeby rocznie ok. 60 tys. butelek wina, 4 tys. cielt, 30 tys. wi, co wskazywaoby na due zr�nicowanie w odywianiu ludnoci. Nic wic dziwnego, e wiele komun, zwaszcza w Lombardii, przykadao wielk wag do podniesienia poziomu rolnictwa. Niemniej w razie zaburze klimatycznych, suchego lata czy ostrych zim, groba godu bywaa jak najbardziej realna. Podobne kopoty istniay r�wnie ze zdobyciem drewna. Okolice Genui i Pizy zostay tak ogoocone z wysokogatunkowych drzew, e oba te miasta musiay ju sprowadza drewno na budow swych okrt�w.

W przeludnionych, pozbawionych dostatecznych urzdze higienicznych miastach zarazy byy szczeg�lnie grone. W San Gimignano ofiar epidemii miao pa ²j\ mieszkac�w, we Florencji wedug kronikarzy nawet V-t- Zaraza zreszt nie omijaa r�wnie wsi.

Kryzys gospodarczy i klski elementarne, jakie dotkny Wochy w XIV w., odbiy si silnie na postawach ludnoci. Nawracajce fale niedostatku i godu skaniay do gwatownych wystpie zar�wno ubosz ludno miast, jak i chop�w. atwiej dawano te posuch radykalnym hasom religijnym. W pocztkach XIV w. cay niemal Piemont obj ruch braci apostolskich (apostolici), skierowany nie tylko przeciwko papieowi i wyszemu klerowi, ale take przeciwko warstwom bogatym i posiadajcym. Jego przyw�dcy, brat Dolcino z Ossoli i Magorzata, zdoali przez kilka lat stawi czoo miejscowym feudaom, a zostali ujci i spaleni na stosie. Niemniej wystpienia przeciwko uciskowi feudalnemu powt�rzyy si w Piemoncie jeszcze w 1386 i 1391 r., podobne objy te Friuli i obszar Trydentu. W rodko-

123

wych Woszech najwiksze wystpienia chopskie objy wie pod Parm w 1385 r., na poudniu burzyli si chopi kalabryjscy. Mnoyy si take ruchy ubogiej ludnoci po miastach, zwaszcza we Woszech rodkowych, w Sienie, Lukce, Perugii czy Florencji.

Niepokoje i trudnoci gospodarcze wpyway r�wnie na postawy bogatszych warstw. Pogorszyy si zreszt warunki handlu midzynarodowego, mnoyy si spekulacje monetarne zwizane z wybijaniem „spodlonej" monety przez wadc�w, liczne i dugie wojny zagraay bezpieczestwu transport�w. W rezultacie doszo do bankructwa szeregu woskich dom�w handlowych i kupieckich. Wywoywao to stan niepewnoci i skaniao posiadaczy fortun, uzyskanych z handlu i spekulacji, do zabezpieczenia si przez nabywanie nieruchomoci, przede wszystkim ziemi. Ponownie najwaniejszym sprawdzianem zamonoci staje si posiadany majtek ziemski. Budowane w�wczas po miastach paace czy na wsi wille byy r�wnie swoistym przejawem tego rodzaju inwestowania pienidza. Nie znaczy to, by bogate mieszczastwo powstrzymywao si od ryzyka w handlu i operacjach finansowych. Im bardziej jednak byy one niepewne, tym waniejsze stawao si odpowiednie zabezpieczenie pozostaej czci fortuny. Mona w tym dostrzega przeksztacenie si dawnego zamonego kupiectwa woskiego w pa-trycjat, warstw, kt�ra swe bogactwo opiera zar�wno na spekulacjach handlowo-bankowych, jak i na posiadaniu ziemi, a kt�ra przy tym wiadomie dy do zapewnienia sobie uprzywilejowanego stanowiska we wadzach miasta.

UTRWALENIE SI SYSTEMU SIGNORII I POLICENTRYZMU

Sytuacja kryzysowa i zwizane z ni konflikty spoeczne, powtarzajce si po miastach walki o wadz, zaamanie si uniwersalistycz-nych pretensji papiestwa i cesarstwa uatwiy ugruntowanie si systemu signorii w p�nocnych Woszech w cigu XIV w. Signoria okazaa si trwalsza ni technokratyczne rozwizanie w postaci podesty, kt�ry zawodzi, gdy konflikty wewntrzne komuny wychodziy poza mury miejskie. Dziao si tak zapewne dlatego, e absolutna i nieograniczona wadza tyrana (tak bowiem bdziemy oddawali �wczesn wosk nazw signore) zdawaa si uatwia zdobycie suwerennoci.

Szerokie uprawnienia tyrana opieray si na dwu r�dach jego wadzy. Jedno stanowia wola ludnoci. Ujcie bowiem wadzy przez tyrana odbywao si zwykle w ten spos�b, e jako jeden z wyszych urzdnik�w miejskich, najczciej kapitan ludu, uzyskiwa przeduenie swej funkcji, albo nawet doywotno sprawowania urzdu. Nawet w wypadku zamachu stanu, uycia siy przez dow�dc wojskowego lub komendanta zamku zwoywa on zgromadzenie ludowe, kt�re sankcjonowao fakt dokonany, przekazujc mu formalnie wadz. Moment bowiem inwestytury poprzez aklamacj zgromadzenia ludowego stanowi bardzo istotny warunek ugruntowania si signorii, kt�ra dziki temu miaa podobne podstawy prawne jak dawniej komuny. R�wnie jednak niezbdna bya inwestytura papieska czy cesarska. Nastpowaa

124

ona zwykle przez przyznanie godnoci urzdu wikariusza. Ta dwoisto sankcji umoliwiaa formalne zdobycie wadzy suwerennej, podobnej do wadzy monarch�w, a zarazem absolutnej.

Ugruntowanie pozycji tyrana odbywao si zwykle dziki obsadzeniu najwaniejszych urzd�w przez zwizanych z nim czonk�w koterii oraz zapewnieniu sobie niezalenoci militarnej poprzez zacig najemnego wojska i budow cytadeli. Wtedy lud bywa definitywnie odsuwany nie tylko od uczestnictwa w sprawowaniu wadzy, ale i od wszelkiego udziau w yciu politycznym. Wskutek tego proces aktywizacji politycznej, rozwinity przez komuny, zosta zatrzymany. Wreszcie nastpowao wprowadzenie dziedzicznoci signorii w ramach jednego rodu — w tym wypadku potrzebna bya albo decyzja cesarza, albo uchwaa ludu.

Bez wzgldu na spos�b uzyskania wadzy tyran zdawa sobie spraw, e utrzymanie si przy niej wymaga aprobaty wszystkich mieszkac�w, zar�wno miasta, jak i zalenego od niego terytorium, kt�rzy w jego osobie dostrzegali najwyszego arbitra i pacyfikatora. Stara si uwolni od powiza z fakcj, kt�rej zawdzicza sw pozycj; wanym problemem byo te zapewnienie jednolitego prawa dla wszystkich, zgodnie zreszt z tendencjami, jakie zarysoway si ju w komunach. Sprawowanie przez tyrana penej wadzy nie przeszkadzao take formalnemu funkcjonowaniu niekt�rych, podporzdkowanych mu zreszt, instytucji komunalnych. Poniewa tyrani jako wikariusze uzyskiwali uprawnienia dyktowania praw, wymierzania sprawiedliwoci, decydowania o wojnie i pokoju, nakadania podatk�w, pocztkowo uwydatniali sw�j przedstawicielski charakter. Dopiero gdy uzyskali tytuy ksit, hrabi�w czy markiz�w, przestali podkrela jakkolwiek zaleno zewntrzn.

Ugruntowanie si systemu signorii byo wynikiem nie tylko jednostkowych inicjatyw czy dziaania fakcji. Odpowiadao ono r�wnie potrzebom popolo grasso. kt�re przeksztaca si wanie w�wczas w pa-trycjat. Warstwa ta doceniaa niebezpieczestwo dalszej radykalizacji rzd�w komunalnych i uznaa za niezbdne zakoczenie tej „rewolucji komun", z kt�r sama si poprzednio zwizaa. Majc do wyboru przyznanie wolnoci demokratycznych caej ludnoci lub utrzymanie swej uprzywilejowanej pozycji ekonomicznej, popolo grasso wybieraa drug ewentualno, nawet za cen rezygnacji ze swych uprawnie politycznych. Signoria bronia bogate mieszczastwo nie tylko zreszt przed grob awansu ""innych warstw miejskich, ale take przed nawrotem rzd�w starej, konserwatywnej szlachty. Pozostaoci bowiem dawnych form feudalnych byy nadal ywotne w systemie komunalnym i signoria stanowia rodzaj kompromisu midzy nimi i nowymi tendencjami.

Ten charakter signorii znalaz swe odbicie r�wnie we wzgldnej poprawie pooenia mniejszych, uzalenionych komun i wsi. Organizacja wadzy terytorialnej, tworzona przez signori,_ bya bardziej zbliona do form nowoczesnego pastwa ni wadztwo komun. Powstawaa jednolita administracja dla caego terytorium. Signoria bya pastwem regionalnym, ale o wadzy skoncentrowanej; rezydowanie tyrana w wikszym miecie nie r�wnao si utosamianiu si z jego interesami.

125

J�ZEF ANDRZEJ GIEROWSKI

HISTORIA WOCH

WROCAW WARSZAWA KRAK�W GDASK �D

ZAKAD NARODOWY IM. OSSOLISKICH -

WYDAWNICTWO

1985

Obwolut, okadk i wyklejk projektowa

JACEK SIKORSKI

Redaktorzy

ANNA LERGETPORER-JAKIMOW EWA RACZKOWIAK

Redaktor techniczny

DANUTA KOIOMANSKA

Copyright hy Zakad Narodowy im. Ossuliskiili Widamiiclun. Wmlavr I9SS Priniftt iii Piiand

ISBN 83-04-01943-4

OD AUTORA

Tradycja ta jest zreszt bogata i niezwykle r�norodna. Przeplataj si z sob bardziej autorytarne i bardziej demokratyczne zaoenia organizacji spoeczestwa, w rozmaitych ukadach odywa rywalizacja o pierwszestwo midzy wadz wieck a duchown, raz po raz deniu do jednoci przeciwstawia si tendencja kadego regionu do zapewnienia sobie jak najpeniejszej, czsto cakowitej niezalenoci. Wszystkie te sprzecznoci nie przeszkadzaj znakomitemu, wielostronnemu rozwojowi kulturalnemu: parokrotnie mieszkacy Italii decyduj o charakterze tego rozwoju, przynajmniej w krgu kultury europejskiej. Dzieje Woch przypominaj zreszt w niejednym dzieje Europy: jest to jakby historia Europy w pomniejszeniu. Ile to przy tym razy wanie we Woszech decydoway si losy Europy.

Sprzecznoci i trudnoci w rozwoju Woch w niemaym stopniu tumaczy ich struktura geograficzna. Wyodrbniajc si w caoci od innych kraj�w europejskich, Wochy nie s bynajmniej wewntrznie jednolite. Nie tylko odznaczaj si duym zr�nicowaniem krajobrazu, ale s morfologicznie uksztatowane w spos�b warunkujcy istnienie do luno powizanych ze sob region�w. Powszechnie znane s przeciwiestwa i r�nice midzy Wochami p�nocnymi i poudniowymi.

midzy bliskim klimatycznie Europie rodkowej obszarem alpejskim i Niziny Padaskiej a terenami podzwrotnikowymi, typowymi dla strefy r�dziemnomorskiej. Tego rodzaju r�nice w kraju cigncym si ponad 1200 km od p�nocnego wschodu na poudniowy zach�d s jak najbardziej naturalne. R�wnie przecie istotny, zwaszcza w odleglejszych czasach, by podzia wewntrzny p�wyspu przez wysoki acuch g�rski Apenin�w. Komplikowa on niezmiernie komunikacj nie tylko midzy zlewiskiem Morza Adriatyckiego i Tyrreskiego, ale take wzdu wybrzey. By to obszar trudny do zagospodarowania, o glebie marnej, miejscami wulkanicznego pochodzenia, poprzecinany kr�tkimi, ale gwatownie pyncymi rzekami i potokami, ku poudniowi pozbawiony bogatszej szaty rolinnej. Podobny obraz przedstawiaj zreszt Sycylia, Sardynia i inne wyspy woskie. Do bardziej intensywnej uprawy nadaj si g�wnie stosunkowo wskie r�wniny nadbrzene, jakkolwiek zwaszcza na zachodnim wybrzeu nie brak teren�w bagnistych, jaowych.

Wbrew zudzeniom wielu mieszkac�w P�nocy warunki geograficzne nie rozpieszczay wic Woch�w. Zaciyy one w niemaej mierze na niestabilnoci dziej�w Italii. W XVIII w. G. B. Vico nazwa „przypywami i odpywami historii" („corsi e ricorsi della storia") okresy ekspansji i regresu, wzlotu i upadku, kt�re powtarzay si tylekro w przeszoci Woch. Nie znaczy to bynajmniej, by np. okresy jakiego regresu wiza z obnieniem si temperatury, kt�re nastpio na P�wyspie Apeniskim w V—VII w. n.e. czy od poowy XII do poowy XIV w. Istotne jest, e warunki geograficzne, - zwaszcza przy niszym

stopniu rozwoju techniki, byy czynnikiem utrudniajcym dziaania unifikacyjne czy wychodzce z orodka centralnego, sprzyjay natomiast samodzielnoci poczyna (nawet niewielkich region�w) i ich rozproszeniu, co przecie mogo zaway na losach caego kraju. W podobny sp�r s�b oddziayway na histori Italii r�nice etniczne miedzy jej mieszkacami — rezultat wielu fal osiedleczych, kt�re dotary do P�wyspu Apeniskiego. Proces ksztatowania si z tych r�norodnych skadnik�w narodu woskiego trwa dugo i nie doprowadzi do cakowitego wyr�wnania wynikajcych std odrbnoci fizycznych i psychicznych.

c - przed sp�goskami oraz samogoskami a, o, u wymawia si jak k

c — przed e. i wymawia si jak cz

ch — wymawia si jak k

g — przed a, o, u wymawia si jak g

g — przed e, i wymawia si jak d

gh — wymawia si jak g

gl — przed a, o, m wymawia si jak gl

gli — wymawia si jajc zz

gn — wymawia si jak

sc — przed a, o, u wymawia si jak sk

sc — przed e, i wymawia si jak sz

z - na pocztku wyrazu wymawia si jak dz

zia, zio — w rodku i na kocu wyrazu wymawia si cja, cjo

zz — wymawia si jak cc (lub dzdz).

Na zakoczenie autor pragnie podzikowa tym wszystkim, kt�rych pomocy ksika ta zawdzicza swe powstanie, zwaszcza za profesorom Salvo Mastellonemu z Florencji, Gaetano Platanii z Rzymu i Williamowi B. Slottmanowi z Berkeley za nadesane najnowsze opracowania, Stanisawowi Cynarskiemu z Krakowa i Stanisawowi Sier-powskiemu z Poznania za cenne uwagi oraz Stanisawowi Grygielowi z Rzymu za nadesane ilustracje.

Szczeg�ln wdziczno winienem tym, kt�rzy rozbudzili moje sympatie do Woch, przede wszystkim mej Matce. Jej pamici powicam t ksik.

Nie wszdzie przecie znik duch partykularyzmu, a rzdy osobiste niekt�rych tyran�w byway okrutne i bezwzgldne.

Nowa wadza budzia sprzeciw wr�d czci spoeczestwa. Powtarzay si spiski, gwaty i zbrodnie; z obu stron nie liczono si z adnymi wzgldami. Rzdy tyrana zabezpieczaa rozwinita suba policyjna, wynagradzane donosicielstwo, wiezienia z okrutnymi torturami i kaniami, najemne wojsko. Te rodki dotykay wszake zwykle mniejsze grupy ludnoci, ni bywao w czasie walk wewntrznych w komunach, tote pozostawiana w spokoju wikszo tolerowaa istniejcy stan rzeczy.

Kurczyy si przy tym moliwoci pokonania tyrana poprzez spontaniczne zrywy zbrojne ludnoci, kt�rej szans w walce z dobrze wyszkolonym onierzem najemnym byy coraz mniejsze. Ju w dobie rozkwitu komun okazao si, e przy prowadzeniu dugotrwaych wojen z dobrze przygotowanym przeciwnikiem nie wystarczao odwoanie si do suby wojskowej mieszczan, kt�rzy stawali z wasn broni i ekwipunkiem. Komuny zaczy wic posugiwa si najemnikami. Tworzyy si powoli grupy zawodowych onierzy, wynajmujcych si od okazji do okazji. W XIV w. najemne wojska stay si trwaym elementem, jako tzw. compagnie di ventura. Zorganizowane oddziay, zwane kompaniami, znajdoway si pod komend dow�dcy zajmujcego si wynajmowaniem swego wojska. Nazywano go kondotierem, zapewne od zawieranych z miastami kontrakt�w - condetta. Kompanie skaday si z dobrze zaprawionych w subie, ale bezwzgldnych i yjcych z wojny i up�w onierzy, kt�rzy zbierali swe dowiadczenie po caej Europie i nie czuli si zwizanymi niczym innym, jak umow o najmie. W rkach kondotier�w, kt�rzy zwykle dostarczali broni, wiczyli i opacali swych onierzy, kompanie staway sj dobrze prosperujcym przedsibiorstwem, zwaszcza w�wczas, gdy tyrani zaczli odczuwa konieczno oparcia si na zalenych tylko od siebie najemnikach.

Pierwsze kompanie tego rodzaju rekrutoway si przewanie z onierzy obcego pochodzenia. Niekt�rzy z nich przybyli wraz z Henrykiem VII czy Ludwikiem Bawarskim do Woch, po czym zostawali na subie u tyran�w, innych cigano z odlegych nieraz obszar�w wojennych. Obcego pochodzenia bywali te ich dow�dcy, jak Niemiec ks. Urslingen, kt�ry na pancerzu swym poleci wypisa srebrem sowa: „Wr�g Boga, litoci i miosierdzia". Od poowy XIV w. zjawili si te woscy kondotierzy. Wr�d nich obok zwykych odak�w nie brakowao ludzi utalentowanych. Muzio Attendola Sforza by np. tw�rc techniki wojennej, zwanej sforzesca — polegaa ona na starannie obmylanych i kunsztownie przeprowadzonych dziaaniach militarnych. Inny kondotier, Braccio di Montone, zwany Fortebraccio, by inicjatorem szkoy walki zwanej hraccesca, opierajcej si na impecie zaskakujcym przeciwnika.

Nie wszyscy kondotierzy dbali o dyscyplin i wyszkolenie bojowe swych wojsk, nie wszystkie oddziay byy te zdolne do prowadzenia duszych, autentycznych wojen. Kondotierzy unikali na og� dziaa

126

niebezpiecznych, kt�re by naraay na straty ich ludzi. Prowadzone wiec przez nich dziaania wojenne obyway si na og� bez bitew w otwartym polu, polegay na wyniszczaniu si przeciwnika przez potyczki i oblenia. Bya to taktyka bardzo kosztowna — na wojn „omiu witych" wydaa Florencja 2.3 min zotych floren�w — i mao skuteczna. G�wnym celem kondotier�w byo zachowanie r�wnowagi si. Tote starali si utrzyma pastwa woskie w stanie saboci i nie dopuci do powstania wikszych orodk�w.

Wpyw wojska najemnego na ycie publiczne we Woszech by zdecydowanie ujemny. Compagnie di ventura odzwyczaiy ludno wosk od bezporedniego udziau w obronie swego kraju. Przyzwyczajano si do tego, e spraw obrony kraju traktowano jako swoisty interes handlowy, kt�ry mona byo zaatwi za pomoc okrelonej kwoty pieninej. Pocigno to za sob gbokie skutki w mentalnoci woskiej i postawio Wochy w niekorzystnej sytuacji, gdy przyszo do konfrontacji zbrojnej z zagraajcymi ich niezalenoci pastwami europejskimi. Ponadto sw polityk r�wnowagi kondotierzy przyczyniali si do podtrzymywania rozbicia wewntrznego Woch i ugruntowania si policentryzmu. Nastpio przy tym sprzenie midzy tyranami a wojskiem najemnym, kt�re decydowao o ich sile i saboci, uatwiajc autokratyczne metody rzdzenia.

System signorii przyczyni si wic do utrwalenia policentryzmu woskiego, prowadzi do powstania maych, rzdzonych despotycznie pastewek. Celem ich byo nie zapewnienie sobie autonomii w ramach

127

szerszej organizacji pastwowej, jak to bywao jeszcze w wypadku komun, ale zdobycie niezalenoci, uatwione dziki osabieniu pozycji cesarza i papiea. Gdy zawiody pr�by zjednoczenia wikszych terytori�w i wytworzya si r�wnowaga polityczna midzy tymi pastwami, podzia Woch zosta spetryfikowany. Stan taki odbi si ujemnie zar�wno na procesie ksztatowania si narodu woskiego, jak i pozycji Woch w stosunkach midzynarodowych. Jednoczenie wszake daleko posunite rozczonkowanie kraju znacznie wzbogacio jego ycie kulturalne, otwierajc pole dla r�norodnych inicjatyw i form mecenatu. Stao si bowiem ambicj kadego wadcy, jak poprzednio w komunach, skupi wok� siebie wybitnych uczonych, pisarzy i artyst�w, intelektualist�w, kt�rzy zapewniliby wysoki poziom kadr administracyjno-technicznych i sw dziaalnoci stanowiliby swego rodzaju uzasadnienie dla rzd�w signoralnych. Jeeli z woskiego punktu widzenia cena, kt�r Wochy zapaciy za zdobycie wyjtkowej pozycji w yciu kulturalnym Europy w przeomowym okresie XV i XVI w., bya wysoka, to stan taki przyni�s wielorakie korzyci nie tylko Europie, ale caej ludzkoci. By moe bowiem tylko policentryczne, rozdrobnione Wochy zdolne byy do wielkiego skoku kulturalnego, kt�ry moe by por�wnywany jedynie z podobn ewolucj dokonan przez podobnie rozczonkowan Grecj przed blisko dwoma tysicami lat.

WALKA O PIERWSZESTWO W P�NOCNYCH WOSZECH

W pierwszej poowie XIV w. cae niemal Wochy p�nocne, z wyjtkiem republik morskich, zostay podporzdkowane wadzy tyran�w. Cz tych signorii powstaa dziki inicjatywie pobliskich pan�w feudalnych: w ten spos�b margrabiowie Monferrato czy hrabiowie sabaudzcy zapewnili sobie zwierzchnictwo nad komunami Piemontu i Sabaudii. Podobn signori stworzy Ezzelino w Romanii ju w poowie XIII w. Po jego upadku wyoniy si mniejsze signori: Scaliger�w w Weronie, Da Carrara w Padwie czy Da Camino w Treviso. Inne signori powstaway w wyniku wewntrznych przemian komun. W ten spos�b wadz w Mediolanie objli ostatecznie Visconti, w Ferrarze — Este, Gonzaga w Modenie. Nastpny etap stanowiy pr�by podporzdkowania ssiednich teren�w i stworzenia w ten spos�b potniejszych organizm�w pastwowych. Pocztkowo denia takie nie przynosiy wikszych sukces�w. Zawaya na tym zapewne niejednolito opanowywanych obszar�w, brak midzy nimi powizania ekonomicznego, jak r�wnie brak tradycji wizi pastwowych. By to zwykle rezultat raczej ambicji jednostki ni de spoecznoci, kt�rej te zmiany miayby dotyczy. Typowe byy pod tym wzgldem losy signorii zaoonej w Lombardii przez Jana Luksemburskiego, syna cesarza Henryka VII, w 1330 r. Pod naporem koalicji ssiad�w tw�r ten rozpad si po trzech latach.

W tyme okresie w p�nocno-wschodnich Woszech du si ekspansywn wyr�niaa si signoria rodu Scaligeri. Cangrande della Scala otrzyma tytu wikariusza cesarskiego od Henryka VII. Pochodzi ze starej rzemielniczej rodziny osiadej w Weronie. Ju jego ojciec zosta

128

obwoany doywotnio tyranem, on za sta si wkr�tce g�wnym rzecznikiem gibelin�w w tej czci Woch i dziki temu zdoa podporzdkowa sobie niekt�re ssiednie signorie, jak Treviso, Padw i Vicenz. Cangrande by pierwszym tyranem, kt�ry stworzy wspaniay dw�r monarszy. Stara si cign na utalentowanych ludzi, zwaszcza spor�d skazanych na banicj gibelin�w. Dziki temu na jego dworze znalaz take schronienie Dante, kt�ry nie tylko powieci mu sw�j Raj, ale widzia te w nim wadc zdolnego zapewni pok�j i jedno Woch — w imieniu cesarza. Maksymalny zasig zdobya signoria Scaligerich za Mastina II, kt�ry podporzdkowa sobie r�wnie Brescj, Parm oraz Lukk. Mastino rzekomo myla nawet o koronie kr�lewskiej, ale wkr�tce zosta pokonany przez lig tyran�w lombardzkich, Wenecji, Florencji i Luksemburg�w. Pokojem w Wenecji z 1339 r. musia wyrze si wikszoci opanowanych poprzednio terytori�w, w samej jednak Weronie Scaligerowie przetrwali a do 1387 r.

Najwiksze szans na podporzdkowanie sobie p�nocnych Woch miaa signoria Viscontich w Mediolanie. O sile jej decydowaa przede wszystkim pozycja samego Mediolanu, nie tylko ze wzgldu na tradycje z okresu komuny, ale take i wzrastajce moliwoci ekonomiczne. Mediolan utwierdzi swe stanowisko wielkiego imperium handlowego, poredniczcego midzy Genu a krajami pooonymi na p�noc od Alp. By to zarazem nadal silny orodek przemysowo-rzemielniczy, z rozwinit produkcj tekstyln i metalurgiczn. Produkcja sukiennicza, nie bez wpywu wzor�w florenckich, przybieraa posta bardziej scentralizowan, w kt�rej znaczna rola przypadaa kupcowi-nakadcy. Nastpowaa kumulacja kapitau w Mediolanie i rozw�j dom�w bankierskich, kt�re zdolne byy popiera polityczne ambicje Viscontich. Podnosi si r�wnie poziom rolnictwa lombardzkiego. Signoria kontynuowaa pod tym wzgldem poprzednie zabiegi komuny, dbajc o rozbudow kana�w, prace melioracyjne, wprowadzanie nowych upraw.

Ambicje Viscontich opieray si wic na mocnych podstawach ekonomicznych. Potga tego rodu, zwizanego r�wnie z gibelinami, ugruntowaa si, gdy Henryk VII nada tytu wikariusza Mateuszowi (Matteo) Viscontiemu. Po mierci cesarza podporzdkowa on sobie Pawie i Cremon, w zamian za ochron przed pretensjami Roberta Andegaweskiego. Z powodzeniem przeciwstawi si polityce papiea Jana XXII i przy pomocy Cangrande della Scala stworzy potn lig gibelisk, kt�ra rozcigaa swe wpywy po Piz i Lukk. Nie pomoga ekskomunika rzucona na Mediolan i jego sojusznik�w — Viscontowie utrzymali si przy wadzy; nie zaamaa te ich chimeryczna polityka Ludwika Bawarskiego, kt�ry wprowadzi w Mediolanie niemieckiego podest. W kocu musia cesarz przekaza wikariat Azzono Viscontiemu; ten jednak przeszed rycho na stron papiea, kt�ry potwierdzi mu tytu wikariusza, p�niej za Azzono uczestniczy w lidze przeciwko Scaligerim, na kt�rych zdoby Bresci.

Powane sukcesy osigna signoria Viscontich, gdy wadz obj arcybiskup Jan Visconti (1349— 1354). Pastwo Viscontich poza terenami Lombardii obejmowao w�wczas liczne miasta Piemontu po Asti oraz

129

Parm. Arcybiskup podj ekspansj ku poudniowi, posugujc si tyle pienidzmi, ile naciskiem militarnym. Powiodo mu si wykupi z rk bogatej rodziny kupieckiej Popolich Boloni za kwot 200 tys. floren�w (do czego trzeba byo dopaci poow tej kwoty jako odszkodowanie papieowi). W zamian za obietnic pomocy przeciwko Wenecji uzyska w 1353 r. signori w Genui. Po mierci Jana Viscontowie toczyli dugotrwae walki w obronie swych posiadoci z licznymi ligami, organizowanymi przeciwko nim przez papiea i inne signori. Nie powiodo si utrzyma zwierzchnictwa nad Genu, gdzie rycho opozycja wyniosa do wadzy Szymona Boccanegra. R�wnie Bolonia, zniechcona tyrani i okruciestwami Viscontich, popara usiowania legata papieskiego Albornoza podporzdkowania ponownie miasta papieowi.

Wyjtkowe znaczenie miaa pr�ba Pawii wyzwolenia si spod zalenoci od Mediolanu. Doszo tutaj do prawdziwego powstania ludowego, kt�rego celem byo przepdzenie Viscontich i odzyskanie wolnoci komunalnych. Byo to wiec wystpienie podobne do tych, jakie ogarniay w�wczas miasta Woch rodkowych. Na czele ruchu stan eremita Jakub Bussolari, niezwykle sugestywny kaznodzieja. Potpia on zbytek i wyuzdanie warstwy rzdzcej, szlachty i bogatych mieszczan i walczy o prawa dla ludu. Bussolari zdoby sobie autorytet podobny do Arnolda z Brescii. Surowe jego wypowiedzi skierowane przeciwko luksusowi powodoway, e gdy pojawiay si w miecie kobiety w kosztownych strojach, jedwabiach, naraone byy na ich odarcie. Ustanowiona w Pawii republika podja walk z Viscontimi. Mimo twardego oporu Pawia musiaa jednak kapitulowa, gdy w 13 59 r. zaraza zdziesitkowaa jej ludno. Zwycizcy nie dotrzymali warunk�w poddania, pozbawili lud jego wolnoci. Bussolari przez 14 lat trzymany by w wizieniu, Pawia za wydana na okrutne rzdy tyraskie.

Trudnoci wewntrzne w pastwie Viscontich pogbia podzia kraju miedzy braci Barnab i Galeazza II. Dopiero pod rzdami Gian Galeazza (1378—1402) potga signorii Viscontich osigna szczyty. Gian Galeazzo obj cz swego ojca, Galeazza II, w 1378 r., uzyska od cesarza Wacawa wikariat lombardzki, po czym w przeciwiestwie do poprzednik�w, kt�rzy prowadzili rzdy policyjne, nastawione na wysokie dochody fiskalne, wystpowa jako polityk umiarkowany. Obniy podatki, respektowa przywileje kleru, ograniczy kontrol mniejszych miast. Pozyskao mu to sympatie poddanych take w czci jego stryja Barnaby i uatwio zamach stanu. W 1385 r. stryj wraz z synami zosta ujty i osadzony w wizieniu, gdzie wkr�tce zmar, prawdopodobnie otruty, Gian Galeazzo za okrzyknity zosta jedynym wadc przez zgromadzenie komunalne w Mediolanie. Po umocnieniu swej pozycji Gian Galeazzo podj polityk ekspansji, sigajc daleko poza poprzednie zdobycze. Za pomoc zmiennych przymierzy zdoa najpierw przej werosk signori Scaliger�w oraz podporzdkowa sobie Padw. Wtedy zwr�ci si ku Wochom rodkowym i wraz z tyranami Ferrary (Este) i Modeny (Gonzaga) zaatakowa Boloni i Florencj. Wojna ta nie przyniosa oczekiwanych sukces�w. Wynajte przez Florencj w Niemczech wojska zdoay opanowa niedawne

130

wschodnie zdobycze Gian Galeazza. Niemniej pok�j zawarty w 1392 r. by dla Viscontiego stosunkowo korzystny: musia wprawdzie zwr�ci Padw Carraresim, ale zatrzyma nawet cz tej signorii, zdoa te zabezpieczy niezaleno Sieny od Florencji.

Dla wzmocnienia swego autorytetu wystara si w�wczas Gian Galeazzo u cesarza Wacawa o tytu ksicy i utworzenie ksistwa Mediolanu i hrabstwa Pawii (1395). By to wany krok na drodze do utrwalenia niezalenoci pastwowej. Poprzednio postara si r�wnie o pomoc Francji, wydajc za brata kr�la francuskiego, Ludwika Orleaskiego, sw c�rk Walentyn. W posagu przyzna jej Asti i inne swe posiadoci w Piemoncie, co z czasem posuyo Francuzom za pretekst do wysunicia pretensji do woskich kraj�w alpejskich. Porozumienie z Francj nie byo trwae. Doszo bowiem do rywalizacji

131

midzy Gian Galeazzem a kr�lem francuskim Karolem VI o signori w Genui. W 1396 r. zawarta zostaa liga miedzy Francj a Florencj, Ferrar, Mantu i Padw skierowana przeciwko Viscontiemu. Jednoczenie po dugich walkach wewntrznych w Genui zwyciy ob�z profrancuski. Karol VI posa wiec tam swego marszaka Boucicaulta, kt�ry tward rk wprawdzie umierzy walki fakcyjne, ale zarazem ograniczy uprawnienia instytucji komunalnych. Gian Galeazzo odpowiedzia na to zrcznymi pocigniciami dyplomatycznymi; zacign take bardziej utalentowanych kondotier�w ni jego przeciwnicy. W rezultacie odni�s wiele sukces�w, powiodo mu si uzyska trwae oparcie w Toskanii przez uzyskanie zwierzchnictwa nad Piz i signorii w Sienie oraz w Perugii, Assyu, Spoleto, zwiza ze sob take Lukk. W 1401 r. rozbi cignite z Niemiec wojska, po czym zaj Boloni. Jego posiadoci otaczay ju Florencj, blokujc prowadzce do niej drogi. Gian Galeazzo szykowa si do koronacji na kr�la Woch, gdy pad ofiar zarazy 3 wrzenia 1402 r.

Gian Galeazzo z r�wnym powodzeniem jak dyplomacj kierowa take sprawami wewntrznymi pastwa. Powoani przez niego prawnicy dokonali rewizji praw mediolaskich, zbierajc je w jeden kodeks. Zachowa tradycyjne urzdy i statuty lokalne, administracj jednak podporzdkowa w silniejszym stopniu, ni byo to poprzednio, swej wadzy centralnej. Nakazywa te burzenie zamk�w szlacheckich, zabraniajc budowy nowych. Ograniczy take samodzielno i przywileje Kocioa, zakazujc przyjmowania beneficj�w bez swej zgody i wydajc nominacje na stanowiska kocielne (w porozumieniu z papieem). Podejmowa wielkie prace publiczne oraz zasyn jako mecenas kultury. Podj budow katedry w Mediolanie (1386 r.), synnego klasztoru kartuz�w Certosa pod Pawi, gdzie miay by groby wadc�w (13% r.), odnowi te uniwersytet w Pawii, zaoy akademi malarstwa i bogat bibliotek.

mier przecia ambitne plany Gian Galeazza, kt�rego syn, Filip Maria, z trudem zdoa ocali centraln cz posiadoci ojca. Rzdy Gian Galeazza wyczerpay zreszt kraj, przyspieszajc p�niejsze zaamanie. Plany jego nie miay szerszego poparcia, a podboj�w dokonywa przy pomocy najemnik�w. Uatwiao to przeciwdziaanie ze strony tych wszystkich si, kt�re dbay o r�wnowag na P�wyspie Apeniskim — Wenecji, Florencji, Pastwa Kocielnego.

Bardziej ograniczone aspiracje ekspansjonistyczne reprezentowaa w XIV w. Sabaudia. Rzdzia ni dynastia pochodzenia burgudzkiego, pod kt�rej kontrol znalazy si przecze alpejskie i p�nocny Piemont. Przez dugi czas Sabaudia staraa si wzmocni sw pozycj na p�nocny zach�d od Alp, w miar jednak jak Francja stawaa si monarchi narodow, orodek zainteresowa dynastii sabaudzkiej kierowa si ku Wochom. Polityk ekspansjonistyczn ku Nizinie Pada-skiej prowadzi zwaszcza Amadeusz VI (1343— 1383), zwany od ulubionego koloru ubrania Zielonym Ksiciem. Nalea on do najbardziej zaciekych przeciwnik�w Viscontich, kt�rych posiadoci w Piemoncie hamoway moliwoci jego zdobyczy na tym obszarze. Wic si

132

z wrogami Viscontich, Amadeusz zdoa opanowa kilka miast na spornym terenie, m.in. Cuneo, Santhia i Biella. Jego syn Amadeusz VII, zwany dla odmiany Czerwonym Ksiciem, uzyska natomiast hrabstwo Nicei, otwierajc dostp do morza dla swego pastwa. Do zjednoczenia tych wszystkich terytori�w najbardziej przyczyni si Amadeusz VIII (1391 — 1451). W 1416 r. uzyska on od cesarza Zygmunta tytu ksicy. Amadeusz VIII podporzdkowa sobie w peni terytoria sabaudz-kie i ustali wsp�lne dla swego pastwa przepisy prawne, ogaszajc w 1430 r. Statuty generalne. Nie zdoa jednak ani usun Francuz�w z Asti, ani upora si z margrabstwem Monferrato. Po jego mierci Sabaudia znalaza si te rycho w krytycznej sytuacji.

WALKI O UTRZYMANIE PRAW KOMUNALNYCH WE WOSZECH RODKOWYCH

Kiedy we Woszech p�nocnych ugruntowa si system signorii, przez Wochy rodkowe przesza fala ruch�w spoecznych, w kt�rych lud dawa wyraz swej niechci do rzd�w despotycznych i walczy o uzyskanie szerszego dostpu do wadzy. Ze szczeg�lnym nasileniem zjawiska te wystpiy w Pastwie Kocielnym i we Florencji.

Ostro zaznaczay si tutaj przeciwiestwa miedzy star szlacht i umacniajcym sw pozycje bogatym mieszczastweni. O zaamaniu si pozycji starej szlachty przesdzi ostatecznie kryzys wadzy papieskiej i cesarskiej. Natomiast bogaci kupcy i bankierzy, kt�rzy opierali si na zebranym przez siebie kapitale i kontroli nad aktywnoci produkcyjn, stali si decydujc grup nacisku w miastach. Nawet suwereni musieli stosowa si do ycze swych bankier�w. Jak wspomniano, czy si z tym proces przejmowania przez t warstw ziemi z rk starej szlachty. Gdy z posiadaniem ziemi zwizay si nobilitacje, doszo do powstania nowej szlachty mieszczaskiego pochodzenia, bardziej zreszt zajtej swymi miejskimi interesami ni przywizanej do ziemi.

Te zmiany odbiy si negatywnie nie tylko na pooeniu chop�w, gdy stosunki na wsi stay si mniej patriarchalne ni poprzednio, ale te i uboszych warstw miejskich. Zwaszcza ubodzy rzemielnicy, kt�rzy przedtem prowadzili samodzielne warsztaty, nie mogli wytrzyma konkurencji z bogatymi organizatorami produkcji i tracili sw pozycj ekonomiczn, spadajc do roli wyrobnik�w. W rezultacie rednie i drobne mieszczastwo starao si nie tylko broni swych uprawnie przed pretensjami popolo grasso, ale i przej wadz, by powstrzyma proces koncentracji bogactw i narastania wyzysku.

Niekiedy na zaostrzenie si tych napi wpywaa faktyczna czy groca degradacja miasta. Klasycznym przykadem pod tym wzgldem staa si sytuacja Rzymu w dobie „niewoli awinioskiej" papiey. Przeniesienie stolicy papiestwa do Awinionu pocigno za sob katastrof ekonomiczn Wiecznego Miasta. Rzymscy kupcy i rzemielnicy utracili wielu ze swych zwykych odbiorc�w. W zalenych od papiea prowincjach wystpiy silne tendencje autonomiczne. Pastwo papieskie nie byo ju poprzednio centralistycznie zorganizowane ani nie miao

133

cile wytyczonych granic. Teraz stao si mozaik komun, signorii, wsp�lnot g�rskich czy klasztornych. Szczeg�lnie grone byo utrwalenie si prnych signorii w Faenzy (Manfredi), Forli (Ordelaffi), Rawennie (Polenta), Rimini (Malatesta), Montefeltro. Groziy one rozkadem pastwa.

Dla obrony interes�w rzymskich podejmowane byy r�ne pr�by stabilizacji wadzy. W 1343 r. lud rzymski wprowadzi rzdy 13 „dobrych

Rzym w XIV w., wg facsimile Cosmographiae Ptolemeusza

134

ludzi". Now form wadzy aprobowa papie Klemens VI. W poselstwie wysanym w zwizku z tym do Awinionu znalaz si syn rzymskiego karczmarza, Cola di Rienzo. By czowiekiem obdarzonym nieprzecitnymi zdolnociami, zaznajomionym z kultur klasyczn, penym uwielbienia dla dawnej wietnoci Rzymu. Wyobraa go sobie jako orodek wolnoci i rzd�w ludu. Nienawidzi szlachty, bo z rk szlachcica poni�s mier jego brat; nie przeszkadzao mu to jednak podawa si za syna Henryka VII.

Do Rzymu powr�ci jako notariusz izby municypalnej i pozyska sobie lud obietnic zorganizowania nowego jubileuszu. Na Zielone witki (20 maja) 1347 r. wykorzysta sprowokowany przez siebie tumult, by wypdzi z Rzymu baron�w i utworzy nowe wadze. Gdy wikariusz papieski aprobowa przeprowadzone zmiany, Cola di Rienzo przyj tytu trybuna republiki rzymskiej „z woli Pana Naszego Jezusa Chrystusa". Rzym mia si sta centrum moralnym wiata. Nowy rzd, zarazem ludowy i teokratyczny, zakada spichlerze, zapewnia pomoc dla wd�w i sierot, powoa milicj ludow, obiecywa oczyszczenie Rzymu z przestpc�w i skr�cenie postpowania sdowego. Aby rozpocz odnowienie wiata, a przede wszystkim odrodzenie Woch, Rienzo rozsya wezwania do papiea, wadc�w i miast woskich, by czyli si z nim. Na 1348 r. zapowiada zjazd przedstawicieli wszystkich pastw woskich dla dokonania wyboru cesarza. Mimo fantastycznego charakteru wezwania te spotkay si z pozytywnym oddwikiem, zwaszcza w miastach rodkowych Woch, oraz z uznaniem niekt�rych wybitnych postaci, np. Petrarki. Odpowiaday bowiem ukrytym pragnieniom tych czas�w.

Tymczasem baronowie zbierali wojska do ataku na Rzym i obalenia nowych wadz. Wprawdzie na jesieni 1347 r. Rienzo zdoa pokona te oddziay pod murami Rzymu, nie wykorzysta jednak zwycistwa i rozpuci swe wojska. W rezultacie baronowie przystpili do oblenia stolicy, gdzie niedostatek ywnoci i wprowadzone na potrzeby wojny podatki wzbudziy niezadowolenie ludnoci. Zagroony przez spisek, Rienzo z trudem uratowa ycie. Gdy zbieg z Rzymu, zetkn si z pustelnikami-spirytuaami, od kt�rych zaczerpn mesjanistyczne idee, po czym uda si na dw�r cesarza Karola IV do Pragi. Ten jednak go uwizi i odesa do Awinionu.

Popularno Coli di Rienzo wzbudzia przecie na dworze papieskim przekonanie, e moliwe jest odwoanie si do ywego wci mitu Rzymu, by zreorganizowa i scentralizowa Pastwo Kocielne. Papie Innocenty VI zleci wiec hiszpaskiemu kardynaowi Egidiuszowi d'Al-bornozowi uporzdkowanie spraw Pastwa Kocielnego i wysa go w tym celu wraz z Col di Rienzo w 1354 r. do Rzymu. Rienzo by tym razem obdarzony tytuem senatora Rzymu. Napotka jednak zn�w trudnoci finansowe. Na kr�tko tylko wystarczyy skarby zasekwestrowane kondo-tierowi-templariuszowi Fra Moriale, skazanemu za upiestwa i spiski na mier. Gdy trzeba byo ponownie naoy podatki, poruszyo to ludno. Doszo do tumultu, podczas kt�rego 8 padziernika 1354 r. Rienzo poni�s mier z rk tumu.

Mimo to misja Albornoza skoczya si powodzeniem. W Rzymie

135

utrzymaa si komuna, skadajca si z drobnej szlachty i mieszczan, kt�ra odsuna baron�w od wpywu na rzdy. Dysponowaa ona wasnym wojskiem, kt�re uatwiao jej utrzymywanie porzdku. Albornoz nie ustawa te w wysikach, by przywr�ci jedno Pastwa Kocielnego i wzmocni wadz papiea. Suy temu miay wzniesione przez niego cytadele, jak w Narni czy Spoleto, a przede wszystkim ogoszone w 1357 r. na parlamencie w Fano tzw. konstytucje egidiaskie. Dzieliy one m.in. Pastwo Kocielne na 7 prowincji; na czele kadej sta rektor. Ustawy Albornoza stanowiy podstaw organizacji Pastwa Kocielnego a po XIX w.

Papie z zadowoleniem przyjmowa wystpienia Coli di Rienzo przeciwko monym rodom romaskim, nawet jeli posuwa si za daleko w swych deniach republikaskich. Nie wszystkie miasta Pastwa Kocielnego mogy jednak liczy na takie poparcie, mimo to w wielu z nich powtarzay si walki uboszej czci mieszczastwa z popolo grasso czy pr�bami wprowadzenia w nich signorii. Typowym przykadem bya Bolonia, przeywajca okres rozwoju i dobrobytu. W pocztkach

XIII w. do wadz miejskich zostali dopuszczeni przedstawiciele cech�w, w poowie za tego wieku powoanie kapitana ludowego osabio pozycj podesty, reprezentujcego interesy szlacheckie. Wok� Bolonii powstay zwizane z ni komuny wiejskie, w 1256 r. za przywizani dotychczas do gleby poddani uzyskali, jako pierwsi we Woszech, wolno osobist. Zaleno miasta od papiea podkrelaa obecno w nim legata papieskiego.

Decydujcym krokiem w walce ze szlacht stao si, podobnie jak we Florencji, ograniczenie w 1283 r. moliwoci sprawowania urzd�w tylko do krgu os�b nalecych do cech�w i wykonujcych zwizane z tym prace. Wadza w miecie przesza zdecydowanie w rce bogatych kupc�w: szczeg�ln rol odegraa rodzina Popolich. Ich rzdy budziy wszake op�r szerszych warstw ludnoci, dochodzio do tumult�w i zaburze. Podobnie dziao si po odstpieniu signorii Viscontim. Pr�ba powoania w 1376 r. przez kupiectwo boloskie niezalenej republiki nie daa trwaych rezultat�w i Bolonia musiaa najpierw pogodzi si z ponownym wprowadzeniem signorii, a p�niej wr�cia pod wadz papiea.

Podobnie zakoczyy si walki midzy bogatym a ubogim mieszczastwem 'w Perugii. W Toskanii wystpienia ludowe nie ominy najbogatszych miast. W Sienie, gdzie od 1277 r. odsunito szlacht od urzd�w, a wadz sprawowaa oligarchia bogatych rod�w mieszczaskich, w 1309 i 1318 r. doszo do zbrojnych wystpie, w kt�rych obok wyrobnik�w i ubogiego mieszczastwa wzili take udzia pisarze i sdziowie. Wystpienia te spowodowane byy zachwianiem si pozycji bankier�w sieneskich. Po wyniszczajcej miasto zarazie w poowie

XIV w. wadza dostaa si zn�w w rce rod�w szlacheckich. Lud Sieny odpowiedzia na to powstaniem i utworzeniem nowego rzdu, z kt�rego wyczono szlacht. Nastpi okres dugotrwaych walk wewntrznych, zakoczony przejciem signorii przez Viscontich.

Najpeniejsze odbicie walki klasowe znalazy wszake we Florencji.

136

U progu XIV w. byo to bardzo ludne miasto (oblicza si jego mieszkac�w na 100 tys.). Jego 200 warsztat�w produkowao rocznie ok. 90 tys. postaw�w sukna, w 40 bankach zebrane byy olbrzymie kapitay, inwestowane w liczne przedsiwzicia na obszarze caego wiata chrzecijaskiego i Lewantu. Jedna tylko kompania Bardi dysponowaa w�wczas 346 faktorami, zatrudnionymi w 25 filiach. Szczeg�lnie wysoki by poziom owiaty. Wszystkie dzieci florenckie uczyy si czyta i pisa, co byo zjawiskiem wyjtkowym w caej Europie. 10 do 15% kontynuowao te nauk, opanowujc matematyk czy uczszczajc do szk� wyszego stopnia. ycie polityczne miasta ksztatowao si zgodnie z postanowieniami z lat 1282 i 1293. W pocztkach XIV w. w rezultacie interwencji Bonifacego VIII wadz zdobyo sobie w spos�b trway stronnictwo Czarnych, a wic popolo grasso. Zorganizowani jako gwel-fowie, wielcy kupcy i finansici umieli kontrolowa stosunki wewntrzne we Florencji, zapewniajc sobie zwaszcza wszystkie waniejsze urzdy, z gonfalonierem sprawiedliwoci wcznie. Ich przeciwnicy polityczni, przewanie stara szlachta, nie mieli dostpu do urzd�w albo zostali usunici z miasta.

Drugorzdne stanowisko przypadao w tym ukadzie redniemu mieszczastwu, popolo modesto, kt�re przecie wsp�uczestniczyo w sprawowaniu wadzy, a cakowicie pozbawione udziau w administracji miasta byy te warstwy ludnoci, kt�re — jak wyrobnicy, dni�wkarze, suba czy inni najemnicy — pozbawione byy prawa zrzeszania si. yy one na skraju ndzy w tym skdind bogatym miecie, co zaostrzao konflikty spoeczne. Sab stron Florencji stanowiy jej moliwoci militarne. W XIV w. Florentyczycy ju przestali by bitnymi onierzami i Florencja bya jedn z pierwszych komun, kt�re opary si na najemnych kompaniach. Nie zapewniao to jednak sukces�w. Gdy w ssiedniej Pizie i Lukce pojawili si tyrani, Florencja miaa due trudnoci z zabezpieczeniem si przed ich ekspansywnymi deniami. Pobici przez Uguccione della Faggiuola z Pizy pod Montecatini (1315 r.) i przez Castruccio Castracani z Lukki pod Altopascio (w 1325 r.), Florentyczycy szukali oparcia u Andegawen�w i powoali nawet na tyrana kr�la Roberta, a potem jego syna Karola Kalabryjskiego. Usunli go jednak natychmiast po mierci Castruccia.

Krytyczn sytuacj Florencji spowodowa wszake dopiero krach bankowy. Wywoany on by udzielaniem przez bankier�w florenckich wysokich poyczek r�nym monarchom. Nie zawsze byli oni zdolni spaca zacignite dugi. Wskutek tego ju w 1327 r. ogosi upado dom bankowy Seali, gdy Andegaweczycy okazali si niewypacalni. Poyczek udzielano wszake nadal, a w 1339 r. kr�lowie Neapolu i Anglii zawiesili wypacanie nalenoci. W rezultacie upady dwa najwiksze domy bankowe Bardi i Peruzzi. Doszo w�wczas do trudnoci fiskalnych i ekonomicznych w samej Florencji, co wykorzystaa Piza do odzyskania zwierzchnoci nad utraconymi poprzednio obszarami. Ody niepowodzenia te wywoay oznaki niezadowolenia ze strony redniego mieszczastwa, zaniepokojone o sw pozycj popolo grasso przekazao w 1342 r. za rad kr�la Neapolu signori w rce Gualtieriego

137

di Brienne, nazywanego ksiciem Aten (duca di Aten), awanturnika, kt�ry ju poprzednio walczy w szeregach florenckich. Gdy zapewni sobie poparcie wojska, okrzyknito go doywotnim tyranem. Jego rzdy jednak rycho zniechciy do niego zar�wno bogat, jak i ubosz cz mieszczastwa, kt�r stara si pozyska za pomoc demagogicznych wystpie. Po roku, gdy doszo do powszechnego wystpienia ludnoci i oblenia jego siedziby, Gualtieri uciek z Florencji. W ten spos�b udaremniona zostaa pierwsza pr�ba wprowadzenia staej signorii we Florencji.

Napicie spoeczne w miecie jednak nie ustawao. W 1343 r. bogate mieszczastwo musiao dopuci nisze cechy do udziau w rzdach. Jednak gdy w dwa lata p�niej doszo do strajku farbiarzy, zorganizowanego i kierowanego przez robotnika Ciuto Brandini, kt�ry dy do zapewnienia najemnikom prawa zrzeszania si i uczestniczenia w rzdzeniu miastem, wadze Florencji odpowiedziay na to z ca surowoci. Ciuto Brandini zosta osdzony i powieszony jako buntownik. Dopiero straszliwa zaraza, kt�ra dotkna Florencj w 1348 r. pocigajc za sob tysice ofiar, osabia na pewien czas napicie walk wewntrznych. Wkr�tce zreszt Florencja musiaa przeciwstawi si Viscontim (w 1351 r.) oraz walczy z Piz. Wnet pogbiy si zn�w i sprzecznoci w miecie, zwaszcza odkd osabione wskutek zarazy cechy mniejsze staray si pozyska poparcie nie zrzeszonych przybysz�w ze wsi i robotnik�w — sukiennik�w, zwanych ciompi.

Konfrontacja midzy tendencjami demokratycznymi i oligarchicznymi •nastpia w 1378 r. Poprzedzi j konflikt midzy Florencj a pa-piestwem, spowodowany czciowo obawami przed skutkami wzmocnienia Pastwa Kocielnego oraz powrotu papiey do Rzymu. Papie Grzegorz XI, kt�ry w 1376 r. przeni�s si do Rzymu, oskary Florencj, nie bezpodstawnie, o organizowanie ligi przeciwko Pastwu Kocielnemu i wywoywanie zamieszek, po czym rzuci na ni interdykt. Niekt�rzy wadcy wykorzystali to do konfiskaty mienia kupc�w florenckich, Florencja za przystpia do wojny, powoujc do kierowania ni rad zoon z 8 czonk�w, zwanych przez lud „omioma witymi", skd powstaa i nazwa tej wojny. Uyte w niej wojska najemne, zwaszcza sprowadzeni przez papiea Bretoni, zachowyway si wyjtkowo bezwzgldnie, pustoszc tereny przeciwnika i wasne. W pocztkach 1378 r. zawarty zosta kompromisowy pok�j, trudnoci jednak wywoane kosztami najemnego wojska i interdyktem odbiy si powanie na pooeniu zwaszcza uboszej czci ludnoci.

W tych warunkach doszo do synnego powstania ciompich. Uwydatnia si w nim z niebywa si rola tej czci mieszkac�w miast, kt�ra nie posiadaa dotychczas adnych uprawnie i kt�rej nawet nie obejmowano poprzednio pojciem lud (popolo) miejski. Z napiciem spoecznym czya si rywalizacja midzy dwoma wpywowymi rodami, Albizzi i Ricci. Pierwszy z nich zwizany by z gwelfami i wikszymi cechami, gdy Ricci za raczej z gibelinami i mniejszymi cechami; mieli oni wszake poparcie niekt�rych wpywowych rod�w, jak Alberich i Medyceuszy. W 1372 r. jako gibelini Ricci zostali wykluczeni z uczest-

138

niczenia w rzdach. Sytuacja jednak ulega zmianie w toku wojny „omiu witych". Gdy Albizzi pr�bowali zn�w odsun Riccich za pomoc zamachu stanu, przeciwstawi im si gonfaloniere ludu, Sal-vestro de Medici, kt�ry odwoa si do niszych cech�w. Rozpoczo to cykl napi wewntrznych, tumult�w i pr�b przechwycenia wadzy przez bogate lub rednie mieszczastwo.

Zajcia te poruszyy w kocu nie zorganizowan dotychczas w cechy cz ludnoci, przede wszystkim ciompich, farbiarzy, greplarzy i czesaczy weny, ubogich wyrobnik�w uciskanych przez wysze cechy. 19 lipca 1378 r. doszo do tumultu. Zgromadzeni rzemielnicy z niszych cech�w i wyrobnicy podpalili domy wyszych urzdnik�w, powiesili komendanta wizienia (czy policji — bargello), oblegali Palazzo Vecchio — siedzib signorii, i zmusili j do ustpienia. Na gonfaloniera signorii lud powoa swego przyw�dc, Michela di Lando, czesacza weny. Rozwizana, zostaa partia gwelf�w, zniesione dotychczasowe urzdy. Powstay natomiast nowe cechy, nazwane cechami „ludu Boego" (arti del popolo di Dio zorganizowali si w nie farbiarze, kaftaniarze (farset-•taf) i grplarze, a wic ciompi. We wszystkich cechach dokonano take wyboru nowych starszych cechowych.

Wr�d zwycizc�w zabrako jednoci. Ciompi w wikszoci nie chcieli zgodzi si na powoanie wadz, w kt�rych znaleli si take przedstawiciele wikszych cech�w; starali si te ograniczy przywileje i uprawnienia bogatych, m.in. domagali si zniesienia dug�w. To ekstremistyczne stanowisko ciompich wykorzystali bogaci mieszczanie, kt�rzy podsycajc obawy redniego mieszczastwa, czy nawet farbiarzy, doprowadzili do cakowitej izolacji ciompich. Pozyskali nawet samego Michela di Lando, kt�ry sta si zwolennikiem kompromisu. W tych warunkach wybrani do wadz miejskich przedstawiciele niszego mieszczastwa nie byli w stanie peni swych funkcji. Wadz uja fakcja Riccich, skonna zreszt do zachowania czci wywalczonych przez lud uprawnie. Nie odpowiadao to popolo grasso. Bogate mieszczastwo weszo w porozumienie ze szlacht. W 1382 r. obie te warstwy obaliy zbrojnie rzdy niszych cech�w. Wadza przesza zn�w w rce Albizzich. Wszystkie nowe prawa wprowadzone od 1378 r. zostay zniesione, cechy „ludu Boego" rozwizane, przyw�dcy za ruchu wraz z Michelem di Lando wypdzeni z Florencji.

W ten spos�b dugotrway kryzys w stosunkach wewntrznych we Florencji zakoczy si korzystnie dla patrycjatu i bankier�w. Odtd wadza miaa pozostawa wycznie w ich rku, nawet jeeli musieli si godzi na uczestniczenie w niekt�rych organach przedstawicieli niszych cech�w. Byy to typowe rzdy oligarchiczne, do jednorodne spoecznie i wskutek tego wzgldnie ustabilizowane, ale nie cieszce si szerszym poparciem ludnoci. Walka wic o pen demokratyzacj rzd�w we Florencji zostaa przegrana, natomiast otworzya si droga do wprowadzenia w niej signorii, co miao nastpi w 1434 r. Wydarzenia we Florencji, podobnie jak restauracja Pastwa Kocielnego, koczyy okres wolnoci republikasko-komunalnych w rodkowych Woszech. Nie oznaczao to wszake, by powstay lepsze moliwoci zjednoczenia rodko-

139

wych Woch. Rywalizacja midzy Florencj a Rzymem pozostaa jedn z podstaw woskiego policentryzmu.

WENECJA I GENUA

Zjawiska kryzysowe, charakterystyczne dla XIV w., stosunkowo sabo dotkny republiki morskie, zwaszcza Wenecj. Jakkolwiek nie omina ich klska zarazy, kt�ra spowodowaa np. w Wenecji przejciowe zmniejszenie si liczby ludnoci ze 110 tys. w pocztkach stulecia do ok. 70 tys., ich rozw�j gospodarczy nie dozna powaniejszych zak�ce. Porednictwo w wielkim handlu midzynarodowym zapewniao nadal obu republikom wielkie zyski. Genua utrzymywaa sw dominujc pozycj nad Bosforem i na Morzu Czarnym. Dobre moliwoci penetracji na Morzu Egejskim otworzyo jej uzyskanie wysp Chios, Lesbos, Lemnos i Thasos. Kolonia Focea zapewniaa niemal monopol w handlu aunem, tutaj wydobywanym. W zachodniej czci basenu Morza r�dziemnego Genua zdobya sobie uprzywilejowane stanowisko w handlu hiszpaskim. Genueczyk Lancellotto Malocelli pierwszy dotar do Wysp Kanaryjskich. Utrzymywanie dobrych stosunk�w z Marsyli uatwiao kupcom genueskim korzystanie z drogi wodnej Rodanu, kt�r sigali w gb Francji, przywoc towary wschodnie, a wywoc s�l lub zboe.

Wenecja staraa si raczej o utrzymanie zdobytych poprzednio pozycji w handlu midzynarodowym. Przecie od pocztk�w XIV w. nawizaa regularn komunikacj morsk z Angli i Flandri (Brugia). Wzmoga si te wymiana handlowa z p�noc, zwaszcza z Niemcami przez Brenner i inne przecze w Alpach Wschodnich. Od 1228 r. kupcy niemieccy mieli swe skady w Wenecji, kt�ra jeszcze przez par wiek�w pozostawaa najwaniejszym portem obsugujcym Niemcy w handlu ze Wschodem. Wenecja dysponowaa dobrze rozbudowan flot, jej okrty miay siga do 700 ton wypornoci. Na rynki europejskie dostarczaa Wenecja ze Wschodu pr�cz tradycyjnych produkt�w mied, niezbdn przy wyrobie nowych broni, bawen, cukier, oliw. Szeroko syna ju w�wczas jako orodek produkcji jedwabiu. W handlu weneckim z innymi obszarami woskimi nadal dominujc rol gray dostarczane przez ni s�l i zboe, natomiast przez Wenecj przechodzia znaczna cz woskiej produkcji sukienniczej. Z kraj�w p�nocnych przywozili Wenecjanie drewno i sk�ry ze Skandynawii, wen z Anglii, sukna z Flandrii i wina z Francji. Dobre stosunki z Turkami umoliwiy im take uzyskanie swoistego monopolu w organizowaniu pielgrzymek do Ziemi witej.

W przeciwiestwie do Wenecji, gdzie wadza pozostawaa w rku arystokracji handlowej, w Genui nie ustaway walki fakcyjne. Wewntrzne rozbicie patrycjatu genueskiego ulego w XIV w. pogbieniu, gdy utrwali si podzia na swoiste bractwa rodzinne, zwane alberghi (zajazd, siedziba), i klany rodzin i ich klienteli, zabiegajce o zdobycie pierwszestwa w yciu politycznym. Dopiero powstanie Banku w. Jerzego, instytucji, kt�ra miaa powiza wierzycieli pastwa i zapewniaa im

140

kontrol nie tylko nad finansami republiki, ale i w pewnej mierze nad yciem gospodarczym, stworzyo podstaw do tworzenia si bardziej solidarnej nowej arystokracji handlowej. Pocztki XIV w. przebiegay wszake pod znakiem rywalizacji ju nie midzy gibelinami a wygnanymi z miasta gwelfami, ale w onie samych gibelin�w, midzy rodzinami Doria i Spinola. Doprowadziy one do zdobycia signorii w Genui przez Roberta Andegaweskiego i dopiero w 1331 r. doszo do kompromisu midzy zwalczajcymi si fakcjami. To rozbicie wewntrzne wr�d bogatych rod�w genueskich, utrudniajce prowadzenie interes�w kupieckich, doprowadzio w 1339 r. do wybuchu niezadowolenia ze strony niszej szlachty i ludu. Popolo minore zdobyo wadz, a jego przedstawiciel Szymon Boccanegra zosta ogoszony doywotnim do. Walki w miecie wszake nie ustay i wyczona pocztkowo od sprawowania wyszych godnoci bogata szlachta zostaa wkr�tce zn�w do nich dopuszczona. Wewntrzna rywalizacja w Genui utrudniaa jej skuteczn walk z Wenecj i wykorzystanie odniesionych w kocu XIII w. sukces�w. Tymczasem Wenecjanie podjli pr�by poszerzenia swych obszar�w na ldzie woskim (terraferma). Toczone midzy signoriami wojny osabiy jej ssiad�w, co uatwio Wenecji opanowanie w 1339 r. Treviso, Bassano i Castelfranco. Dalsze postpy Wenecji powstrzymali jednak Visconto-wie. Nic te dziwnego, e gdy w poowie XIV w. doszo do wojny midzy Wenecj a Genu na tle zajcia Chios, Genueczycy po pierwszych niepowodzeniach zwizali si z Mediolanem i przekazali signori Viscontiemu. Uatwio to im pokonanie Wenecjan pod Portolongo na Morzu Egejskim i zawarcie w 1355 r. kompromisowego pokoju. Adriatyk

141

pozostawa zamknity dla okrt�w genueskich, Morze Liguryjskie dla weneckich.

Genueska signoria Viscontich, jak wiadomo, nie trwaa dugo, tymczasem wojna z Wenecj odnowia si w latach 1378-1381. Przyczyn bya zn�w rywalizacja w handlu ze Wschodem, zwaszcza pretensje Genui o uzurpowane sobie przez Wenecjan prawa na Cyprze i zajcie przez nich wyspy Tenedy koo Dardaneli. Genua pozyskaa sobie pomoc

Wenecja w XIV w., wg facsimile Cosmographiae Ptolemeusza

142

Ludwika, kr�la Wgier i Polski, patriarchy Akwilei oraz tyrana Padwy, Francesco Carrary. Wenecjanie mieli po swej stronie tym razem nie tylko kr�l�w Aragonii i Cypru, ale i Barnab Viscontiego. Pocztkowo admira wenecki Vittorio Pisani pokona flot genuesk koo Porto d'Anzio. Ale w 1379 r. flota genueska zaskoczya w porcie Pola (dzi. Pula) flot weneck w trakcie naprawy okrt�w. Klska bya cakowita, Pisani znalaz si w wizieniu, tymczasem Genueczycy opanowali Chioggi i Malamocco, zagraajc samej Wenecji. Wenecjanie nie stracili ducha w tej trudnej sytuacji. Odbudowali flot, dow�dztwo nad ni powierzyli zn�w Pisaniemu. Powiodo mu si pokona Genueczyk�w i doprowadzi do blokady Chioggii, kt�ra w nastpnym roku musiaa kapitulowa. W 1381 r., za porednictwem Amadeusza VI Sabaudzkiego zawarty zosta pok�j w Turynie. Wenecja zmuszona bya zrezygnowa z Tenedy, zrzec si protektoratu nad Cyprem, wypaci odszkodowanie kr�lowi Ludwikowi Wgierskiemu, w zamian zreszt za przywileje handlowe, oraz przekaza Triest patriarsze Akwilei, z zachowaniem zwierzchnoci. Ten jednak nie zdoa utrzyma Triestu; dosta si on wkr�tce w rce Habsburg�w, kt�rzy wanie opanowali Gorycj. Gdy Wenecja okrzepa po cikiej wojnie, w Genui rozgorzay zn�w walki wewntrzne. Sytuacja republiki bya trudna — dug pastwa siga w pocztkach XV w. 2,9 min lir�w genueskich. Koszty prowadzonej wojny wymagay naoenia nowych podatk�w. Budziy one, zwaszcza podatki od konsumpcji, powszechne niezadowolenie. Przeciwko rzdom szlacheckim buntowao si zn�w rednie mieszczastwo i lud Genui, kt�re wysuway wasnego kandydata do urzdu doy. Kompromisowe rozwizania okazay si nietrwae: miastem wstrzsay powtarzajce si wystpienia zbrojne jednej czy drugiej strony. Ostatecznie w 13% r. Genua przyja zwierzchnictwo Karola VI, kr�la francuskiego, co wymownie symbolizowao jej osabienie i rozstr�j wewntrzny.

UPADEK ZNACZENIA WOCH POUDNIOWYCH

Podzia Kr�lestwa Sycylii przyczyni si do wyranego osabienia znaczenia poudnia Woch. W cigu wieku obszar ten, nadajcy poprzednio ton yciu politycznemu, spad do roli cakowicie niemal drugorzdnej. Nie znaczy to, by Andegawenowie, kt�rzy jako przyw�dcy �bo-. zu gwelfickiego rocili sobie pretensje do podporzdkowania caych Woch, wyzbyli si od razu tych cel�w. Sabo Kr�lestwa Neapolu powodowaa, e projekty te byy mao realne, nawet jeeli kr�lowie Neapolu wadali jednoczenie Prowansj i Andegaweni. Znamienny by przykad Roberta zwanego Mdrym (1309-1343). Jako wadca Prowansji w dobie „niewoli awinioskiej" by naturalnym cznikiem midzy j>apiestwem a Wochami. W Pastwie Kocielnym autorytet jego umacnia tytu wikariusza papieskiego w Romanii i senatora rzymskiego. Uznawany za przyw�dc gwelf�w we Woszech p�nocnych, w czasie walk z Henrykiem VII uzyska tytu wikariusza Toskanii. Ofiaroway mu signori Florencja i Genua.

143

Budzi uznanie jako mecenas nauki i sztuki. Chwali go Boccaccio, a Petrarka pisa o nim jako o jedynym �wczesnym kr�lu „przyjacielu wiedzy i cnoty". Pod jego opiek uniwersytet w Neapolu sta si orodkiem cigajcym modzie z caych Woch. Neapol ozdabiali za sprowadzeni przez niego, g�wnie z Toskanii, architekci, malarze i rzebiarze.

Po mierci cesarza Henryka VII wydawao si, e Robert zostanie arbitrem Woch. Gdy jednak zmniejszyo si zagroenie z zewntrz, wpywy gwelf�w osaby. W Genui ruch ludowy obali signori Roberta; nie utrzymaa si te we Florencji. Nawet w Rzymie w obliczu sukces�w tamtejszych gibelin�w stanowisko Roberta si zachwiao. Jeeli wic Robert piastowa myl zjednoczenia Woch, nie dysponowa dostatecznymi siami dla jej zrealizowania w okresie, gdy przewaay tendencje policentryczne.

Zar�wno w Kr�lestwie Neapolu, jak i na Sycylii kopoty finansowe monarch�w i ich zaangaowania polityczne zmuszay ich do ustpstw wobec najbardziej wpywowej grupy feuda�w. Szczeg�lnie wzrosa rola baron�w neapolitaskich, kt�rzy trzymali poddanych chop�w w surowej zalenoci. Nastpio to nie bez wpyw�w wzor�w francuskich. Chopi zostali zn�w przytwierdzeni do gleby, powikszyy si uprawnienia pan�w, kt�rzy cieszyli si w swych dobrach cakowit niemal bezkarnoci. W przeciwiestwie do innych czci Woch mieszczastwo nie stanowio na poudniu warstwy ani dostatecznie silnej ekonomicznie, ani na tyle zjednoczonej, by mogo odgrywa powaniejsz rol. Palermo podupado, Neapol liczy wprawdzie ok. 30 tys. mieszkac�w, byo to jednak znacznie mniej ni w wielkich miastach p�nocy. Konflikt midzy Neapolem a Sycyli odbi si negatywnie na moliwociach miejscowego kupiectwa. Aragoczycy wraz z Piz kontrolowali handel na Morzu Tyrreskim, Wenecja za i Genua wypary niemal cakowicie kupc�w poudniowowoskich z handlu z Lewantem. W rezultacie handel midzynarodowy Neapolu znalaz si w rkach kupc�w ydowskich, kataloskich, genueskich, florenckich, nawet niemieckich, kt�rzy zmonopolizowali handel szafranem z Auili. W handlu wewntrznym odczuwao si siln konkurencj wielkich dom�w kupieckich Toskanii, kt�re ograniczay moliwoci miejscowego kupiectwa. By to wynik kontroli nad finansami i gospodark Neapolu, jak zdobyli sobie bankierzy florenccy.

Na -gospodarce poudnia silnie zaciyy skutki epidemii, god�w, a take spadku cen na artykuy rolne, kt�ry trwa przez dugie dziesiciolecia. W rezultacie wanie na poudniu powstay najwiksze pustki; znaczn cz ziemi, na kt�rej prowadzono poprzednio gospodark zboow, przeznaczono obecnie na pastwiska. W Kr�lestwie Neapolu szacuje si liczb opuszczonych wsi na ^l( , na Sardynii nawet na 'z•>• Mimo e wie poudniowych Woch znalaza si w stanie permanentnego zacofania, nadal Apulia i Sycylia pozostaway spichlerzem Woch. Wywoono std na p�noc zboe, wino — „greckie" czy „latyskie" — g�wnie z Kampanii, wen, sery i szafran z Abruzji, bawen i cukier z Sycylii.

Robert Mdry zdoa przynajmniej utrzyma swe kr�lestwo w stanie

144

wzgldnego spokoju, jeeli pominie si wanie midzy potnymi baronami. Po jego mierci Neapol sta si przecie obiektem rywalizacji midzy r�nymi liniami Andegawen�w: z Wgier, Tarentu, Durazzo. Nie bez winy bya nastpczyni Roberta na tronie, c�rka przedwczenie zmarego Karola Kalabryjskiego, Joanna I (1343—1381), kt�ra swymi ambicjami i lekkomylnym, jeli nie zbrodniczym postpowaniem, prowokowaa napicia i walki midzy Andegawenami. Ale bya to przecie woda na myn wielkich feuda�w, kt�rzy w imi popierania tego czy innego pretendenta pograli pastwo w odmtach niszczycielskiej anarchii feudalnej. Nieudan pr�b uniknicia tych walk byo maestwo Joanny z bratem Ludwika I Wgierskiego, Andrzejem. Gdy Andrzej domaga si koronacji na kr�la i dopuszczenia do faktycznego sprawowania wadzy oraz potpia daleko posunit swobod obyczajow i erotyczn Joanny, doszo do otwartego konfliktu midzy maonkami. Powstay fakcje wgierska i neapolitaska, bezwzgldnie si zwalczajce. Gdy papie popar stanowisko Andrzeja, ten w 1345 r. pad ofiar mordu w wyniku spisku, w kt�ry prawdopodobnie wmieszana bya Joanna. W niespena dwa lata p�niej Joanna polubia Ludwika, ksicia Tarentu, kt�remu przyznaa tytu i uprawnienia kr�lewskie. Wtedy Ludwik I Wgierski wystpi z pretensjami do tronu neapoli-taskiego w imieniu pogrobowca — syna Andrzeja. Oskarajc Joann o wsp�udzia w zab�jstwie ma, Ludwik I na czele wgierskiej armii zaj w kocu 1347 r. Neapol, zmuszajc Joann do szukania schronienia w Prowansji. Tym razem pozyskaa ona jednak poparcie papiea i gdy Ludwik powr�ci na Wgry, odzyskaa Neapol, skutecznie walczc z wojskiem i poplecznikami fakcji wgierskiej. mier maoletniego pretendenta przesdzia o losach walki. W 1352 r. Ludwik I zawar pok�j z Joann, a ks. Tarentu m�g odby uroczyst koronacj. Nie uspokoio to jednak kr�lestwa, gdzie baronowie toczyli ze sob nieustanne wojny prywatne w imi zwalczajcych si fakcji.

Po mierci Ludwika ks. Tarentu w 1362 r. dalsze maestwa Joanny z ksiciem aragoskim Jakubem czy Ottonem z Brunszwiku, kt�rzy nie mieli zreszt ju prerogatyw kr�lewskich, nie przyniosy jej dziedzica. Dzieci umieray przedwczenie i kraj sta w obliczu nowego kryzysu dynastycznego. Jedynym przedstawicielem neapolitaskiej linii Andega-• wen�w pozosta w�wczas maoletni Karol ks. Durazzo, kt�ry przebywa na Wgrzech pod opiek Ludwika I. Tymczasem sytuacj Joanny skomplikowaa wielka schizma zachodnia w Kociele katolickim.

Powr�t Grzegorza XI w 1377 r. do Rzymu nie oznacza przywr�cenia dawnego autorytetu papieskiego. Najlepszym tego wiadectwem bya wojna z Florencj. Po mierci Grzegorza konklawe pod naciskiem ludu rzymskiego, kt�ry domaga si wyboru Wocha, powoao na tron papieski arcybiskupa Bari Bartolomeo Prignano, kt�ry przybra imi Urbana VI. Jakkolwiek wyborowi nie mona byo nic zarzuci pod wzgldem formalnym, po paru miesicach kardynaowie francuscy i hiszpascy oraz niekt�rzy woscy uznali Urbana za uzurpatora i dokonali wyboru nowego papiea, kt�ry przyj imi Klemensa VII. Mimo zacignicia wojsk przez Francj nie zdoa on opanowa Rzymu.

145

Znalaz jednak oparcie u Joanny I, kt�ra poprzednio popada w zatarg z Urbanem VI. Gdy Joanna opowiedziaa si za antypapieem Klemensem VII, Urban VI rzuci na ni ekskomunik i przekaza tron w Neapolu Ludwikowi I, wadajcemu w�wczas ju nie tylko na Wgrzech, ale i w Polsce. Ze wzgldu na wiek przela wic Ludwik swe uprawnienia na Karola ks. Durazzo. Joanna w�wczas posuya si pomoc Klemensa VII, kt�ry osiad ju w Awinionie, rozpoczynajc okres wielkiej schizmy zachodniej. Od 1378 do 1415 r. jednoczenie bowiem utrzymywali si w Rzymie Urban VI i jego nastpcy, a w Awinionie antypapiee uznawani przez cz wadc�w zachodnich, z kr�lem francuskim na czele. Ot� na yczenie Joanny Klemens VII nada inwestytur na Neapol bratu kr�la francuskiego Karola V, Ludwikowi d'Anjou.

W rezultacie doszo do walki midzy obu pretendentami. Karol ks. Durazzo okaza si szybszy i sprawniejszy w dziaaniu. W 1381 r. Neapol otworzy przed nim swe bramy. Skapitulowaa r�wnie Joanna, co jednak nie ocalio jej ycia. Oskarona o dalsze spiskowanie z Francuzami, zostaa w 1382 r. stracona. Walki toczyy si przecie dalej, ale ani Ludwik d'Anjou, ani jego syn, r�wnie Ludwik, nie zdoali pokona Karola. I ten nie cieszy si dugo zdobytym tronem. Zgin w 1386 r. na Wgrzech, gdzie uda si, by przej koron po mierci Ludwika I. W Kr�lestwie Neapolu wadz obj wtedy jego syn Wadysaw (1386—1414), koronowany w 1390 r. przez papiea Bonifacego IX na kr�la. Na okres jego panowania przypad nieoczekiwany wzrost autorytetu Andegawen�w we Woszech. Po mierci Gian Galeazza Viscontiego wanie Wadysawowi powiodo si uzyska dominujce wpywy we Woszech rodkowych.

Kryzys papiestwa pogbia si w�wczas szybko. Wprawdzie po upadku Joanny cae niemal Wochy uznaway, podobnie jak cesarstwo, wadz papiea rzymskiego, autorytet jednak jego by niski. Papiee i antypapiee obrzucali si nawzajem ekskomunikami, rzucali interdykty na zwolennik�w przeciwnika. Powodowao to dezorientacj wr�d wiernych, upadek dyscypliny i moralnoci wr�d kleru. Obie strony rywalizoway te na polu fiskalnym, domagajc si dla siebie nalenoci i czerpic zyski z udzielanych beneficj�w. Schizma podwaaa wiar w moliwo wewntrznego odrodzenia si Kocioa. We Woszech zahamowaa proces ksztatowania si Pastwa Kocielnego i waciwie wykluczya moliwo zdobycia hegemonii przez papiey.

Tymczasem Wadysaw upora si z opozycj i podj kroki, kt�rych celem byo podporzdkowanie sobie Woch rodkowych. W Pastwie Kocielnym panowa chaos, podobny do sytuacji sprzed misji kardynaa Albornoza. W samym Rzymie nie ustaway zamieszki midzy republikanami a fakcjami wielkich rod�w. Pocztkowo pomaga Wadysaw Bonifacemu IX w walce z' oligarchi signoraln i w staraniach o przywr�cenie zwierzchnoci nad caoci obszar�w Pastwa Kocielnego. Za jego nastpcy, Innocentego VII_% Wadysaw pokusi si o umocnienie swej pozycji. Uzyska signori Rzymu i tytu obrocy i chorego Kocioa rzymskiego. P�niej wykorzysta trudnoci Grzegorza XII, za

146

kt�rego pontyfikatu sob�r w Pizie zoy z tronu zar�wno papiea rzymskiego, jak i antypapiea z Awinionu i wyznaczy trzeciego. Zamiast uspokoi spory w Kociele, zaognio to tylko walki. Grzegorz XII zwr�ci si o pomoc do Wadysawa, kt�ry ju poprzednio obsadzi wojskiem neapolitaskim ufortyfikowany przez Bonifacego IX zamek w. Anioa w Rzymie. W odpowiedzi na apel papiea Wadysaw wkroczy do Toskanii, by zbrojnie przeciwstawi si decyzjom soboru w Pizie.

Interwencja Wadysawa doprowadzia do wojny z Florencj i wadcami Prowansji. W jej trakcie Wadysaw zmar niespodziewanie, przygotowujc si do ataku na Boloni, w 1414 r. Przedwczesna mier Wadysawa nie tylko przekrelia wszelkie plany choby czciowego zjednoczenia przez niego Woch, ale i otworzya nowy okres chaosu wewntrznego w Neapolu. Jego siostra Joanna II (1414— 1435), kt�ra obja po nini tron, nie bya zdolna do rozwizania problem�w wewntrznych, a jej decyzja z 1421 r. adoptowania jako syna (a wiec z prawem nastpstwa) Alfonsa, kr�la Aragonii i Sycylii, otworzya tylko nowy etap walk o hegemoni.w poudniowych Woszech.

Sycylia przeywaa zreszt w XIV w. podobne niepokoje wewntrzne jak Kr�lestwo Neapolu. Wprawdzie Aragoczykom udao si w 1323 r. podporzdkowa sobie r�wnie Sardyni, nie wzmocnio to jednak zbytnio pozycji dynastii. Od mierci Fryderyka III w 1377 r. Sycyli rozryway walki fakcyjne midzy zwolennikami Aragoczyk�w a rzecznikami samodzielnoci Sycylii. Dopiero w 1412 r. ojciec Alfonsa, Ferdynand Kastylijski, zdoa zn�w zjednoczy pod swym panowaniem Sycyli i Aragoni.

Tymczasem dziki interwencji cesarza Zygmunta Luksemburskiego skoczya si schizma zachodnia. Zwoany zgodnie z jego yczeniem sob�r w Konstancji nie tylko ogosi wyszo soboru nad papieem, ale i skoni do rezygnacji trzech rywali do tronu papieskiego. W 1417 r. wybrany zosta papieem Marcin V z rodu Colonn�w. Uzna go cay Koci� katolicki — o wiele trudniej przyszo mu zapewni sobie wadz w Rzymie. Kryzys autorytetu papieskiego mia jeszcze dugo ogranicza moliwoci Pastwa Kocielnego.

POWSTANIE WIELKIEJ LITERATURY WOSKIEJ

Od koca XIII w. Wochy zaczy coraz wyraniej nadawa ton kulturze europejskiej. Gdy wiek XIII przyni�s pierwsz pr�b oddzielenia nauki od wiary, a wiec wydzielenia w sferze tw�rczoci tych element�w, kt�re nie byyby cakowicie podporzdkowane dogmatom i interpretacji religijnej, w cigu nastpnego stulecia wzmogo si zainteresowanie czowiekiem, jego przeyciami i moliwociami. Prowadzio to do powstawania nowego sposobu mylenia, do przemian w mentalnoci �wczesnego spoeczestwa. Byoby niesuszne niedocenianie oddziaywania pod tym wzgldem kultury francuskiej czy, cilej biorc, prowan-salskiej na Wochy. Obok wpyw�w politycznych w naturalny spos�b zwikszay si wpywy kulturalne, przy czym wysoki poziom literatury,

147

sztuki i nauki we Francji stanowi o sile tego oddziaywania. Ale ta kultura, w kt�rej epos rycerski przeplata si z kunsztem mieszczanina, trafiaa we Woszech na grunt odrbny i wydawaa owoce jak najbardziej oryginalne. Od dawna zreszt we Woszech wystpowa wasny nurt tw�rczy, zdolny do przyswajania sobie inspiracji pyncych ze Wschodu i Zachodu, ale w gruncie rzeczy bardzo samodzielny, przystosowany do zamiowa i potrzeb mieszczaskiego mecenasa lub tw�rcy. atwiej te ni w jakimkolwiek innym kraju Europy Zachodniej byo czerpa z tego niewyczerpalnego r�da, jakim jest kultura staroytnoci. Nieprzypadkowo wreszcie g�wnym orodkiem kultury woskiej w XIV w. staa si Toskania. Tutaj bowiem istniay najbardziej demokratyczne stosunki, najwiksza swoboda dziaania dla tw�rc�w, a dostatki pynce z wysokiego poziomu ycia gospodarczego pozwalay na realizowanie najtrudniejszych, jak na �wczesne stosunki, zada.

Trecento to narodziny wielkiej literatury i wielkiej sztuki woskiej. Z tym stuleciem zwizane s przede wszystkim nazwiska najsynniejszych pisarzy woskich, kt�re do dzisiaj wymawia z szacunkiem caa ludzko. Najpierw zajaniaa wspaniaym blaskiem gwiazda geniuszu Dantego. Dante Alighieri (1265- 1321) by nie tylko niedocigym poet, ale i przenikliwym filozofem, zwizanym ywym uczuciem ze sw rodzinn Florencj i niespokojnym o losy szerszej ojczyzny — Woch. Gboko zaangaowany w yciu politycznym Florencji, jako zwolennik Biaych, a wic gibelin�w, pad ofiar represji Czarnych po ich zamachu stanu w 1301 r. W nastpnym roku zosta skazany zaocznie rta banicj; w razie powrotu do rodzinnego miasta grozia mu mier na stosie. Odtd wdrowa po dworach gibeliskich. Na duej zwiza si z Wer ona; pod koniec ycia przeni�s si do Rawenny, gdzie zmar w 1321 r.

W tw�rczoci Dantego obok znakomitych utwor�w literackich nie brak i dzie filozoficznych. W aciskich traktatach zastanawia si Dante nad organizacj pastwa, kt�ra najlepiej gwarantowaaby sprawiedliwo i pok�j (De monarchia), opowiadajc si za niezalenoci wadzy wieckiej od¹ kocielnej; stara si take przedstawi genez jzyk�w romaskich (De vulgari eloquentid). Dante postulowa wprowadzenie jednolitego jzyka literackiego dla caych Woch i za najbardziej odpowiedni do tego celu uwaa dialekt toskaski. W tym te jzyku pisa wikszo swych utwor�w, udowadniajc, e jzyk woski moe suy do tworzenia wspaniaej literatury. Ponad wszystkie'jego dziea miaoci wizji i piknem jzyka i wiersza g�ruje Boska komedia. Nazw komedia obdarzano w. redniowieczu utwory poetyckie, kt�re zaczynay si smutno, a koczyy pogodnie. Treci dziea Dantego jest wdr�wka, jak odbywa poeta w zawiatach, najpierw w towarzystwie Wergiliusza, kt�ry oprowadza go po Piekle i Czycu, potem z Beatrycze, symbolem mioci i objawienia, z kt�r dociera do ostatniego krgu Raju. Mimo nawizania do tradycji staroytnej literatury Dante przedstawi wiat pozagrobowy zgodnie z chrzecijaskimi, a nie pogaskimi wierzeniami. Znalazo si w nim cae spoeczestwo Woch z przeomu XIII i XIV w. Komedia powstaa zapewne midzy 1307 a 1321 r. Dante

148

zamierza ukaza w niej wsp�czesne mu dzieje, panujce zepsucie i bezprawie i zarazem nakreli perspektywy naprawy. Kierunek wdr�wki Dantego by symbolicznym kierunkiem drogi, po kt�rej kroczy ludzko. Nad filozofi, teologi i nauk zwyciya jednak potga wizji poetyckiej. Tote poemat przedstawia przede wszystkim wewntrzne przemiany i doznania samego poety.

Nie przeszkadza to temu, e Dante sta si zarazem surowym, a przy tym niezbyt bezstronnym sdzi swych wsp�czesnych, niedocignionym obserwatorem obyczaj�w i gbokim moralist. Pragnienie pokoju i zgody, zrozumiae w rozrywanym walkami wewntrznymi spoeczestwie, umiowanie sprawiedliwoci zbiegy si z realistycznym i sugestywnym obrazem Woch. Zdolno ekspresji, subtelno w oddawaniu uczu niewiele maj r�wnych w literaturze wiatowej. Dante mistrzowsko rozwin jzyk i wiersz, przejty od poprzednik�w, i podni�s je na niedocige wyyny.

Dantemu przypada te niezwyka rola w dziejach literatury i caej kultury woskiej. Dla wielu generacji woskich sta si nie tylko najwikszym poet narodowym, ale zarazem wieszczem, „ojcem" Italii, jak nazwa go Machiavelli. Kult, jaki go powszechnie otacza i otacza we Woszech, sprawi, e stanowi on wyjtkowy symbol jednoci

149

woskiej. Lektura Boskiej komedii jednoczya cae pokolenia Woch�w w poczuciu wsp�lnoty kulturalnej. Dante w spos�b niepowtarzalny poczy przy tym tradycje i nowatorstwo. cile powizan ze sob doktryn chrzecijask i mentalno woskiej spoecznoci komunalnej uskrzydli wielki talent poety. W ten spos�b powstao jedyne w swoim rodzaju dzieo, wiadectwo wewntrznych rozterek i marze redniowiecza.

Jednoczenie wszake z Dantem mona zaczyna nowoytn literatur wosk, do niego te nawizywa miaa caa niemal potomno. Gdy jednak Dante wierzy w doskonao systemu filozoficznego, na kt�rym opar swe dzieo, i przyczyn otaczajcego go za doszukiwa sif w odstpstwach od waciwego kierunku, wielcy pisarze nastpnej generacji nie podzielali ju jego przekonania. Zaczynali wtpi w dawne wartoci, jakkolwiek nie umieli jeszcze zaproponowa nowych wzorc�w. Szczeg�lnie wyranie wystpio takie stanowisko u Franciszka Petrarki (1304—1374), niezmordowanego tropiciela nowych lub zapomnianych wartoci, kt�re mona by przeciwstawia powszechnie w�wczas panujcym. By synem wygnaca z Florencji. Urodzi si w Arezzo; znaczn cz ycia spdzi w Awinionie i Prowansji, duo podr�owa po Europie (w 1356 r. dotar nawet do Pragi), kocowe lata swego ycia spdzi we Woszech. Umar w 1374 r. w Arua pod Padw. Pozosta po nim ogromny zbi�r list�w, jeeli nawet traktowanych przez autora jako dzieo literackie, to przecie stanowicych nieocenione r�da do poznania osobowoci i pragnie Petrarki, czowieka niewolnego od wpyw�w myli ascetycznej, a jednoczenie szukajcego natchnienia w dzieach staroytnych pisarzy i filozof�w, z kt�rych najbardziej ceni Platona Cycerona. Za szczeg�lnie za cenne osigniecie uwaa znalezienie zapomnianych zabytk�w literatury rzymskiej. Nieprzypadkowo uznaje si go za jednego z pierwszych humanist�w, targanego sprzecznociami miedzy duchem redniowiecznym a nowoytnym. Potrafi przeywa gboko kryzys religijny i moralny, a zarazem kierowa si pragnieniem sawy. Podobnie jak Dante by rzecznikiem jednoci narodu woskiego, domaga si zwalczania partykularyzmu i rozbicia wewntrznego. Ceni Rzym i wraz z Col di Rienzo entuzjazmowa si jego republikaskimi tradycjami, ale z czasem zwiza si z Viscontimi, gdy uzna, e bd oni zdolni zjednoczy p�nocne Wochy. Nikt wreszcie tak jak on nie umia w�wczas podziwia pikna krajobrazu — by go pozna, podejmowa pierwsze wycieczki alpejskie.

Najwybitniejszym dzieem Petrarki s Pieni (Canzoniere), zbi�r zawierajcy 366 utwor�w poetyckich, powiconych g�wnie dziejom jego mioci platonicznej ku Laurze, kobiecie, o kt�rej wie si tak mao, e przypuszcza si, i nigdy nie istniaa. Petrarka mistrzowsko.opanowa sztuk poetyck, mia wyjtkowe wyczucie formy i jzyka. Znakomicie wyzyska dowiadczenia prowansalskiej liryki miosnej i dolce stil nuovo. Jego sonety pozostay niedocignionym wzorem. Zbi�r jego uwaa si za najbogatszy pomnik liryki psychologicznej w literaturze wiatowej.

Humanistyczne zainteresowania nieobce byy take najwikszemu woskiemu prozaikowi tej doby, Giovanniemu Boccaccio (1313—1375).

150

Ten nielubny syn florenckiego kupca po starannych studiach i pobycie na dworze kr�lewskim w Neapolu zajmowa poczesne miejsce we Florencji; zasyn w niej jako hellenista. Jego wielki talent pisarski objawi si w Dekameronie. zbiorze 100 nowel, kt�re powstay w latach 1348—1353 pod wpywem „czarnej mierci". Jest to niezwyky dokument swych czas�w. wiat i stosunki midzy ludmi traktowane s zgodnie z obserwacj codziennego ycia. Sylwetki ludzkie odmalowane z niezwyk wyrazistoci, bez adnych wzgld�w ani dla monych, ani dla biednych, ani dla kleru, ani dla wieckich. G�wnym kierunkiem zainteresowa jest mio i intelekt. Boccaccio nie zamierza przy tym reformowa spoeczestwa. By moralist, kt�ry bada ycie w jego najr�niejszych aspektach i akceptuje rzeczywisto. W jego dziele napotka mona obok afirmacji ludzkich instynkt�w tumionych przez ascetyzm take entuzjazm dla szlachetnych waciwoci intelektu. Kryje si za tym wszystkim nowe spojrzenie na czowieka. Nawet w powizaniu penej erotyzmu, tematyki Dekameronu z szalejc zaraz tkwi wyrane przeciwstawienie si podporzdkowywaniu caego ycia ludzkiego jego nieuchronnemu tragicznemu zakoczeniu. Dekameron napisany zosta potoczystym woskim jzykiem, kt�ry rycho sta si klasycznym wzorem dla caej woskiej prozy.

Genialne dziea Dantego, Petrarki i Boccaccia stworzyy podstawowy zrb, na kt�rym oparo si poczucie jednoci woskiej. Tak si bowiem zoyo, e wanie wsp�lnota kultury i zwaszcza literatury miaa by najdobitniejszym wiadectwem jednoci narodowej Woch w dobie ich rozbicia. Pojawienie si dzie najwyszej klasy w momencie triumfu policentryzmu, gdy utrwala si polityczny podzia Italii, pozwalao traktowa ten stan jako zjawisko przejciowe. Zreszt nadzieje na zjednoczenie Italii znajdoway odbicie zar�wno w utworach najwybitniejszych pisarzy, jak i pomniejszych. Do utworzenia wiec zjednoczonej monarchii woskiej nawoywa naladowca Dantego, gibelin Fazio degli Uberti, w swym poemacie Dittamondo (Opowie o wiecie). Kilku poet�w wyraao nadziej na zjednoczenie Woch przez Gian Galeazza Viscontiego.

Obok tych marze poetyckich pojawiay si te traktaty naukowe, kt�re analizoway rol i charakter pastwa. Szczeg�lne miejsce zaj wr�d nich traktat Defensor pacis (Obroca pokoju, 1326), przygotowany przez Marsyliusza z Padwy, profesora uniwersytetu paryskiego, w toku dyskusji midzy zwolennikami koncepcji teokratycznych i rega-listycznych. W traktacie znalazo si twierdzenie, e spoeczestwo wieckie, to jest pastwo, zawiera samo w sobie charakter moralny. Koci� ma swe sprawy duchowe tyczce si zbawienia i nie moe miesza si do spraw doczesnych. W sprawach wiary nie powinien by stosowany aden przymus. Pastwo natomiast ma zachowa cakowit suwerenno w sprawach, doczesnych. r�dem wadzy jest wola ludu: „lud jest prawodawc, waciwym r�dem praw". Lud ten zreszt by rozumiany jako zgromadzenie najlepszych. Wybrany wol takiego ludu wadca (cesarz) nie musia przed' nikim zdawa sprawy ze swego postpowania, zwaszcza nie przed papieem, kt�rego Marsyliusz Uwaa

157

tylko za biskupa rzymskiego i ponad kt�rego wyej ceni autorytet soboru.

Jakkolwiek teoria zawarta w Defensor pacis nie moga liczy na zbyt szeroki odzew wr�d wsp�czesnych, bya przejawem silnego poczucia suwerennoci pastwa i woli ludu. Spotkaa si te z poparciem wiatych prawnik�w woskich, jak zwaszcza Bartolo di Sassoferrate, kt�ry uwaa, e pastwo jest panem swych rodk�w, organizmem nie uznajcym adnej zwierzchnoci. Byo to nowe rozumienie pastwa jako pastwa prawnego, w kt�rym jedynym kryterium sprawiedliwoci winny by prawa rygorystycznie obowizujce wszystkich.

Udoskonaleniu ulegao zreszt nie tylko prawo pastwowe, ale i kocielne. Za pontyfikatu Jana XXII nastpia dalsza kodyfikacja dekret�w papieskich w zbiorze Estravaganti, jako podstawy prawa kanonicznego. Warto zaznaczy, e najznakomitszym kanonist woskim tej doby by przyjaciel Petrarki, profesor z Bolonii, Giovanni di Andrea del Mugello. W miar jak utrwala si pogld, e wiara i nauka nie musz si pokrywa, wzrastaa teraz i we Woszech liczba zwolennik�w tomizmu. Rozwijaa si te egzegeza Starego i Nowego Testamentu — najwybitniejszym przedstawicielem tego kierunku sta si genera augustian�w, Gregorio da Rimini.

Jakkolwiek zar�wno w nauce, jak i w literaturze zarysowao si coraz wyraniej odejcie od uniwersalistycznej i monolitycznej koncepcji spoeczestwa chrzecijaskiego ku humanizmowi, kt�ry podnosi autonomiczn i tw�rcz rol jednostki, nadal utrzymyway si tradycyjne nurty w literaturze, jak choby pisarstwo religijne. Nie byo ono pozbawione wartociowych osigni, jak anonimowy, uroczy zbi�r legend — Kwiatki w. Franciszka, czy zbi�r list�w w. Katarzyny ze Sieny. Tradycyjny nurt wiecki reprezentowali poeci zwizani ze „sodkim nowym stylem". Nie brako jednak r�wnie wr�d drugorzdnych literat�w pr�b nawizywania do nowszych osigni Petrarki czy Boc-caccia. Na specjalne wyr�nienie zasuguje zbi�r zabawnych anegdot spisany w postaci nowel przez Franco Sacchetfieg� z Florencji. Powstaway te stosunkowo liczne utwory poetyckie przeznaczone do piewu: madrygay, ballady, pieni myliwskie. W tym wanie okresie kompozytor woski Francesco Landino przeni�s na grunt woski zdobycze muzyki francuskiej, zwaszcza jej polimodalno.

W ramach tradycyjnej historiografii utrzymuj si liczne kroniki, czy to kontynuujce dawniejsze osignicia, czy wynikajce z nowych potrzeb. Byy one zwykle do cile powizane z waniejszymi orodkami politycznymi. Tak wic Dino Compagni, jak Dante zwolennik Biaych, przedstawi w Kronice spraw, kt�re wydarzyy si w moich czasach, dzieje walk o wadz we Florencji a po zamach stanu z 1301 r. Natomiast Nowa kronika, pisana przez innego Florentyczyka, Giovanniego Villa_:ni (i kontynuowana przez jego brata Matteo i bratanka Filippo), nawizywaa do dawnych wzor�w, zaczynajc tok narracji od czas�w prehistorycznych. Wyranie zwizane z przeomowym wydarzeniem w dziejach Florencji byy wreszcie Komentarze o zamieszkach ciompich, spisane przez polityka florenckiego Gin Capponiego. Z aciskich

152

kronik do najwartociowszych nale Chronicon Venetum doy Andrea Dandolo i Manipulus florum, kronika mediolaska Galvaneo Fiamma. Dziejom caych Woch powici wreszcie sw Historia rerum in Italia gestarum Ferreto da Vicenza; obejmuje ona okres od 1250 do 1318 r. Choby z powyszego zestawienia mona si przekona, e rozw�j literatury w jzyku woskim nie zatamowa bynajmniej pisarstwa aciskiego. Po acinie pisywano nadal dziea teologiczne, naukowe, podtrzymywano korespondencj; w tym jzyku powstaway r�wnie liczne utwory literackie. Take najwybitniejsi pisarze, Dante, Petrarka czy Boccaccio, nie trzymali si wycznie woskiego. Wielkie dziedzictwo Rzymu byo bowiem i w ten spos�b wiadomie podejmowane.

GOTYK WOSKI

W sztuce woskiej Trecento to triumf gotyku. W tym stylu znakomicie odbijaa si dwoisto postaw czowieka p�nego redniowiecza midzy zracjonalizowanym tomizmem a franciszkask uczuciowoci, midzy nieogarnionym zawiatem a ziemi, traktowan zreszt z caym realizmem. We Woszech, gdziywe jeszcze byy tradycje romaskie czy bizantyjskie, gotyk zdobywa sobie wyran odrbno w stosunku do francuskiego pierwowzoru. Tendencje wertykalne, symbolizujce zwizek midzy niebem a ziemi, zostay nieco stpione. G�wny masyw budynku utrzyma jako dominujc lini horyzontaln, stosunkowo rzadziej stosowao si podpory, wiee, iglice. Istniej przy tym wyrane r�nice midzy prowincjami, nieraz miastami. Najpikniejsze zabytki woskiego gotyku powstay chyba w Toskanii. We Florencji przez cay XIV w. buduje si jeszcze — i nie koczy — Santa Maria del Fiore. Wanie wtedy powstaa jej synna kampanila, rozpoczta przez Giotta, ukoczona przez Francesca Talenti. W tyme czasie franciszkanie postawili sw�j olbrzymi koci� w. Krzya, a dominikanie Santa Maria Novella. Podobne kocioy powstaway i w innych miastach Toskanii. W Orvieto katedra ma jeszcze wntrze romaskie, gdy fasad z mistrzowsk polichromi gotyck. Gotycka jest synna katedra w Sienie. Pozazdrocili tych wspaniaoci obu republikom Viscontowie i pod koniec wieku zaczli budow katedry w Mediolanie (kt�r ukoczono po blisko piciu wiekach) oraz klasztoru kartuz�w Certosa pod Pawi.

O potdze wiadczyy wtedy r�wnie budowle wieckie. Arnolfo di Gambio podj wiec budow Palazzo Vecchio we Florencji. Podobne budynki komunalne powstay w Sienie (Palazzo Pubblico), Perugii (Palazzo Comunale) i w innych miastach. Wan rol w urbanistyce miejskiej zaczynay gra ozdobne, nieraz wprost monumentalne studnie, jak Fontana Maggiore w Perugii z paskorzebami Pisanich, sawicymi cywilizacj. Zaczli stawia pierwsze paace tyrani.

Podobnie jak architektura rozwijay si pod wpywem gotyku rzeba i malarstwo. Dziea plastyk�w wystpoway najczciej w powizaniu z architektur, suc do ozdoby wntrz, w wypadku rzeby take jako ozdoby zewntrzne budynku oraz penic funkcje nagrobne. W por�wnaniu z poprzednim okresem zmieni si ksztat postaci,

153

pogbia si ich ekspresja. Rzeby przedstawiay nadal najczciej postaci z Pisma w. lub legend religijnych, zdarzay si te personifikacje cn�t i wad, a take pracy, sztuki i nauki. Najwczeniej swe pene odbicie rzeba gotycka znalaza w dzieach Giovanniego Pisano (zm. po 1320 r.). Spod jego duta wyszy m.in. kazalnice w Pistoi i Pizie. Inny Pizaczyk, Andrea da Ponteverda, zwany Andrea Pisano, by tw�rc synnych paskorzeb na florenckiej kampanili Giotta.

Gruntowny przeom nastpi w malarstwie woskim, dotychczas znajdujcym si pod przemonymi wpywami sztuki bizantyjskiej. Tre-cento rozpoczyna wietny okres tego malarstwa, kt�re odtd przez kilka stuleci bdzie niedocignionym wzorem dla caej Europy. Przemiany te zapocztkoway trzy wielkie szkoy z przeomu XIII i XIV w.: rzymska, sieneska i florencka. Pierwsza z nich, z Pitro Cavallinim jako swym najwybitniejszym mistrzem, szukaa wzor�w w sztuce staroytnej. Szkoa w Sienie, kt�rej najznakomitszym przedstawicielem by Duccio di Boninsegna (zm. 1319), nawizywaa najsilniej do tradycji bizantyjskich. Staraa si spoytkowa typowe dla nich elementy dekoracyjne, zwaszcza zwizane z barw. W XIV w. kierunek ten reprezentowali najpeniej Simone Martini oraz Pitro i Ambrogio Loren-zetti. Nie bez wpywu mecenatu bogatej szlachty i kupiectwa malarze ci starali si tworzy dziea eleganckie, wyszukane. Obok obraz�w religijnych szkoa sieneska sigaa niejednokrotnie po tematyk wieck, przedstawiajc sceny z walk czy z ycia codziennego. Miay one wyrane zabarwienie dydaktyczne. Na synnych freskach A. Lorenzet-

154

tiego z Palazzo Pubblico, siedziby wadz miejskich w Sienie, znalaza si Alegoria i skutki dobrego i zlego rzdu. Rzd dobry reprezentowa wadca suchajcy rad komuny miejskiej, rzd zy symbolizowa tyran, otoczony personifikacjami gwatu i przemocy. Przedstawione na tych freskach sceny z ycia mieszkac�w, ich pracy i rozrywek pozwalaj niezwykle wyrazicie odtworzy ycie �wczesnej komuny.

Najwiksze znaczenie przypado wszake i w tym wypadku szkole florenckiej. W kocu XIII w. uosabiao j potne malarstwo Cenni di Pepo Cimabue. Przeomow rol odegra wszake Giotto di Bondone (1266—1337). Olbrzymi talent stworzy z niego jedn z najwikszych postaci w dziejach sztuki. Z pochodzenia czonek zamonej rodziny mieszczaskiej, potrafi osign nie tylko najwysze poziomy artyzmu, ale i przepoi swe malarstwo tendencjami ideologicznymi wypywajcymi z dziaalnoci komun i ich walki o wolno. Suyo temu m.in. zerwanie z tradycjami sztuki bizantyjskiej, zwaszcza jej zhierarchizowaniem, kt�re wyznaczao miejsce czowiekowi zar�wno w spoecznoci, jak i wobec Boga. W jego wizji czowiek odzyskiwa sw wielko i moliwoci; dziaanie decydowao o rozwoju jego osobowoci.

Giotto przedstawia czowieka w r�nych sytuacjach: przy pracy, podczas zabawy, w miecie i na wsi. Nieprzypadkowo nawizywa te do tradycji franciszkaskiej z jej elementami polemicznymi wobec autokra-tyzmu kocielno-feudalnego. Najbardziej typowe jego dziea to tworzce cykle obraz�w freski, wyr�niajce si logiczn kompozycj, plastycznoci form, sposobem osadzenia postaci w przestrzeni. Podziw budz zwaszcza freski wypeniajce kaplic Areny, zwan te od swego fundatora kaplic Scrovegnich w Padwie, niezwykle oryginalnie i nowoczenie przedstawiajce sceny z Nowego Testamentu. Natomiast zaoenia ideologiczne Giotta najpeniej wyraaj freski z g�rnego kocioa w bazylice w. Franciszka z Assyu, ilustrujce ycie i legend tego witego. Najwyszy poziom artystyczny osigny te freski Giotta z kocioa Santa Croce we Florencji. Pogldy Giotta na ycie i moralno bliskie byy pogldom wsp�czesnego mu Dantego. Obaj te stanowi kamienie wgielne, na kt�rych opiera si literatura i sztuka woskiego Odrodzenia.

Giotto znalaz wkr�tce wielu naladowc�w i uczni�w, kt�rzy kontynuowali i rozwijali jego sztuk nie tylko we Florencji, ale i w caych Woszech. Poza Toskani, gdzie do najwybitniejszych naleeli Taddeo Gaddi, Andrea di Cione zwany d'Orcagna czy Bernardo Duddi, mia znakomitych nastpc�w w Weronie (Altichiero), Padwie (Guariento), Modenie. Podobnie jak literatura w jzyku woskim, sztuka, kt�rej nowe, oryginalne wzory wyoniy si na ziemi woskiej, stawaa si elementem podkrelajcym jedno mieszkac�w Italii. Uksztatowaa si narodowa kultura woska.

EKSPANSJONIZM PASTW WOSKICH W PIERWSZEJ POOWIE XV WIEKU

W cigu pierwszej poowy XV w. nie powtarzay si ju pr�by zjednoczenia Woch i stworzenia z nich jednolitego pastwa narodo-

155

wego na wz�r tych, kt�re powstaway w Europie Zachodniej. Niemniej wystpiy w�wczas denia ze strony silniejszych pastw woskich do uzalenienia sabszych ssiad�w i zapewnienia sobie lepszych moliwoci odgrywania samodzielnej roli politycznej take poza P�wyspem Apeniskim. Do pastw tych naleaa na p�nocy Wenecja i Mediolan, w rodkowych Woszech Florencja. Jako przejaw tych tendencji mona r�wnie rozpatrywa zjednoczenie poudnia pod jednym berem. Do poowy wieku polityka ta prowadzia do wznawiania wojen, po czym nastpia wzgldna stabilizacja systemu policentrycznego i czterdziestoletni okres uspokojenia i pewnej r�wnowagi politycznej we Woszech.

Pierwszy etap walk rozegra si wok� dziedzictwa Gian Ga-leazzo Viscontiego. Podzieli on pastwo midzy dwu syn�w, Gio-vanniego Mari i Filippo Mari. Wobec ich maoletnoci rzdy sprawowaa rada regencyjna, wr�d kt�rej wkr�tce zabrako jednoci. Walki wewntrzne wykorzystaa utworzona przeciwko Viscontim liga, w kt�rej dominujc rol odgrywaa Florencja i papie Bonifacy IX. Wkr�tce papie odzyska Boloni i Umbri, Piza zostaa uzaleniona przez Florencj (1406), Siena za zapewnia sobie samodzielno. Mediolan utraci r�wnie zwierzchno nad Padw i Wer ona; wasne signorie na obszarach podlegych Viscontim zaczli te tworzy kondotierzy. Pan-dolfo Malatesta opanowa Bresci, Ottobuono Terzo Parm i Piacenz, Facino Cane Alessandri i Novar. Zachodnie czci dostay si w rce wadc�w Monferrato i Sabaudii. Rozkad pogbiaa nieudolno i tyrania Giovanniego Marii, kt�ry chtniej oddawa si zbrodniczym rozrywkom (jak rozszarpywanie ludzi przez specjalnie tresowane psy), ni dba o porzdek i sprawiedliwo. Nie uratowa go nawet zwizek z Facino Cane. Szlachta mediolaska zawizaa spisek, kt�ry zakoczy si zamordowaniem wadcy w czasie mszy w kociele w. Gotarda. Pastwo przeszo wtedy w rce Filippo Marii (1412 — 1447). Polubi on wdow po zmarym jednoczenie kondotierze Facino Cane, kt�rego skarb i wojsko pozwoliy mu zjednoczy pod swym panowaniem ponownie wikszo Lombardii. Pastwo wzmocniy reformy wewntrzne. Ukoronowaniem tych sukces�w byo podporzdkowanie si Genui Viscontiemu w 1421 r.

Na gronego rywala Mediolanu w p�nocnych Woszech wyrosa tymczasem Wenecja. Wykorzystaa ona zachwianie si pozycji Viscontich, by zapewni sobie swobod handlu wzdu dolin Brenty i Adygi. Nie dopucia wic do uniezalenienia si Scaliger�w i Carrar�w, ale opanowaa sama Wer one i Padw w 1405 r. Bya to decyzja brzemienna w skutki. Wenecja zacza w ten spos�b podporzdkowywanie przylegajcych do niej obszar�w p�nocno-wschodnich Woch, kt�re nazywaa terraferma. Terytoria te utrzymyway autonomi, ale nie zostay zr�wnane w prawach z metropoli. Wadza w pastwie zarezerwowana bya dla stosunkowo wskiej warstwy arystokracji pochodzenia czysto weneckiego. Opanowanie terraferma zwikszao bezpieczestwo Wenecji, zapewniao jej zaopatrzenie w drewno z alpejskich las�w niezbdne do budowy floty, uatwiao dostawy ywnoci. Jednoczenie patrycjat wenecki uzyskiwa moliwoci lokowania kapita�w w posiadociach wiejskich.

156

Nie by to wszake jedyny kierunek ekspansji terytorialnej Wenecji. Wkr�tce bowiem Wenecja podja starania o podporzdkowanie sobie Friuli i patriarchatu Akwilei, a w 1409 r. zakupia od Wadysawa, kr�la Neapolu i przez kr�tki czas Wgier, miasto Zara (dzi. Zadar) i wybrzee dalmatyskie. Te postpy weneckie wywoay zaniepokojenie p�niejszego kr�la Wgier i cesarza Zygmunta Luksemburczyka, kt�ry dwukrotnie (1411 — 1413 i 1418—1421) podejmowa dziaania wojenne, by odebra Wenecji jej zdobycze. Druga z tych wojen przyniosa szereg zwycistw Wenecjanom. Pod panowaniem weneckim znalazy si Feltre, Belluno, Udine i cae Friuli. P�niej nastpiy zdobycze w Dalmacji, cznie ze Spalato (dzi. Split) i Cattaro (dzi. Kotor). Poniewa od 1387 r. Wenecja wadaa wysp Korfu i w jej rku znalazy si porty albaskie Dulcigno i Scutari (dzi. Szkodra), cae wschodnie wybrzee Adriatyku znalazo si pod jej kontrol. Wenecja staa si pastwem wielonarodowociowym, w kt�rym znaczne obszary zamieszkane przez Sowian, Albaczyk�w i Grek�w znalazy si nie tylko pod oddziaywaniem kultury woskiej, ale i pod panowaniem Woch�w.

Ten kierunek ekspansji weneckiej by rozbieny z terytorium Woch i uwydatnia negatywne skutki umocnienia si Wenecji na terraferma dla sprawy ich zjednoczenia. Wenecja — w odr�nieniu choby od Mediolanu — nie bya nastawiona na dalsz ekspansj w kierunku p�nocno--zachodnich czy rodkowych Woch; leaa zreszt zbyt na uboczu dla realizacji takich plan�w, natomiast bya silnie zaangaowana w interesach zamorskich, kt�re stanowiy o jej potdze. Wr�d arystokracji weneckiej istniao zreszt wyrane rozdwojenie w tych sprawach. Cz z niej mylaa o dalszej ekspansji w p�nocnych Woszech i zdobyciu przewagi na tym obszarze. Druga fakcja uwaaa za waciwsze podtrzymywanie r�wnowagi si we Woszech przy skoncentrowaniu wysik�w na rozwoju potgi handlowej i morskiej.

Gdy do zosta Francesco Foscari (1423—1457), przewag zdobya sobie pierwsza fakcja. Wydawao si w�wczas, e zn�w wzrasta zagroenie ze strony Mediolanu. Filippo Maria okaza si bowiem dobrym organizatorem pastwa, poprawi stan jego finans�w, rozwin produkcj przemysow. Pod jego rzdami wzroso bogactwo kraju, wydatnie zwikszya si liczba ludnoci. Dziki zrcznej dyplomacji i pozyskaniu sobie najlepszych kondotier�w sta si zn�w najpotniejszym wadc w p�nocnych Woszech. Aby uniemoliwi mu nowe zdobycze, Wenecja zawizaa w 1426 r. lig z Florencj i domami Este i Gonzaga. P�niej przyczya si do niej Sabaudia i Monferrato. Wojska ligi znalazy si pod komend znakomitego kondotiera, Francesco Bussone da Carmagnola, kt�ry poprzednio suy u Filippo Marii, ale popad z nim w zatarg. Wojna toczya si ze zmiennym szcz; ciem, Carmagnola mimo odniesionych sukces�w zosta przez weneck Rad Dziesiciu oskarony o zdrad i stracony. Niemniej zawarty w 1433 r. pok�j w Ferrarze przyni�s znaczne zdobycze Wenecji, ki�ra opanowaa tereny midzy rzekami Mincio i Adda, z Bresci i Bergamo. Ksistwo Sabaudii zyskao terytoria w Piemoncie, papie Marcin V za

157

za podejmowane inicjatywy pokojowe zapewni pastwu papieskiemu zrzeczenie si pretensji Viscontich do Romanii. Przewaga na p�nocy przechylia si na stron Wenecji.

Jakkolwiek konflikty w p�nocnych Woszech nie wygasy cakowicie, zasadniczym problemem w polityce woskiej staa si w nastpnych latach przyszo poudnia. mier Joanny II w 1435 r. otworzya nowy etap w walce o wadz nad Kr�lestwem Neapolu midzy francuskimi Andegawenami a Aragoczykami. Bezdzietna Joanna bowiem — jak pamitamy — najpierw adoptowaa jako syna Alfonsa Aragoskiego, a p�niej, gdy popada z nim w zatarg, wyznaczya na nastpc brata Ludwika III, Ren d'Anjou. Pocztkowo przewag zapewni sobie Aragoczyk, kt�ry mia szans zjednoczy w swym rku cae poudnie Woch i stworzy now wielk potg w zachodniej czci basenu Morza r�dziemnego.

Przeciwko Alfonsowi Aragoskiemu utworzya si rycho liga popierajca jego konkurenta. Na jej czele sta ksi Mediolanu, szczeg�lna za rola przypada Genueczykom. Ich flota rozbia 5 sierpnia 1435 r. flot aragosk w bitwie pod Ponz. Alfons znalaz si w niewoli i zosta przewieziony do Mediolanu. Zdoa tam jednak przekona Filippo Mari, e zwycistwo Andegaweczyka pocignie za sob grone skutki dla Woch, narazi je bowiem na ingerencj Francji, czego nie trzeba si byo obawia przy objciu Neapolu przez Alfonsa. W rezultacie Visconti wystpi z ligi. Umoliwi to miao Alfonsowi zdobycie panowania nad Kr�lestwem Neapolu. Filippo Maria jednak nie zdoa nawet skoni Genui do wsp�dziaania z nim: republika ogosia wtedy niezaleno i przystpia do ligi utworzonej przeciwko Mediolanowi. W skad jej wesza Florencja, papie i Wenecja. Wanie ostatnia odniosa zn�w najwiksze sukcesy i w pokoju zawartym w 1441 r. w Cremonie zapewnia sobie zwierzchnictwo nad Rawenn i Peschier. Natomiast sama Cremona przypada kondotierowi Franciszkowi Sforzy jako posag naturalnej c�rki Filippa, Marii Bianki, kt�r Sforza zalubi dla ugruntowania zwizku z Viscontim.

Tymczasem na poudniu walki trway nadal. Decydujc rol usiowa odegra formalnie dysponujcy tronem w Neapolu papie Eugeniusz IV (1431 — 1447), jednake jego pozycja bya na to za saba. Zakoczenie bowiem schizmy zachodniej nie wpyno na podniesienie poziomu moralnego Kurii Rzymskiej. Dominowaa w niej symonia, zamiowanie, do zbytku, rozwizo obyczaj�w, riepotyzm. Biskupi nie interesowali si yciem swych parafii i myleli tylko o uzyskaniu jak najwikszej liczby beneficj�w. Niszy kler, niewyksztacony a bardzo liczny, szuka w Kociele rodk�w na zaspokojenie swych potrzeb finansowych. Gboki rozkad ycia religijnego przechodziy zakony. Znamienne, e we Woszech nie wystpoway silniej ruchy religijne krytyczne wobec papiestwa i walczce o odnow ycia religijnego, jakie spotyka si w tym czasie w innych krajach europejskich. Nawet franciszkanie spirytuaowie podporzdkowali si autorytetowi papieskiemu, zakadajc kongregacj obserwant�w.

Papie Marcin V, opierajc si na swym rodzie — Colonnach, zdo-

158

a umocni natomiast sw wadz zar�wno w samym Rzymie, jak i w Kampanii. Pod jego rzdami pastwo papieskie nabierao cech jednego z terytorialnych pastw woskich. Sytuacja papiey bya jednak gorsza ni wadc�w wieckich. Brako bowiem cigoci wadzy, a nepo-tyzm z braku trwaej dynastii prowadzi do sprzecznego z interesem Pastwa Kocielnego dzielenia jego terytori�w na drobniejsze posiadoci feudalne, sabo zalene od Rzymu. Obszerne terytoria Pastwa Kocielnego wykrawali sobie take kondotierzy, jak Braccio da Montone, kt�ry przez kilkanacie lat dziery signorie w Perugii, Assyu i Jesi. Pojawia si nawet tendencja do wprowadzenia rzd�w oligarchii arystokratycznej. W 1431 r. kolegium kardyna�w uoyo specjalne kapitulacje, kt�re miay by przyjmowane przez neoelekta i zapewniayby kolegium kardynalskiemu szerszy udzia w rzdach. Spodziewano si take ograniczy w ten spos�b nepotyzm. W rzeczywistoci po wyborze Eugeniusza IV z weneckiej rodziny Condulmer doszo do zatargu papiea z Colonnami, kt�rzy nie chcieli pogodzi si z utrat wpyw�w. Eugeniusz IV zosta zmuszony do opuszczenia Rzymu, gdzie powoano rzd republikaski, papie za musia szuka schronienia we Francji.

Wprawdzie Eugeniusz IV powr�ci wkr�tce do Rzymu, jednak pozycja jego bya nadal zbyt saba, by m�g skutecznie rozstrzyga o tym, komu przypadnie tron w Neapolu. Podjta na zlecenie papiea ekspedycja kardynaa Vitelleschiego do Kr�lestwa Neapolu nie przyniosa trwaych sukces�w, jakkolwiek sama stolica pozostawaa w rku Andegawen�w. Interwencja papieska zaostrzya natomiast walk wewntrzn w Kociele. Alfons Aragoski popar bowiem stanowisko soboru w Bazylei, kt�ry wypowiada si za wyszoci autorytetu soboru nad papieskim. Jakkolwiek Eugeniusz zwoa ze swej strony sob�r do Ferrary i Florencji (wsawiony uni z Kocioem greckim), sob�r bazylejski nie zawaha si ekskomunikowa papiea i powoa antypapiea, Feliksa V.

W tych warunkach podjte przez Alfonsa oblenie Neapolu przynioso mu pene zwycistwo. Wojska aragoskie powt�rzyy manewr Belizariusza i 2 lipca 1442 r. opanoway miasto. Ren Andegaweski opuci kr�lestwo, papie za zosta zmuszony' do pogodzenia si z Alfonsem i udzielenia mu inwestytury. Eugeniusz IV liczy wtedy na pomoc Aragoczyka w odzyskaniu Marchii, opanowanej przez Franciszka Sforze. Walki toczyy si ze zmiennym szczciem a do mierci Filippa Marii i Eugeniusza w 1447 r.

Poniewa ksi Mediolanu nie zostawi potomka, kt�ry miaby formalne prawa do sukcesji, ksistwo stao si obiektem przetarg�w i walk. Sami Mediolaczycy wykorzystali je do likwidacji pryncypatu. Pod hasem „Niech yje wolno" utworzyli tzw. republik ambro-zjask (1447— 1450). Na jej czele stano 24 „kapitan�w i obroc�w wolnoci". Republika nie obejmowaa wszake caego ksistwa, Pawia i Parma odwoay si do swych dawnych uprawnie, Lodi za i Pia-cenza szukay oparcia w Wenecji, kt�ra szykowaa si do podboju Lombardii. Wtedy republika ambrozjaska powierzya obron Franciszkowi Sforzy, kt�ry obiecywa nawet odzyska Bresci. Wenecjanie po-

159

nieli kilka poraek, powiodo si im jednak wej w porozumienie z kondotierem i ustali granic na rzece Adda. Natomiast Sforza zacz na wasn rk opanowywanie Lombardii zakoczone obleniem Mediolanu. Zagroeni interwencj ze strony Wenecji Mediolaczycy otworzyli bramy stolicy przed Sforza, kt�ry przybra tytu ksicia Mediolanu (1450— 1466), nie ogldajc si na inwestytur cesarza. Sforza m�g liczy przy tym na poparcie ze strony innych miast lombardzkich, kt�re prdzej byy skonne uzna wadz ksicia ni komuny Mediolanu. Przez kilka lat toczyy si jeszcze walki o tron w Mediolanie, przeciwko Sforzy bowiem powstaa silna liga Wenecji i Neapolu. Sforza uzyska wszake poparcie Florencji i Francji. Tymczasem wielkie zmiany nastpiy w bliskim ssiedztwie Woch. Pod naporem Turk�w pad w 1453 r. Konstantynopol. Posiadoci weneckie znalazy si w obliczu bezporedniego zagroenia tureckiego. Przyspieszyo to pacyfikacj Italii. 9 kwietnia 1454 r. zawarty zosta pok�j w Lodi, kt�ry utwierdzi granice zdobyczy weneckich na rzece Adda. Ju poprzednio doszo take do zakoczenia spor�w w onie Kocioa. Zakoczya si schizma bazylejska; nastpio powszechne uznanie za papiea Mikoaja V (1447—1455). By to zreszt triumf papiestwa, ale nie Kocioa:

160

pokonanie ruchu soborowego nie zwizao si z wewntrzn odnow w Kociele, kt�ry z tych konflikt�w wyszed osabiony, ale nie odrodzony. Umocni si natomiast autorytet papiea jako wadcy Pastwa Kocielnego. Symbolem tego stay si obchody jubileuszowe w Rzymie w 1450 r. oraz w dwa lata p�niej uroczysty akt koronacji Fryderyka III na cesarza i na kr�la Woch.

Pok�j w Lodi otworzy duszy okres w dziejach Woch, kiedy przycichy konflikty midzy pastwami i ustalia si r�wnowaga si. Pozwolio to na konsolidacj pastw woskich. Symbolem sytuacji stao si zawarcie z inicjatywy Sforzy w 1454 r. witej Ligi, do kt�rej przystpiy najpotniejsze pastwa woskie — Mediolan, Florencja, Wenecja, nieco p�niej Neapol i Pastwo Kocielne. I wanie na te lata spokoju przypa mia okres erupcji wielkich talent�w woskich, rozkwitu Odrodzenia.

161

IX. WOCHY RENESANSU

FLORENCJA

I MEDYCEUSZE

florencja bya kolebk renesansu i jego stolic w XV w. Niewiele miast odegrao w dziejach kultury europejskiej tak przeomow rol, jak ten orodek, kt�ry zapewne w poowie wieku liczy ok. 60 tys. mieszkac�w. Jego tradycje, atmosfera kulturalna, warunki ekonomiczne, klimat ycia politycznego zoyy si na t niepowtarzaln cao, kt�rej owocem by jeden z najistotniejszych skok�w rozwojowych, jakie przeya ludzko.

O pozycji Florencji w XV w. decydowaa jej przodujca rola ekonomiczna i kulturalna. Nie przejawiaa ona dalekosinych ambicji eks-pansjonistycznych; ograniczay si one do denia do zjednoczenia Toskanii. Natomiast usilnie staraa si o utrzymanie r�wnowagi w skomplikowanym wiecie policentryzmu woskiego. Bya to w niemaym stopniu zasuga rodu Medyceuszy, kt�ry w tym najwaniejszym w dziejach miasta okresie zapewni sobie w nim dominujce stanowisko. Mona by te zaryzykowa twierdzenie, e w XV w. wietno Florencji zbiegaa si w jakim stopniu ze wietnoci Medyceuszy, kt�rzy stali si najwikszymi potentatami finansowymi �wczesnej Europy. Moe daoby si wyliczy dwa lub trzy rody dor�wnujce im pod tym wzgldem.

Wzrost wpyw�w politycznych Medyceuszy we Florencji by procesem dugotrwaym i wiza si z jednoczesnym narastaniem ich bogactwa, z rozbudow ich domu kupiecko-bankierskiego. Sukcesy Medyceuszy w przeciwiestwie do wikszoci panujcych w XV w. we Woszech rod�w nie wynikay ani z ich szlacheckiego pochodzenia, ani z posugiwania si bitn armi najemnik�w, ale opieray si na umiejtnociach wykorzystywania koniunktury ekonomicznej i pomylnych transakcjach bankowych.

Odpowiadao to og�lnej sytuacji Woch. Ekonomika woska zdoaa upora si z trudnociami wystpujcymi w poprzednim stuleciu. Nastpowa og�lny wzrost dobrobytu, kt�rego szczytowy moment przypada na koniec XV w. Osign on wtedy poziom nie spotykany w adnym innym kraju europejskim. Nie znaczy to, by w pewnych dziedzinach Wosi nie utracili swej poprzednio dominujcej pozycji. Tak byo przy produkcji sukna. Konkurenci flandryjscy i angielscy produkowali sukna nie tak wykwintne, jak np. florenckie czy mediolaskie, jednak tasze, a wic nastawione na szerszego odbiorc. Natomiast produkcja woska trzymaa si poprzedniej jakoci, takie za

162

jej wyroby zakupyway raczej dwory monarsze, szlachta czy patrycjat. Wzroso natomiast znaczenie jedwabnictwa — obok Mediolanu i Lukki . na najwaniejszy orodek tej produkcji wyrosa w XV w. Florencja. Wysoko cenione byy r�wnie jedwabie genueskie. Og�lnie biorc Lombardia i Toskania stay si najwaniejszymi orodkami jedwabnictwa w Europie. We Florencji zaczto r�wnie wyrabia brokaty, tkaniny przetykane zotem i srebrem. Aby podpatrzy tajniki tej produkcji, w 1421 r. kilkunastu modych Florentyczyk�w udao si do Aleksandrii.

Podstaw bogactwa by wszake przede wszystkim udzia w handlu midzynarodowym. Stosunki handlowe z Francj, Hiszpani, Niemcami, Niderlandami stay si oywione jak nigdy. Obok floty genueskiej i weneckiej pojawia si na morzach flota florencka, zwaszcza po opanowaniu Pizy i zakupieniu od Genui Livorna. Dziki temu Florencja zdoaa si uwolni od przymusowego porednictwa morskiego Genui i przy protekcyjnej polityce zapewni wasnej flocie wysoki udzia w handlu produktami florenckimi bd przywoonymi surowcami i p�fabrykatami g�wnie z zachodniej, ale r�wnie wschodniej czci Morza r�dziemnego. Oywi si take handel wewntrzny we Woszech. Zmniejszenie si liczby pastewek, uszczuplenie uprawnie wielkich feuda�w czy komun uatwio przynajmniej w granicach istniejcych pastw

Tkalnia florencka, fresk z Palazzo Vecchio

163

zniesienie lub ograniczenie barier celnych, wpywajc oywczo na wymian.

Rozw�j handlu by te moliwy dziki dalszemu udoskonalaniu porednictwa bankowego. Operacje finansowe zostay niezmiernie uatwione przez listy wymienne czy yrowane. Chodzio przy tym zar�wno o wymian pienidzy obcych, jak i moliwo dokonywania opat na odlego bez ryzykownego przewoenia pienidza. Nastpowaa jednoczenie koncentracja kapitau w rkach coraz mniejszej grupy bogatego mieszczastwa. Przykadem moe by Florencja, w kt�rej w 1422 r. dziaay 72 banki. W p� wieku p�niej byo ich tylko 33, ale stay si bardziej aktywne i prne ni dawne, kt�re w gruncie rzeczy byway tylko niewielkimi kantorami wymiany. Wanie te domy bankierskie czyniy z Florencji g�wne centrum finansowe �wczesnej Europy.

Dobrobyt gospodarczy Florencji szed w parze ze wzrostem pozycji mieszczastwa i jego kierownicz rol w pastwie. Jak wiadomo, szlachta florencka nie bya dopuszczana do sprawowania urzd�w miejskich; jakkolwiek miaa prawo zasiadania w Radzie Komuny, gdzie znajdowali si przedstawiciele 4 dzielnic, to zamknito przed ni waniejsze ciao ustawodawcze: Rad Ludu. Tymczasem zgoda obu rad bya konieczna do uznania nowego prawa przez wadze miejskie. Po zaamaniu si powstania ciompich wadza znalaza si w rku oligarchii kupieckiej, zwartej wewntrznie i bardziej solidarnej. Pocztkowo dominujcy wpyw zapewni sobie r�d Albizzich. Medyceusze przez dugi czas nie byli zdolni podway ich pozycji, jakkolwiek wysokie podatki na prowadzone przez Albizzich wojny wywoyway niezadowolenie ludnoci. Dopiero w 1429 r. zdoano przygotowa nowy kataster, kt�ry zapewnia sprawiedliwszy podzia podatk�w.

Odsunici jako wrogowie oligarchii kupieckiej od sprawowania funkcji publicznych, Medyceusze wyzyskali t sytuacj do wzmocnienia swej pozycji ekonomicznej. Gow rodu by wtedy Jan Medyceusz. Jako bankier papieski przeprowadzi on na soborze w Konstancji wiele transakcji kredytowych, kt�re niezmiernie go wzbogaciy. Wanie funkcja bankiera papieskiego, kt�ra trwaa nieprzerwanie od 1414 do 1476 r., stanowia szczeg�lnie wan podstaw banku. Umierajc Jan Medyceusz by prawdopodobnie najbogatszym czowiekiem we Woszech. Jego majtek, kt�ry za jego przodk�w opiera si g�wnie na dobrach ziemskich pooonych na wsch�d od Florencji, obejmowa teraz olbrzymi fortun w aktywach bankowych. W katastrze figurowa w swej dzielnicy z kwot 79472 floren�w. Medyceusze jako wrogowie Albizzich cieszyli si przy tym du popularnoci wr�d ludu florenckiego.

Znalazo to odbicie w toku otwartej walki midzy jego nastpc, Kum Medyceuszem, a Albizzimi. Kuma zosta w 1433 r. oskarony o zdrad i zesany na banicj. Gdy jednak w nastpnym roku wybrano signori yczliw dla Medyceusza, Kunia wr�ci triumfalnie z wygnania, jego za wr�g, Rinaldo d'Albizzi, skazany zosta na doywotni banicj. Odtd przez 20 lat, a do swej mierci w 1464 r., Kuma by faktycznym rzdc Florencji, jakkolwiek formalnie ustr�j republikaski nie zosta zniesiony, a sam Kunia sprawowa tylko trzy

164

razy, i to zgodnie z przepisami przez kr�tki czas, funkcj gon-faloniera sprawiedliwoci. Kierownictwo Medyceusza polegao na takim doborze wadz miejskich, by przewag w nich mieli jego zwolennicy. Jako zasadniczym instrumentem wadzy posugiwa si specjalnym komitetem powoywanym przez zgromadzenie ludowe, tzw. balia generale, kt�ra moga wyznacza signori. Kuma pozyskiwa zwolennik�w r�nymi metodami: obnienie obcie podatkowych zapewniao mu poparcie ludu, intelektualist�w przycigaa jego dziaalno jako mecenasa sztuki i nauki, prowadzi na wielk skal budowle publiczne, otworzy pierwsz publiczn bibliotek, sprowadza artyst�w i uczonych. Ale umia te oddziaywa postrachem.

Po mierci Kumy przeciwnicy pr�bowali obali rzdy Medyceuszy. Opozycja, kt�rej przewodzi Luca Pitti (fundator synnego paacu noszcego jego imi), szykowaa si do przejcia wadzy. Jednak schorowany Piotr Medyceusz rozbi opozycj, przyw�dc�w skaza na wygnanie, po czym sta si wadc bardziej absolutnym ni jego ojciec. Opozycjonici zwr�cili si o pomoc do Wenecji, kt�ra tylko czekaa, by osabi swego konkurenta. Wysane przez ni wojska pod kondotierem

165

Bartolomeo Colleonim stoczyo z wojskami florenckimi w 1467 r. nie rozstrzygnit bitw pod Molinella koo Bolonii, po czym doszo do zawarcia w nastpnym roku. pokoju, kt�ry ugruntowa pozycj Medyceuszy.

W 1469 r. po mierci Piotra na jego nastpc�w powoani zostali przez zgromadzenie ludowe Wawrzyniec i Julian Medyceusze, ozdobieni na wz�r rzymskich cesarzy tytuem princeps�w (principi della State). Byo to formalne usankcjonowanie pryncypatu we Florencji. Jednoczenie rozwija si bank Medyceuszy. Powanie wzrosy dochody papieskie po zakoczeniu schizmy w Kociele; wszystkie one przechodziy przez bank Medyceuszy. Powstay te filie banku w wikszoci kraj�w Europy Zachodniej. Pod opiek Franciszka Sforzy kwita ich plac�wka w Mediolanie. Bank w Wenecji poredniczy w kontaktach ze Wschodem, bank w Pizie czuwa nad sprawami hiszpaskimi: jego agenci dziaali w Walencji i Barcelonie. Dobre stosunki z Ludwikiem XI pozwoliy na przeniesienie plac�wki z Genewy do Lyonu, jednego z najwaniejszych orodk�w gospodarczych �wczesnej Europy. Dziaay r�wnie filie banku Medyceuszy w Brugii, Londynie i Lubece. Kada z tych plac�wek bankowych miaa swego wasnego kierownika, kt�ry by partnerem firmy. Zyski szy w ⁴z_ do rk Medyceuszy, a kierownik musia si zadowala 'z-• Bank zajmo"wa si obok dziaalnoci kredytowej r�wnie handlow. By to wic w gruncie rzeczy dom bankowo-handlowy. Tak np. plac�wka w Brugii zajmowaa si skupem weny angielskiej, sprzeda jedwabi i brokat�w florenckich, artyku�w kolonialnych nadsyanych z Wenecji oraz dokonywaa zakup�w na wasne potrzeby Medyceuszy, np. gobelin�w. Zarazem bank ten stanowi jeden z g�wnych punkt�w oparcia kredytowego dla wadc�w burgundzkich.

Cae to przedsibiorstwo, doskonale prosperujce za Kumy i Piotra, znalazo si w trudnociach, gdy ster obj Wawrzyniec, bardziej zainteresowany problemami polityki i kultury. Nie mia on przy tym szczliwej rki przy udzielaniu kredyt�w. Bank w Brugii straci pienidze poyczone Karolowi miaemu, podobna poyczka banku londyskiego dla Edwarda IV skoczya si zamkniciem tej plac�wki. Najgorszym ciosem wszake by konflikt z papieem Sykstusem IV, kt�ry zwalcza Medyceuszy zar�wno politycznie, jak i ekonomicznie. W 1476 r. Wawrzyniec utraci stanowisko bankiera papieskiego. Pozbawi go te papie monopolu na kopalnie aunu w Tolfa koo Civitavecchia. Ten wany surowiec, uywany jako barwnik w produkcji tekstylnej, by std eksportowany do wielu kraj�w Europy Zachodniej. Wawrzyniec zdoa wszake przetrwa te kopoty i pod koniec ycia doczeka si poprawy sytuacji. Odzyska pozycj bankiera papieskiego, otrzyma specjalne przywileje w handlu z Neapolem, zawar korzystny ukad z Angli, gwarantujcy dostawy weny angielskiej do Pizy.

Oparcie, kt�re posiada Wawrzyniec w spoeczestwie florenckim, przypominao sytuacj jego dziadka. W samej Florencji zapewni sobie cakowity posuch balii, kt�rej skad zosta znacznie powikszony. Niechtna natomiast Medyceuszowi bya ludno chopska, nad kt�r wadz sprawowali urzdnicy miejscy i na kt�r spaday znaczne ciary

166

podatkowe. Niezadowolenie przejawiao si take w uzalenionych od Florencji miastach, jakkolwiek Wawrzyniec zabiega o ich pozyskanie, rozbudowujc np. port w Pizie i przyznajc specjalne przywileje jej uniwersytetowi. Do otwartego konfliktu doszo w Volterra. Ludno jej zaprotestowaa przeciwko decyzji Wawrzyca powierzenia tamtejszej kopalni aunu kompanii kupieckiej i wystpia zbrojnie przeciwko tej kompanii. Wawrzyniec odpowiedzia wysaniem wojska, kt�re po miesicznym obleniu zdobyo miasto wr�d rabunku i gwat�w. Samorzd Volterry zosta znacznie ograniczony, a kopalnia oddana wprost jednemu z cech�w florenckich.

W polityce woskiej Wawrzyniec Medyceusz by zwolennikiem podtrzymywania istniejcej r�wnowagi si. W jego przekonaniu zapewniaa ona przodujce stanowisko Florencji. By te zdecydowanie przeciwny wciganiu obcych pastw w konflikty wewntrzwoskie, obawiajc si zwaszcza ingerencji Francji i Hiszpanii, nie m�wic ju o Turcji. Nie zabezpieczyo go to jednak przed konfliktami. Najpowaniejszy wybuch midzy Florencj a Pastwem Kocielnym na tle sporu o wpywy w Romanii. Wspomniany papie Sykstus IV (1471 —1484) z domu della Rovere w deniu do wzmocnienia pozycji Pastwa Kocielnego za najpowaniejszego przeciwnika swych plan�w uzna Wawrzyca Medy-ceusza i nie tylko zorganizowa przeciwko niemu koalicj pastw wos-kich, ale i wszed w porozumienie z opozycj florenck. Tworzya

j cz starych rod�w oligarchicznych, wr�d kt�rych najbardziej wpy-wowe stanowiska zajmowali Pazzi. Bya to rodzina szlachecka („mag-nacka"), sigajca tradycjami wojen krzyowych. Kuma Medyceusz uwolni ich od ogranicze nakadanych na szlacht, dotyczcych udzia-u w handlu i yciu politycznym. Pazzi wyzyskali to do rozbudowy swego domu bankowego, kt�ry ze swymi filiami w Rzymie i Brugii sta

si powanym rywalem banku Medyceuszy. Pontyfikat Sykstusa IV

otworzy przed nimi moliwoci rozprawienia si z konkurentami. Gdy

Wawrzyniec odm�wi udzielenia papieowi poyczki na zakup Feuda

Imola dla jego wpywowego nepota Gerolamo Riario, Pazzi ofiarowali

swoje pienidze. W rezultacie zajli miejsce bankier�w papieskich i wraz

z Gerolamo Riario, a take Francesco Salviatim, mianowanym arcy-

biskupem Sieny wbrew yczeniu Wawrzyca, zawizali spisek, kt�rego

celem byo obalenie Medyceuszy pod hasami obrony starych wolnoci

florenckich. 26 kwietnia 1478 r. w czasie podniesienia na mszy w.

w kociele Santa Maria del Fiore na Wawrzyca i Juliana rzucili si

spiskowcy, w tym dwu ksiy. Pod ciosami sztylet�w zgin Julian,

- ranny Wawrzyniec zdoa schroni si w zakrystii. Jednoczenie arcy-biskup Salviati zaatakowa paac signorii. Zamachu nie poparli jednak

mieszkacy Florencji. Na wezwanie oddanego Medyceuszom gonfalo-

niera Cesare Petrucciego lud porwa si do walki ze spiskowcami. Pado 80 zabitych, wr�d nich Salviati, powieszony na oknie paacu. Zwyciski Medyceusz nie przelk si rzuconej na niego ekskomuniki za zamanie immunitetu kocielnego ani interdyktu, kt�rym oboona zostaa Florencja, i bez strat wyszed z wojny narzuconej mu przez papiea. Za nastpcy Sykstusa, Innocentego VIII, Wawrzyniec poredni-

167

czy midzy nim a kr�lem Neapolu. Doprowadzio to do ponownego zblienia midzy Medyceuszami a Kuri Rzymsk. Pokojow polityk kontynuowa Wawrzyniec do mierci w 1492 r.

Ta postawa Wawrzyca Wspaniaego waya na caym ukadzie stosunk�w midzy pastwami woskimi. Przodownictwo kulturalne traktowano na r�wni z pierwszestwem politycznym. Wyrazem wietnoci miasta i kraju stawaa si doskonao wznoszonych w nim budowli, pikno pokazywanych rzeb i obraz�w, liczba artyst�w i uczonych, kt�rzy znajdowali opiek mecenasa. Wanie ta rywalizacja zar�wno midzy najpotniejszymi pastwami woskimi, jak i nieraz drobnymi orodkami tworzya wyjtkowo korzystny grunt dla szybkiego, ogarniajcego cae Wochy rozwoju tw�rczoci. Dziki temu Florencja jako orodek kulturalny staa si powszechnie uznanym wzorem, a zainicjowane w niej przemiany przyjte zostay powszechnie we Woszech.

HUMANIZM

Nowe tendencje w tw�rczoci, kt�re wystpiy ju w XIV w., objy w cigu Quattrocento wszystkie niemal dziedziny ycia kulturalnego.

168

U podoa tych zmian nie leaa tylko zmiana stylu czy przesuniecie w hierarchii zainteresowa, ale nowa koncepcja sensu ycia i rozumienia losu ludzkiego. ycie ziemskie przestaje stanowi tylko etap przygotowawczy do ycia wiecznego, lecz staje si celem samoistnym. Niespodziewanie wyolbrzymiay wasne moliwoci czowieka, uwolnionego od nieustannej opieki i ingerencji Opatrznoci Boskiej: zdawao si, e nie ma dla nich adnych granic. O pozycji czowieka miay decydowa jego zdolnoci. Ludzie wybitni powinni rozwija niczym nie skrpowan dziaalno i tw�rczo. W ten spos�b zapewniali sobie poczesne miejsce wr�d wsp�czesnych i pami u potomnych. O wartoci czowieka l decydowaa jego sawa. Zabiegi o jej uzyskanie byy zadaniem szlachet-h nym i pozwalajcym na pene rozwijanie wasnej osobowoci.

* Zainteresowanie bowiem budzia jednostka, pojedynczy czowiek,
a nie cae spoeczestwo. Istniejce warunki spoeczne uwaano za ze
w takim stopniu, w jakim hamoway moliwoci rozwoju jednostki.
Zafascynowanie wielkimi indywidualnociami powodowao, e przekszta
cenie ustroju spoecznego czy politycznego stanowio w tej dobie pro
blem marginalny. Przyklaskiwano wic zar�wno wielkim tw�rcom, kt�rzy
umieli ukaza sw�j geniusz w r�norodnych dziedzinach sztuki i nauki,
,^v> jak i wadcom, kt�rzy wszelkimi dostpnymi sobie rodkami zdoali
A zapewni posuch i potg. Polityk uwaano zreszt za rodzaj sztuki.
U Najwyszy za podziw budzili ludzie Wszechstronni, kt�rych talenty
j. ujawniay si na najbardziej odlegych polach. Jakkolwiek wr�d naj-
j wikszych przedstawicieli tej epoki znajdowali si ludzie rozmaitego

* pochodzenia spoecznego, niekiedy z uboszych warstw ludnoci, tworzyli oni wiadom swej odrbnoci elit, powizan wiedz, zdolnociami l i ambicjami.

$• Trzon tej elity stanowia grupa obejmowana wsp�ln nazw huma
nist�w. Pocztkowo za humanist�w uznawano znawc�w jzyk�w i kul
tury antycznej, g�wnie greckiej i rzymskiej, kt�rzy w swej dziaalnoci
i tw�rczoci starali si realizowa ideay zbiene z estetycznymi
='' i moralnymi pogldami staroytnoci. Jakkolwiek te obecnie pojcie
humanizmu ma znacznie szerszy zakres i suy raczej jako nazwa po-
'' stawy, wyraajcej si szczeg�lnym zainteresowaniem sprawami czo
wieka i jego indywidualnymi moliwociami, w niniejszym rozdziale
5, przyjdzie nam uywa tego pojcia w jego pierwotnym, wszym za-
� kresie; zgodnie ze stanowiskiem zajmowanym przez znaczn cz
z historyk�w woskich tak rozumiany humanizm stanowi prd kultural
ny inicjujcy Renesans.

Mona si zastanawia, jak dalece zainteresowanie si staroytnoci byo we Woszech przejawem nowej postawy. Jak ju wspomniano, wzory antyczne byy zawsze bardzo ywe we Woszech, kt�re uwaay si za spadkobierc kultury rzymskiej. Pocztkowo wszake przewaay ; te tradycje, kt�re mona byo powiza z zaoeniami filozofii i teologii chrzecijaskiej. Dopiero w miar pogbiania si podziau midzy sprawami wiary i wiedzy wpywy antyczne staway si coraz bardziej wszechstronne. W przekonaniu humanist�w wiat staroytny nie by bynajmniej „wiatem, kt�ry zagin". Pozostawi on bowiem wzory

169

natury ludzkiej nie ograniczonej wyrzeczeniami, jak w redniowieczu, ale wolnej i ywej, kt�re mona byo nadal realizowa i przekazywa potomnoci. Wanie te wzory pozwalay na poznanie wasnych si czowieka.

Zainteresowanie staroytnoci znalazo stosunkowo wczenie odbicie we wzmoonych poszukiwaniach zapomnianych czy zagubionych dzie antycznych. Podobnie jak Petrarka wielu humanist�w wynajdywao w zbiorach ksig i rkopis�w utwory, kt�re wydaway si bezpowrotnie utracone. Poszukiwania te prowadziy do odwieenia znajomoci klasycznej aciny. Za najlepszy jej wz�r uchodzi w�wczas Cycero, kt�rego stylistyk starano si naladowa. Byo to zgodne z now teori estetyczn, kt�ra najdoskonalszych wzor�w pikna nakazywaa szuka w staroytnoci.

Szczeg�lne znaczenie miao wszake studiowanie dzie greckich, sabiej znanych we Woszech mimo wielorakich kontakt�w z Bizancjum. Ju od przeomu XIV i XV w. czciej zaczli si zjawia uczeni bizantyjscy we Woszech, a Wosi wyjeda do Konstantynopola w poszukiwaniu rkopis�w. Wydarzeniem stao si przywiezienie do Woch nieznanych dzie Platona w 1423 r., a wkr�tce potem wygoszenie we Florencji przez uczonego bizantyjskiego Plethona cyklu wykad�w o tym filozofie. Platon bowiem, w przeciwiestwie do patronujcego myli scholastycznej Arystotelesa, uosabia dla humanist�w szczyty filozofii antycznej. Po upadku Konstantynopola we Woszech znaleli schronienie liczni przybysze bizantyjscy. Nalea do nich zwolennik jednoci wiata chrzecijaskiego, a zarazem gorliwy propagator myli i sztuki greckiej, kardyna Bessarion, osiady we Florencji, a take tacy uczeni, jak Demetrius Calcondila czy Konstantyn Laskaris, kt�rzy rozpowszechniali znajomo jzyka i kultury greckiej.

Rodow�d humanist�w mona wywodzi od Petrarki. Za pierwszego humanist uwaany jest zwykle kanclerz signorii florenckiej Coluccio Salutati (1331 — 1406), kt�ry zasyn jako znakomity stylista i odkrywca zbioru list�w Cycerona. Salutati zapocztkowa ruch humanistyczny we Florencji. Jego dzieo kontynuowali w nastpnym pokoleniu Leonardo Bruni (1370—1444), r�wnie kanclerz florencki i zarazem autor wzorowanych na Liwiuszu Dziej�w Florencji, oraz Poggio Braccio-lini (1380—1459), kt�ry ze swych podr�y po Francji i Niemczech przywi�z wiele rkopis�w staroytnych autor�w, m.in. Kwintyliana i Lukrecjusza.

Pocztkowo humanist�w cechowao lepe niemal uwielbienie dla tw�rczoci Rzymian. Druga poowa XV w. bya pod tym wzgldem bardziej krytyczna. Dziea antyczne zaczto poddawa staranniejszym badaniom filologicznym, historycznym czy archeologicznym; z coraz bogatszej spucizny dokonywano bardziej wiadomego wyboru, koncentrujc uwag na tych tw�rcach i dzieach, kt�re wydaway si blisze potrzebom epoki. Na nowe drogi pchn filologi Lorenzo Valla (1405— 1457), profesor wymowy na uniwersytecie w Pawii, znakomity badacz tekst�w, kt�ry swe najwaniejsze dzieo powici badaniu doskonaoci jzyka aciskiego. On to wanie sta si g�wnym

170

propagatorem stylistyki cyceroskiej. Krytycyzm i wiedza filologiczna pozwoliy mu zakwestionowa prawdziwo rzekomego dokumentu do-nacyjnego Konstantyna, na kt�rym opieraa si wadza wiecka papiea. Jako filozof opowiada si za etyk epikurejsk, podkrelajc zarazem wyszo cnoty aktywnej nad ascetyzmem. R�wnoczenie z nim badania historyczne i archeologiczne prowadzi humanista z Forli Flawiusz Biondo, kt�ry pr�bowa odtworzy topografie staroytnego Rzymu.

W dobie ksztatowania si nowego pogldu na wiat szczeg�lne miejsce musiao przypa filozofii. Nawizywaa ona r�wnie do tradycji antycznej, mniej, jak wspomniano, do Arystotelesa, kt�rego dziea starano si wszake oczyci z p�niejszych dodatk�w i znieksztace, przede wszystkim jednak do Platona. Nie znaczy to wszake, by filozofowie woscy XV w. nie nawizywali take do neoplatonizmu, a nawet do niekt�rych tendencji w filozofii chrzecijaskiej, zwaszcza' tych, kt�re przeciwstawiay si ascetyzmowi i rozumiay religi jako uniesienie ducha nie skrpowane rygorami dogmatyzmu. Najwaniejszy orodek filozoficzny powsta we Florencji. Humanista Marsilio Ficino (1433— 1499) zbiera tutaj swych przyjaci� na wsp�lne dyskusje w swej willi w Careggi. Przyjta za Platonem nazwa Akademii symbolizowaa wysokie aspiracje uczestnik�w tych spotka. Ficino czy religijno z umiowaniem filozofii Platona, kt�rego dzie by znakomitym tumaczem i wydawc. Ficino uznawa bosko natury ludzkiej; podkrelane przez niego denie czowieka do utosamienia si z Bogiem wskazywao na nieograniczone moliwoci, jakie w nim tkwiy. Pogldy te, wysoko podnoszce rol i godno ludzk, zostay przyjte przez wielu filozof�w woskich tej doby. Tak wic dla Jana Pico della Mirandola (1463— 1494) czowiek mia by istot na poy ziemsk, na poy bosk, ukoronowaniem wszechwiata, kt�ry sam ksztatuje siebie. Mirandola opiera si w swej filozofii r�wnie na dzieach arabskich i kabale ydowskiej. Nie waha si te dla wypr�bowania mocy czowieka siga do praktyk magicznych. Jego pogldy zostay w kocu potpione przez papiea, gdy Mirandola usiowa zwoa wielki zjazd, na kt�rym zostayby rozpatrzone nowe zaoenia filozoficzne.

Humanici uwaali, e czowiek jest zdolny przezwycia zar�wno przeciwnoci losu, jak i lepe siy przyrody. Unikali jednak na og� otwartego konfliktu z Kocioem czy zerwania z tradycj religijn. Niemniej Juliusz Pomponiusz Leto z Teggiano (1428—1498) nie tylko utworzy na terenie Rzymu Akademi, kt�ra miaa konkurowa z flo-renck, ale i organizowa na wz�r pogaski uroczystoci zwizane z rocznic zaoenia Rzymu. By to jednak ruch do powierzchowny, za kt�rym kryy si tylko zachwyty nad wiatem antycznym. Rozw�j humanizmu pociga przecie za sob nieuniknion laicyzacj pogld�w. Jeeli nawet nie kwestionowano dogmat�w, pierwsze miejsce przed doktryn Kocioa zajmowaa kultura antyczna. Kiekujcy racjonalizm budzi zreszt powoli bardziej zasadnicz krytyk wszelkich dotychczasowych pogld�w. Pitro Pomponazzi (1462—1525), profesor uniwersytetu w Padwie, nie cofn si nawet przed zakwestionowaniem tezy o niemiertelnoci duszy, nie znajdujc dla niej racjonalistycznego

171

uzasadnienia w filozofii. Opierajc si na doktrynie o podw�jnej prawdzie, dopuszcza przecie wiar w niemiertelno opart na nauce Kocioa.

Krytykowano take uprzywilejowan pozycj kleru wieckiego i zwaszcza zakonnego. Wynikao to przecie z zaczerpnitego zar�wno z dowiadcze wsp�czesnych, jak i wzor�w staroytnych denia do zwikszenia zakresu uprawnie pastwa. Nie doszo jednak do rozbicia humanizmu na chrzecijaski i pogaski. Oba nurty zleway si w jedno, humanici za ani w teorii, ani w praktyce nie wyrzekli si chrzecijastwa. Domagali si natomiast nowej religijnoci, bardziej intymnej i osobistej. Spekulacje teozoficzne i astrologiczne powodoway nawet zblienie si niekt�rych humanist�w, jak Ficino czy Mirandoli, ku pozycjom mistycznym.

Przy tym wszystkim humanici stanowili grup intelektualist�w do wyobcowan z otaczajcego j spoeczestwa. Uwaali si za ludzi powoanych do wyszych czynnoci i z pogard patrzyli na pozostaych, pozbawionych wiedzy. Manifestowali te swe lekcewaenie dla wszelkiej codziennoci. Odbijao si to na ich tw�rczoci. Najbardziej wartociow i najciekawsz jest obfita epistoografia humanistyczna. Mimo trzymania si ustalonych wzor�w i pewnej sztucznoci w listach stosunkowo najczciej dochodzia do gosu wiksza szczero i bezporednio wypowiedzi, chocia list stanowi czsto tylko form literack. Najciekawsze pozostawili Bruni, Bracciolini oraz Eneasz Sylwiusz Picco-lomini, z czasem papie Pius II. Ostatni z nich napisa r�wnie rodzaj autobiografii w postaci wspomnie (Commentarii rerum memora-bilium). Poza tym wszake humanizm, podny w filologii i filozofii, wyda skromne owoce na polu literatury. Nawr�t do aciny klasycznej i odrzucenie form powstaych w redniowieczu pod naciskiem jzyka ludowego nie przyniosy rozkwitu wielkiej tw�rczoci. Humanici uprawiali wprawdzie wszelkie rodzaje poezji i prozy, od elegii miosnej po traktaty moralne, kunsztownie imitujc staroytnych, ich zawarto treciowa bya jednak do uboga.

Osab natomiast poziom tw�rczoci literackiej w jzyku woskim. Byoby wprawdzie przesad twierdzi, e acina zdoaa wyprze jzyk woski, przypisywanie jednak wikszego znaczenia wzorowanym na staroytnych utworom aciskim nie pozostawao bez negatywnego wpywu pod tym wzgldem. Przecie nawet tak wielki humanista

woski tej doby, jak Leon Battista Alberti (1404—1472), wszechstronnie zreszt utalentowany, nie zawaha si swych najwaniejszych dzie napisa w jzyku ojczystym, jakkolwiek opracowywa traktaty i po acinie. Pochodzi on z wygnanej przez Medyceuszy rodziny florenckiej, studia odbywa w Padwie i Bolonii, p�niej zwizany z Kuri Rzymsk przebywa w Rzymie, Florencji i Ferrarze. Jego stosunek do jzyka ludowego znalaz najlepsze odbicie w opracowaniu pierwszej gramatyki jzyka woskiego, a take w inicjatywie zorganizowania w 1441 r. poetyckiej walki o wieniec, kt�rej celem byo wykazanie wartoci literackich jzyka woskiego. W swych napisanych po wosku rozprawach O rodzinie, O spokoju ducha i O zarzdzaniu domem przedstawi wz�r

172

czowieka umiejtnie kierujcego yciem rodzinnym i publicznym, a zarazem znoszcego spokojnie, zgodnie z zasadami stoicyzmu, wszelkie niesprawiedliwoci i przeciwnoci losu. Mimo wpyw�w aciny klasycznej jego proza jest na wskro oryginalna i stanowi nowy etap w rozwoju jzyka woskiego.

Poezje wosk uprawia nawet Wawrzyniec Wspaniay, wychowawca za jego dzieci, Angelo Ambrogini zwany Poliziano, nauczyciel retoryki w Studium Florenckim, napisa znakomite Stanze per la giostra (Strofy z okazji turnieju). Jakkolwiek autor powieci je zwycizcy w turnieju Julianowi Medyceuszowi, kt�rego przedstawia jak modego boga pogaskiego, nie pisa panegiryku. Poliziano przedstawi sw�j idealny wiat pikna jzykiem subtelnym i wyksztaconym na wzorach klasycznych. Utw�r ten w najdoskonalszy spos�b wyraa ducha poetyckiego p�nego Quattrocento.

Trwale lady pozostawi humanizm w zakresie owiaty, tworzc nowy typ szkoy, kt�ra dbaa o moliwie wszechstronne ksztacenie umyso-woci, nie lekcewac take fizycznego rozwoju modziey. Poniewa zaoenia te nie pokryway si z dotychczasowym nastawieniem szkolnictwa kierowanego przez Koci�, pojawiy si tendencje do laicyzacji nauczania, co jednak nie oznaczao bynajmniej rezygnacji z roli religii w wychowaniu. Wz�r takiej nowej szkoy stworzy wielki moralista i pedagog Vittorino da Feltre (1373—1446). Pod opiek Gianfrancesca Gonzagi zaoy on w Mantui synn szko, kt�r nazwa „domem radoci". Modzie ksztacia si w niej w znajomoci greki i aciny, oddawaa si lekturze Arystotelesa i Platona, ale r�wnie zajmowaa si naukami przyrodniczymi, uprawiaa muzyk i wiczenia sportowe. Si charakteru miay wyrabia ograniczenia obyczajowe. W ten spos�b zapewniano harmonijny rozw�j strony duchowej i fizycznej, co umoliwiao zgodnie z pogldami humanist�w osignicie peni czowieczestwa. Powoli te nowe wzory zaczynay przenika i do szkolnictwa tradycyjnego, zwaszcza na uniwersytety, kt�rych sie osigna we Woszech imponujce rozmiary. Przycigay one nadal modzie z caej Europy — pokany udzia wr�d niej mieli Polacy.

Niemniej na uniwersytetach stosunkowo powoli zaczto wykada now filozofi czy rozwija filologi. Wanie dla przekazania wiedzy w tym zakresie powstaway r�ne formy nauczania pozauniwersy-teckiego, jak choby akademie.

Trudno przewidzie, jak rozwijaby si humanizm we Woszech, gdyby dostatek nie skania zamoniejszych warstw zar�wno do stworzenia bardziej luksusowych, wygodniejszych warunk�w ycia, jak i przeznaczania czci zgromadzonego bogactwa dla artyst�w i uczonych. Zebrany pienidz suy w ten spos�b bogatemu mieszczastwu, a zwaszcza ksitom do rozwijania mecenatu, kt�ry wiadczy o potdze i wspaniaoci mecenasa, a przed tw�rcami otwiera nieograniczone moliwoci, oczywicie jeli chcieli rezygnowa ze swej dumy i pozyskiwa sobie wsparcie pochlebstwami. Wr�d humanist�w nie brakowao wszake i takich, kt�rzy godzili si na upokarzajc rol klienta na dworze wielkiego mecenasa. Nawet ludzie o niewtpliwym talencie

173

nie cofali si przed aktami sualstwa. Gonym, ale nie jedynym przykadem by zdolny wykadowca jzyka greckiego w szkoach Florencji, Mediolanu, Sieny i Bolonii Francesco Filelfo z Tolenti, kt�ry zasyn z szalbierstwa, wyudzania podark�w, zaspokajania doranych ambicji. Nawiasem m�wic, jego wdrowny tryb ycia — od miasta do miasta i od dworu do dworu, by typowy dla humanist�w.

Mimo tego demoralizujcego oddziaywania mecenat woski tej doby stanowi zjawisko chyba jedyne w dziejach. Liczne dwory przecigay si we wznoszeniu wspaniaych budowli, otaczaniu si gronem naj-wietniejszych humanist�w. Mecenasom powicano najwybitniejsze dziea, opiewano ich czyny, postaci ich uwieczniane byy na znakomitych obrazach i w rzebach. Ksita, tyrani, papiee nie tylko starali si zapewni sobie dziki temu naleyty splendor, ale i otwierali sobie dostp do tego grona elity umysowej, kt�r stanowili humanici. W rezultacie tej dziaalnoci w drugorzdnych pastewkach woskich powstaway orodki ywe artystycznie i naukowo. Wystarczy powoa si na przykad dworu Gonzag�w w Modenie, Est�w w Ferrarze, Benti-voglio w Bolonii, Zygmunta Malatesty w Rimini czy zwaszcza Federico de Montefeltro w Urbino.

G�wna rola przypadaa wszake stolicom wikszych pastw woskich, gdzie mieszczanie czy arystokracja nie ustpowali rozmachowi mecenatu wadc�w. Tak wic w Mediolanie Sforzowie kontynuowali pod tym wzgldem tradycje Viscontich, a najwiksz ozdob miasta sta si budowany nakadem Franciszka Sforzy wspaniay Palazzo Sforzesco, z przebogatym wyposaeniem wntrz, kolumnadami, kunsztownymi ogrodami i fontannami. W Neapolu Alfons Wspaniay otacza opiek nauk i sztuk, pooy podwaliny pod Bibliotek Aragosk, zalek dzisiejszej Biblioteki Narodowej, ozdobi miasto rzebami i fontannami. W Wenecji now opraw uzyska Paac Do�w, kt�rego ciany pokryte zostay dzieami najwikszych malarzy, a majestatyczne schody gigant�w miay oniemiela przybysza. Jednoczenie patrycjat wenecki ozdobi brzegi kana�w imponujcymi paacami, kt�rych kunsztowne formy i bogactwo nie miay sobie r�wnych w Europie, jak choby nieprzecigniony w swej dekoracyjnoci Ca d'Oro.

Najmocniej wszake na rozwoju kultury zaway w XV w. mecenat Florencji, w pocztkach za XVI w. Rzymu. We Florencji mecenat patrycjatu ju poprzednio stworzy wyjtkowo korzystne warunki do rozkwitu sztuki i literatury. W dobie Medyceuszy sytuacja ta osiga swe apogeum. Zar�wno Kuma, jak i jego nastpcy nie szczdzili pienidzy na wznoszenie kocio�w i paac�w, na popieranie talent�w architekt�w, malarzy i rzebiarzy, na skupienie wok� siebie najwybitniejszych umys�w. Wawrzyniec Medyceusz nie ogranicza si do roli mecenasa, ale i sam nie bez powodzenia chwyta za pi�ro, by sawi uroki ycia czy wdawa si we wzniose rozwaania religijno-filozo-ficzne. Wawrzyniec by te zamiowanym kolekcjonerem sztuki: w jego paacu znalazy si wspaniae dziea staroytnoci i wsp�czesnych, dajce pocztek synnej Bibliotece Laurentiaskiej we Florencji.

W Rzymie na tronie papieskim coraz czciej zasiadali wybitni

174

humanici, rozmiowani w sztuce i nauce. Rozbudowa znajdujcego si w stanie upadku miasta odbywaa si pod znakiem triumfujcej sztuki Renesansu. Zapewniaa ona bardziej nowoczesne rozwizania urbanistyczne, z szerokimi arteriami i obszernymi placami, ukazujcymi peniej wspaniao wznoszonych paac�w i kocio�w. Rozumieli to dobrze nawet papiee, dbajcy przede wszystkim o sw pozycj polityczn. Niemniej ju Mikoaj V zgromadzi bogat kolekcj rkopis�w, kt�ra daa pocztek Bibliotece Watykaskiej, i suy opiek caemu krgowi artyst�w i humanist�w. Najwietniejsze lata mecenatu papieskiego miay przypa wszake na koniec XV i pierwsz wier XVI w. Na okres rozwoju humanizmu przypado wreszcie odkrycie druku. Otworzyo ono niebywae dotychczas moliwoci rozchodzenia si dzie literackich i naukowych. Wanie dziki temu przed humanizmem XV w. stana niebywaa poprzednio w dziejach sposobno oddziaywania na wyobrani i spos�b mylenia intelektualnej Europy. We Woszech druk rozpowszechni si bardzo prdko. W 1465 r., w par lat po pierwszym druku Gutenberga, powstaa pierwsza drukarnia woska w Subiaco. Wnet potem pojawiy si inne w Rzymie, Wenecji, Mediolanie, Florencji i innych miastach. Najwikszym centrum sztuki typograficznej staa si jednak ju ok. 1500 r. Wenecja, z jej synn ofi-

175

cyn Alda Manucjusza. Artyzm typografii Manucjusza zawiera si zar�wno w ksztacie czcionek, jak w formacie wolumin�w (tzw. aldy-ny). Wok� swej oficyny zdoa te zebra grup humanist�w, kt�rzy zapewniali jak najwiksz dokadno publikacjom greckim i aciskim.

PIERWSZY WIEK ODRODZENIA - QUATTROCENTO

Przewr�t umysowy, jaki dokona si we Woszech, nie byby zdolny wywrze niezmiernie gbokiego wpywu na ca kultur europejsk, gdyby nie jednoczesny przewr�t w sztuce. R�wnie wane, jak przyjmowanie pogld�w goszonych przez humanist�w w powszechnie znanej acinie, byo oddziaywanie nowych wzor�w poprzez architektur, malarstwo, rzeb, muzyk. W postaci dostpnej dla kadego, kto tylko umia patrze i sucha, Wosi stworzyli nowy wiat dozna i wrae, nauczyli dostrzega pikno czowieka, odkryli harmoni natury. Oparta na zaoeniach zrywajcych z kanonami sztuki rednio-

176

wiecznej sztuka woskiego Odrodzenia osigna szczyty, do kt�rych rzadko dociera tw�rczo ludzka. Nieprzypadkowo wic Odrodzenie kojarzy si czsto przede wszystkim z budzcymi gbokie przeycia estetyczne dzieami woskich artyst�w.

Teoretyczne korzenie otrzymaa sztuka Odrodzenia z humanizmu. Nie bez znaczenia byy wiec dla niej dowiadczenia i ustalenia staroytnoci, czerpane bd z obserwacji zachowanych dzie, bd z teoretycznych rozwaa. Jeeli jednakowo dziea antyczne byway niejednokrotnie kopiowane, a ich wzory wykorzystywane przez najwikszych mistrz�w, nie zadowalali si oni prostym naladownictwem. Zainteresowanie czowiekiem i otaczajcym go wiatem skonio ich do poszukiwa i starannej obserwacji, kt�rej wynikiem byo odkrycie prawide perspektywy, zapoznanie si z budow ciaa ludzkiego, stwierdzenie istnienia proporcji i harmonii w naturze. Natura bya zreszt g�wnym r�dem poznania, pomagaa w odkryciu zar�wno prawdy, jak i pikna. Susznie wic w swym traktacie o malarstwie pisa znakomity humanista, a zarazem utalentowany architekt Leon Battista Alberti o przewadze wsp�czesnych nad staroytnymi: „bez preceptor�w, bez adnego przykadu odkrylimy nie syszane i nie ogldane sztuki i nauki".

Sztuka odtd miaa suy czowiekowi, realistycznie przedstawia otaczajcy go wiat i jego samego, pom�c mu w zrozumieniu samego siebie. Jako istotne zadanie obrazu czy rzeby wysuwano przedstawianie stan�w psychicznych. Zgodnie ze sowami Leonardo da Vinci malarz powinien malowa jednoczenie czowieka i jego wntrze duchowe. Dopiero poczenie obu element�w przekazywao pen prawd o czowieku.

Przeciwstawianie si bezporedniej tradycji gotyckiej czy bizantyjskiej, poszukiwanie wzor�w pikna staroytnoci nie oznaczao wszake cakowitego zerwania ze zdobyczami sztuki redniowiecznej i wpywy jej mona zauway nawet w najwietniejszych dzieach Odrodzenia. Jakkolwiek te w Toskanii gotyk uwaano za styl „barbarzyc�w" (sowo to znaczyo wtedy tyle co obcych), to przecie przez cay XV w. zachowa on w niekt�rych rejonach Woch swych zwolennik�w. Jeeli nawet miao to charakter zap�nionego prowincjonalizmu, tumaczy wiele z przemian, jakie dokonyway si w sztuce woskiej. Og�lnie zreszt m�wic, podobnie jak Wochy byy rozczonkowane politycznie, tak i ich sztuk charakteryzuje pluralizm. Kady niemal z wikszych orodk�w wyoni sw�j wasny styl, w odrbny spos�b przetworzy i bezporednie tradycje, i wzory staroytne. Wanie to bogactwo rozwiza, jakie proponuje Renesans woski, jest jednym z najgbszych r�de jego wielkoci. Obok tych r�nic terytorialnych Renesans woski przechodzi take przeksztacenia w czasie. Nie bez znaczenia bya pod tym wzgldem rola najwaniejszych orodk�w, kt�r kolejno peniy w Odrodzeniu woskim Florencja, Rzym i Wenecja.

Istniej wszake i zbiene cechy, wsp�lne dla caego Odrodzenia. Przejawiaj si one ju w nowych zaoeniach urbanistycznych. Dominuje tu, podobnie jak w innych dziedzinach, zasada symetrii, podporzdkowana centralnym zaoeniom. Rzadko powstaway nowe miasta, przebudowywano natomiast redniowieczne centra. G�wnym akcentem

177

byo utworzenie placu skupiajcego ycie towarzyskie, administracyjne i handlowe. Typowych przykad�w dostarczay pod tym wzgldem Florencja czy Bolonia. Klasycznym wzorem nowego miasta bya Palma Nuova z centralnym placem porodku, w kt�rym zbiegay si najwaniejsze ulice. Pod wpywem zetknicia si z now technik wojenn, z artyleri, a wic ju w czasie wojen woskich, traciy znaczenie dawne mury obronne. Zastpowano je systemem fortyfikacji bastionowych albo rezygnowano z ufortyfikowania, co pozwalao miastu przelewa si poza dawne granice bardzo cile wytyczone murami. Stosunkowo wczenie upowszechni si zreszt zwyczaj budowania dom�w poza miastem, willi w otoczeniu wiejskim i parkowym, w kt�rych bogatsi mieszczanie spdzali znaczn cz roku.

Symetryczne zaoenia znalazy te odbicie w architekturze renesansowej. W budykach wieckich, zwaszcza w paacach budowanych przez zamonych mieszczan (w samej Florencji miao ich powsta w trzeciej wierci XV w. ok. 30), typowa bya prosta fasada, bez nadmiernych ozd�b, w kt�rej g�wny akcent stanowiy prostoktne okna. Dominowa paski strop, a take paski dach. Wanym elementem w tych paacach by wewntrzny dziedziniec, zwykle prostoktny, otoczony krugankami czy loggiami. Materiaem budowlanym pozostawa kamie ciosowy i cega, ale wntrze chtnie ozdabiano wykadzinami marmurowymi. Znakomitym wzorem dla tego rodzaju budynk�w sta si paac Medyceuszy wzniesiony w latach 1444—1459 we Florencji przez architekta Bartolomeo di Michelozzo, p�niej przebudowywany i nazwany paacem Riccardich. Wspaniaym osigniciem tej architektury by r�wnie paac Strozzich we Florencji, dzieo Benedetta da Maiano i Simone del Pollaiuolo zwanego Cronaca. Podobne paace powstaway i na innych terenach. Kapitalnym przykadem budowli podporzdkowanej prostym, geometrycznym rygorom by rozbudowany w drugiej poowie wieku paac Federica de Montefeltro w Urbino.

W kocioach traci poprzednie znaczenie prezbiterium. Podkrelona jest natomiast centralna cz kocioa, m.in. przez zwieczajc j kopu. Przeomow rol odegraa pod tym wzgldem postawiona przez Filipa Brunelleschi (1377—1446) olbrzymia kopua na katedrze Santa Maria del Fiore we Florencji. Brunelleschi w spos�b wiadomy nawizywa do tradycji rzymskich, do ksztat�w bazylik wczesnochrzecijaskich z IV czy V w. Jego dziea uderzay wszake nowatorstwem, podporzdkowaniem si przyjtej dyscyplinie, opartej na przejrzystoci i logice konstrukcji. Do najznamienitszych nale: koci� San Lorenzo we Florencji, kaplica Pazzich przy kociele Santa Croce, ze wieckich Ospedale degli Innocenti. W nastpnym pokoleniu teoretyczne zaoenia dla architektury renesansowej przedstawi Alberti, kt�ry uwaa, e prawdziwe pikno mona odnale w harmonii. Zapewniay j m.in. dokadne obliczenia matematyczne i ciso proporcji. W wityni Malatesty w Rimini da Alberti wietn syntez kocioa chrzecijaskiego i pogaskiej wityni. Natomiast zaprojektowany przez niego koci� Sant' Andrea w Mantui sta si wzorem majestatycznej architektury sakralnej p�nego renesansu.

178

Dla zabezpieczenia pamici o wadcach nie wystarczaj ju pyty nagrobne. Buduje si dla nich specjalne mauzolea w postaci kaplic samodzielnie stojcych lub zwizanych z kocioem. Zmienia si te ksztat pomnika nagrobnego. Zmarego przedstawia si w postaci p�-siedzcej, albo nawet stojcej. Uzupeniaj te grobowce postacie alegoryczne: majestat mierci zastpuje wspomnienie ycia. Opierajc si na ywych modelach albo na wzorach rzymskich rzebiarze starali si o jak najbardziej realistyczne oddanie ludzkiego ciaa. „Ojciec rzeby renesansowej" Donatello (1386—1466) nie zawaha si pierwszy przedstawi akt mski, rzebic Dawida. On by te tw�rc pierwszego w czasach nowoytnych wolno stojcego pomnika konnego, kondotiera Gattame-laty ustawionego w Padwie. Jego ucze, Andrea Verocchio, wykona podobny posg kondotiera Colleoniego dla Wenecji. Inni jego uczniowie, bracia Bernardo i Antonio Rossellino, zasynli z oprawy architektonicznej dla swych rzeb nagrobnych, tworzcych cae mauzolea. Ewolucj, jaka nastpia w sztuce rzebiarskiej tej doby, najlepiej ilustruje przykad rzebiarza i zotnika Lorenzo Ghibertiego. Zlecono mu

179

wykonanie dwojga drzwi do baptysterium florenckiego. Jedne z nich, ukoczone ok. 1425 r., charakteryzoway jeszcze bliskie zwizki z tradycjami gotyku. Natomiast nastpne z 1452 r. nawizuj ju silniej do harmonii i pogody nowego stylu.

Olbrzymie zmiany nastpiy w dziedzinie malarstwa. Obserwacja ciaa ludzkiego, pogbiajca si znajomo anatomii pozwalay na realistyczne odtwarzanie os�b. Za pomoc odpowiedniego wyrazu twarzy czy gestykulacji (zwykle jeszcze umiarkowanej) oddaje si te stany psychiczne postaci. Podobnie obserwacja natury pozwolia na wprowadzenie zasad perspektywy do malarstwa. Pejza odgrywa przy tym coraz bardziej istotn rol, uatwiajc wydobycie nastroju obrazu. Wreszcie obserwacja wiata, wykorzystanie zdobyczy optyki otwieray nowe moliwoci kolorystyczne. Zmianie ulega sama technika malowania: p�tno zastpowao desk, zamiast tempery stosowano farby olejne. Chocia tematyka religijna nadal dominuje, zaznacza si laicyzacja sztuki. Panuje moda na portret, kt�ry staje si wiadectwem pozycji modela i dla wsp�czesnych, i dla potomnych. Sceny religijne zbia si do otaczajcej malarza rzeczywistoci, nastpuje aktualizacja i przenoszenie np. scen biblijnych do najbliszego otoczenia. Zwikszy si zakres tematyki alegorycznej i historycznej, malarze zaczli te czerpa tematy z mitologii.

l w tej dziedzinie g�wny ton nadawaa Florencja. Do tradycji Giotta nawizywa najsilniej znakomity kolorysta Fra Giovanni da Fiesola, zwany Beato Angelico, kt�ry w spos�b jeszcze prymitywny,

180

ale peen uroku, przedstawia Madonny i anio�w, wypeniajce choby cele dominikaskiego klasztoru San Marco. Natomiast Tommaso Guidi zwany Masaccio (1401 — 1428) zainicjowa malarstwo bardziej surowe, posugujce si zasadami perspektywy, niewolne od pewnego naturalizmu. W tym kierunku rozwija malarstwo Andrea del Castagno i zwaszcza Piero della Francesca, kt�ry wprawdzie uczy si malowa we Florencji, ale sw�j talent okaza w peni na dworach w Ferrarze i Urbino. Du popularnoci cieszy si Domenico Ghirlandaio, kt�ry nawet mury miejskie chcia ozdabia freskami. Obok tego penego puryzmu malarstwa istnia i nurt bardziej uczuciowy, kt�ry reprezentowa Filippo Lippi i jego syn Filippino, a nade wszystko Sandro Botticelli (ok. 1444—1510). W swych obrazach umia on odda spokojne, harmonijne pikno, przepojone pewn melancholi. miao siga przy tym po tematyk mitologiczn, jak choby w synnych Narodzinach Wenus.

Obok szkoy florenckiej istotn rol w rozwoju malarstwa renesansowego odegraa te szkoa umbryjska. czya ona wysoki kunszt malarski z umiejtnoci przekazywania uczucia i elegancj. Szkoa ta wywodzia si z tw�rczoci Piero della Francesca, a najwybitniejszymi jej przedstawicielami byli Pinturicchio, kt�remu Aleksander VI zleci wykonanie fresk�w w paacu papieskim, oraz Pitro Perugino, r�wnie zatrudniony z czasem w Watykanie, mistrz Rafaela, kt�ry przej od niego wieo i precyzyjn harmoni. Take wok� dworu w Ferrarze wytworzy si krg malarzy, wr�d kt�rych wyr�niali si Cosme Tura, Francesco del Cossa i Ercole de Roberti. Odrbn grup stanowia wreszcie szkoa padewska, kt�rej czoowym malarzem by Andrea Mantegna, znakomity w konstrukcji obrazu i wykorzystywaniu perspektywy.

Najdoskonalsze odbicie znalazy ideay estetyczne epoki w dzieach Leonarda da Vinci (1452—1519). Z pochodzenia prawdopodobnie nielubny syn chopa spod Florencji, genialny samouk, zapozna si ze sztuk malarsk w najznakomitszej pracowni florenckiej Verrocchia. Leonardo spdzi lata modziecze we Florencji, do kt�rej zreszt powraca parokrotnie, p�niej szuka lepszych warunk�w dla swej tw�rczoci w Mediolanie, a ycie zakoczy na dworze kr�la francuskiego Franciszka I. Zasyn jako rzebiarz, architekt, pisarz, konstruktor i optyk. Najtrwalszym jednak r�dem jego sawy stao si malarstwo. Leonardo w spos�b niezr�wnany potrafi uzyska harmoni obrazu dziki jego wewntrznemu uporzdkowaniu opartemu na zasadach symetrii, zastosowaniu agodnych przej wiatocieniowych, upoetycz-nieniu ta. Mistrzowsko oddawa stany psychiczne postaci. czy w ten spos�b r�ne kierunki malarstwa woskiego Quattrocenta. Jego wielki fresk w refektarzu klasztoru przy kociele Santa Maria della Grazie w Mediolanie Ostatnia wieczerza czy portret mieszczanki florenckiej, znany jako Mona Liza Gioconda, uwaane s powszechnie za najwspanialsze dziea Odrodzenia.

Tw�rczo malarska Leonarda da Vinci wizaa si cile z jego filozofi i postaw yciow. Pogldy artysty stay si szerzej znane

181

dopiero w XIX w., kiedy zajto si jego rkopisami. Poprzednio opublikowany by tylko jego Traktat o malarstwie (1651). Zgodnie z przekonaniem epoki Leonardo uwaa, e moliwoci ludzkie s niemal nieograniczone; nie ma jednak osigni bez najwikszego wysiku. „Sprzedajesz nam. Boe, wszystkie dobra za cen trudu" — napisa kiedy i zawieraa si w tym jego najgbsza refleksja na temat losu czowieka. Czowiek jest zdolny podporzdkowa sobie wiat poprzez technik i sztuk. Pierwsza umoliwia opanowanie si przyrody, druga odtwarza i poszerza jego pikno. Ludzi dzieli zreszt na prawdziwych, przez kt�rych rozumia tw�rc�w, i pozornych, zdolnych tylko do wykorzystywania majtku, wadzy i odkry pierwszych. Poniewa ta druga kategoria rzdzi wiatem, zdobycze nauki i techniki oddane w jej rce mog przyczyni si w ostatecznym rozrachunku tylko do katastrofy ludzkoci. Mimo tych pesymistycznych prognoz Leonardo z oddaniem powica si zar�wno odkryciom technicznym, obejmujcym m.in. problem moliwoci lot�w czowieka, jak i tajnikom sztuki. By przy tym zwolennikiem podstawowej jednoci nie tylko sztuki, ale i caej natury i ycia, wszechwiata. Jakkolwiek te studiowa r�ne dziedziny wiedzy, jak anatomi, medycyn, geologi, za najwaniejsz uznawa matematyk, kt�ra powinna lee u podstaw wszelkiego poznania. Podobnie malarstwo byo dla niego ukoronowaniem sztuki, w wyjtkowo bowiem penym stopniu pozwalao na przekazywanie pikna i bogactwa form wszechwiata.

182

Leonardo da Vinci, jak aden inny tw�rca tej epoki, zrealizowa w swym yciu postulat humanist�w harmonijnego rozwoju czowieka w pozornie nawet bardzo odlegych od siebie dziedzinach. Tote jest on prawdziwym symbolem Odrodzenia woskiego.

WOCHY W DOBIE UTRWALANIA SI PRYNCYPATU I POLITYKI R�WNOWAGI

Jakkolwiek pok�j w Lodi by bardziej wymuszony okolicznociami zewntrznymi ni yczeniami wadc�w woskich, trwao jego opieraa si na przekonaniu, e zdobycie hegemonii przez kt�rekolwiek z pastw byo nierealne. adne z piciu najwaniejszych pastw woskich nie byo na tyle silne, by pokona pozostaych konkurent�w, kade natomiast stanowio dostatecznie okrzepy organizm, by zabezpieczy si przed podporzdkowaniem si innemu. Nie bez znaczenia byo te zagroenie ze strony Turcji. Jeeli nie liczy udziau Genue-

Projekt Leonarda da Vinci maszyny do obalania drabin oblniczych

183

czyk�w pod wodz Giustinianiego w obronie .Konstantynopola, Wosi nie udzielili pomocy gincemu cesarstwu wschodniemu. Tymczasem zdobycie Konstantynopola przesdzio o panowaniu tureckim na Bakanach. W niebezpieczestwie znalazy si nie tylko kolonie i posiadoci genueskie i weneckie, ale i same Wochy.

Do nowej krucjaty nawoywali wprawdzie papiee, jak Kalikst III i Pius II, lecz nawet zagroenie Pastwa Kocielnego nie zdoao rozbudzi uczu religijnych. W nier�wnej walce Genueczycy utracili prawie wszystkie swe kolonie (w 1453 r. Pera, 1462 — Lesbos, 1475 — Kafla). Dotkliwe byy te straty weneckie. Daremnie w czasie, gdy Turcy zaatakowali w 1463 r. Moree, Pius II zwoywa wojska chrzecijaskie do Ankony, skd Wenecjanie mieliby je przewie do Grecji.

184

Przedwczesna mier papiea spowodowaa, e i ta najdalej zaawansowana pr�ba krucjaty skoczya si fiaskiem. Przez kilkanacie lat Wene-cjanie ze zmiennym szczciem walczyli z Turkami, przewaajc na morzu, ale ulegajc choby liczebnej przewadze przeciwnika na ldzie. Gdy Turcy zagrozili nawet Friuli, Wenecjanie zdecydowali si zawrze w 1479 r. pok�j, kt�ry przyni�s im wprawdzie znaczne straty terytorialne (m.in. Negroponte i Scutari), zapewni jednak utrzymanie wanych przywilej�w handlowych nawet w samym Konstantynopolu. Tote flota wenecka zachowaa neutralno, gdy w nastpnym roku Turcy zaatakowali Otranto. Po zdobyciu miasta wycieli w pie ludno chronic si w katedrze. mier Mahometa II uwolnia wszake Wochy od niebezpieczestwa z tej strony. W 1481 r. Otranto zostao odzyskane, a Turcy ograniczali si odtd do korsarskich wypad�w na wybrzea.

Wenecjanie zdoali zreszt powetowa swe straty przez uzyskanie zwierzchnoci nad Cyprem. Wdowa po ostatnim kr�lu Cypru, Wene-cjanka Katarzyna Cornaro, przekazaa Rzeczypospolitej wadz nad wysp, a w 1489 r. dokonaa jej formalnej cesji na rzecz Wenecji. Wzmocnio to pozycj Wenecji wobec Turcji, a zarazem stworzyo wyjtkowo dogodne warunki handlu z Lewantem, zwaszcza z niezalen jeszcze od Stambuu Syri.

Wenecja zdoaa w tyme czasie poszerzy podlege sobie obszary we Woszech. W porozumieniu z papieem Sykstusem IV podja w 1482 r. pr�b rozbioru ksistwa Ferrary. Jednak ks. Ercole d'Este znalaz pomoc ze strony Neapolu, Florencji i Mediolanu i gdy papie wycofa si z wojny, Wenecja musiaa zadowoli si w 1484 r. zatrzymaniem salin Polesine di Rovigo.

Przyczyn powaniejszych napi w stosunkach miedzy pastwami woskimi bya w tym okresie polityka papiey, kt�rzy pr�bowali odzyska dawny zakres swej wadzy wieckiej. Wizao si to z niebywaym wzrostem nepotyzmu, kiedy zar�wno wysokie godnoci w Kociele, jak i wpywowe stanowiska w Pastwie Kocielnym przekazywane byy czonkom rodziny papieskiej. Papiee spodziewali si zapewni w ten spos�b silniejsze oparcie dla swej polityki. Na du skal realizowa te zaoenia Kalikst III z kataloskiej rodziny Borgi�w, kt�ry jednego z nepot�w uczyni kardynaem (by nim p�niejszy papie Aleksander VI), innego kapitanem generalnym Kocioa i gubernatorem wielu miast. Kataloczycy opanowali te wiele innych wanych stanowisk, wprowadzajc rzdy twardego despotyzmu. Tymczasem w 1458 r. zmar bezpotomnie kr�l Neapolu i Sycylii, Alfons Wspaniay. Kalikst III chcia przekaza jego kr�lestwo swemu kuzynowi, Pier Luigi Borgii, co jednak wywoao op�r Florencji i Mediolanu. Zanim zapado rozstrzygnicie, papie zmar, Sycylia za i Neapol dostay si w rce r�nych wadc�w. Sycyli wraz z Sardyni opanowa brat Alfonsa, kr�l aragoski Jan II, natomiast Neapol przypad jego naturalnemu synowi, Ferdynandowi zwanemu Ferrante (1459 — 1494). Z pretensjami do Neapolu wystpili w�wczas ponownie Ande-gaweczycy. Za Ferrantem jednak opowiedzia si zar�wno nowy pa-

185

pie Pius II, jak i Mediolan. Ostatecznie Jan Andegaweczyk zosta5 w 1462 r. pokonany w pulii i zmuszony do opuszczenia kr�lestwa.

Ferrante popiera p�niej polityk Sykstusa IV wobec Florencji, sprzeciwi si jednak podziaowi Ferrary, a w otwartym konflikcie ze Stolic Apostolsk znalaz si za pontyfikatu Innocentego VII. Wpywowym nepotem przy boku tego papiea by jego syn naturalny Franceschetto Cibo. Szukajc dla niego apanay Innocenty VIII za porednictwem kardynaa Juliana della Rovere (p�niejszego papiea Juliusza II) wszed w porozumienie z opozycj neapolitask. Tworzyli j tamtejsi baronowie, niezadowoleni z despotycznych aspiracji kr�la. Wprowadzenie przez Ferrante uciliwych monopoli fiskalnych doprowadzio do zawarcia przez baron�w w 1484 r. swoistej konfederacji przeciwko kr�lowi. Na jej czele mia stan Franceschetto. Za spiskowcami opowiaday si obok papiea Genua, Wenecja i Francja, spodziewajca si, e uatwi to objecie tronu Andega wenom, natomiast Ferranta popieray Florencja i Mediolan. Konfrontacja zbrojna nastpia w 1485 r. Wojska papieskie okazay si za sabe i Innocenty VII zgodzi si na kompromisowy pok�j z kr�lem Neapolu, kt�ry ze swej strony obiecywa amnesti dla zbuntowanych baron�w. Obietnicy tej nie dotrzyma. Podstpnie zaproszeni na bankiet przyw�dcy zostali uwizieni i straceni. Ciaa ich kaza Ferrante zabalsamowa i zoy w kociele w. Barbary w Neapolu, by suyy za przestrog wszelkim buntownikom. Zbyteczne dodawa, e ta okrutna zemsta tylko pogbia niech do Aragoczyka. Natomiast Innocenty VII postara si o pozyskanie dawnych sojusznik�w kr�la Neapolu. Bliskie stosunki zdoa nawiza z Wawrzycem Wspaniaym, kt�rego c�rka polubia Franceschetto Cibo, syn za Wawrzyca, modociany Jan, otrzyma kapelusz kardynalski.

Ju po mierci Wawrzyca Wspaniaego nastpio te rozbicie jednego z najtrwalszych sojuszy we Woszech — Neapolu z Mediolanem. Przyczyn stao si maestwo wnuczki Ferrante, Izabeli, z Gian Galeazzem II. By on jednak tylko formalnym wadc Mediolanu i przebywa oddalony od dworu w Pawii, faktyczn wadz sprawowa jego stryj Ludwik Moro. Ferrante spodziewa si, e maestwo uatwi mu uzyskanie silnych wpyw�w politycznych na p�nocy Woch, i domaga si dopuszczenia Gian Galeazza do wadzy. Ludwik Moro nie zamierza ustpi i uzyska poparcie Florencji, Wenecji i nowego papiea Aleksandra VI Borgii. Nie ufajc papieowi, otoczonemu chciwymi nepotami, postara si take o poparcie Francji i odnowi z ni alians, zapewniajc kr�la francuskiego Karola VIII, e Mediolan zachowa cis neutralno w razie ewentualnej inwazji francuskiej na poudnie Woch. W tej sytuacji mier Ferrante w 1494 r. musiaa doprowadzi do gronego dla Woch konfliktu midzynarodowego.

Jak okazaa najblisza przyszo, druga poowa XV w. stanowia ostatni okres, kiedy moliwe byo uratowanie niezalenoci woskiej przez podjcie pr�by zjednoczenia kraju wasnymi siami. Jakkolwiek istniay obiektywne przyczyny, kt�re takie rozwizanie utrudniay, nie brako i innych element�w sytuacji, jak zagroenie z zewntrz, kt�re

186

mogy je uatwi. Polityka jednak prowadzona przez �wczesnych wadc�w woskich bya przewanie nastawiona na potrzeby danego pastwa. Nawet najwybitniejszym umysom tej doby brakowao takiego rozeznania w sytuacji midzynarodowej, by uwaali zjednoczenie Woch za podane. Jeeli doszo do swoistego zjednoczenia pastw woskich w postaci ligi, to u podoa jej leaa nie tyle ch scalenia wysik�w, ile nieufno do innych i obawy przed ich wzmocnieniem.

Organizacja polityczna wikszoci pastw woskich otrzymaa ju form, kt�ra miaa dominowa i w nastpnych stuleciach, minowicie pryncypatu. Nie polega on tylko na przybraniu przez tyrana odpowiedniego tytuu ksicia czy markiza, ale zarazem na uzyskaniu przez niego charakteru pana feudalnego. r�dem jego wadzy nie bya decyzja ludu, ale inwestytura cesarska lub papieska; monopolistycznym przywilejem ksicia staj si wywalczone poprzednio przez komuny regalia, jak powoywanie urzdnik�w, decyzja o wojnie i pokoju, wybijanie monety itp. Nie ma ju suwerennego ludu, s tylko poddani. Odpowiadao to zreszt zmianom, jakie nastpoway w strukturze spoecznej. Bogate mieszczastwo po zdobygiu przewagi nad uprzywilejowan szlacht zajmuje teraz jej miejsce. Tworzy si wic nowa oligarchia, kt�rej cz tylko stanowi dawna arystokracja i szlachta, a kt�ra mimo to zamienia si zn�w w zamknit szlacheck warstw, opart na zasadzie „czystoci krwi". Patrycjat miejski, kt�ry wyoni si z fermentu spoecznego i ekonomicznego o wyranie antyfeudalnym i mieszczasko-ludowym charakterze, przej wic w kocu od pokonanego przeciwnika podstawy wyr�niajcego go systemu wartoci. Nieprzypadkowo te ta nowa warstwa uprzywilejowana najwyej ceni posiadanie ziemi jako wskanik pozycji spoecznej. Jednoczenie zabezpiecza ona sobie wyczne prawo do udziau we wadzy, sprawowania odpowiednich urzd�w. Zarazem w miar jak zwikszaa si liczba spauperyzowanej ludnoci miejskiej, wzrastao jej uzalenienie od patry-cjatu. W ten spos�b rozwin si system klienteli. Prowadzi on do stabilnoci spoecznej i utrwalenia si ponownie hierarchicznej struktury spoeczestwa. W ten spos�b zaamanie si systemu komunalnego doprowadzio do refeudalizacji we Woszech.

W historiografii woskiej nie brak wszake pogld�w starajcych si podkrela wyszo tego systemu politycznego nad sytuacj, jaka bya we Woszech poprzednio. Pryncypat sprzyja rzeczywicie w pewnym zakresie unowoczenieniu organizacji pastwa. Wybujay partykularyzm drobnych komun czy signorii zosta zlikwidowany albo podporzdkowany wikszym jednostkom terytorialnym. Nie oznaczao to wszake bynajmniej likwidacji rozdrobnienia woskiego, lecz jego stabilizacj na okrelonym poziomie. Wpyw dworu ksicego w pewnej mierze ogranicza skutki zmonopolizowania przywilej�w przez pa-trycjat; wadca otwiera moliwoci opieki poza systemem klienteli. M�g te zmniejsza — co prawda na sw korzy — uprzywilejowanie szlachty i zwaszcza Kocioa. Z funkcjonowaniem dworu ksicego zwizane byy te inicjatywy w zakresie rozwoju administracji. Wanie w ramach pryncypatu wprowadzona zostaa, nie bez wzor�w ob-

187

cych, funkcja sekretarzy stanu. Kierowali oni rozmaitymi organami administracji publicznej i byli bezporednio zaleni od wadcy. Przy Ludwiku Moro dziaao 4 takich sekretarzy: do spraw politycznych, kocielnych, sprawiedliwoci i finans�w. W ten spos�b powstawaa zalena od wadzy centralnej biurokracja. Z niej wyoni si te wkr�tce nowa warstwa uprzywilejowana, woska szlachta „togi".

Przy tym wszystkim trudno nie dostrzega ograniczonego charakteru wprowadzonych w XV w. w pastwach woskich udoskonale systemu rzdzenia. Jeeli nawet machina pastwowa dziaaa sprawniej ni przy'systemie komunalno-signoralnym, to jednoczenie w wikszym stopniu odsuwaa spoeczestwo od wsp�udziau w sprawowaniu wadzy, nie zabezpieczajc go przed jej naduywaniem. Ponadto brak systemu pryncypatu czy og�lniej m�wic rzd�w monarchicznych bynajmniej nie przesdza o zacofaniu systemu pastwowego. Klasycznym przykadem pozostawaa pod tym wzgldem Wenecja, gdzie wadza w przeciwiestwie do innych pastw woskich opieraa si na trwaym, tradycyjnym systemie. Wprawdzie i tutaj rzdy byy ograniczone do wskiej grupy uprzywilejowanej arystokracji, ale przecie nie zamknitej bezwzgldnie i w por�wnaniu z innymi krajami stosunkowo licznej. Wenecja umiaa zachowa stabilno wadzy w metropolii oraz zapewni lepsz ni w wikszoci woskich pastw monarchicznych praworzdno na prowincji zar�wno dziki utrzymaniu wzgldnie szerokiej autonomii, jak i wprowadzeniu cilejszej kontroli ze strony urzd�w centralnych. Take inne pastwa o tradycyjnie republikaskim charakterze, jak Genua, Lukka czy Siena, staray si nie dopuci do utworzenia si w nich pryncypatu i powracay w miar moliwoci do wczeniejszej formy rzd�w, likwidujc signorie.

Nie wszdzie byo to wszake moliwe. W odwrotnym kierunku nastpia ewolucja we Florencji, jakkolwiek na razie nie doszo w niej do przyjcia tytuu ksicego przez faktycznego kierownika pastwa. Nastpio to dopiero w XVI w. Wystpiy natomiast we Florencji, jak i w innych pastwach, pr�by obalenia rzd�w jednostkowych. Nie bez znaczenia byy pod tym wzgldem inspiracje pynce ze wzor�w staroytnych. Podziw dla Cycerona czy si z uznaniem dla republikanizmu rzymskiego. Std takie przedsiwzicia, jak spisek humanisty Stefana Porcari, kt�ry w 1453 r. zamierza przywr�ci w Wiecznym Miecie rzdy republikaskie, obalajc papiea Mikoaja V, zreszt protektora studium humanitatis. Inny humanista, Cola Montano, by inspiratorem zamachu na Galeazza Mari Sforze, powszechnie zreszt znienawidzonego. Dwaj modziecy, Gerolamo Olgiati i Gian Andrea Lampugnani, zasztyletowali ksicia w wito Boego Narodzenia 1476 r. w kociele w. Stefana. Tyranob�jstwo nie poruszyo jednak ludu mediolaskiego, jeden ze spiskowc�w zgin na miejscu, inni zostali straceni z wyroku sdu, tron za obj maoletni Gian Galeazzo, za kt�rego regencj sprawowaa jego matka, a potem stryj Ludwik Moro. Wzory staroytne suyy zreszt i wadcom; nie brakowao przy tym humanist�w apologet�w pryncypatu.

Jeeli w drugiej poowie XV w. nastpia wewntrzna konsolidacja

188

w wikszoci pastw woskich i nawet zjawiy si tendencje absolu-tystyczne, nie byy to zjawiska na tyle silne, by doprowadzi do wewntrznej unifikacji typowej dla nowoytnego pastwa. Przejecie spraw pastwowych przez monarch i jego urzdnik�w wzmogo natomiast pasywno polityczn wikszej czci ludnoci. W stosunkach miedzy pastwami dominowaa zrczna intryga dyplomatyczna, na og� nie podporzdkowana dalekosinym planom. Ksi tej epoki myli o swym wasnym powodzeniu, o wzmocnieniu swej wadzy i poszerzeniu podlegego sobie terytorium nie kieruje si jednak wyczuciem interes�w spoeczestwa, nie m�wic o jakiej wiadomoci narodowej. Taka sytuacja utrwalaa tylko rozbicie wewntrzne Woch i prowokowaa potnych ssiad�w do interwencji w sprawy P�wyspu Apeniskiego.

POCZTEK WOJEN WOSKICH

„Nieszczcia Woch wywoyway tym wiksze utrapienia i przeraenie dusz ludzkich, e zaczy si wtedy, gdy wszystkie sprawy zdaway si ukada jak najbardziej radonie i pomylnie — pisa wielki historyk tej doby Guicciardini. — Nigdy nie odczuway Wochy takiego dobrobytu ... nigdy nie pozostaway w tak cakowitym pokoju, z zagospodarowanymi nie tylko r�wninami i yznymi okolicami, ale i miejscami g�rzystymi czy nieurodzajnymi, nigdy nie opyway tak bardzo zar�wno w mieszkac�w, kupc�w i bogactwa, jak i nie wyr�niay si tak wspaniaoci licznych wadc�w, splendorem wielu najszlachetniejszych i najpikniejszych miast ... nigdy nie uksztatowao si w nich tylu ludzi najzdatniejszych do suby publicznej, nigdy nie pojawio si tak wiele talent�w biegych we wszelkich naukach, przemylnych i sawnych w kadej sztuce".

Z naszej wasnej historii wiemy, jak cikie rany zadaj klski, gdy spadaj na kraj, kt�rego czujno upiy spok�j i dostatek. Nieszczcia Woch przyszy z zewntrz, ze strony tych pastw i spoecznoci, kt�re w opanowaniu P�wyspu Apeniskiego widziay atwe r�do prdkiego zdobycia bogactwa. Dobrobyt Woch, a jeszcze bardziej krce o nim legendy, pobudzay bowiem nie tylko fantazj monarch�w, kt�rzy spodziewali si, e podporzdkowanie Woch zapewni im, jak niegdy cesarzom, pierwszestwo w Europie, ale i podniecay nadzieje zuboaego rycerstwa francuskiego, hiszpaskiego czy niemieckiego, kt�re upami wojennymi pragno ratowa sw zachwian pozycj. Bogate mieszczastwo za w interwencji zbrojnej widziao korzystne dla siebie ponienie woskich konkurent�w i szans na wymuszone w ten spos�b rozstrzygnicie dugotrwaej rywalizacji o rynki europejskie. Nie darmo w 1484 r. francuskie Stany Generalne aliy si w Tours na wyw�z pienidza do Woch. Nadszed czas odmiany.

Nie wystarczaa wszake sarna chciwo i dza podboj�w u ssiad�w. Nieszczcia, jakie spady na Woch�w, byy spowodowane w niemaym stopniu przez nich samych, zar�wno przez bdy nieprzewidu-jcych lubo ambitnych wadc�w, jak i wskutek niemonoci zjedno-

189

czenia wysik�w w rozczonkowanym kraju. Gdy w Europie Zachodniej ksztatoway si scentralizowane monarchie, opierajce si na caoci czy znacznej czci terytorium etnicznego, jak Francja lub Hiszpania, Wochy nie zdoay si upora z rozdrobnieniem. Wcale ywa w XIV w. idea jednoci woskiej zetlaa i stara si w wyniku rywalizacji wewntrznej. Jeeli nawet umoliwio to niebyway rozkwit kulturalny, zapocztkowanie jednego z najwikszych w dziejach przeomu, byo tragedi Woch, e musiay opaci go sw niezalenoci. I tak byy szczliwsze od tych narod�w, kt�re paday wr�d wzgardy i lekcewaenia.

Czterdziestolecie pokoju, przeznaczenie wysokich kwot na mecenat kulturalny czy bardziej rozkoszne ycie rozbroiy wikszo pastw woskich. Zamknite w drugiej poowie XV w. w wskim krgu spraw wewntrznych, Wochy nie odczuway potrzeby unowoczenienia i rozbudowy swych si militarnych. Wystarcza tradycyjny system kondo-tierski mimo coraz wydatniej wystpujcych jego stron ujemnych. Nieraz dochodzio do star pozorowanych, przy kt�rych strona mniej liczna czy zaskoczona uznawaa wyszo przeciwnika. Jedynie Wenecja dysponowaa rodkami, kt�re stawiay j w rzdzie �wczesnych potg militarnych. Znaczn ich cz musiaa wszake obraca na flot i obron swych posiadoci pozawoskich.

Tymczasem wanie w drugiej poowie XV w. zaszy w Europie Zachodniej wane zmiany w organizacji wojska. Wzroso znaczenie piechoty, kt�ra wyposaona w dugie piki czy halabardy albo w uki skutecznie zwalczaa zakut w zbroj jazd. Zdyscyplinowaniem i umiejtnoci wsp�dziaania wyr�niaa si zwaszcza piechota szwajcarska. Kantony szwajcarskie wynajmoway j r�nym pastwom; koszty najmu byy wszake wysokie i wizay si z nimi nieraz warunki polityczne, tote atwiej byo posugiwa si t piechot wadcom potnych, scentralizowanych pastw. Na zmian taktyki wojowania wpyno r�wnie rozprzestrzenienie si broni palnej. Jakkolwiek na razie bya to jeszcze bro mao skuteczna i niezbyt celna, wprowadzenie jej wymagao specjalnego ksztacenia onierza. Szczeg�lna rola przypada artylerii, zwaszcza gdy przez umieszczenie dziaa na lawecie rozwizano problem szybszego jego przenoszenia z miejsca na miejsce. Artyleria staa si niezbdnym wyposaeniem kadej armii, najwikszy za postp-pod tym wzgldem dokona si we Francji. Nie byo to bez znaczenia dla sukces�w francuskich z przeomu XV i XVI w. Zaopatrzenie armii w bro paln podnosio r�wnie koszty jej utrzymania. Niezbdna bya przy tym rozbudowa wasnego przemysu zbrojeniowego.

Wochy, kt�re w pocztkach XVI w. liczyy 11 min mieszkac�w, co stawiao je w rzdzie najludniejszych kraj�w Europy, byyby zdolne do wystawienia do licznych armii. Ich poziom techniczny by wszake tak niski, e pod wzgldem militarnym Wochy znajdoway si w niekorzystnym pooeniu wobec ssiad�w, tak e kada interwencja tych ssiad�w na P�wyspie Apeniskim moga pocign za sob jak najgorsze skutki. Z tych niebezpieczestw zdawa sobie chyba spraw Wawrzyniec Medyceusz, kt�ry z niepokojem ledzi rozw�j potgi Francji po zakoczeniu wojny stuletniej. Wprawdzie zgodnie z gwel-

190

fickimi tradycjami by on zwizany politycznie z Francj, stara si jednak nie dopuci do wcigania kr�la francuskiego w wewntrzne sprawy woskie. Tymczasem interwencja zbliaa si nieuchronnie. Gdy w 1481 r. wygali Andegawenowie, kr�lowie francuscy nie tylko objli po nich Prowansj, ale i ich pretensje do Neapolu. Nowy kr�l francuski Karol VIII uzna, e podporzdkowanie Woch przysporzy mu wikszych korzyci ni spory z Habsburgami o pastwo burgundzkie. Tote zgodzi si przekaza cesarzowi Maksymilianowi i jego synowi Filipowi Franche-Comte i Artois, by zapewni sobie spok�j z ich strony. Wszed te w porozumienie z Angli, a kr�lowi aragoskiemu Ferdynandowi odstpi Roussill�n, liczc, e zaspokoi to jego ambicje. Dziki tym ustpstwom Karol VIII spodziewa si nie tylko otworzy sobie wrota do Woch, ale moe nawet stan na czele wadc�w { chrzecijaskich, choby jako nowy w�dz krucjaty.

Z czasem miao si okaza, e rachuby odnoszce si do polityki Hiszpanii byy bdne. Niedawne poczenie kr�lestw Kastylii i Aragonii przez maestwo Izabeli i Ferdynanda wraz z zakoczeniem rekon-kwisty stao si bodcem do wzmoenia ekspansji hiszpaskiej. Wbrew oczekiwaniom francuskim nie skierowaa si ona ku Afryce, ale na tereny tradycyjnie zwizane z dworem aragoskim. Od 1458 r. w rku kr�l�w aragoskich znajdowaa si ju Sardynia i Sycylia. Wprawdzie Neapol pozostawa pod rzdami innej linii Aragoczyk�w, mona si byo jednak spodziewa, e choby ze wzgldu na Sycyli Ferdynand II Aragoski nie zgodzi si na opanowanie tego kr�lestwa przez Karola VIII. Konflikt francusko-hiszpaski wisia wic w powietrzu, a miejscem rozgrywki musia sta si P�wysep Apeniski.

Wystpienie francuskie uatwi wspomniany zatarg Ludwika Moro z kr�lem Ferrante i sojusz Mediolanu z Francj. Do Parya zwracali si te z probami o interwencj baronowie neapolitascy oraz wpywowy kardyna Giulio della Rovere, kt�ry mia nadziej, e przy pomocy francuskiej uda si doprowadzi do soboru, na kt�rym doszoby do obalenia jego przeciwnika Aleksandra VI. Nadszed wszake moment, kiedy sam Ludwik Moro zacz mie wtpliwoci co do sensu swej polityki i usiowa powstrzyma Karola VIII. W styczniu jednak 1494 r. umar Ferrante, nastpstwo za po nim obj jego syn Alfons II, znienawidzony przez baron�w. Papie Aleksander VI nada mu inwestytur i wszed z nim w sojusz — z myl o apanaach dla swej rodziny. Wtedy Karol VIII zdecydowa si interweniowa i podj walk o tron neapolitaski.

W poowie sierpnia 1494 r. Karol VIII z najemnikami szwajcarskimi i sw synn artyleri wkroczy do Piemontu, po czym bez oporu dotar do Pawii, gdzie spotka si z Ludwikiem Moro. Przybycie „barbarzyc�w" jakby pozbawio wadc Mediolanu skrupu�w. Wnet pozby si bratanka Gian Galeazza i uzyska dla siebie inwestytur na ksistwo. Tymczasem Francuzi posuwali si na poudnie. Pod naciskiem ich armii nastpca Wawrzyca, Piero de Mediei, zgodzi si nie tylko na przemarsz przez tereny Florencji, ale i spat wysokich kontrybucji (200 tys. floren�w) oraz na wpuszczenie garnizon�w francuskich do Pizy,

191

Livorno i paru innych twierdz. Ta upokarzajca kapitulacja przepenia czar niechci do Medyceuszy. Lud florencki przepdzi ich z miasta i powoa nowe wadze, kt�re odrzuciy zawarte porozumienie. W toku rokowa z przebywajcym ju we Florencji Karolem VIII w odpowiedzi na grob uycia dzia jeden z delegat�w florenckich, Pier Capponi, rzuci synne: „a my uderzymy w dzwony". Trudno stwierdzi, czy Karol VIII przelk si tego przypomnienia nieszpor�w sycylijskich, niemniej poszed na ustpstwa, godzc si zmniejszy kontrybucje i obiecujc wycofanie si z twierdz.

Z kolei Karol VIII dotar take bez oporu do Rzymu, jakkolwiek Aleksander VI zamkn si w Zamku w. Anioa i usiowa powstrzyma kr�la francuskiego przed wkroczeniem do witego Miasta. Chocia cz kardyna�w domagaa si pomocy francuskiej w zwoaniu soboru i usunicia oskaranego o symoni papiea, Karol VIII zadowoli si zapewnieniem sobie neutralnoci Borgii przy przemarszu wojsk francuskich przez terytorium Pastwa Kocielnego i pody do Neapolu. Tam w obliczu inwazji francuskiej Alfons II zrezygnowa ju z korony na rzecz swego syna Ferdynanda zwanego Ferrandino. Nie zdoa on jednak zorganizowa obrony i schroni si najpierw na wysp Ischia, a potem do Mesyny.

Neapol bez walki otworzy swe bramy przed Karolem VIII, kt�ry wkroczy do miasta 22 lutego 1495 r. Na tym skoczyy si jego sukcesy. Postpy bowiem Francuz�w wywoay powszechne zaniepokojenie we Woszech. Ju 31 marca zawarta zostaa w Wenecji wita Liga, w kt�rej skad obok Wenecji i Aleksandra VI weszli Ludwik Moro, cesarz Maksymilian oraz Ferdynand i Izabela. Nad wojskami francuskimi zawisa groba odcicia powrotu i w maju Karol VIII zdecydowa si opuci Neapol. Wojska Ligi pod wodz Franciszka II Gonzagi, ksicia Mantui, staray si powstrzyma Francuz�w pod Parm. 6 lipca doszo do bitwy w dolinie rzeki Taro pod Fornuovo. Nie przyniosa ona rozstrzygnicia, jakkolwiek wojska woskie staway w niej nadspodziewanie dobrze. Ostatecznie Wosi nie zdoali przeszkodzi armii Karola VIII w odwrocie i tylko cigali j a do Novary. Tymczasem Ferrandino bez wikszego trudu przy pomocy wojska hiszpaskiego pod komend Consalvo da Cordova odzyska Neapol, flota za wenecka opanowaa porty nad Adriatykiem. Za t pomoc Ferrandino musia Wenecji odstpi Otranto, Gallipoli i par innych port�w. Nowy kr�l Neapolu niedugo cieszy si tronem. Zmar w 1496 r. bezpotomnie i kr�lestwo obj jego stryj Fryderyk II (1496—1501).

Przemarsz Karola VIII przez P�wysep Apeniski i jego szybki odwr�t w dwojaki spos�b podziaay na wyobrani wsp�czesnych. Wielu Wochom wydawao si, e niepowodzenie francuskie byo wiadectwem odpornoci woskiej i e pojawienie si obcych wojsk na P�wyspie Apeniskim nie stanowio wydarzenia katastrofalnego dla kraju. Bardziej spostrzegawczy obserwatorzy, a zwaszcza obce dwory zwr�ciy wszake uwag na atwo, z jak przed kr�lem francuskim otwieray si bramy miast woskich, i na sab skuteczno woskich dziaa obronnych. W ich przekonaniu wyprawa Karola VIII bya dowodem, e

192

Wochy mona atwo opanowa, a w kadym razie mona atwo z nich wywie bogat zdobycz. Uderzajcy by wreszcie brak jednoci wr�d Woch�w. Zagroenie zewntrzne bynajmniej nie zjednoczyo wszystkich, lecz ujawnio aspiracje i pretensje partykularne. Tym bardziej te bezbronne okazyway si Wochy.

HIERONIM SAVONAROLA I CEZAR BORGIA

Byoby bdem przyjmowa, e wyprawa Karola VIII nie wstrzsna Wochami. Na jej tle szczeg�lnej doniosoci nabray dwie pr�by przeciwstawienia si panujcemu partykularyzmowi i obojtnoci na sprawy generalne. Jedna z nich podjta zostaa w imi reformy kocielno--moralnej, dla drugiej punktem wyjciowym byy zaoenia polityczne. Mimo ich niepowodzenia stanowi one wany moment w dziejach ksztatowania woskiej jednoci, tym waniejszy, e nastpiy tu przed podporzdkowaniem P�wyspu Apeniskiego obcej hegemonii.

Pierwsza pr�ba zwizana bya z dziaalnoci zakonnika Hieronima Savonaroli. Urodzi si on w Ferrarze w 1452 r. i zosta dominikaninem. Gdy znalaz si w klasztorze w. Marka we Florencji, zdoby sobie ogromny rozgos arliwoci kaznodziejsk. Uwaa bowiem, e B�g powoa go do uporzdkowania spraw ludzkich i kocielnych, tote miao pitnowa zar�wno rozkad moralny, jak bdy i winy wadzy wieckiej i duchownej. Gbokie wraenie wywoay wr�d ludu florenckiego jego proroctwa, zwaszcza gdy nastpia zapowiadana przez niego inwazja Francuz�w i upadek Medyceuszy. Savonarola sta si wtedy najwikszym autorytetem moralnym we Florencji i do niego zwr�cono si o rad, jaki ksztat naley nada ustrojowi pastwa. Florencja znajdowaa si w�wczas w pewnej izolacji, nie przyczya si do witej Ligi i wytrwaa w sojuszu z Karolem VIII, uatwiajc jego odwr�t. Tymczasem wanie okupacja francuska umoliwia Pizie oderwanie si od wymuszonego zwizku z Florencj. Odtd przez wiele lat g�wne wysiki dyplomatyczne i militarne Florencji byy obr�cone na przywr�cenie utraconej zwierzchnoci; chodzio o stworzenie warunk�w, w kt�rych realizacja tego celu przebiegaaby najsprawniej.

Dla Savonaroli byy to jednak problemy drugorzdne. Chcia stworzy organizacj spoeczestwa, kt�ra byaby najblisza ideaom ewangelicznym. Tote gdy we Florencji wysuwano z jednej strony postulat wikszej demokratyzacji ustroju, z drugiej za domagano si ugruntowania rzd�w oligarchicznych, Savonarola w swych kazaniach wypowiedzia si zdecydowanie za pierwszym rozwizaniem, groc bogaczom odwoaniem si do biedoty miejskiej. W atmosferze zbiorowej egzaltacji, kt�ra towarzyszya wystpieniom kaznodziei, wprowadzono ustr�j, w kt�rym tradycyjne demokratyczne formy florenckie przeplatay si ze wzorami weneckimi. Zasadniczym organem wadzy bya Wielka Rada, skadajca si z tych wszystkich obywateli, kt�rych krewni penili funkcje urzdnicze we Florencji i liczyli ponad 30 lat. Na 90 tys. mieszkac�w znaleziono takich uprawnionych 3200. Wielka Rada wybieraa spor�d siebie rad liczc 80 obywateli w wieku ponad 40 lat.

193

kt�ra jak senat wenecki miaa kierowa administracj i polityk Florencji. Zgodnie z sugestiami Savonaroli zmieniono system opodatkowania, wprowadzajc podatek dziesitego grosza od posiadanego majtku, oraz utworzono rodzaj banku dla ubogich, udzielajcego bezprocentowych poyczek (mons pietatis); zarazem ogoszone zostay przepisy prawne korzystne dla niewypacalnych dunik�w.

Te zmiany, w kt�rych odbijay si denia do poprawy pooenia uboszych warstw ludnoci i zapewnienia bardziej demokratycznych rzd�w, zbiegay si z surowym podporzdkowaniem ycia zasadom etyki chrzecijaskiej, interpretowanej w spos�b przypominajcy p�niejsze reguy kalwiskie, z podkreleniem element�w teokratycznych. Chrystus zosta obwoany kr�lem Florencji, reprezentantem za jego mia by Savonarola jako „gos Boga". Wprowadzono surow reform obyczaj�w. Ludno musiaa si wyrzec luksusowej odziey, ogranicza zabawy i handel, zrezygnowa z naladowania wzor�w pogaskich w sztuce i literaturze. Reakcja wic przeciwko libertynizmowi Medyceuszy obr�cia si i przeciwko humanistom. Niekt�rzy z nich ulegali og�lnej atmosferze. Gdy podczas karnawau 1497 r. doszo do spalenia publicznie na stosie obraz�w, ksiek i stroj�w uznanych za niemoralne, odbywao si to nie tylko przy asycie gawiedzi, ale i kilku wybitnych artyst�w. Zamiast na zabawy ludzie schodzili si na wsp�lne modlitwy i rozmylania nad zapowiadanym przez kaznodziej dniem sdu. Ich rozrzewnienie cigno nawet na nich przezwisko paks�w (piagnont), kt�rym obdarzano wszystkich zwolennik�w surowego dominikanina.

Jakkolwiek Savonarola odwoywa si niejednokrotnie do poj redniowiecznych, a w jego wystpieniach nie brak nawiza do poprzednich postulat�w reformatorskich, chocia stanowiy swoist reakcj na dominacj postaw wzorowanych na wiecie staroytnym z jego ideaami pikna i wykorzystania ycia, pogldy kaznodziei nie zamykaj si w krgu tradycyjnym. W gruncie rzeczy reprezentowa typ reformatora charakterystyczny dla XVI w., z jego deniami do zabstrzenia wymog�w etycznych i jednoczesnego zerwania z dotychczasow organizacj Kocioa. Jego teokracja przypominaa w niejednym organizacj przyszej gminy kalwiskiej, odrzucajc teokratyczne pretensje papiestwa. Susznie wic mona widzie Savonarol w gronie tych wielkich reformator�w, kt�rzy walczyli o modernizacj i odnowienie Kocioa. Podejmowana przez niego reforma miaa charakter integralny. Zmiany wprowadzone we Florencji rozpoczynay w jego przekonaniu proces, kt�ry obj mia cae Wochy i suy za przykad innym ludom: „Tak oto ty, ludu florencki, zapocztkowae reform caej Italii" — woa w jednym ze swych kaza. By wic przekonany, e B�g go powoa na odnowiciela Woch.

Savonarola nie zawaha si przeciwstawi papieowi Aleksandrowi VI i Kurii Rzymskiej. Otwarcie pitnowa grzechy „rzymskiego Babilonu". W odpowiedzi papie zabroni Savonaroli wygasza kazania. Dominikanin na kr�tko tylko zastosowa si do tego zakazu; gdy wznowi dziaalno kaznodziejsk, Aleksander VI oboy go ekskomunik.

194

Savonarola wprawdzie nie ugi si przed papieem, doszo jednak do rozamu wr�d jego zwolennik�w, kt�rzy nie mogli si zdoby na wypowiedzenie posuszestwa Rzymowi, Savonarola i bez tego mia sporo przeciwnik�w: naleeli do nich zwolennicy rzd�w oligarchicznych, zwani wciekymi (arrabiati), klienci Medyceuszy czy po prostu przeciwnicy narzucanych ogranicze. W tych warunkach groba Aleksandra VI rzucenia interdyktu na Florencj okazaa si skuteczna. Signoria zakazaa Savonaroli dalszego wygaszania kaza. Wtedy zazdroni o wpywy dominikanina franciszkanie podsunli projekt poddania si przez Savonarol pr�bie ognia. Mia on przej midzy dwoma palcymi si stosami i w ten spos�b wykaza swe posannictwo. Savonarola przyj t propozycj, w decydujcej wszake chwili zawaha si. Jakkolwiek ostatecznie deszcz przeszkodzi realizacji tej redniowiecznej weryfikacji, przeciwnicy Savonaroli skorzystali z tego niepowodzenia, by obr�ci przeciwko niemu opini publiczn. Doszo do rozruch�w, w kt�rych toku „wciekli" opanowali klasztor w. Marka i zdobyli decydujce wpywy w signorii. Savonarola zosta uwiziony, poddany procesowi, w kt�rym nie zabrako tortur i faszywych wiadk�w, po czym uznany zosta za heretyka. Oddany wraz z dwoma swymi uczniami Domenico Buonvicinim i Silvestro Maruffim w rce wadzy wieckiej zosta 23 maja 1498 r. powieszony, po czym spalony, a prochy jego i towarzyszy wrzucono do rzeki Arno, by nie stay si przedmiotem kultu. Zniszczeniu ulec miay wszelkie pamitki po nim, tote niewiele z nich mona znale dzisiaj w jego dawnej celi klasztoru w. Marka. W republice florenckiej zwyciya oligarchia arystokratyczna, kt�ra miaa si utrzyma do 1512 r.

195

Cztery lata - od wrzenia 1494 do maja 1498 r. — kiedy Savonarola kierowa sprawami florenckimi, pozostay wic tylko epizodem bez przyszoci. Pocztkowo reakcja przeciwko wprowadzonemu przez niego systemowi bya bardzo ostra. Z czasem wszake odrodzia si wiara w Savonarol jako gosiciela prawdy i cnoty. Nawet w Rzymie sprzedawano medale wybijane na jego cz, a lud oddawa corocznie hod jego pamici w miejscu mczestwa. Pod jego wpywem znalazy si nawet tak wybitne umysy, jak Micha Anio czy Machiavelli, kt�ry dostrzega w nim nie tylko prawodawc, ale i czowieka zdolnego utrwali we Florencji „nowy porzdek".

W tyme 1498 r. po bezpotomnej mierci Karola VIII tron francuski obj przedstawiciel linii walezyjsko-orleaskiej Ludwik XII. Ta zmiana miaa powanie powika sprawy woskie. Nowy monarcha nie tylko przej dawne pretensje do Neapolu, ale wystpi te z daniami przekazania mu spadku po babce Walentynie, c�rce Gian Gleazzo Viscontiego, kt�ra w 1389 r. polubia ksicia orleaskiego Ludwika. Na ni bowiem i jej potomk�w miao przypa nastpstwo w ksistwie mediolaskim w razie wyganicia mskich spadkobierc�w Viscontiego. Ludwik XII wda si w bezporednie ukady z papieem. Hiszpani i Wenecj i za pomoc r�nych obietnic doprowadzi do rozbicia witej Ligi. Wenecja miaa uzyska Cremon, Aleksander VI zadowoli si przyznaniem jego synowi Cezarowi Borgii ksistwa Va-lentinois w Delfinacie wraz z tytuem ksicym i- rk Charlotty d'Albret. siostry kr�la Nawarry. Ludwik Moro daremnie szuka pomocy u Fryderyka neapolitaskiego, nawet u Turk�w. Ich dywersja we Friuli nie przyniosa wikszych skutk�w, natomiast wojska francuskie pod dow�dztwem Mediolaczyka Gian Giacomo Trivulzio, kt�ry wkr�tce zosta gubernatorem ksistwa, zajy bez trudu Pawie, Wenecjanie za dotarli do Lodi. Ludwik Moro uciek do Niemiec, natomiast Ludwik XII odby 6 padziernika 1499 r. uroczysty wjazd do Mediolanu. Wkr�tce zwierzchnictwo francuskie uznaa r�wnie Genua.

Rzdy francuskie, wysokie podatki, bezwzgldno onierzy wywoay rycho niezadowolenie ludnoci, kt�re stara si wykorzysta Ludwik Moro. Naj on wojska w Szwajcarii i na kr�tko opanowa Mediolan. Ludwik XII za pomoc przekupstwa i zdrady dosta go wszake w swoje rce. Wysany do Francji, Ludwik Moro pozosta w niewoli do koca ycia (1508), natomiast kantony szwajcarskie wynagrodzi Ludwik XII za odstpienie ksicia Mediolanu przyznaniem hrabstwa Bellinzona.

Wznowienie walk przez Ludwika Moro nie pozostao bez wpywu na wydarzenia na poudniu. Dopiero po ostatecznym opanowaniu Mediolanu Ludwik XII zawar porozumienie z Hiszpanami w listopadzie 1500 r. w Granadzie. Tajny ukad przewidywa podzia Kr�lestwa Neapolu. Ludwik XII mia uzyska zwierzchnictwo nad Abruzj i Kampani, reszta miaa przypa Ferdynandowi. Gdy ukad ten uzyska aprobat papiea, Francuzi wtargnli wiosn 1501 r. do Kr�lestwa Neapolu. Jednoczenie w Kalabrii pojawili si Hiszpanie, kt�rych Fryderyk II nie znajc tajnego traktatu sam wpuci do twierdz jako sojusznik�w.

196

Gdy zorientowa si, e pad ofiar zmowy, skry si na Ischii, by wej w porozumienie z Ludwikiem XII i zrezygnowa na jego korzy z korony neapolitaskiej.

Porozumienie to naruszao warunki ukadu z Granady, tote wkr�tce doszo do wojny midzy rozbiorcami. Pocztkowo w lecie 1502 r. przewag mieli Francuzi, gdy jednak Hiszpanie uzyskali posiki, szala wojny przechylia si na ich stron. Zwycistwem pod Cerignola Hiszpanie otworzyli sobie bramy Neapolu, a gdy w�dz hiszpaski Consalvo pokona nad rzek Garigliano posiki francuskie, kapitulowaa Gaeta, ostatni punkt oporu francuskiego. Wosi walczyli po obu stronach. Pod Barlett doszo do synnego pojedynku 13 Woch�w w subie hiszpaskiej z tylu Francuzami, zakoczonego zwycistwem Woch�w, nad Garigliano za poleg w subie francuskiej Piero de Medici. W rokowaniach jednak na temat przyszoci ziem woskich gos Woch�w si nie liczy. W 1504 r. zawarty zosta w Lyonie rozejm midzy Hiszpani a Francj, na mocy kt�rego ksistwo Mediolanu mia otrzyma Ludwik XII, Ferdynand za pozosta we wadaniu Neapolem. Nie poczy go jednak z Sycyli, lecz utworzy z niego oddzielne wicekr�lestwo; na pierwszego wicekr�la powoany zosta Consalvo da Cordova.

W ten spos�b poudnie i znaczna cz p�nocnych Woch znalazy si we wadaniu dwu obcych dwor�w. Pozostae kraje woskie mogy cieszy si jeszcze wzgldn niezalenoci. Nieprzypadkowo wszake wanie na lata walk midzy Francuzami a Hiszpani przypada pr�ba stworzenia we Woszech rodkowych silnego, scentralizowanego pastwa. Podstaw jego miao sta si pastwo papieskie, a denie to Stara si zrealizowa Cezar Borgia.

Pastwo Kocielne, jak i inne modernizujce si pastwa woskie, starao si przezwyciy partykularyzm pojedynczych tyran�w i stworzy silny orodek centralnej wadzy, zdolnej podporzdkowa sobie wszystkich. Podobnie jak jego poprzednicy, papie Aleksander VI wiza te cele z zapewnieniem swej rodzinie dominujcej pozycji. Polityka Ludwika XII w jego przekonaniu uatwiaa realizacj tych zamierze, tote zdecydowa si na wsp�dziaanie z kr�lem francuskim w zamian za poparcie udzielone jego synowi. Pierwszym etapem miao by podporzdkowanie Cezarowi Romanii. W 1498 r. Cezar zrzek si piastowanej poprzednio godnoci kardynalskiej. Wkr�tce potem zosta, jak wspomniano, ksiciem Valentinois i gonfalonierem papieskim. W walce z prze-, ciwnikami nie cofa si przed uyciem adnych rodk�w: r�wnie dobre byy dziaania wojskowe, jak podstpne wizienie czy tracenie bez sdu. Gdy papie ogosi, e wszyscy panowie w Romanii i Marchii, kt�rzy ?• nie pac nalenego Kocioowi czynszu, zostaj pozbawieni swych !,' posiadoci. Cezar wykona bezwzgldnie to zarzdzenie. Najpierw pady zz Imola i Forli. bronione przez Katarzyn Sforza, p�niej Pesaro, Rimini J. i Faenza. Nastpnym obiektem miaa si sta Toskania. W lecie 1501 r. wojska Borgii opanoway terytorium Sieny, Florencja jednak dziki poparciu Ludwika XII zdoaa ochroni si przed grocym niebezpieczestwem. Wobec tego Cezar wszed w sojusz z Ercole d'Este.

197

ksiciem Ferrary, kt�rego syna polubia c�rka Aleksandra VI, Lukrecja Borgia, jako swego trzeciego ma (po uniewanieniu pierwszego maestwa z Janem Sforz z Pescary i zamordowaniu Alfonso di Bisceglie, naturalnego syna Alfonsa neapolitaskiego). Sojusz ten pozwoli mu na zdobycie w 1502 r. ksistwa Urbino i Camerino, zarazem jego kondotier zaj nalece do Florencji Arezzo. Wtedy to wanie wzi udzia w poselstwie do Cezara Borgii Machiavelli, by znale pierwowz�r swego Ksicia.

Sukcesy Borgii budziy niepok�j wr�d ssiad�w i zausznik�w. Zdoa wszake opanowa nawet bunt kondotier�w, z kt�rymi rozprawi si bezwzgldnie. cign ich podstpnie do siebie, by ich uwizi i kaza podusi. Cezar widzia si panem rodkowych Woch, gdy niepowodzenia Francuz�w w Neapolu zawayy i na losach Borgi�w. Aleksander VI zmar, zanim zdoa si porozumie z Hiszpanami (podobno od przygotowywanej przez siebie dla jednego z przeciwnik�w trucizny), papieem za obrano wkr�tce wrogiego Borgiom kardynaa della Rovere, kt�ry przybra imi Juliusza II. Zaamay si plany Cezara Borgii. Juliusz II zwr�ci jego zdobycze poprzednim wacicielom albo przej je sam. Cezar daremnie szuka pomocy u Hiszpan�w w Neapolu. Wiziony tam przez Conzalvego, zdoa zbiec i znale schronienie u rodziny swej ony w Nawarze, gdzie zmar w 1507 r.

198

Historycy nie s pewni, czy Cezarem Borgi kierowaa jaka szersza idea polityczna. Niemniej w warunkach powszechnej inercji usiowa na kluczowym terenie stworzy silny orodek pastwowy. Trudno w tym nie dostrzec denia do takiego przeksztacenia struktury politycznej P�wyspu Apeniskiego, kt�ra by go zabezpieczya przed dalszym uzalenieniem przez obce potgi.

WALKI O PANOWANIE W P�NOCNYCH WOSZECH

Wstpienie na tron papieski Juliusza II (1503- 1513) nie pocigno bynajmniej za sob zasadniczych zmian polityki prowadzonej przez gow Kocioa. Juliusz II kontynuowa w gruncie rzeczy denia swego poprzednika, uwaajc, e dla pozycji Kocioa nie jest bez znaczenia, by papie dysponowa dostateczn potg wieck. R�nio go od wielu poprzednik�w i nastpc�w to, e daleki by od nepotyzmu. Czu si przede wszystkim politykiem i wadc, musia wszake to, co Aleksander VI realizowa przy pomocy swego syna, wykonywa sam, stajc nawet na czele wojska. Nie aowa zreszt rodk�w i na rozbudow Rzymu, liczcego wtedy ok. 100 tys. mieszkac�w. W otoczeniu jego pojawili si znakomici architekci i artyci, kt�rzy walnie przyczynili si do nadania Wiecznemu Miastu charakteru kulturalnej stolicy Italii.

Obok Pastwa Kocielnego jedynie Rzeczpospolita Wenecka tworzya silny organizm zdolny do samodzielnej, ekspansywnej polityki. Staa ona w�wczas u szczytu swej potgi. Nie zaniedbaa adnej okazji, by powikszy zasig zalenych od siebie ziem woskich. Do zdobyczy w Apulii i Lombardii doszy Cervia i Rawenna, zajte w czasie, gdy Cezar Borgi podporzdkowywa sobie Romanie. Wpywy Wenecji sigay a do Toskanii: dziki jej poparciu bronia swej niezalenoci od Florencji Piza. Z powodzeniem toczya take Wenecja w 1508 r. wojn z cesarzem Maksymilianem, kt�remu odm�wia zgody na przemarsz wojsk przez swe terytoria. W�dz wenecki Bartolomeo d'Alviano pokona wojska habsburskie i zaj Ponderone, Gorycj, Triest i Fiume, odcinajc cesarza od Adriatyku.

Wanie te sukcesy, kt�re dowodziy, e Rzeczpospolita Wenecka jest prawdziw potg w tej czci Europy i e moe zapewni niezaleno przynajmniej czci terytori�w woskich, obudziy zawi ssiad�w i skoniy ich do planowania rozbioru Rzeczypospolitej. Niedawno Wenecja przyoya rk do podobnego rozbioru ksistwa Mediolanu. Po 10 latach pocignicie to okazao si powanym bdem politycznym, za kt�ry musiaa zapaci i Rzeczpospolita, i cae Wochy.

Inicjatywa rozbioru wysza zar�wno ze strony woskiej, jak i potg europejskich. Juliusz II, kt�ry w 1506 r. obali signorie w Perugii i Bolonii, zamierza odebra utracone obszary Romanii. Poniewa byo to moliwe tylko przy wsp�dziaaniu innych pastw, zabiega o stworzenie ligi antyweneckiej. I bez tej zachty do rozprawy z Wenecj szykowa si Ludwik XII i Maksymilian I. kt�rzy 10 grudnia 1508 r. zawarli lig w Cambrai. Przystpi do niej rycho Juliusz II. rzucajc

799

ekskomunik na Wenecje, a take Hiszpania, Anglia, Wgry Jagiellon�w oraz Sabaudia, Ferrara, Mantua i Florencja. Jedynie Turcja zachowaa podziwu godn w tych warunkach powcigliwo. Terytoria ldowe Wenecji miay zosta jej odebrane i podzielone miedzy sojusznik�w. By to chyba pierwszy w dziejach nowoytnej Europy tego rodzaju grabieczy zwizek, kt�rego jedynym uzasadnieniem bya ch zniszczenia silnego ssiada i obowienia si jego bogactwem. Przed Wenecj staa groba cakowitej ruiny: nawet zgromadzone w niej zasoby pienine niewiele mogy zdziaa, gdy bankierzy florenccy suyli pomoc czonkom ligi w zamian za przyspieszenie zakoczenia wojny z Piz.

Przebieg wojny zapowiada pocztkowo realizacj tych plan�w. Wojska francuskie zaday oddziaom weneckim cik klsk pod Agna-dello, po czym szybko zajy prawie ca Lombardi weneck. W tyme czasie ksi Ferrary opanowa Polesine di Rovigo, markiz Mantui Lonatto. Hiszpanie Trani w Apulii. Maksymilian za utracone w poprzednim roku ziemie. W Weronie, Vicenzy, Padwie i na innych terenach szlacheccy malkontenci wystpili przeciwko Rzeczypospolitej Weneckiej.

W tej dramatycznej sytuacji Wenecja okazaa wszake nieoczekiwan odporno i hart ducha. Do walki z najedcami i ich szlacheckimi poplecznikami porway si masy chopskie z terraferma, kt�rym szczeg�lnie daa si we znaki bezwzgldno obcego onierza. By moe przeciwstawiay si w ten spos�b r�wnie moliwociom powrotu dawnego, komunalnego systemu, bardziej dla nich dokuczliwego ni zwierzchno Wenecji. Warto te podkreli, e szczeg�lnie zajadle walczyli chopi na tych terenach, kt�re byy zagroone panowaniem habsburskim, np. we Friuli. Odzyskana Padwa dzielnie przetrwaa oblenie wojsk cesarskich. Jednoczenie dyplomacja wenecka za cen poowicznych ustpstw zdoaa rozbi gron koalicj. Papieowi odstpia wic Wenecja sporne obszary Romanii, Ferdynandowi hiszpaskiemu porty w Apulii, Francuzom Cremon. Z powodzeniem natomiast rozprawia si armia wenecka z markizem Mantui, kt�ry znalaz si w niewoli, odebraa Vicenz, Belluno, Friuli, a take Polesine, jakkolwiek atak floty weneckiej na Ferrar zaama si pod ogniem artylerii ksicia d'Este. Ostatecznie Wenecja zdoaa utrzyma wikszo swych.terytori�w, co zawdziczaa postawie przewaajcej czci mieszkac�w. Niestety, upojone sukcesem wadze Rzeczypospolitej nie zadbay o przeprowadzenie zmian ustrojowych, kt�re unowoczeniyby organizacj pastwa. Wszystko powr�cio do dawnych norm., co nie pozostao bez negatywnego wpywu na dalsze moliwoci odegrania przez Wenecj roli ostatniego obrocy „wolnoci woskich". Polityka wenecka staa si zreszt bardziej ostrona, tracc sw ekspansywno.

Nie bez znaczenia dla poprawy pooenia Wenecji bya zmiana polityki Juliusza II, kt�ry poniewczasie dostrzeg niebezpieczestwa pynce dla P�wyspu Apeniskiego z likwidacji najsilniejszego pastwa woskiego. Przyspieszyo to zawarcie pokoju midzy Pastwem Kocielnym a Wenecj 24 lutego 1510 r. Juliusz II nie tylko odzyska obszary

200

Romanii, ale zapewni take wolno handlu i nawigacji na Adriatyku dla Pastwa Kocielnego i zabezpieczy przywileje Kocioowi w Rzeczypospolitej. Pok�j ten umoliwi wszake Juliuszowi II ryche zawarcie sojuszu z Wenecj oraz Hiszpani (w zamian za inwestytur dla Ferdynanda w Neapolu), skierowanego przeciwko Francji i jej poplecznikom. Powstaa w ten spos�b okazja do wcielenia terytori�w ksicia d'Este do Pastwa Kocielnego. Papie rzuci wic ekskomunik na ksicia i na czele armii zdoby Moden i Mirandol, gdzie sam pierwszy wdziera si na mury. Byy to jednak sukcesy kr�tkotrwae i niebawem wojska francuskie przeniosy dziaania na obszar Pastwa Kocielnego. Zarazem z inicjatywy Ludwika XII zebra si sob�r w Pizie w 1511 r., kt�ry mia przygotowa reform Kocioa, a przede wszystkim usun z tronu Juliusza II. Papie odpowiedzia na to interdyktem na Florencj i Piz oraz zorganizowaniem formalnej ju Ligi witej, z udziaem Wenecji i Hiszpanii przeciwko Francji. Walczya ona pod rzuconym przez Juliusza II hasem „precz z barbarzycami" („fuori i barbari"), co jednak ograniczao si do Francuz�w, skoro w Lidze znalaza si Hiszpania i zacigano do niej wojska szwajcarskie. W sprawach kocielnych mia si wypowiedzie zwoany na 1512 r. sob�r lateraski.

Pocztek walk nie ukada si najlepiej dla witej Ligi. Wojska jej poniosy klsk w krwawej bitwie pod Rawenn 11 kwietnia 1512 r. Zgin jednak doskonay w�dz wojsk francuskich. Gaston de Foix, a straty Francuz�w byy tak znaczne, e nie zdoali si oprze nowym kontyngentom z Wenecji i Szwajcarii. Wojska Ludwika XII musiay wic opuci Mediolan i Lombardi, a wadz nad ksistwem obj syn Ludwika Moro, Maksymilian Sforza. Nastpio cakowite zaamanie panowania francuskiego w p�nocnych Woszech, take cesarz Maksymilian wycofa si z dalszej walki, zawierajc rozejm z Wenecj. Wojska papieskie opanoway Parm i Piacenz, Szwajcarzy zajli Lo-carno i Valtellin, nawet Genua obalia panowanie francuskie. Jednoczenie wojska hiszpaskie wtargny do Toskanii i w okrutny spos�b zupiy Prato, gdzie ofiar rzezi miao pa 4 tys. mieszkac�w. Postrach pad na Florencj, wyczerpan finansowo i militarnie po dugotrwaej wojnie z Piz. Mianowany niedawno doywotnim gonfalonierem Pier Soderini musia p�j na wygnanie, wadz za pod naciskiem hiszpaskim przejli Medyceusze. Florencj mieli teraz rzdzi kardynaowie Julian i Jan Medyceusze; ostatni zwaszcza nie waha si przed surowymi represjami wobec zwolennik�w republiki. Uczestnicy soboru W Pizie znaleli w kocu schronienie w Lyonie, nie zdobywajc si ju na wiksz dziaalno.

mier Juliusza II i rozpoczcie pontyfikatu przez Jana Medyceusza, kt�ry przybra imi Leona X (1513- 1521), niewiele wpyny na zmian sytuacji. Mimo oderwania Wenecjan od Ligi Ludwik XII nie uzyska sukces�w we Woszech. Wojn o Mediolan kontynuowa wszake jego nastpca Franciszek I z innej linii Walezjuszy. Wkr�tce po objciu tronu zdoa on z 20 tys. ludzi przej trudno dostpne doliny alpejskie i w bitwie pod Melegnano (Marignano) w dniach 13 i 14 wrzenia 1515 r. rozbi niepokonane dotychczas wojska szwajcarskie, nie bez po-

201

mocy weneckiego sprzymierzeca. Kawaleria wenecka bowiem zadaa decydujcy cios stawiajcym twardy op�r Szwajcarom.

Bitwa pod Melegnano zmienia radykalnie sytuacj w p�nocnych Woszech. Szwajcarzy wycofali si z dalszej aktywnej roli na tym terenie, Maksymilian Sforza za zgodzi si ustpi swe ksistwo Franciszkowi I w zamian za doywotni pensj. Genua musiaa zn�w uzna dominacj francusk, papie przysta na odstpienie Parmy i Piacenzy ksistwu mediolaskiemu, Modeny za domowi d'Este. Woln rk w p�nocnych Woszech zostawi Franciszkowi I take nowy wadca Hiszpanii, Karol I Habsburg, kt�ry w traktacie w Noyon z 1516 r. potwierdzi warunki rozejmu z 1504 r. Wreszcie cesarz Maksymilian wycofa si z wojny z Wenecj, pozostawiajc pod jej panowaniem obszary zdobyte na terraferma. W jego rokowaniach z Wenecj poredniczyo przez pewien czas poselstwo polskie.

Kr�tki okres pokoju wykorzysta najlepiej Leon X. Franciszek I uzna zmiany wprowadzone we Florencji, popar pretensje papieskie do Urbino i zawar konkordat, zapewniajcy szerokie uprawnienia kr�lowi w odniesieniu do kleru i Kocioa we Francji (1516 r.). Leon X zaj si wtedy uporzdkowaniem spraw Pastwa Kocielnego. Przyczy do niego ponownie Umbri, podporzdkowa Perugi, usun lokalnych tyran�w z Marchii. Jednoczenie rozwin na niebywa poprzednio skal mecenat artystyczny i naukowy. Przez Rzym przewinli si za jego pontyfikatu najwybitniejsi �wczeni woscy artyci i pisarze. Nawet sekretarzem papiea by synny humanista Pitro Bembo. Tutaj powstaway najznakomitsze dziea, budzce powszechny podziw. Rzym renesansowy przeywa swe szczytowe lata, m�wi si nawet o dobie Leona X, kiedy woskie ycie artystyczne i intelektualne osigno poziom niebyway poprzednio. Odbywao si to w atmosferze zbytku i korzystania z uciech ycia, dalekich od cn�t ewangelicznych.

Sprawami Kocioa zajmowa si sob�r lateraski (1513—1517). Spodziewano si po nim, e podejmie oczekiwane od czasu wielkich sobor�w dzieo reformy. Nad papieem Medyceuszem i jego otoczeniem ciya jednak pami o Savonaroli. Tote sob�r bardziej stara si podtrzyma istniejce stosunki ni wprowadza zmiany. Odg�rna reforma Kocioa zawioda. Nic dziwnego, e wkr�tce po zakoczeniu obrad soboru wystpi ze swymi tezami Luter.

Tymczasem dojrzewa konflikt midzy Karolem Habsburgiem a Franciszkiem I; miejscem rozgrywki miay sta si zn�w Wochy. W 1519 r. Karol uzyska po mierci dziadka tron cesarski. Jako cesarz i kr�l Hiszpanii mia nie spotykane od dawna moliwoci zdobycia dominujcej pozycji w Europie. Odpowiadao to jego koncepcjom uniwersalistycz-nym. Sprawy woskie na tym tle kurczyy si do rozmiar�w drugorzdnych, chocia nieobojtnych dla walki o hegemoni. Karol V musia bowiem dba o zapewnienie sobie swobodnej komunikacji midzy terenami cesarstwa a krajami nalecymi do korony hiszpaskiej. Niezbdne do tego byo opanowanie p�nocnych Woch. Do realizacji tych cel�w stara si natomiast nie dopuci Franciszek I, obawiajc si okrenia Francji posiadociami Habsburga. Kluczowym punktem

202

stawao si w rezultacie ksistwo Mediolanu. Warto doda, e wr�d najbliszych doradc�w Karola V znajdowa si doskonay znawca spraw woskich, Piemontczyk Mercurino da Gattinara.

Dziaania wojenne rozpoczy si w 1521 r. uderzeniem francuskim w Luksemburgu i Nawarze. Wkr�tce okazao si, e po stronie Karola V stan zar�wno kr�l angielski Henryk VIII, jak papie Leon X, a nawet Wenecja, zaniepokojona postpami Turk�w nad rodkowym Dunajem. Wojska niemieckie i hiszpaskie zalay Lombardi, a w 1522 r. zaday w bitwie pod Bicocca koo Mediolanu porak znajdujcym si na subie francuskiej Szwajcarom. Przesdzio to o losach ksistwa. Tron w Mediolanie uzyska brat Maksymiliana, Franciszek II Sforza. Ponownie uniezalenia si te od Francuz�w Genua. Gdy na stron cesarza przeszed wielki feuda francuski, konetabl Karon Burbon, Karol V m�g cakowicie usun wojska Franciszka I z Woch.

Pozycja cesarza staa si tym silniejsza, e po mierci Leona X konklawe wybrao na papiea dawnego preceptora Karola V, Hadriana Dedela z Utrechtu, ostatniego papiea nie-Wocha do 1978 r. Pontyfikat Hadriana VI trwa jednak zbyt kr�tko, by zdoa on zrealizowa swe najwaniejsze zadanie — reform Kocioa. Nastpca Hadriana, Julian Medyceusz, kt�ry przybra imi Klemensa VII (1523-1534), powr�ci do polityki Leona X.

Nieudana inwazja wojsk cesarskich na Prowansj uatwia tymczasem podjcie kontrofensywy przez Franciszka I. W padzierniku 1524 r. wojska francuskie zn�w zawadny Mediolanem, rozbite za wojska cesarskie zamkny si w Pawii. obleganej przez Francuz�w. Po trzech miesicach obleni doczekali si odsieczy, kt�r przyprowadzi Ferdynand Franciszek d'Avalos, markiz Pescary. W toku bitwy pod Pawi, 24 lutego 1525 r., wojska francuskie zostay wzite w dwa ognie przez nadchodzce posiki i garnizon Pawii i doznay cakowitej klski. Sam Franciszek I dosta si do niewoli. Wiziony w Madrycie, podpisa tam w styczniu 1526 r. traktat pokojowy, kt�ry zdawa si realizowa wszelkie plany Karola V. Franciszek I wyrzeka si pretensji do ziem woskich, godzi si odda ca Burgundi, a w zastaw przysya swych dwu syn�w.

SACCO DI ROMA I KONGRES W BOLONII

Gdy wydawao si, e Wochy znalazy si cakowicie na asce i nieasce cesarza, sytuacja midzynarodowa ulega gruntownej zmianie. Bij W bitwie pod Mohaczem poleg Ludwik Jagielloczyk i po objciu ^rt tronu czeskiego i wgierskiego przez Ferdynanda Habsburgowie musieli si zmierzy ze stojc u szczytu potgi militarnej Turcj. Jednoczenie odwr�cili si od Karola V jego dotychczasowi sojusznicy, zaniepokojeni sukcesami, kt�re naruszay r�wnowag si w Europie i groziy zdobyciem hegemonii we Woszech przez Habsburga. Zar�wno wiec Wenecja, jak i Franciszek II Sforza nawizali kontakt z regentk Francji w dobie niewoli Franciszka I, Ludwik Sabaudzk, i pr�bowali pozyska markiza Pescary obietnic tronu neapolitaskiego. Ten jednak

203

nie tylko uwizi kanclerza Sforzy, Gerolamo Morone, wysanego dla przeprowadzenia odpowiednich rokowa, ale i zaj wszystkie niemal twierdze lombardzkie. Dopiero mier Pescary i powr�t Franciszka I do Francji oraz ogoszenie przez niego traktatu madryckiego za wymuszony uatwiy ostateczne porozumienie. 22 maja 1526 r. zawizana zostaa w Cognac nowa Liga wita, do kt�rej obok Francji, Wenecji i Mediolanu przyczy si te papie Klemens VII i Florencja.

Bystry obserwator sytuacji woskiej Jan Dantyszek, pose dworu polskiego, nie ywi zudze co do moliwoci sojusznik�w. ..Cae Wochy wzdychaj do wolnoci — pisa do Bony — jednak wedug mego zdania powinna Wasza Kr�lewska Mo ostronie postpowa i nie miesza si do tych zaburze. Ta rozgrywka nie ma jeszcze koca, a siy cesarza nie s jeszcze tak osabione, jak to wielu przypuszcza, e ju nic wicej nie zdoa uczyni".

Liga prowadzia dziaania wojenne powoli i nieudolnie, tymczasem Karol V znalaz poparcie we Woszech (np. w ksistwie Ferrary) i przy pomocy szlachcica tyrolskiego Jerzego Frundsberga zacign 12 tys. luteraskich landsknechtow. Przeszli oni nie bronione przecze alpejskie i pod Borgoforte koo Mantui rozbili wojska Ligi. dowodzone przez Franciszka Mari della Rovere, ksicia Urbino. Niepatne wojska niemieckie, sfanatyzowane i niezdyscyplinowane, posuway si na Rzym i poczyy si z Hiszpanami pod komend Karola Burbona. Tymczasem zmar raony apopleksj Frundsberg, a Karol Burbon pad w czasie szturmu 6 maja 1527 r.

Sacco di Roma: lancknechci parodiuj orszak papieski

204

Wieczne Miasto znalazo si w rku pozbawionego dow�dztwa o-dactwa. Landsknechci zabrali si natychmiast do wymierzania sprawiedliwoci „wszetecznicy babiloskiej". Ten „sd Boy" trwa do wrzenia. onierze rabowali i niszczyli skarby i dziea zbierane tutaj przez dugie lata, nie ostaway si przed nimi kocioy i klasztory, a mieszkacy naraeni byli na mordy i gwaty, od kt�rych nie byli wolni nawet najwysi dostojnicy miejscy czy kocielni. Wanie za nich targowano najwiksze okupy. Sacco di Roma pooyo kres wietnoci renesansowego Rzymu.

Jakkolwiek powszechne byy gosy oburzenia na ten akt barbarzystwa, nikt nie przybywa z pomoc. Papie Klemens VII chroni si w Zamku w. Anioa, skd jak wizie m�g spoglda na rosnce spustoszenie. Nie interweniowa ksi Urbino. chocia jego armia znajdowaa si nie opodal Rzymu i miaby do czynienia z przeciwnikiem cakowicie zdemoralizowanym. Wenecjanie skorzystali z okazji i zajli Cervi i Rawenn, ksi Ferrary opanowa Moden. We Florencji sacco di Roma uznane zostao za spenienie proroctw Savonaroli. Lud ponownie obali Medyceuszy i ustanowi rzdy republikaskie, przywracajc instytucje powoane wedug wskaz�wek dominikanina. Dusz rzdu sta si Niccolo Capponi, zwolennik i czciciel Savonaroli.

Rozbudzon niech do Karola V stara si wykorzysta Franciszek I. Jego armia, liczca ok. 30 tys. ludzi pod komend weterana wojen woskich Lautreca i wspomagana przez flot admiraa genueskiego Andrea Dori, przemaszerowaa przez P�wysep Apeniski. Francuzi przezornie ominli opanowany przez landsknecht�w Rzym i w lecie

1528 r. zaczli oblenie Neapolu, spod kt�rego Doria przepdzi flot hiszpask. Na tym jednak skoczyy si sukcesy. Doria przeszed na stron Karola V, kt�ry obieca uszanowa wolnoci Genui i jej rzdy oligarchiczne, natomiast armi francusk dotkna zaraza, kt�ra ju poprzednio pustoszya miasta woskie. Sam Lautrec pad jej ofiar, a zdziesitkowani Francuzi w sile ok. 5 tys. z trudem opucili Itali. Karol V, kt�rego gnbiy kopoty finansowe, a swobod poczyna hamoway napicia religijne w Niemczech, skorzysta z tego niepowodzenia Franciszka I, by doprowadzi do zawarcia pokoju. W lecie

1529 r. podpisane zostay ukady pokojowe: w Cambrai z kr�lem Francji, a w Barcelonie z papieem. Franciszek I wyrzeka si zn�w wszelkich pretensji do ziem woskich, wcznie z Asti. Natomiast Klemens VII zobowiza si do koronacji Karola V na cesarza oraz nadania mu inwestytury na Kr�lestwo Neapolu. W zamian mia obiecany zwrot terytori�w zabranych przez Wenecj i Ferrar podczas sacco di Roma oraz przywr�cenie wadzy Medyceuszy we Florencji.

Zakoczy si wic okres wzgldnej r�wnowagi midzy walczcymi o wpywy we Woszech potgami. Hegemonia Habsburga zostaa ugruntowana. Jak dalece ograniczona bya niezaleno pastw woskich, wiadczy kongres w Bolonii, kt�ry odby si na przeomie 1529 i 1530 r. Obok cesarza i papiea zjechali si na wadcy lub przedstawiciele wszystkich niemal pastw woskich. Wr�d obcych poselstw przygldajcych si triumfowi cesarza byo i poselstwo polskie. O nowym po-

205

rzdku we Woszech decydowa dyktat cesarski. Dom sabaudzki za poniesione straty spowodowane naruszeniem jego neutralnoci otrzyma Asti. Franciszek Sforza grub sum pienin musia okupi inwestytur na ksistwo Mediolanu. Wenecja oddaa swe zdobycze Pastwu Kocielnemu oraz resztki posiadoci w Apulii Kr�lestwu Neapolita-skiemu, tj. cesarzowi. Sp�r o pastwo ksit d'Este rozstrzygn Karol V przekazujc Alfonsowi d"Este Modene i Reggio jako inwestytur cesarsk, a Ferrar jako lenno Kocioa. W Genui signoria miaa pozosta w rku Andrea Dorii. 23 grudnia 1529 r. zawarta zostaa „wieczna liga", wica pastwa woskie i papiea z Karolem V i Ferdynandem austriackim, kr�lem Czech i Wgier. Zakoczya obrady koronacja Karola przez Klemensa VII elazn koron na kr�la Woch 22 lutego 1530 r. oraz w dwa dni p�niej na cesarza w kociele San Petronia w Bolonii.

Na stanowisko pastw woskich pewien wpyw wywieraa groba najazdu tureckiego. Wanie w 1529 r. Turcy zostali odepchnici spod bram Wiednia, kt�rego opanowanie mogo przesdzi o losach P�wyspu Apeniskiego. W tych warunkach wsp�dziaanie z Habsburgami byo koniecznoci. Niemniej zar�wno zjazd boloski, jak i ceremonie koronacyjne stanowiy pr�b nawrotu do czas�w redniowiecza. Sakra papieska nadana Karolowi V we Woszech miaa przywr�ci dawny autorytet cesarza, zapewni realizacj jego zasadniczych funkcji: utrzymywania pokoju w chrzecijastwie, poskromienia walk religijnych i przywr�cenia jednoci Kocioa, wreszcie kierownictwa w walce z niewiernymi. Wkr�tce okazao si, e byy to tylko marzenia, nie przystosowane do rzeczywistoci. Trwae pozostao tylko ujarzmienie rozbitych wewntrznie Woch, dokonane w imi uniwersalistycznych zaoe. Ffaz jeszcze potwierdzio si. e idea cesarstwa bya sprzeczna z wszelk myl zjednoczenia Woch.

Wolnoci woskich bronia jeszcze Republika Florencka. Gonfalonier Niccolo Capponi pr�bowa wprawdzie nawiza porozumienie z cesarzem i papieem, zdecydowana jednak wikszo ludnoci odrzucaa moliwo powrotu Medyceuszy. Mimo rozpaczliwego pooenia Florencja postanowia si broni przed narzuceniem jej wadc�w i systemu rzd�w. Na wodza swych wojsk powoaa kondotiera Malateste Baglioniego, wywodzcego si z rodu tyran�w Perugii. Przeprowadzono gorczkowe prace fortyfikacyjne, projektowane przez samego Michaa Anioa. Tymczasem ju w padzierniku 1529 r. pojawiy si opodal miasta ponad 30-tysiczne wojska pod komend zbiegego z Francji ks. Filiberta Oraskiego. Florentyczycy zdolni byli przeciwstawi im ledwo 13 tys. ludzi, g�wnie z milicji pieszej zaciganej spor�d chop�w. Mimo to rachuby wodza cesarskiego, e wymusi kapitulacj bombardowaniem i niszczeniem majtnoci wiejskiej, okazay si przedwczesne. Wr�d Florentyczyk�w znalaz si miay dow�dca, prochmistrz Francesco Ferrucci, kt�ry z powodzeniem kierowa wycieczkami na przeciwnika i zdoa nawet odzyska na pewien czas Volterre. Jemu te przekazano dow�dztwo, gdy okazao si, e kondotier Baglioni myli przede wszystkim o odzyskaniu signorii w Perugii. Ferrucci pr�bowa prze-

206

ama blokad, groc miastu wygodzeniem, w decydujcej jednak bitwie pod Gavinana poni�s klsk, jakkolwiek pad w niej ks. Filibert Oraski. Wzity do niewoli Ferrucci zosta zasztyletowany przez pokonanego poprzednio przez siebie kondotiera.

Wadz nad wojskiem odzyska zn�w Baglioni. chocia sw postaw przyczyni si do klski Ferrucciego. Signoria wzywaa nadal lud do walki, Baglioni jednak poleci wyda jeden z bastion�w w rce nieprzyjaciela i skierowa dziaa na miasto. Pod t presj Florencja skapitulowaa 12 sierpnia 1530 r. Miasto musiao zapaci kontrybucj oblegajcej armii, Medyceusze wracali z wygnania, Karol V za obieca konstytucj, kt�ra „miaaby zapewni zachowanie wolnoci".

Wprawdzie Florencja nie zostaa wydana na up odactwu, niemniej jej straty byy ogromne. Zgino ok. 8 tys. ludzi, zniszczone doszcztnie zostay okolice podmiejskie, nastpia ruina finansowa. Na dobitek z obozu oblegajcych przeniosa si do miasta zaraza, kt�ra zdziesitkowaa ludno. Zwolennicy Medyceuszy, kt�rzy przejli wadz w swoje rce, nie cofnli si przed surowymi represjami wobec przeciwnik�w. Szeciu przyw�dc�w zostao straconych, inni poszli na wygnanie. Nie udao si te utrzyma tradycyjnej formy rzd�w: po kr�tkich wahaniach Karol V przychyli si do ycze Klemensa VII. W 1531 r. absolutnym panem Florencji zosta naturalny syn Wawrzyca Wspaniaego, Aleksander ks. Urbino. Balia florencka potwierdzia t decyzj, znoszc zarazem signori i urzd gonfaoniera.

Z upadkiem Republiki Florenckiej zakoczyy si tradycje komunalne we Woszech. Szczeg�lnym trafem nastpio to w wyniku wsp�dziaania cesarza i papiea; w walce z nimi ksztatoway si swego czasu wolnoci miejskie. Tote jako obroc�w wolnoci czczono p�niej, a po XIX w., obroc�w Florencji. Jeeli nawet racj maj ci historycy, kt�rzy uwaaj, e w tym czasie pastwo komunalne wyczerpao sw ywotno, trudno uzna, by rozwizanie wprowadzone przemoc we Florencji byo jedyne i najszczliwsze. Nieprzypadkowo pod koniec istnienia Republiki Florenckiej przejawiy si w niej silne wpywy wzor�w

207

Wenecji, kt�rej organizacja zawaya na ksztatowaniu si modelu nowoytnego pastwa. Zreszt rozwizanie absolutystyczne pocztkowo przynioso skutki jak najbardziej ujemne dla Florencji. Restauracja Medyceuszy oddaa wadz w rce ludzi pozbawionych poczucia odpowiedzialnoci, dla kt�rych miaa sta si g�wnie r�dem zdobycia pienidzy i bezkarnego korzystania z wszelkich urok�w ycia. Aleksander y przy tym w staej obsesji zamachu na swe ycie: tote bezwzgldnie przeladowa podejrzanych, nie cofajc si przed mordowaniem nawet potencjalnych konkurent�w we wasnej rodzinie. Spotka go te los wielu tyran�w. Kuzyn i towarzysz hulanek Lorenzino nasadzi na morderc i wraz z nim pozbawi go okrutnie ycia w 1537 r. Dopiero w�wczas objcie wadzy przez Kum I z modszej linii Medyceuszy zapocztkowao nowy etap w dziejach Florencji.

Kapitulacja Florencji zakoczya organizowanie Italii zgodnie z yczeniami Karola V. Bilans wieloletnich zmaga obcych potg o panowanie nad Wochami by jak najbardziej ujemny dla caego kraju. Miasta zrujnowane i zrabowane, rolnictwo w stagnacji, ludno zdziesitkowana przez zarazy cignce za hordami zbrojnych najemnik�w. W polityce triumfowa egoistyczny partykularyzm. Pose Henryka VIII podr�ujc w 1529 r. na kongres do Bolonii z przeraeniem patrzy na spustoszony kraj: „midzy Vercelli a Padw przez 50 mil ... sarna pustka. Nie spotkalimy ani mczyzny, ani kobiety pracujcych w polu, adnego zwierzcia ... winnice zdziczae. Vigevano — jedna ruina i pustka. Pawia wzbudza lito: po ulicach pacz dzieci, szukajc chleba i ginc z godu ... wiele lat przejdzie, nim Wochy wr�c do lepszych kondycyj".

SZTUKA P�NEGO ODRODZENIA

Zanim jeszcze furia teutonica zadaa cikie rany sztuce Odrodzenia woskiego, tw�rczo artystyczna zdoaa osign najwysze szczyty. Jak bya o tym ju mowa, dziao si to w okresie, gdy stolic sztuki woskiej sta si Rzym. Miasto podnioso si ju wtedy z upadku spowodowanego wieloletnim osabieniem papiestwa, rozwino si ekonomicznie. Zarazem na tronie papieskim zasiedli ludzie, kt�rzy poprzez sztuk spodziewali si przywr�ci dawny blask swej stolicy. Tote jakkolwiek nadal istniay we Woszech liczne orodki tw�rczego ycia artystycznego, chocia nadal wielu wybitnych artyst�w wywodzio si z Florencji czy szerzej biorc z Toskanii, szczeg�lne miejsce przypado teraz Rzymowi.

Wielkie prace nad uporzdkowaniem Rzymu podejmowane od czas�w Sykstusa IV doczekay si realizacji dopiero za pontyfikatu jego bratanka, Juliusza II. Nadz�r nad nimi sprawowa znakomity architekt Donato Bramante (1444—1514). Pochodzi on z Urbino, kt�re wraz z Mantu wyrobio jego smak artystyczny. W czasie budowy katedry w Pawii mia sposobno zetkn si z Leonardem da Vinci i studiowa z nim problemy konstrukcyjne. By znakomitym znawc zabytk�w rzymskich, kt�re inspiroway jego tw�rczo, czego przekonujcym przy-

208

kadem moe by choby niewielkie Tempietto przy kociele San Pitro in Montorio w Rzymie. Bramante rzuci koncepcje przebudowy Rzymu, zlikwidowania wskich redniowiecznych uliczek i stworzenia nowego centrum. Miao go stanowi Wzg�rze Watykaskie, kt�rego zabudow zaprojektowa Bramante w 1503 r. w ten spos�b, by istniejce budowle powiza w jeden wielki kompleks. G�wnym jego akcentem miaa sta si bazylika w. Piotra, nowo zbudowana katedra papiea — biskupa Rzymu. Mia to by najwikszy i najwspanialszy koci� chrzecijastwa. Bramante zburzy star bazylik i rozpocz budow nowej, pomylanej jako wielka budowla centralna oparta na planie krzya greckiego, nawizujca do tradycji wczesnego chrzecijastwa. Pierwszy kamie pod budow filar�w, na kt�rych miaa si wspiera kopua, pooono 18 kwietnia 1506 r. Po mierci Bramantego prace kontynuowali Rafael, Giuliano i Antonio da Sangallo, zmieniajc pierwotne zaoenia. W 1547 r. budow przej Micha Anio, kt�ry dla zapewnienia wewntrznej jednoci budowli powr�ci do koncepcji Bramantego. G�wny sw�j wysiek obr�ci wszake na ukoronowanie bazyliki odpowiedni kopu w miejscu skrzyowania ramion krzya r�wnoramiennego. Budowa bazyliki trwaa do pocztk�w XVII w. P�niejsi architekci zmienili pierwotne jasne zaoenia Bramantego i Michaa Anioa — przeksztacenia nawy g�wnej doprowadziy nawet do oparcia bazyliki na planie krzya aciskiego, a nie greckiego. W rezultacie konsekrowana w 1626 r. bazylika nie utrzymaa charakteru dziea renesansowego.

Wspomniani wyej czonkowie rodziny architekt�w da Sangallo byli zreszt tw�rcami wielu udanych budowli renesansowych. Antonio projektowa najdoskonalsz budowl centraln renesansu, koci� San Biagio w Montepulciano w Toskanii. Natomiast dzieem jego bratanka, te Antonia, jest synny Palazzo Farnese w Rzymie. R�wnie t budowl uzupenia w kocu Micha Anio. Utalentowanym architektem by , take Rafael, kt�ry m.in. projektowa Loggie Watykaskie, oraz pochodzcy ze Sieny Baldassar Peruzzi. Jego dzieem bya wyszukana w swym zdobnictwie a zarazem nawizujca do wzor�w p�nego cesarstwa rzymskiego willa Farnesina oraz Palazzo Massimo.

Nie tylko wszake nowe zaoenia urbanistyczne i nowe budowle miay wiadczy o wielkoci papiey. Odpowiednio ozdobione musiay by te wntrza kocio�w i paac�w. Takie zadanie stano przed sprowadzonymi do Rzymu przez Juliusza II najwikszymi tw�rcami tej doby, Michaem Anioem i Rafaelem. Rafael Santi (1483—1520) pochodzi jak jego wuj Bramante z Urbino. Mistrzem jego by Perugino, umia wszake w spos�b tw�rczy korzysta z osigni innych wsp�czesnych artyst�w. Pocztkowo Rafael mia pomaga w pracach nad bazylik, wkr�tce jednak powici si niemal wycznie malarstwu. Zasyn swymi dzieami penymi harmonii, uczucia i sodyczy. Najwiksz saw zdoby dziki freskom wykonanym w paacu papieskim na cianach apartamentu Juliusza II, znanym jako Stanze Watykaskie. Nawizujc do tematyki historycznej miay one charakter symboliczny, odnoszcy si do podstaw nauki platoskiej i chrzecijaskiej, jak

209

w Stanza della Segnatura z ich klasyczn Szko Atesk, czy do pontyfikatu Juliusza II. Rafael umia znakomicie przekazywa w formie plastycznej humanistyczne ideay pikna, radoci i spokoju. Niezr�wnane pod tym wzgldem s jego Madonny, ze synn Madonn Syksty-sk na czele, a take portrety, jak choby Baltazara Castiglione. Stosunkowo prostymi rodkami umia wydoby cay czar i poezj przedstawianej postaci. Stworzy w ten spos�b typ portretu, upowszechniony podobnie jak jego styl malarski przez licznych uczni�w i naladowc�w.

Bardziej wszechstronnym geniuszem by Micha Anio Buonarroti (1475—1564). Gdy wezwa go do Rzymu Juliusz II, by ju wiadomym swych cel�w artyst. Jakkolwiek wysoko ceni ideay humanistyczne, gboko go porusza tragizm losu ludzkiego. Za g�wne zadanie sztuki uwaa przedstawianie r�norodnoci uczu; fascynowao go przy tym pikno i potga ludzkiego ciaa, poprzez kt�re m�g wyraa stany emocjonalne. Najwyej ze sztuk ceni rzeb, kt�ra w jego przekonaniu najpeniej pozwalaa artycie odtwarza jego ide. Pogldy Michaa Anioa ksztatoway si na dworze Wawrzyca Wspaniaego. Poruszyy go take kazania Savonaroli. W 1499 r. wykona w Rzymie sw pierwsz wersj Pity, znajdujc si w bazylice w. Piotra. W kilka lat p�niej przed Signori we Florencji stan jego Dawid z biaego marmuru. Wezwany przez Juliusza II dla przygotowania grobowca odpowiadajcego wielkoci papiea, najpierw wymalowa wspaniae freski na sklepieniu Kaplicy Sykstyskiej, ilustrujce rozw�j duszy ludzkiej na przykadach zaczerpnitych ze Starego Testamentu. Natomiast grobowiec papiea nie doczeka si realizacji zgodnej z pierwotnymi potnymi zaoeniami. wiadectwem ich pozostaa wszake pena dynamizmu rzeba Mojesza.

Na polecenie papiea Leona X Micha Anio nastpne lata powieci projektowaniu dobudowania fasady do kocioa San Lorenzo we Florencji, co nie doczekao si realizacji, oraz pracy przy kaplicy grobowej Medyceuszy w tyme kociele. Znalazy si w niej dwa grobowce - Juliusza ksicia de Nemours, symbolizujcego ycie aktywne, i Wawrzyca ksicia Urbino, kt�ry reprezentuje ycie kontemplacyjne. Przy pomocy r�nych postaci alegorycznych artysta zamierza przedstawi przemiany egzystencji ludzkiej. Elementy dekoracyjne Micha Anio zaczerpn ze sztuki staroytnej, kompozycja jednak i styl pozostay w peni nowoczesne. W 1534 r. artysta przerwa te prace i przeni�s si zn�w do Rzymu, gdzie na yczenie papiea Pawa III wymalowa na cianie otarzowej Kaplicy Sykstyskiej Sd Ostateczny, wspania wizj losu ludzkiego, w kt�rej nad wirem unoszcych si w przestrzeni postaci kr�luje gniewny Chrystus i litociwa Maria.

Pod koniec ycia Micha Anio, jak wspomniano, powici si architekturze. Jednym z ostatnich jego projekt�w bya przebudowa Kapitolu. Z powodzeniem pr�bowa te talentu poetyckiego; jego utwory liryczne pene s tej samej pasji i odczucia tragizmu, co jego dziea malarskie i rzebiarskie. Ostatnim jego dzieem, moe celowo nie ukoczonym, bya nowatorska i wstrzsajca Pita Rondanini

210

(obecnie w Muzeum w Mediolanie), w kt�rej z chropowatej bryy wyania si Maria starajca si podtrzyma osuwajce si zwoki Chrystusa.

Tw�rczo Michaa Anioa przekraczaa ramy swej epoki i wytyczaa drogi sztuki woskiej, a wic europejskiej, co najmniej na dwa najblisze stulecia. Zreszt cay, stosunkowo kr�tki, okres rozwoju sztuki renesansowej w Rzymie stanowi moment wyjtkowy, kiedy wielkim tw�rcom powiodo si uzyska niespotykan przejrzysto i jednorodno swych dzie. Wykorzystujc dowiadczenia Quattrocenta i antyku artyci ci stworzyli klasyczne wzory nowej sztuki, kt�ra zar�wno w treci, jak i w formie wyraaa najpeniej renesansowe spojrzenie na wiat. Jednoczenie przecie rozwijaa si sztuka i w innych orodkach, nie zawsze zgodnie z kierunkiem ukazanym w Rzymie.

Tak wiec we Florencji nadal nie brakowao utalentowanych malarzy, kt�rzy starali si rozwin pomysy i wzory Leonarda. Nalea do nich Fra Bartolomeo (Baccio della Porta, 1472-1517), dominikanin, kt�ry powieci si g�wnie tematyce religijnej, i zwaszcza

211

Andrea del Sarto (1486—1530). Odznaczali si oni umiejtnym przedstawianiem postaci ludzkich, doskona kompozycj, perfekcj kolorystyczn. W Farmie rozwin si wielki i samorodny talent Antonia Allegri zwanego Correggio, kt�ry umia si przeciwstawi powszechnej wtedy heroizacji i odda pikno wdziku i czystego uczucia. Dzieem Correggia bya dekoracja sklepienia w klasztorze San Paolo w Parmie, a take kopuy w tamtejszej katedrze. Przedstawi tam Wniebowzicie Marii w atmosferze penej ekstazy. W swych najdoskonalszych p�tnach, jak Madonna ze w. Hieronimem, potrafi znale nie spotykane u innych mistrz�w rozwizania barwy i wiata.

Z pewnym op�nieniem renesans dotar natomiast do Wenecji, kt�ra najduej znajdowaa si pod wpywami sztuki bizantyjskiej i gotyckiej. Dopiero w drugiej poowie XV w. zjawili si tutaj tw�rcy nawizujcy zdecydowanie do nowych wzor�w renesansowych. Odpowiadao to zreszt og�lnej sytuacji miasta, gdzie wprawdzie od pocztk�w XV w. istniaa znakomita Szkoa Kancelarii Paacu Doy, przygotowujca kadry dla administracji pastwowej, gdzie po szkoach prywatnych uczono greckiego na potrzeby handlu, gdzie chtnie osiadali uczeni greccy zwoc swe manuskrypty, ale gdzie powiewy humanizmu byy dugo stosunkowo sabe. Zmian nastawienia zapowiadao dopiero zaoenie Biblioteki w. Marka (Marciana) w 1473 r., przy czym wanie dla niej ofiarowa swe manuskrypty greckie Bessarion, oraz powstanie synnej drukarni Alda Manucjusza (1495), kt�ra cigna uwag uczonych caej Europy ku Wenecji. Pod koniec XV w. Wenecja bya ju jednym z wielkich centr�w humanizmu. Nie pozostao to bez wpywu na stanowisko patrycjatu, bractw religijnych i wadz Rzeczypospolitej, najzasobniejszych mecenas�w sztuki. W tyme okresie zaczy bowiem powstawa pierwsze dziea oparte na nowych zaoeniach estetycznych. Verrocchio stawia wielki konny posg kondotiera Colleoni na placu w. Jana i Pawa, Antonio Rizzo stara si przystosowa do nowych wzor�w renesansowych dziedziniec Paacu Do�w. Pod tym wpywem zbudowany zosta koci� Santa Maria dei Miracoli oraz Pro-curatorie Vecchie. Najwolniej poddaj si nowej fali budowniczowie wspaniaych paac�w znad Wielkiego Kanau; niemniej ju w latach 1480—1490 w paacu Vendramin —Calergi gotyk ustpi miejsca spCn kojnej harmonii renesansu. Najsilniej wystpiy zwizki z Odrodzeniem w malarstwie weneckim. Przede wszystkim trzeba si. byo oderwa od tradycji bizantyjskiej. Nie bez znaczenia byy pod tym wzgldem zwizki z Niderlandami. Wpywy flamandzkie wyranie odbiy si na tw�rczoci przybysza z poudnia, Antonello da Messina, np. na synnym jego portrecie kondotiera. Dopiero jednak Giovanni i Gentile Bellini skierowali malarstwo weneckie na nowe tory. Obok nich najszczli-wiej nowe problemy techniczne, zwaszcza problem koloru i wiata, rozwizywa Vittore Carpaccio, kt�ry w swym obrazie Dwie kurtyzany jako pierwszy uzyska niezwyk barw „Wenecji w czasie, gdy wieje sirocco". Dziki kunsztownemu zastosowaniu wiatocienia obrazy weneckie nabray wyjtkowego blasku, kt�ry mia je wyr�nia w nastpnym stuleciu.

212

Peny rozkwit sztuki renesansowej przypad w Wenecji na pierwsz poow XVI w. Od lat trzydziestych wanie Wenecja przeja po Rzymie przewodnictwo w kulturze woskiego Odrodzenia. Wanie wtedy ujawni si wielki talent architektoniczny przybyego ze spustoszonego Rzymu Florentyczyka Jacopo Tatti, kt�ry przybra nazwisko swego mistrza Sansovino (1486—1570). Znajdowa si on pod wpywem Rafaela i Peruzziego, z ich stylem dekoracyjnym i fantazyjnym. Tote atwo byo mu nawiza do dawnych tradycji architektury wenecko-bizan-tyjskiej z jej podkrelaniem funkcji dekoracyjnej. Wkr�tce po przybyciu do Wenecji Sansovino zosta kierownikiem prac miejskich. Na placu w. Marka postawi Logett dzwonnicy oraz znakomit w swej monumentalnoci Bibliotek Sw. Marka. Jego dzieem by take Palazzo Corner i koci� San Francesco della Vigna. Wzorem dla innych staa si jego Villa Garzoni pod Padw. Sansovino przez kilkadziesit lat by w Rzeczypospolitej Weneckiej najwyszym autorytetem w dziedzinie architektury. Obok niego wybitniejsz indywidualnoci by Michele Sanmicheli, kt�ry wzni�s kilka renesansowych paac�w w We-ronie.

Najwyszy poziom osigno ju doskonale zapowiadajce si w poprzednim wieku malarstwo weneckie. Wanie weneccy mistrzowie potrafili, jak adna inna szkoa w okresie Odrodzenia, posugiwa si

f gr wiata, wzbogacajc przy tym niebywale palet barwn. Szkoa wenecka pogbia doskonao portretu; wprowadzia te nowe elementy

[f pejzau. U progu stulecia zabysa wielka indywidualno Giorgio da Castelfranco zwanego Gi�rgione (ok. 1477-1510), kt�rego uwaa si za jednego z tw�rc�w nowoytnego pejzau. Znakomitym przykadem, oddajcym ulotno wrae, jest jego Burza. W przeciwiestwie do

swych poprzednik�w Gi�rgione mia przystpowa do malowania nie wykonujc poprzednio szkic�w rysunkowych. Pod jego wpywem tworzyo wielu malarzy, jak np. Palma Vecchio, kt�remu zawdzicza si powstanie charakterystycznego typu Wenecjanki, powtarzajcego si

odtd w malarstwie.

Najwybitniejszym uczniem i kontynuatorem Giorgiona sta si Tycjan (Tiziano Vecellio, 1477—1576), uznawany wsp�czenie za najwikszego malarza w Europie. W jego olbrzymiej tw�rczoci, kt�ra

ulegaa r�nym zmianom w cigu jego dugiego ycia, uderza zar�wno bogactwo tematyki, jak i doskonae opanowanie techniki malarskiej. Tycjan by znakomitym portrecist (np. Pawet III z nepolami), umia przy tym harmonijnie wiza ze sob pejza i ludzi. miao malowa akty kobiece (Wenus z Urbino), chtnie te siga po tematyk mitologiczn. Nie brak wszake w jego tw�rczoci i dzie wskazujcych na gbokie przeycia religijne (Cierniem koronowanie).

Tycjan wywiera przemony wpyw na swych wsp�czesnych. Tylko nieliczni, jak np. Lorenzo Lotto, umieli obroni sw indywidualno. Z otoczenia Tycjana wyszy te zainteresowania mozaik, kt�ra w Wenecji przechodzia w�wczas swoje odrodzenie. Znakomity poziom osigny take szka weneckie produkowane na Murano, m.in. przez przyswojenie sobie aleksandryjskiej metody zdobienia szka przez nakada-

213

nie r�nokolorowych mas. Ksztaty wyrob�w szklanych ulegy wydueniu, co nadao im wytworno. Pojawio si te szko krysztaowe oraz dekorowane przez grawerowanie dokonywane diamentem.

Na lata wietnoci renesansowej sztuki w Wenecji przypaday wszake ju pierwsze objawy kryzysu Odrodzenia. Po szczytowych osigniciach z pocztk�w XVI w., kiedy — jak si wydawao — zrealizowane zostay wszystkie zaoenia i cele stawiane przed sztuk przez najwybitniejsze umysy woskiego Odrodzenia, zaczto krytycznie ocenia moliwoci tw�rcze tego wielkiego prdu, pojawiay si nowe zasady estetyczne i tworzyy si nowe kanony sztuki. Nic te dziwnego, e w tw�rczoci wielkich mistrz�w Odrodzenia, jak Micha Anio czy Tycjan, kt�rzy poznali i radoci osigania, i niepokoje realizacji, pojawiay si zapowiedzi nadchodzcej epoki, majcej na sw�j spos�b rozwizywa problemy pikna i bytu ludzkiego. Niemniej dokonania wielkich mistrz�w Odrodzenia miay na dugo sta si szczytow miar osigni ludzkich.

ROZKWIT LITERATURY WOSKIEJ

Na pierwsz poow XVI w. przypad ponowny rozkwit literatury w jzyku woskim. Zjawisko to byo zwizane ze zmian charakteru tego wielkiego prdu kulturalnego, jakim byo Odrodzenie. Z prdu wyranie elitarnego, a taki by humanizm i panujce w nim tendencje. Odrodzenie staje si kierunkiem przyswojonym nie tylko przez intelektualist�w, ale przez cae owiecone spoeczestwo. Wanie w cigu XVI w. Odrodzenie i jego ideay stay si wasnoci szerszych warstw spoeczestwa woskiego, doprowadzajc do trwaych przemian w jego postawach. Jeeli dziao si to przy podwaeniu dawnej etyki, przy osabieniu poziomu moralnoci obywatelskiej, bya to cena, kt�r si nieraz paci przy wielkich przewrotach ideologicznych. W kadym razie tradycja kultury antycznej staa si ywa i bliska szerokim warstwom, a synteza staroytnoci i nowoczesnoci dala podstawy nowej, oryginalnej kultury i stworzya nowe wzorce mentalne.

Z tych wanie wzgld�w szczeg�lna rola przypadaa teraz literaturze w jzyku woskim, tym bardziej e wynalazek druku znacznie uatwi dotarcie do ksiek. Do koca XVI w. ukazao si we Woszech ok. 30 tys. inkunabu�w, jak si nazywa wczesne druki, kt�re wypucio ok. 1000 drukarzy. Cz z tych publikacji jest nadal po acinie. Byoby bowiem niesuszne przypuszczenie, e literatura aciska zamara, gdy pisarze zaczli przypisywa wiksze znaczenie tw�rczoci w jzyku rodzimym. Kontynuuje ona tradycje z poprzedniego wieku i nadal wszyscy niemal wybitni pisarze tworz zar�wno po acinie, jak i po wosku. Ale o powszechnoci nowej kultury decydowaa tw�rczo w jzyku ojczystym. Literatura aciska natomiast blada tym wicej, im stawao si bardziej oczywiste, e nie da si odtworzy staroytnoci. Nie znaczy to. by literatura woska nie wykorzystaa nauki zdobytej przez humanist�w, by zachwyty nad literatur klasyczn, jej adem i harmoni nie stworzyy wzor�w wartoci, kt�re utrwalaa r�wnie literatura rodzima. W ten spos�b powsta idea klasycznoci.

214

kt�ry w rozmaitych ukadach i sformuowaniach oddziaywa na kultur europejsk przez najblisze trzy wieki, stanowic podstaw tej kultury a po XVIII w.

Wanie we Woszech doszo w pierwszej poowie XVI w. do sformuowania tych zasad estetycznych, wzorowanych na pogldach staroytnych, kt�re miay wytyczy drog znakomitej czci literatury europejskiej. Opublikowanie w 1536 r. w formie oryginalnej Poetyki Arystotelesa wywoao ca lawin komentarzy i interpretacji, z kt�rych wyoniy si trwae reguy tw�rczoci poetyckiej. Uznano wic, e naley przede wszystkim naladowa dobrych pisarzy, a w mniejszym stopniu wzorowa si na naturze. Uporzdkowano rodzaje literackie, wykrelajc kademu z nich granice i ramy, nieraz bardzo sztywne. W dramacie przyjto za obowizujc zasad trzech jednoci: akcji, miejsca i czasu. Cz teoretyk�w skonna bya dopatrywa si w tw�rczoci poetyckiej nie tyle estetycznej rozrywki, ile zada dydaktyczno-moralnych. Podobne sformuowania pojawiy si te w odniesieniu do sztuki. Mona si zastanawia, w jakim stopniu zawayy one na nietolerancji i uniformizmie, jake charakterystycznych dla nadchodzcej epoki. Nie pozostay na pewno bez wpywu na rozw�j tw�rczoci w tych krajach, kt�re w XVII w. miay zagrozi prymatowi woskiemu w kulturze. Mona powiedzie, e to wanie Wochy stay si kodyfikato-rem literatury i sztuki do czas�w Owiecenia.

Istotne znaczenie dla rozwoju kultur narodowych w Europie miaa toczca si w�wczas we Woszech dyskusja nad rol jzyka narodowego. Wywoa j wybitny humanista, szlachcic wenecki Pitro Bembo (1470-1547), przez pewien czas sekretarz Leona X, p�niej historiograf Rzeczypospolitej Weneckiej i kustosz Biblioteki Marcjaskiej. By znakomitym filologiem, wzywa do naladowania stylistyki Cycerona, w oryginalny spos�b interpretowa r�wnie tak istotne dla tego okresu pogldy Platona na mio. Szczeg�lne jednak znaczenie miay jego Rozwaania na temat jzyka pospolitego, ogoszone w 1525 r. Bembo uznawa wprawdzie acin za jzyk doskonay, uwaa jednak, e jzyk naley rozwija i dlatego trzeba si posugiwa woskim. Poniewa jzyk powinien odpowiada kryteriom pikna, waciwymi tw�rcami jzyka literackiego (a takim si zajmowa) byli — jego zdaniem — tylko nieliczni, wybitni pisarze. Jeeli podstaw woskiego jzyka literackiego by dialekt florencki, to uksztatowali go jako jzyk literacki dopiero Petrarka i Boccaccio. Tak rozumiany jzyk literacki przekracza zdecydowanie ramy regionalne, stawa si elementem tradycji narodowej. Stanowisko, jakie zaj Pitro Bembo, wywoao obszern dyskusj, kt�ra zawaya zwaszcza na ksztatowaniu si stylistyki woskiej. Jednoczenie wszake, jakby niezalenie od tych teoretycznych rozwaa, bujnie rozwijaa si literatura w jzyku woskim.

Nawizywaa ona do wczeniejszych tradycji, w tym take Quattro-centa. Nawet tw�rczo ludowa czy na niej wzorowana nie bya pod tym wzgldem obojtna. Ustawicznie powstaway liczne pieni, ballady, treny, dziea przewanie anonimowych pisarzy, kt�re cieszyy si przecie szerokim odbiorem. Najwikszy rozgos zdobyy sobie pisane wedug

215

tej maniery pieni i lauda weneckiego patrycjusza i humanisty Leonarda Giustinianiego (1388—1446), kt�ry do swych utwor�w dokompono-wywa muzyk. Odrbny nurt stanowia poezja dworska, rozwinita zwaszcza w krgu Wawrzyca Medyceusza, a take romanse rycerskie. Nawizyway one do wzor�w stworzonych w redniowieczu, staray si jednak silniej podkrela fantastyk i niezwyko przey. Nie brako te przejaw�w ironii i sceptycyzmu wobec rycerskiej tradycji, kt�ry wyranie przejawi si w eposie zatytuowanym Morgante, autorstwa Flo-rentyczyka Luigi Pulci, czonka zreszt starej rodziny szlacheckiej i przyjaciela Wawrzyca. Utw�r przypomina raczej powieci hultajskie ni rycerski epos, co uatwiao te autorowi podkrelenie swych wtpliwoci religijnych i opowiedzenie si za tolerancj. Fantastyka i wielkie namitnoci dominoway natomiast w poemacie Orland zakochany Matteo Marii Boiardo, szlachcica zwizanego z dworem w Ferrarze.

Na tym gruncie wyr�s talent Ludovico Ariosta (1474—1533), kt�ry pochodzi ze zuboaej rodziny szlacheckiej z Reggio neH'Emilia i musia wstpi na sub ksit d'Este. Zajcia publiczne, administracja, dyplomacja, wojsko odryway go od zasadniczych pasji, jakimi byy studia filologiczne i poezja. Najwikszym jego dzieem poetyckim jest Orland szalony. Zapewnio ono Ariostowi trwae miejsce w literaturze wiatowej. Na powstaniu tego eposu zawayy zar�wno osobiste zainteresowania i dowiadczenia poety, jak i tradycje dworu Ferrary. Nie bez znaczenia bya jaowo codziennoci i tsknota za realizacj marze o niezwykym yciu. Kilka wyda Orlanda (od 1516 do 1532 r.) wskazuje na ustawiczn prac poety nad swym dzieem i denie do zapewnienia mu jak najlepszego wyrazu stylistycznego, do stworzenia utworu doskonaego. Temat eposu nawizywa do dziej�w mioci i walki bohater�w romans�w karoliskich. Nad zawi fabu g�ruje wszake umiejtne przedstawienie ycia uczuciowego, zar�wno zmysowej mioci, jak prawdziwej przyjani i szlachetnoci. Bohater�w swych Ariosto traktowa nie bez pewnej ironii i dystansu, podobnie zreszt jak cae ycie. Realizm i dokadno opis�w czyy si u niego kunsztownie z baniow sceneri, od chwil wzniosych i tragicznych pynnie przechodzi do radosnych i zabawnych. Odbijaa si w tym zoono ycia, nie pozbawionego przez to jednake harmonii. Styl Ariosta cechuj umiar i elegancja zgodne z klasycznymi kanonami, wiersz — to oktawa, kt�ra osiga doskonao pod jego pi�rem. Mimo swych wtpliwoci co do moliwoci czowieka Ariosto umia si zdoby na peni harmonii i r�wnowagi w ocenie wiata zgodnie z zaoeniami Odrodzenia.

Z innych utwor�w Ariosta wiksze walory artystyczne reprezentoway jego komedie. Tradycje redniowiecznego teatru we Woszech byy stosunkowo skromne i obejmoway g�wnie przedstawienia na tle religijnym czy farsy jarmarczne. Niemniej w dobie Odrodzenia Wochy byy pierwszym krajem, w kt�rym pojawiy si dziea dramatyczne oparte na wzorach antycznych. Jeden z pierwszych takich utwor�w wyszed spod pi�ra Angela Poliziana na dworze Wawrzyca Wspaniaego. Z pocztkiem XVI w. coraz powszechniej miejsce sztuk liturgicznych czy ludowych zajmoway dziea pisane zgodnie z reguami teatru

216

klasycznego. Odbio si to ujemnie na �wczesnych tragediach, w kt�rych dominowa kunszt i chodny intelekt. adna z nich nie przetrwaa pr�by czasu, jakkolwiek jeden z ich tw�rc�w, Giambattista Giraldi Cinzio, ogosi nawet Rozpraw na temat komedii i tragedii (1543), W kt�rej podkrela konieczno uzyskiwania silnego efektu tragicznego przez wydobycie element�w okropnoci i grozy.

Natomiast komedia woska, jakkolwiek szukaa w�wczas r�wnie wzor�w u komediopisarzy antycznych, bya znacznie blisza yciu i wywara istotny wpyw na rozw�j teatru europejskiego. Wanie tego rodzaju komedie, pene reali�w wsp�czesnego ycia i aktualnych element�w satyrycznych, pisywa na potrzeby dworu w Ferrarze Ariosto. Najznakomitszym przecie tego rodzaju utworem staa si Mandragora, komedia Machiavellego. Ukaza w niej wielki Florentyczyk wiat niego-dziwoci i oszust�w, bezlitonie obnay miernot ludzk, w tym niski poziom moralny kleru, niezdolnego do poczenia wzniosych zaoe z praktyk. Udane komedie pisywa Pietro Aretino (1492-1556), z traf-

217

nymi scenami rodzajowymi i charakterystyk postaci. By on te autorem tragedii Horacja, uwaanej za najlepsz w swym gatunku w XVI w. Stanowia rodzaj inscenizacji opowiadania Liwiusza.

Aretino zasyn, i to nie tylko we Woszech, ale w caej Europie, jako bezlitosny szyderca, kt�ry za pomoc ulotnych pism, paszkwil�w rozprawia si z przeciwnikami swoimi i tych, kt�rzy mu za to pacili. Jego wietnego, zjadliwego jzyka bay si nawet koronowane gowy, std Karol V czy Franciszek I opacali si z g�ry, byle unikn jego atak�w. Chronic si przed wrogami pod opiek Rzeczypospolitej Weneckiej, Aretino znakomicie obserwowa wsp�czesnych, tote jego utwory s niedocignione w charakterystyce ciemnych stron renesansowej spoecznoci.

Pojawiy si r�wnie pierwsze utwory zapowiadajce przysz com-media dell'arte. Zblione do niej byy dziea Angela Beolco zwanego Ruzzante. zwaszcza komedie i dialogi pisane w wiejskiej gwarze padewskiej, nie objte z g�ry przyjtymi reguami. Ruzzante by wyksztaconym humanist i w spos�b wiadomy przeciwstawia wyrafinowanemu otoczeniu naturaln prostot spoecznoci wiejskiej. Umia przy tym pokaza chopa z caym jego trudnym yciem, wadami i zaletami, skpstwem, zmysowoci i chytroci. Natomiast na poow wieku przypadaj faktyczne pocztki commedia dellarte. Wie si je z pierwszym zespoem aktorskim, kt�ry w 1545 r. powsta w Padwie. Swymi pocztkami sigaa zapewne teatru jarmarcznego i stanowia rodzaj zawodowego stowarzyszenia teatralnego, kt�re opierao si przede wszystkim na wietnoci aktora, jego pracy i talencie. Poszczeg�lni czonkowie zespou specjalizowali si w odgrywaniu okrelonych r�l, co prowadzio do stereotypowoci postaci. W commedia dellarte najwaniejsza bya umiejtno wzruszenia i zabawienia widza, tekst odgrywa rol drugorzdn, jakkolwiek przesadnie bywa podkrelana przypadkowo i improwizacja.

Tw�rczo poetycka rozwijaa si w wielu kierunkach. Stosunkowo mao oryginalna bya liryka, zbyt zapatrzona na wzory klasyczne i Petrark. Nie brako przecie nawet kobiet, jak przyjaci�ka Michaa Anioa, Vittoria Colonna, z powodzeniem uprawiajcych ten rodzaj poetyki. Ciekawsze i bardziej samodzielne byy swawolne wiersze Fran-cesco Berniego. Jego farsy i burleski wyr�niaj si komizmem, skonnym do groteskowej przesady. Wywodzi si od niego cay gatunek zwany bernesco. Dziwaczny charakter ma tzw. literatura fidencjaska. Nazwa jej pochodzi od tytuu zbioru ogoszonego w latach czterdziestych XVI w. przez Kamila Scroff. Sam Fidenzio by typem naukowego pedanta, kt�ry uywa jzyka przeplatanego latynizmami. Przypomina to znany i w Polsce makaronizm. Klasycznym dzieem makaronizmu woskiego by Baldus, poemat mnicha Teofila Folengo. Akcja jego rozgrywa si w rodowisku hultajskim, z silnymi akcentami satyrycznymi wobec kleru, chop�w, kobiet i walk fakcyjnych.

W przeciwiestwie do utwor�w, kt�re przedstawiay realistyczne rodowisko wiejskie, pojawiy si te dziea idealizujce jak w staroytnoci ycie pasterskie. Wzorem dla licznych naladowc�w w caej

218

Europie staa si powie pasterska Arkadia, napisana przez Neapoli-taczyka Jakuba Sannazaro, wydana drukiem w 1504 r. Idylliczne przedstawienie bytu pasterskiego, charakterystyczne dla tsknot za yciem spokojnym, bliskim natury, znalazo si r�wnie w dramacie pasterskim. Zapocztkowa go w Ferrarze wspomniany ju G. G. Cinzio.

Wyjtkowe znaczenie miay natomiast dziea moralizatorskie. kt�re przedstawiay model nowego czowieka, uksztatowanego pod wpywem idei Odrodzenia. Najwybitniejszym "Z. nich jest Dworzanin Baltazara Castiglione (1478-1529). Autor by starannie wyksztaconym humanist, wikszo ycia spdzi na subie u wielkich pan�w, a w p�nym wieku przyj wicenia kapaskie. Najwiksze znaczenie dla jego tw�rczoci mia pobyt na dworze w Urbino, kt�ry posuy mu za model przy opracowywaniu Dworzanina. Dzieo jego powstao midzy 1508 i 1516 r. i zajmuje si, zgodnie z filozofi platosk, idealnym wzorcem dworzanina. Ma on suy za norm do naladowania przez innych, zarazem jest symbolem wysokiego poziomu intelektualnego. Idea, jaki przedstawi Castiglione, jest ideaem czowieka Odrodzenia, kt�ry osign zar�wno gbok wiedz o wiecie, jak i opanowanie samego siebie, czowieka reprezentujcego r�wnowag si intelektualnych i fizycznych. Innymi sowy. Dworzanin jest ksik o wychowaniu czowieka. Jej wpyw na kultur europejsk tej doby by olbrzymi: uczono si z niej panujcych we Woszech form ycia towarzyskiego, ogady, grzecznoci. Przeoono wic j na wiele jzyk�w (stosunkowo wczenie, bo ju w 1566 r., na polski adaptowa j ukasz G�rnicki). naladowano i kontynuowano w wielu dzieach o „dobrze wychowanym czowieku". Podobne dziea moralizatorskie. wpajajce formy zachowania, publikowano i we Woszech. Giovanni della Casa ogosi np. zbi�r norm dobrego wychowania i postawy towarzyskiej w swym Galateo. kt�rego tytu sta si z czasem symbolem wzorowego wychowania.

NICCOLO MACHIAYELLI l MYL NAUKOWA

Gdy Castiglione przedstawia w spos�b wVidealizowany stosunki dworzanina z innymi ludmi, zwaszcza wadcami, rzeczywisto staa si punktem wyjcia rozwaa najwybitniejszego pisarza i myliciela woskiego Odrodzenia, Niccol� Machiavellego. o charakterze wadzy i mechanizmie ycia politycznego. Machiavelli (1469 1527) jest najbardziej konsekwentnym reprezentantem laicyzacji myli, jaka nastpia pod wpywem Odrodzenia. W dzieach swych przedstawi realistyczn interpretacj poczyna czowieka uwolnionego od trosk metafizycznych i nastawionego na realizacj cel�w ziemskich. Pochodzi z Florencji, gdzie uzyska wyksztacenie humanistyczne. Przede wszystkim by znakomitym obserwatorem ycia i bardziej czu si literatem ni uczonym pedantem. Machiavelli bra czynny udzia wyciu politycznym Florencji w dobie republiki jako sekretarz jednego z wydzia�w Kancelarii. Jakkolwiek skutki tej dziaalnoci dla Florencji byy niewielkie, dla samego Machia-vellego tworzya ona doskona szkol. Poznanie tajnik�w dyplomacji

219

i sztuki wojskowej uatwiao mu zrozumienie dziej�w Woch. Tak np. realia wojny z Piz i powoanie milicji chopskiej unaoczniy Machia-vellemu konieczno tworzenia armii narodowej. Jako dyplomata mia mono zetknicia si z Cezarem Borgi, by te na dworze cesarza i kr�la francuskiego. Zlecane mu funkcje znalazy odbicie w raportach i drobnych pismach. Stanowiy one przygotowanie do zasadniczej dziaalnoci pisarskiej. Po powrocie Medyceuszy w 1512 r. Machiavelli by skazany na rok wygnania, p�niej, podejrzany o udzia w spisku, wieziony i torturowany. Uwolniony, usun si do swej posiadoci Albergaccio, gdzie powstay jego najwaniejsze dziea. Powoli odzyska wzgldy Medyceuszy, powierzono mu nawet urzd zwizany z budow fortyfikacji. Po ponownym wygnaniu Medyceuszy nie zdy si ju adaptowa do nowej sytuacji. Zmar 21 czerwca 1527 r.

Najwaniejszym dzieem Machiavellego jest Ksi (II Principe), przeznaczonym jako instrukcja dla wnuka Wawrzyca Wspaniaego, Lorenza Medyceusza. Stao si ono punktem wyjciowym powstania nowej gazi wiedzy, zwanej dzisiaj wiedz polityczn czy politologi. Machiavelli oddzieli w nim typow dla polityki kategori uytecznoci od kategorii dobra i sprawiedliwoci, waciwych dla rozwaa moralist�w. Dla Machiavellego istotne byo, jak faktycznie ukadaa si sytuacja we Woszech, od jej analizy rozpocz te swe wywody, nato-' miast spekulacje na temat utworzenia idealnego pastwa i systemu wydaway mu si mao podne. Istniej przecie podstawowe zasady, na kt�rych opara si dialektyka Machiavellego. Zgodne s one z zaoeniami Odrodzenia i przyznaniem czowiekowi dominujcej roli. Czowiek ten realizuje swoje przeznaczenie, przy czym jest skrpowany wrodzonymi instynktami i prawami.

Machiavelli zakada, e ludzie zawsze s tacy sami i e wskutek tego mona wykry prawa, kt�re narzucaj im postpowanie. Mona wic je przewidywa i wytycza drogi rozwoju pastwa i jego budowy. Nie byy to zaoenia optymistyczne, bo Machiavelli przyjmowa, e „wiat zamieszkuje motoch", wobec czego rzdzcy musi si liczy z nieprawoci natury czowieka. Powszechne zepsucie i podo nie przeszkadzaj przecie temu, e czowiek, kt�ry obdarzony jest „cnot", moe osiga powodzenie w realizacji swych plan�w osobistych czy og�lniejszych. Cnota nie bya dla Machiavellgo kategori moraln czy dogmatyczn, ale umiejtnoci trafnego i szybkiego oceniania sytuacji i podejmowania decyzji oraz energicznego i konsekwentnego ich realizowania. Powodzenie zaley nie od Opatrznoci, ale od fortuny, od przeznaczenia. Fortunie naley si wszake przeciwstawia, a nie ugina si przed ni. „Fortuna jest kobiet, naley wic, chcc zwyciy, bi j i maltretowa".

Machiavelli zrywa wic z chrzecijaskim pogldem na wiat, odrzuca pokor i samozaparcie, a na czoo wysuwa antyczne ideay sawy i powodzenia. Oznacza to zarazem rozbicie postulowanej poprzednio r�wnowagi midzy moralnoci a polityk. Jest to stanowisko realistyczne. Machiavelli susznie uwaa uyteczno za cel konkretnego dziaania jednostek i pastwa. Odrzucenie przez niego kryterium spra-

220

wiedliwoci przy ocenie postpowania politycznego, a nawet podkrelanie sprzecznoci midzy dziaalnoci utylitarn a celami etycznymi, musiao budzi niepok�j, kt�ry wyrazi si w nawracajcych polemikach ze stanowiskiem wielkiego Florentyczyka, w tzw. antymachiavellizmie.

Pogldy Machiavellego odnosiy si wszake, jak wspomniano, do konkretnej sytuacji Woch w pocztkach XVI w. Chodzio mu nie o interes osobisty, ale ojczyzny i pastwa. Wanie silne pastwo dawao ochron przeciwko bezlitosnej fortunie i zapewniao dobrobyt. Takie wanie pastwo potrzebne byo Wochom. W ostatnim rozdziale swego dziea wzywa wic do zjednoczenia Woch i stworzenia z nich monarchii narodowej. Machiavelli zdawa sobie spraw z trudnoci, jakie musiaa napotka realizacja tego postulatu. Nowe pastwo woskie nie mogo si oprze na adnym z istniejcych na terenie Woch pastw, w gruncie rzeczy brakowao nawet wzoru, do kt�rego mona by si odwoa. Dlatego decydujce musray by kwalifikacje jednostki, ksicia, kt�ry by by zdolny zjednoczy Wochy nawet wbrew stanowisku ludnoci. Musia to by czowiek obdarzony „cnot", czcy w sobie chytro lisa i si lwa. Powinien si wydawa uosobieniem czowieczestwa i pobonoci, w rzeczywistoci jednak nie m�g si wzdraga przed adnym uczynkiem, jeeli wymagaa tego sytuacja, potrzeba pastwa, racja stanu. ,W takim pojmowaniu spraw moralnoci nawet religia spadaa tylko do roli narzdzia wadzy. Nowe pastwo miao ochroni Woch�w przed degradacj polityczn, zerwa cakowicie z przeszoci i wprowadzi nowy porzdek, nawet jeliby to si miao

221

odby z caf bezwzgldnoci. Dla zapewnienia sobie bezpieczestwa od ssiad�w, pozbycia si „barbarzyc�w" z Woch naleao oprze si na armii narodowej, nie na wojskach zacinych. Nowa monarchia miaa by wic silnym pastwem militarnym.

Jeeli Machiavelli przy formuowaniu swych zalece opiera si na przykadzie Cezara Borgii, losy ks. Valentinois powinny go uprzedzi, e realizacja tych cel�w miaa niewiele szans w �wczesnej sytuacji. Niemniej pozostao jego zasug, e wysun ten jedyny program zapewnienia niezalenoci Woch i przekonujco udowodni jego zasadno. Inna rzecz, e po nauk do jego dziea sigali skuteczniej ciemiyciele Woch. Ksi pozosta ewangeli absolutyzmu europejskiego, kt�ry chtnie odwoywa si do wysunitej przez Machiavellego na wysoki piedesta racji stanu.

Take w innych dzieach Machiavellego znajduj si elementy jego nauki o polityce i historii. Szczeg�lnie wyrane jest to w Rozwaaniach na temat pierwszej Dekady Tytusa Liwiusza. Autor zastanawia si nad struktur pastwa, nad przyczynami jego rozwoju i upadku. By to wic nieco odmienny punkt wyjcia ni w Ksiciu, gdzie rozwaa warunki powstawania pastwa. Machiavelli uwaa, e dla powstania pastwa potrzebny jest pewien przymus ze strony jednostki, obdarzonej „cnot", natomiast dla jego utrzymania zgoda caej ludnoci. Z tego wzgldu nie by zwolennikiem ani despotycznej monarchii wschodniej, ani pastwa-miasta. ale postulowa form mieszan, w kt�rej znalazyby si elementy monarchii, arystokracji i demokracji. Spraw tworzenia silnej armii, do kt�rej wcignite by byy wszystkie krgi ludnoci, zajmowa si w dialogu O sztuce wojennej.

Jego zamiowanie do historii znalazo najpeniejsze odbicie w napisanej na zam�wienie Medyceuszy i zadedykowanej papieowi Klemensowi VII Historii Florencji. Obejmuje ona okres od zaoenia miasta do mierci Wawrzyca Wspaniaego. Zgodnie z temperamentem pisarskim Machiavellego obiektywizm historyka bywa w niej niejednokrotnie podporzdkowany wnioskom og�lnym, na narracj wpyway zamierzenia pedagogiczne. Nie brako jednak i element�w nowatorskich, kt�re pozwalaj w tym dziele widzie przejaw nowych postaw w historiografii. Polegay one przede wszystkim na rozbiciu systemu kronikarskiego z jego porzdkiem chronologicznym.

Jasno i klarowno myli Machiavellego znajdoway odzwierciedlenie i w jego stylu, dalekim od napuszonoci i kwiecistoci, typowych dla humanist�w. Bya to proza nowoczesna, jasna i logiczna, bynajmniej przy tym nie oscha. Nie brako w niej citych polemik, a take silnego tonu osobistego. Zapewniao to jego dzieom wewntrzn harmoni, a zarazem otwierao now epok w dziejach stylistyki prozy woskiej.

Z historycznym dzieem Machiavellego nie bez powodzenia konkurowa Francesco Guicciardini (1483-1540). Pochodzi on r�wnie z Florencji, a kariera jego zwizana bya blisko z Medyceuszami. Z ich ramienia peni wane funkcje dyplomatyczne i administracyjne we Florencji i w Pastwie Kocielnym. Poniewa by organizatorem obro-

222

ny Rzymu w 1527 r-, na niego zrzucono odpowiedzialno za klsk. Przeladowany przez Republik Florenck jako zwolennik Medyceuszy, po ich ponownym narzuceniu peni nadal r�ne funkcje publiczne.

W przeciwiestwie do Machiavellego jako historyk Guicciardini by zwolennikiem cisej analizy, nie wierzy te w moliwoci ustalenia jakich praw og�lnych, kt�re by rzdziy histori i ludzkoci. Poniewa przy tym uznawa, e motorem historii by pojedynczy czowiek, jego czyny i namitnoci, sceptycznie ocenia wartoci moralne i umysowe jednostek, postawa jego bya zdecydowanie pesymistyczna. Uwaa, e czowiekowi mdremu nie pozostaje nic innego, jak zaj si wasnymi sprawami i korzyciami, kt�re zreszt rozumia szeroko jako dobro wasne i pastwa. Istniejcych sprzecznoci nie umia Guicciardini pogodzi, nie znajdowa racjonalnej podstawy do wytumaczenia los�w ludzkich. Na dnie jego tw�rczoci leaa rozterka midzy istniejcymi normami a praktyk. Wewntrzne rozbicie nie przeszkadzao temu, e by wietnym pisarzem, szukanie za wasnych korzyci zamieniao si w typowe dla humanist�w tej doby marzenie o zamkniciu si w wskim wiecie harmonii i spokoju.

Guicciardini nie cofn si przed otwart polemik z pogldami Machiavellego. W Uwagach na temat rozwaa Machiavellego podda ostrej krytyce bawochwalczy stosunek Machiavellego do Rzymu i cywilizacji klasycznej. Zakwestionowa przy tym moliwo por�wnywania odlegych fakt�w i zjawisk historycznych. Wielkie dziea historyczne Guicciardiniego to Historia Florencji z 1509 r., obejmujca okres od powstania ciompich, oraz Historia Woch, zajmujca si latami 1492 — 1534, kt�r pisa a do mierci. Oba te dziea nie s pozbawione pewnych element�w autobiograficznych i uczucia smutku, kt�ry ogarnia historyka na widok pogbiajcego si uzalenienia i upadku Woch. Guicciardini nie nagina fakt�w do swych uog�lnie, stara si o prawd i dokadno, wykorzystywa w miar moliwoci r�da i dziea kronikarskie. Znakomicie umia przedstawi psychologiczn prawd swych bohater�w. Przy omawianiu wydarze stara si o jak najbardziej dogbn interpretacj. Styl jego odbija denie do zapewnienia jasnoci i zarazem doskona umiejtno konstruowania i porzdkowania materiau.

Guicciardini zastanawia si r�wnie nad sposobami udoskonalenia systemu rzdu we Florencji. W dwu ksigach O sposobie rzdzenia Florencj (1526) proponowa rodki zapewniajce wzgldn r�wnowag midzy monarch, wielkim gonfalonierem a Wielk Rad. Przy okazji ujawni faktyczne cele r�nych rzecznik�w zmian. Wyjtkowe miejsce w yciu literackim �wczesnych Woch zajmuj jego Wspomnienia polityczne i obywatelskie. Jest to zbi�r maksym, obserwacji i refleksji spisywanych przez Guicciardiniego przez ostatnie kilkanacie lat jego ycia. Odznaczaj si one subtelnoci rozumowania, spokojem i trafnoci wypowiadanych sd�w. Nie s wolne od relatywizmu, Guicciardini jakby szuka usprawiedliwienia dla swej postawy. Cho by zwolennikiem demokracji, suy przecie Medyceuszom, bo uwaa, e „gdy ojczyzna znajduje si w rkach tyran�w, obowizkiem dobrych obywateli jest

223

stara si zbliy do nich, by wpoi w nich dobre zasady i uczy nienawici do zych uczynk�w".

aden z historyk�w nie dor�wna ju w tym wieku Machiavellemu i Guicciardiniemu. Powstawao wprawdzie sporo prac historycznych, o samej Florencji pisywali zar�wno zacici republikanie przebywajcy na emigracji, jak i zwolennicy Medyceuszy, nie byy to jednak dziea zdolne poruszy wsp�czesnych. Spopularyzowanie Rocznik�w Tacyta przyczynio si zreszt do wzorowania si na tym rzymskim historyku, a nie na dominujcym poprzednio Liwiuszu. Pojawiy si natomiast pr�by przedstawiania historii literatury czy zwaszcza historii sztuki. Pod tym wzgldem niezastpione jest dzieo Giorgio Vasariego ywoty najznamienitszych malarzy, rzebiarzy i architekt�w. W swych biografiach reprezentowa on renesansowy pogld na rol artysty, wyraa podziw dla osigni i dzie czowieka-tw�rcy, podkrela ich znaczenie dla og�lnego rozwoju spoeczestw. Vasari mia przy tym znakomity talent literacki i trafnie umia rekonstruowa osobowo artyst�w.

Wikszo uczonych tej doby to humanici, zamiowani filolodzy, historycy, filozofowie. Nie brako przecie i bada nad przyrod. Miay one czsto nadmiernie spekulacyjny charakter. Wypywao to albo z mistycznej wiary w jedno wiata, albo z przypisywania niedostatecznie zbadanym zjawiskom waciwoci tajemniczych i ukrytych. Wyonio si z tego zainteresowanie astrologi, magi, alchemi; niezalenie od fantastycznych cel�w i zaoe tej wiedzy zdoaa ona doprowadzi do wykrycia pewnych wanych fakt�w z zakresu nauk cisych. Podobnie zreszt i medycynie przypisywano jako nauce szczeg�ln rol odkrywania tajemniczych waciwoci czowieka. Wielk postaci naukow by w tym czasie Lombardczyk Gerolamo Cardano (l 501 -1576). Gosi on tez, e „dusza wiata" przejawia si pod form ciepa. Prowadzio to do podstaw nowoczesnej chemii. miae idee przystosowywania matematyki do techniki reprezentowa Leonardo da Vinci. Poziom matematyki woskiej by zreszt szczeg�lnie wysoki. Cardano dokona wanych odkry algebraicznych wraz z innym matematykiem i mechanikiem, Nicolo Tartaglia. Nieprzypadkowo wanie we Woszech Kopernik uzupenia sw zdobyt w Krakowie wiedz matematyczn - inna rzecz, e jego odkrycie na razie nie poruszyo Woch�w. Wreszcie rozwina si nowa szkoa medyczna oparta na badaniach anatomicznych i fizjologicznych. Tw�rc jej by Andrea Vesalius, kt�ry ogosi pierwszy zarys anatomii De corporis humani fabrica (1543). Jego ucze, Matteo Realdo Colombo, wsawi si stosowaniem wiwisekcji na psach i przedstawieniem krenia pucnego. Gdy uniwersytety nie naday za og�lnym rozwojem wiedzy, a akademie ograniczay si do dyskutowania nad problemami filozoficznymi czy literackimi w wskim gronie, nie zabrako i pierwszych pr�b szerszej popularyzacji wiedzy. Zaj si tym florencki szewc, a zarazem mionik filozofii i poezji, Giambattista Gelli. W swych publikacjach, jak choby Rozwaania bednarza Justyna (1548). umia w spos�b prosty przedstawia zawie nawet treci naukowe i przystosowywa ustalenia nauki do moliwoci przecitnych ludzi i potrzeb dnia codziennego.

224

Swoistym triumfem wiedzy woskiej byy take wielkie odkrycia geograficzne. Pr�by dopynicia do Azji drog zachodni opieray si na wysunitych przez fizyka florenckiego Paolo del Pozzo Toscanellego zaoeniach, e ziemia ma ksztat kulisty. Potwierdzia je wyprawa Krzysztofa Kolumba. Genueczyka w subie hiszpaskiej, poprzedzona latami jego wasnych poszukiwa i zbierania dowiadcze. Sam Kolumb, jak wiadomo, nie w peni zdawa sobie spraw z charakteru swego odkrycia. Tote nowy kontynent otrzyma imi nie od niego, ale od innego eglarza woskiego. Amerigo Vespucci. kt�ry wraz z Hiszpanem Jtianem de la Cosa dotar do wybrzey Wenezueli (kt�ra to nazwa oznacza tyle. co maa Wenecja). Gdy Kolumb umiera w zapomnieniu w Valladolid. Amerigo Vespucci ogosi w 1507 r. list. w kt�rym opisywa sw podr� i stwierdza, e odkry ..now ziemi", wok� kt�rej dopiero bdzie mona dopyn do upragnionych Indii. Na tej podstawie geograf niemiecki Martin .Waldseemuller zaproponowa nadanie temu obszarowi nazwy Ameryka, dla uczczenia tego. kt�ry pierwszy stwierdzi jej odrbno. P�niej nazw t rozcignito na cay kontynent. Jakkolwiek wic pastwa woskie nie bray udziau w organizowaniu wielkich odkry z przeomu XV i XVI w., zawdziczano wiele wiedzy i eglarzom woskim. To wanie Woch w subie angielskiej. Jan Cabot. dotar pierwszy do Labradoru i Zatoki Hudsona. inny za Woch na subie francuskiej. Giovanni de Verazano. odkry Zatok w. Wawrzyca.

Caa Europa uznawaa wtedy przodujc rol Woch�w jako tw�rc�w nowej kultury, a take jako organizator�w ycia ekonomicznego. Odbijao si to nie tylko w ustawicznych wdr�wkach do Woch wystarczy przypomnie, jak wielu wybitnych Polak�w w XVI w. zawdziczao sw wiedz uniwersytetom woskim ale take w ywej dziaalnoci Woch�w poza granicami swej ojczyzny. We wszystkich wikszych centrach handlowych Europy utrzymyway si wiksze czy mniejsze kolonie ludnoci woskiej. Typowy pod tym wzgldem jest przykad Krakowa. Coraz czciej bya to ludno, kt�ra w ojczystym kraju nie moga znale dla siebie odpowiednich warunk�w bytu. Jeeli poprzednio emigracje woskie byway powodowane raczej wydarzeniami politycznymi czy wiadom polityk kolonizacyjn metropolii, o tyle w XVI w. przyczyn emigracji bya pogarszajca si sytuacja Woch. Udzia rzemielnik�w, kupc�w, artyst�w woskich w rozwoju ekonomiki i kultury wielu kraj�w europejskich by wszake zjawiskiem jak najbardziej korzystnym. Stali si oni rozsadnikami nowych postaw. Powszechne byo naladowanie obyczaj�w, ubior�w, gustu woskiego, kt�re przyczyniao si do upowszechnienia kultury Odrodzenia w caej Europie. Olbrzymia erupcja talent�w woskich, poszukiwanych przez wszystkie wiksze dwory monarsze czy magnackie, trwaa blisko dwa wieki, kiedy cala kultura europejska znajdowaa si pod przemonym oddziaywaniem wzor�w woskich. Nie pozostawao to bez wpywu i na sytuacj w samych Woszech. Migracje pozbawiay je ludzi wyjtkowo aktywnych, pogbiajc letarg polityczny i ekonomiczny, w jakim miay si znale Wochy a po wiek XVIII.

225

WPYW ODKRY GEOGRAFICZNYCH I EKSPANSJI TURECKIEJ NA POOENIE WOCH

W cigu pierwszej poowy XVI w. w strukturze wielkiego handlu midzynarodowego nastpiy zmiany, kt�re ujemnie odbiy si na moliwociach woskich orodk�w handlowych, a w konsekwencji na pooeniu gospodarczym caych Woch. Wizay si one z przesuniciem si g�wnego punktu cikoci handlu midzynarodowego nad Atlantyk w wyniku odkry geograficznych i ekspansji tureckiej wzdu wybrzey Morza r�dziemnego.

Wochy przegryway wielk stawk, kt�r by monopol handlu ze Wschodem. Poprzednio uprzywilejowana pozycja P�wyspu Apeniskiego, sucego za naturalny pomost w kontaktach z Lewantem, uatwiaa woskim emporiom handlowym zdobycie sobie wyjtkowego stanowiska w tym handlu. Handel ldowy, biegncy na p�noc od Morza Czarnego, czy handel bakaski odgryway pod tym wzgldem drugorzdn rol, zreszt i w tych wypadkach rozoenie kolonii weneckich i genueskich, a take osiedlanie si kupc�w woskich w waniejszych orodkach poredniczcych w tym handlu uatwiay kontrol i czciowo przechwytywanie zysk�w z tego handlu.

T pomyln sytuacj zachwiaa ekspansja turecka. Wprawdzie pocztkowo Turcy nie zdoali podporzdkowa sobie kraj�w Lewantu, a wiec szczeg�lnie wanych partner�w miast woskich, kt�re utrzymyway zwaszcza dobre kontakty z pastwem Mameluk�w w Egipcie, ju jednak opanowanie Konstyntynopola ograniczyo swobod poczyna kupc�w woskich nad Morzem Czarnym. Mimo powstaych ogranicze, mimo opat, kt�re trzeba byo wnosi do skarbu sutana dla zapewnienia spokoju handlu, kupcy woscy, zwaszcza weneccy, osigali nadal wysokie zyski z handlu ze Wschodem. Sytuacja ta zdecydowanie si pogorszya, gdy Turcy zajli Egipt (1518) i zaczli rozpociera sw zwierzchno nad arabskimi pastwami wzdu p�nocnych wybrzey Afryki. Odtd Biiski Wsch�d znalaz si pod kontrol sutana i od jego dobrej woli zaleaa dalsza kontynuacja handlu.

Ju przedtem nastpiy wszake zmiany, kt�re spowodoway, e te sukcesy tureckie, jakkolwiek niekorzystne dla pozycji handlu woskiego, nie zawayy tak gronie na ekonomice europejskiej, jak mona si byo tego obawia. Odkrycie drogi morskiej wok� Afryki do Indii oraz odkrycie Ameryki zmienio gruntownie znaczenie dotychczasowych dr�g handlowych, wysuno na pierwsze miejsce porty Europy Zachodniej i doprowadzio do przesunicia g�wnego punktu cikoci ekonomiki europejskiej na p�nocny zach�d. Hiszpania i Portugalia podporzdkoway sobie znaczne obszary zamorskie, z kt�rych wkr�tce zaczy czerpa wielkie zyski. Woskie emporia handlowe nie bray, jak bya o tym mowa, bezporedniego udziau w tej wielkiej akcji. Staray si nawet przeciwdziaa ekspansji handlowej nad Oceanem Indyjskim ze strony innych pastw europejskich. Wenecja np. udzielaa pomocy arabskim kupcom w walce z Portugalczykami o utrzymanie ich pozycji nad Morzem Czerwonym i Oceanem Indyjskim. Mylano nawet

226

o przebiciu kanau do Morza Czerwonego, byle zapewni sobie utrzymanie dominujcej roli na tym obszarze. Jednak Portugalczycy umieli bezwzgldnie rozprawi si z t konkurencj.

Tymczasem zwikszony dopyw produkt�w kolonialnych oraz zota i srebra przyspieszy rozw�j ekonomiczny Europy. Wikszo kraj�w przeywaa .lata dugotrwaej koniunktury. Wochy jednak korzystay z niej w spos�b ograniczony, tym bardziej e jednoczesne walki, jakie toczyy si na ich terenie, wywoay og�lne osabienie tempa rozwoju ekonomicznego. Nie wszystkie orodki odczuway r�wnie dotkliwie te zmiany. Stosunkowo pomylna przez cay wiek bya jeszcze sytuacja Wenecji, kt�ra pozostawaa nadal jednym z g�wnych orodk�w handlu europejskiego. Nie wpywa to jednak na og�lny regres gospodarczy na ziemiach woskich.

Podporzdkowanie P�wyspu Apeniskiego Karolowi V mogo wydawa si zbiene z interesem gospodarczym Woch. W ramach wielkiej monarchii uniwersalistycznej mona byo oczekiwa korzystnego dla kupc�w woskich zwikszenia przepywu towar�w i napywajcych zza oceanu kruszc�w. Zarazem uzyskiwano zabezpieczenie przed grob ekspansji tureckiej. Oczekiwania te speniy si tylko w niewielkiej mierze. Konflikt Karola V z Franciszkiem I nie zakoczy si i wojna miaa odnawia si jeszcze kilkakrotnie. Powanie by te cesarz wcignity w spory wewntrzniemieckie, gdzie protestancka Liga Szmal-kaldzka zagraaa jego pozycji. Jakkolwiek wic dziaania wojenne w mniejszym stopniu miay dotyka Wochy, ni dziao si to w poprzednim trzydziestoleciu, swoboda poczyna Karola V bya mocno ograniczona i nie m�g on skoncentrowa wysik�w na odcinku najwaniejszym dla Woch. Same za pastwa woskie byy zbyt wyniszczone, by mogy zdoby si na wikszy wysiek militarny mimo nacisk�w cesarskich. Opanowanie Woch nie wzmocnio wic Karola V w takim stopniu, jak to sobie wyobraa.

Dla Woch szczeg�lnie istotne byo w tym czasie zahamowanie ekspansji pastwa osmaskiego, kt�re sigao ju po Algier i Bud. Mogo to nastpi tylko przy wsp�pracy wszystkich kraj�w bezporednio zagroonych przez Turcj. Obok Wenecji i innych pastw woskich w gr wchodzia Hiszpania oraz Austria i Wgry. Z tego punktu widzenia powstanie bloku pastw habsburskich i ich sojusznik�w jest o wiele bardziej zrozumiae ni tumaczenie jego genezy wycznie wzgldami rywalizacji z Francj. Obie te przyczyny okazay si zreszt zbiene, Franciszek I bowiem nie zawaha si szuka w Sulejmanie Wspaniaym sojusznika przeciwko Karolowi V.

Tymczasem wzrastay napicia midzy Turcj i zalenymi od niej krajami a pastwami woskimi. Ju w 1503 r. w zawartym wtedy z sutanem pokoju Rzeczpospolita Wenecka musiaa wyrzec si dalszych czci swych posiadoci na Morei, zwaszcza Modony. W kilkanacie lat p�niej Turcy zdobyli Rodos, a znajdujcy si na wyspie zakon kawaler�w jerozolimskich przeni�s si na Malt. Stanowia ona lenno Sycylii i Karol V przekaza j kawalerom, zwanym odtd maltaskimi. Kawalerowie maltascy stali si wan si bronic interes�w chrzeci-

227

jastwa na Morzu r�dziemnym. Rozbudowali bowiem flot, kt�ra z powodzeniem zwalczaa korsarzy muzumaskich, a z g�wnej siedziby zakonu La valletty stworzyli twierdze nie do zdobycia. Tymczasem w pierwszej poowie XVI w. przy protekcji tureckiej w Algierii i Tunezji powstaa grona flota korsarska. Kierowa ni Hayreddin, zwany we Woszech Barbarossa. Flota ta w poowie wieku kontrolowaa ju cay niemal ruch morski w zachodniej czci Morza r�dziemnego, utrudniajc normalne stosunki handlowe oraz dokonujc ustawicznych napad�w na obszary nadmorskie. Wyspy woskie oraz poudniowe i zachodnie wybrzea P�wyspu Apeniskiego a po Genu naraone byy na nieustanne napady, kt�re pocigay za sob wielkie straty materialne i ubytek w ludziach, porywanych na targi niewolnik�w do Afryki i na Bliski Wsch�d. Ta sytuacja, przypominajca napady tatarskie na Polsk, odbijaa si fatalnie na ekonomicznych funkcjach nadmorskich obszar�w Woch.

Najblisza faza wojen woskich (1535-1544) bya zwizana z tymi wydarzeniami na Morzu r�dziemnym. Franciszek I nie pogodzi si z warunkami pokoju w Cambrai i liczc na poparcie Henryka VIII angielskiego i Sulejmana l, z kt�rym zawar sojusz w 1536 r., szykowa si do wojny. Do rozpoczcia dziaa wykorzysta zaangaowanie Karola V w Afryce. Habsburg bowiem, zaniepokojony sukcesami korsarzy Barbarossy, uderzy w 1535 r. na Tunis. Powiodo mu si wprawdzie zaj miasto i wyzwoli 20 tys. niewolnik�w chrzecijaskich, nie zdoa jednak zniszczy innych wanych baz korsarskich, utrzymanie Tunisu za wymagao zaangaowania powaniejszych si wojskowych. Tymczasem skomplikowaa si sytuacja w p�nocnych Woszech, gdzie zmar Franciszek Sforza.

Do spadku zgosili si r�ni pretendenci, m.in. z pretensjami do tronu mediolaskiego dla swego syna Zygmunta Augusta wystpia kr�lowa polska Bona. Ta c�rka Gian Galeazza Sforzy i Izabeli Aragoskiej, polubiona w 1518 r. za porednictwem cesarza Maksymiliana Zygmuntowi I, kt�ra odegraa donios rol w przeniesieniu na grunt polski wzor�w i kultury woskiego renesansu, spodziewaa si odzyska w ten spos�b pene prawa do odziedziczonych po matce lennych ksistw Bari i Rossano (w Kalabrii). Jakkolwiek pretensje mediolaskie zostay stanowczo przez Karola V oddalone, zasadniczy cel zabieg�w Bony zosta osignity. Do tych ksistw miaa powr�ci, gdy opucia Polsk w 1556 r.; w Bari te tragicznie zakoczya ycie. Pozostawione przez ni bogactwa („sumy neapolitaskie") stay si p�niej przedmiotem wiekowych spor�w midzy Polsk a Kr�lestwem Neapolu.

Karol V wczy ksistwo Mediolanu wprost do swych posiadoci. Franciszek I uzna to za naruszenie ukad�w i zacz dziaania wojenne. Poniewa ksi sabaudzki Karol III odm�wi zgody na przepuszczenie wojsk francuskich przez przecze alpejskie do Lombardii. Franciszek I uzna to za wygodny pretekst do zajcia Sabaudii. Na wiosn 1536 r. osabione rozkadem wewntrznym ksistwo zostao opanowane przez Francuz�w, kt�rzy ogosili jego aneksj, zdobywajc sobie wygodn baz wypadow do Woch.

228

Wojna toczya si odtd ze zmiennym szczciem, a niedostatki finansowe obu wadc�w doprowadziy do takiego rozlunienia dyscypliny w wojsku, e przywizywao ono wiksz wag do rabunku ni do walki z przeciwnikiem. Tymczasem dziaania ofensywne podjli Turcy. Armia turecka zaatakowaa Habsburg�w na Wgrzech i w Chorwacji. Barbarossa za. kt�ry zregenerowa swe siy po porakach zadanych mu przez Karola V. podj wyprawy represyjne, skierowane przeciwko Wochom i posiadociom weneckim. Opanowa kilka wysp na Morzu Joskim i spustoszy wybrzee neapolitaskie. W tych warunkach nowy papie Pawe III z rodu Farnese (1534-1549) podj starania o pok�j midzy Franciszkiem I a Karolem V i zjednoczenie kraj�w chrzecijaskich przeciwko Turcji. Dziki jego porednictwu doszo do zawarcia rozejmu w Nicei w 1538 r., na mocy kt�rego Mediolan mia pozosta we wadaniu Karola V, wikszo Sabaudii za w rku Franciszka I. Natomiast przygotowywana krucjata skoczya si niepowodzeniem. Nie udao si doprowadzi do zajcia jednolitego stanowiska przez kraje chrzecijaskie, wyprawa za zgromadzonej na wezwanie papiea armii do Prevezy we wrzeniu 1538 r. nie przyniosa adnych sukces�w.

229

Flota chrzecijaska ustpia tam placu flocie tureckiej, kt�ra zdobya sobie odtd na dugie lata przewag na Morzu r�dziemnym.

U podoa tych niepowodze tkwia nieufno i antagonizm midzy Wenecj a cesarzem. Gdy nie powiodo si podway panowania tureckiego na morzu, Wenecja zdecydowaa si zawrze separatystyczny pok�j z sutanem w 1540 r. za cen kilku wysp na Morzu Egejskim oraz dalszych miast na Morei. Natomiast cesarz podj w nastpnym roku wypraw na Algier, kt�ra nie przyniosa adnych rezultat�w wskutek zniszczenia floty hiszpaskiej przez burz. Tymczasem Turcy odnieli nowe sukcesy na Wgrzech. Zachcio to kr�la francuskiego do rozpoczcia na nowo dziaa wojennych, tym bardziej e w 1540 r. Karol V zdecydowa si przekaza Mediolan swemu synowi Filipowi II, nastpcy na tronie hiszpaskim, co przekrelao moliwoci polubownego rozwizania kwestii przynalenoci tego ksistwa.

W 1542 r. Francuzi przy pomocy Barbarossy opanowali Nicee, ostatni posiado sabaudzk nad morzem (tylko twierdza zdoaa im si oprze). Na tym jednak wyczerpay si ich sukcesy, Karol V za w porozumieniu z Henrykiem VIII angielskim umia przenie wojn na ich terytorium. Zawarty w 1544 r. pok�j w Crespy powtarza waciwie warunki z Nicei. Wzmocnia si natomiast pozycja Barbarossy, kt�ry wracajc z wyprawy da si we znaki wybrzeom woskim, porywajc setki jec�w. By to drastyczny przykad bezowocnoci wysik�w Karola V o zapewnienie spokoju i bezpieczestwa w zachodniej czci basenu Morza r�dziemnego.

WALKA Z REFORMACJ I UGRUNTOWANIE HEGEMONII HISZPASKIEJ

Ograniczenie niezalenoci pastw woskich, jakie ujawnio si podczas kongresu boloskiego, byo w znacznym stopniu spowodowane zblieniem midzy cesarzem a papieem. Powstaa wtedy sytuacja, w kt�rej jakakolwiek rywalizacja midzy g�wnym orodkiem wadzy wieckiej i duchownej bya niebezpieczna dla interes�w obu stron. Kryzys w Kociele w coraz silniejszym stopniu uzalenia papiestwo od poparcia ze strony tych monarch�w, kt�rzy nie decydowali si na odcicie wiz�w czcych ich z Rzymem, a wic przede wszystkim od cesarza. Byt papiestwa niemal opiera si na poparciu militarnym ze strony silnego wadcy katolickiego, kt�ry zdoby sobie przewag we Woszech. R�wnie dla cesarza, zaniepokojonego rozbiciem religijnym w Rzeszy, nie bez znaczenia byo stworzenie sobie z Woch bazy, kt�ra pozwalaa w razie potrzeby na szybk interwencj na p�nocy. Sojusz cesarstwa z papiestwem mia wiec jakby „zamrozi" stosunki w Europie, zahamowa postpy reformacji. Odbywao si to wyranie kosztem Woch, kt�re staway si baz konserwatyzmu europejskiego. Utrzymanie istniejcego ukadu si politycznych we Woszech stanowio jakby podstaw polityki cesarsko-papieskiej. Musiao si to odbi w postaci zahamowania moliwoci rozwojowych P�wyspu Apeniskiego

230

i w narastaniu konformizmu jako dominujcej postawy w yciu politycznym.

Nie znaczy to, by stosunki miedzy cesarstwem a papiestwem ukaday si bez tar ani by polityka Kocioa nie budzia zastrzee w samych Woszech. Wizay si one z przenikaniem reformacji na ziemie woskie. Nie bez oddziaywania wpyw�w niemieckich, francuskich czy szwajcarskich budziy si i tutaj wsp�lne dla caej reformacji denia, by odrzuci tradycj kocieln, natomiast religi oprze na wierze w Chrystusa i samodzielnej interpretacji Pisma w. Propagand tych pogld�w uatwia rozkad moralny kleru woskiego, niski poziom jego ycia religijnego, kt�ry dotyka tak Kuri Rzymsk, jak i nisze duchowiestwo. Nie wygasy te i iskry rzucone przez Savonarol, kt�ry szczeg�lny nacisk kad na konieczno wysoce moralnego ycia. Jego denia do zautonomizowania organizacji kocielnej odpowiaday reformacyjnym tendencjom do uczynienia z religii sprawy bardziej indywidualnej i osobistej.

Wobec kontroli ze strony Kocioa ruch reformacyjny we Woszech nie m�g przybra charakteru zorganizowanego, a propaganda czsto miaa ukryty charakter. W rezultacie zwolennicy reformacji dziaali w rozproszeniu. Wielu z nich nie mylao zreszt o oderwaniu si od Kocioa katolickiego, ale o jego reformie. Byo to zgodne zwaszcza z sytuacj lat trzydziestych, kiedy pojednanie midzy obu stronami wydawao si jeszcze moliwe; nie by mu przeciwny papie Pawe III, a wyranie zmierza ku temu Karol V. Doprowadzenie do zgody w chrzecijastwie i reformy Kocioa mogo wzmocni pozycj Woch w Europie, zar�wno przywracajc nadwtlony autorytet papiestwa i kleru woskiego, jak i podnoszc znaczenie woskich humanist�w.

Takie irenistyczne marzenia mogy przywieca licznym grupom ewangelik�w woskich, kt�re powstaway w r�nych orodkach. W Neapolu pod wpywem Hiszpana Juana da Valdes szerzy si wic ruch niemal mistyczny o umiarkowanych tendencjach reformatorskich, kt�ry nie doprowadzi do zerwania z Kocioem. Do jego zwolennik�w nalea m.in. genera kapucyn�w Bernardino Ochino ze Sieny, a take sporo intelektualist�w, m.in. Vittoria Colonna, wdowa po markizie Pescary, podobno nawet Micha Anio. Wanym centrum na p�nocy bya Lukka, gdzie dziaa augustianin Pier Martire Vermigli. W Ferrarze sympatie dla ewangelik�w okazywaa ksina Renata, ona Ercole II d'Este, w Weronie biskup Giberti, w Modenie humanista Molza. W Piemoncie oywili sw dziaalno waldensi. Szczeg�ln rol w propagandzie „nowinek" religijnych graa wszake Wenecja, zar�wno ze wzgldu na liczn w niej koloni niemieck, jak kontakty kupieckie z orodkami luteranizmu, czy wreszcie z uwagi na tolerancyjne stanowisko wadz weneckich w sprawach religijnych. Poparcia propagandzie reformacyjnej udziela tutaj patrycjusz Gaspare Contarini, nad pojednaniem pracowa Pier Paolo Vergerio, biskup Capo d'Istria i nuncjusz papieski w Niemczech, a take Gerolamo Zanchi z Bergamasco. Wr�d zwolennik�w reformacji bya tutaj te cz rzemielnik�w.

Sab stron tego ruchu by w gruncie rzeczy jego elitarny cha-

231

rakter. Niemniej Pawe III po objciu tronu papieskiego powoa specjaln komisj, kt�ra miaa zbada moliwoci reformy Kocioa. W wyniku swych prac wskazaa ona wprawdzie na konieczno usunicia niekt�rych naduy istniejcych w Kociele, ale zarazem opowiedziaa si za podjciem krok�w ograniczajcych swobodn wymian myli. m.in. przez wprowadzenie cenzury. Pod naciskiem Karola V Pawe III zgodzi si te zwoa sob�r do Trydentu, gdzie spodziewano si nawiza dialog z protestantami. Sytuacja ulega jednak zmianie, gdy Kalwinowi powiodo si podporzdkowa sobie Genew, skd zacza rozchodzi si propaganda o wiele bardziej radykalna i nieprzejednana ni z Niemiec. Nadzieje irenist�w okazay si zudne, tym bardziej e dyskusja midzy katolikami a protestantami nie przyniosa pozytywnych rezultat�w. Papiestwo odpowiedziao na to utworzeniem witego Oficjum w l 542 r. i podjciem represji przeciwko zwolennikom ewangelizmu jako heretykom. Wybitniejszym nie pozostao nic innego, jak podporzdkowa si Rzymowi albo szuka schronienia poza Wochami. Wybrali t drog Pier Martire Vermigli. Bernardino Ochino. nieco p�niej Pier Paolo Vergerio czy Leliusz i Faustyn Socynowie. z kt�rych ostatni rozpowszechnia swe antytrynitarskie pogldy a w Polsce, stajc si jednym z organizator�w braci polskich.

Pr�by oporu przeciwko polityce kontrreformacyjnej koczyy si niepowodzeniem. Niemniej w Neapolu doszo w latach 1546 i 1547 do rozruch�w na wie o zamierzonym wprowadzeniu tam inkwizycji hiszpaskiej. Ambitne plany mieli spiskowcy w Lukce. Miasto to. ostoja tradycji republikaskich, przechodzio zaamanie ekonomiczne w pocztkach XVI w. w zwizku z trudnociami produkcji jedwabiu, co znalazo nawet odbicie w ruchu tzw. szmaciarzy (s t mcci on i), kt�ry obj Lukk w 1532 r. Uatwio to take oddziaywanie bardziej radykalnych kierunk�w reformacji, kt�ra sigaa tutaj gbiej ni w innych miastach woskich. Jeden z przeciwnik�w panujcej oligarchii, gonfalonier Francesco Burlamacchi. rozwin akcj konspiracyjn, kt�rej celem byo nie tylko obalenie rzdzcej Lukk oligarchii, ale i stworzenie ligi miast toska-skich. zapewniajcej zwizkowcom wolno republikask i religijn. Spisek zosta jednak wykryty, Burlamacchi za zesany do Mediolanu, gdzie zgodnie z yczeniem Kumy I Medyceusza skazano go na mier (1546 r.).

Pojawiay si zreszt i ruchy skierowane tylko przeciwko rzdom zwizanych z cesarzem czy papieem oligarch�w. Spisek taki obj Genu, gdzie Andrea Doria przekaza swe szerokie penomocnictwa wraz z wadz nad flot swemu nepotowi Giannettino. Obawiano si jego ambicji i despotyzmu, tote jego przeciwnik. Gian Luigi Fieschi. wszed w porozumienie z Francj i stan na czele spisku, kt�rego celem byo obalenie Dorii i wprowadzenie nowej formy rzdu. Gdy doszo do wybuchu powstania, w 1547 r. Giannettino zosta zabity, cala jednak akcja skoczya si niepowodzeniem, gdy Fieschi uton w czasie podporzdkowywania sobie floty.

Nie jest wykluczone, e istniay powizania midzy spiskowcami

z Genui a ksiciem Parmy i Piacenzy Pier Luigi Farnese. By on synem naturalnym Pawa III, kt�ry mimo sprzeciw�w Kurii Rzymskiej przekaza mu wspomniane dwa miasta oraz nada tytu ksicy w 1545 r. Prawdopodobnie papie przygotowywa w ten spos�b moliwo przejcia ksistwa Mediolanu przez czonka swego rodu. Doszed bowiem do przekonania, e panowanie hiszpaskie w poudniowych i p�nocnych Woszech zbyt ograniczao swobod papiestwa i e Mediolan powinien by uniezaleniony od Habsburg�w. Ale wanie dlatego Karol V by niechtny przejciu Parmy i Piacenzy przez ks. Farnese i odm�wi swej inwestytury. Cesarz mia w tym wypadku poparcie miejscowej szlachty, wrogiej Pier Luigiemu. kt�ry wykorzystywa antagonizm midzy szlacht a mieszczastwem, by wzmocni sw pozycj. Nie bez pomocy ze strony gubernatora Mediolanu Ferrante Gonzagi doszo wtedy do spisku przeciwko ks. Farnese. uwieczonego zamordowaniem go 10 wrzenia 1547 r. Gonzaga zaj Piacenz. w Parmie jednak wadz obj syn zabitego. Ottavio. spowinowacony z cesarzem przez maestwo z jego naturaln c�rk Magorzat. Dalsze pr�by papiea przeciwstawiania si Karolowi V w oparciu o Wenecj i Francj nie przyniosy wikszych rezultat�w. Pawe III zmar, niemniej jego polityka wielkiego nepotyzmu przez wydzielenie dla swej rodziny czci terytorium Pastwa Kocielnego przyniosa rezultaty trwalsze ni u jego poprzednik�w. Nastpca Franciszka I na tronie francuskim. Henryk II, popar Ottavia. kt�ry ostatecznie utrzyma si na tronie w Parmie. R�d Farnese znalaz si miedzy wadcami woskimi.

Tymczasem Henryk II. korzystajc z trudnoci Karola V w Rzeszy, w sojuszu z Angli i Turcj rozpocz w 1552 r. dziaania wojenne. Wochy znalazy si w obliczu inwazji francusko-tureckiej. Flota turecka wypyna na spotkanie floty francuskiej, zdobya Reggio w Kalabrii. rozbia flot hiszpask pod Ponz i przystpia do blokady Neapolu. Kapudan pasza nie doczeka si jednak Francuz�w i odpyn do Stambuu, nie pr�bujc zdobywa miasta. Natomiast Francuzi wobec osabienia Hiszpan�w zajli Korsyk, nalec do sprzymierzonej z cesarzem Genui, oraz doprowadzili do wybuchu powstania antyhiszpaskiego w Sienie. Obsadzona przez Hiszpan�w cytadela w tym miecie zostaa zburzona, lecz ludno daremnie oczekiwaa nadejcia silniejszej pomocy francuskiej. Pojawi si natomiast okrutny i bezwzgldny Kuma I Medy-ceusz. kt�ry powstanie w Sienie uzna za akt wymierzony przeciwko sobie z tego wzgldu, e aktywny udzia brali w nim wypdzeni z Florencji jego przeciwnicy polityczni z Pier Strozzim na czele. Wojska florenckie rozbiy oddziay Strozziego: po 15-miesicznym bohaterskim oporze Siena kapitulowaa w kwietniu 1555 r. Okoo 200 rodzin wyemigrowao ze Sieny; nieprzejednani, wr�d nich Strozzi, zaoyli republik w Montalcino. kt�ra przetrwaa do 1559 r. Natomiast Kuma I za zgod cesarza wcieli Sien do swych posiadoci, kadc w ten spos�b podwaliny pod powstanie ksistwa Toskanii. Zgod okupi wszake Kuma ustpstwami terytorialnymi na rzecz Hiszpanii, kt�ra zdobya trway punkt oparcia we Woszech rodkowych. Z dawnego terytorium

233

Sieny wyczono obszar nadbrzeny z miastami Orbetello, Talamone, Monte Argentaro, Porto Ercole i Porto Santo Stefano, kt�re tworzyy tzw. Stato dei Presidi, powikszone wkr�tce o Elb.

Ostatecznie Francuzi nie osignli adnych zdobyczy we Woszech, co potwierdzi nowy rozejm z cesarzem. Karol V zreszt wkr�tce abdykowa, przekazujc koron hiszpask wraz z posiadociami woskimi (ju w 1554 r.), niderlandzkimi i kolonialnymi Filipowi II. Natomiast koron cesarsk otrzyma brat Karola V, Ferdynand I. Utrwali si dziki temu podzia habsburskiego domu na dwie linie — hiszpask i austriack. Niebawem dziaania wojenne zostay zn�w wznowione, m.in. dziki zabiegom papiea Pawa IV z rodu Caraffa (1555—1559), zajadego wroga panowania hiszpaskiego we Woszech. Wicekr�l Neapolu, ks. Alba, zagrozi jednak tak skutecznie Rzymowi, e papie wycofa si z wojny. Niebawem Francuzi ponieli klsk pod Saint-Quentin od armii Filipa II, dowodzonej przez ks. Emanuela Filiberta Sabaudzkiego. 3 kwietnia 1559 r. w Cateau-Cambresis doszo do zawarcia pokoju, kt�ry pooy kres wojnom woskim.

Pok�j ten ugruntowa hegemoni hiszpask we Woszech. Francja utrzymaa tylko markizat Saluzzo oraz niekt�re twierdze sabaudzkie, natomiast wikszo terytorium Sabaudii wraz z Piemontem musiaa przekaza ks. Emanuelowi Filibertowi, kt�ry polubi siostr kr�la francuskiego Magorzat. Pod panowaniem Hiszpan�w pozostawaa Sardynia i Sycylia oraz Neapol, Mediolan i Stato dei Presidi. Genua odzyskaa Korsyk, ksi Mantui otrzyma Monferrato, ksi Parmy — Piacenz,

234

Kuma I za Montalcino. Niezaleno tych drobnych pastw bya mocno ograniczona. Podporzdkowane dyktatowi Madrytu, prowadziy polityk zgodn z jego interesami. Wenecja pozostawaa jedynym pastwem woskim wzgldnie niezalenym, jakkolwiek zagroenie ze strony Turcji zmuszao j do szukania oparcia u Habsburg�w. Chocia wiec Karol V nie zrealizowa swych dalekosinych plan�w monarchii uniwersalnej, trwaym rezultatem jego polityki pozostaa dominacja hiszpaska na P�wyspie Apeniskim.

Bardzo skomplikowaa si pozycja papiea i Pastwa Kocielnego. Pr�by pojednania ze wiatem protestanckim, podejmowane w pierwszym okresie soboru trydenckiego, zwoanego w 1545 r., zaamay si pod naciskiem bezkompromisowych biskup�w woskich i hiszpaskich. Na tym tle doszo do napicia z Karolem V i zawieszenia obrad soboru w 1552 r. Tymczasem wzroso znaczenie witego Oficjum oraz niedawno powoanego do ycia zakonu jezuit�w. W 1558 r. po raz pierwszy ogoszony zosta indeks ksiek zakazanych do czytania, nie zabrako w nim Dekameronu, dzie Machiavellego, nawet De monarchia Dantego. Na ponownie zwoanym przez Pawa IV soborze w Trydencie, kt�ry obradowa jeszcze w latach 1562— 1563, na porzdku dziennym stana wewntrzna reforma Kocioa, a nie porozumienie z reformacj. Ogoszone na zakoczenie obrad Trydenckie wyznanie wiary utrwalao rozbicie chrzecijastwa zachodniego i zaczynao okres kontrreformacji. W tej sytuacji papiestwo musiao r�wnie liczy g�wnie na poparcie „kr�la katolickiego". Take Koci� podporzdkowa si wpywom hiszpaskim, co znalazo formalne odbicie ju w ukadzie pokojowym z 1556 r. zawartym przez Pawa IV.

X. WOCHY W DOBIE BAROKU I HEGEMONII HISZPASKIEJ

BABIE LATO" GOSPODARKI WOSKIEJ

w drugekj poowie XVIw. pierwszych dziesitkach lat XVII w. gospodarka woska okazaa nieoczekiwan ywotno i zdolno regeneracji mimo strat zadanych przez zniszczenia wojenne i niekorzystnych przemian w handlu midzynarodowym. Dziaania wojenne omijay w�wczas na og� P�wysep Apeniski, natomiast cay kraj odczuwa skutki pomylnej koniunktury gospodarczej. Carlo Cipolla nazwa ten okres ..babim latem" woskiej gospodarki i termin ten przyj si w historiografii jako trafna ocena przejcio-woci ponownego dobrobytu.

Ju bowiem u progu XVII w. sytuacja ta zacza si pogarsza i nastpi dugi okres stagnacji gospodarczej. Historycy, zwaszcza dawniejsi, skonni byli ten stan wiza z hegemoni hiszpask, uwaajc, e spowodowana przez Madryt deprawacja moralna musiaa si odbi r�wnie na rezygnacji i zaniku przedsibiorczoci w yciu gospodarczym. Obecnie podnosz si coraz czciej gosy, e tkwi w tym tylko cz prawdy. Narzucone zwizki z imperium hiszpaskim uzaleniay poziom ekonomiczny Woch od sytuacji na P�wyspie Pirenejskim. Zar�wno wietno Hiszpanii, jak i jej upadek znajdoway swe odbicie w rozwoju czy zastoju gospodarki woskiej; zreszt podobne spostrzeenia mona odnie i do ycia kulturalnego, a nawet politycznego Woch. Granica midzy tymi dwoma okresami jest do pynna, mona j chyba jednak umiejscowi w drugim i trzecim dziesitku lat XVII w. Jeeli przecie charakter oddziaywania hiszpaskiego by bardziej zoony, ni to poprzednio przyjmowano, og�lny bilans pozostaje ujemny. Zniewolone spoeczestwo nieatwo si budzi do samodzielnego ycia.

Na razie wszystko zdawao si ukada pomylnie. Wochy pozostaway jednym z g�wnych centr�w gospodarczych Europy, przybra na rozmiarach prowadzony przez kupc�w woskich handel midzynarodowy, zwaszcza lewantyski. przez banki genueskie przenikaa do Woch cz dochod�w imperium hiszpaskiego, w tym niezmiernie potrzebne w handlu ze Wschodem srebro.

Jak bya ju mowa, wbrew dawniejszym twierdzeniom handel lewantyski nie zamar wskutek odkrycia przez Portugalczyk�w nowej drogi do Indii. Niemniej w cigu pierwszej poowy XVI w. zosta on znacznie ograniczony wobec zahamowania przez Portugalczyk�w

236

przewozu korzeni, zwaszcza pieprzu. Morzem Czerwonym, kt�re byo tradycyjn drog tranzytow ze Wschodu nad Morze r�dziemne. Tymczasem postpy ekspansji tureckiej osabiy moliwo kontroli portugalskiej i od poowy XVI w. zn�w znaczna cz intratnego handlu korzeniami przebiegaa tradycyjnymi szlakami. Wenecja odzyskaa sw zachwian pozycj i moga skutecznie konkurowa z Lizbon, kupcy weneccy za docierali do Kairu i Aleppo. Cho wojna Wenecji z Turcj zaczta w 1570 r. osabia te zwizki handlowe, trway one z wiksz czy mniejsz intensywnoci a do drugiego dziesitka lat XVII w., kiedy z kolei Holendrzy objli skuteczn kontrol nad handlem ze Wschodem.

Oywienie handlu ze Wschodem poprzez Morze r�dziemne uatwione byo w drugiej poowie XVI w. przez napyw na ten obszar srebra i zota z hiszpaskich kolonii w Ameryce. Bite w Wenecji. Genui i Florencji monety zote i zwaszcza srebrne cieszyy si w XVI i XVII w. zaufaniem na caym Wschodzie. W pocztkach XVII w. sama Wenecja miaa eksportowa ok. 5 mln monet do Lewantu. Potrzebne do tego celu kruszce uzyskiwano coraz czciej poprzez Hiszpani. Od lat siedemdziesitych XVI w. wskutek rewolucji niderlandzkiej i zrujnowania w 1578 r. Antwerpii dostawy te zwikszyy si wydatnie. Kieroway si przede wszystkim do Genui, w mniejszym stopniu do rozbudowywanego przez Medyceuszy portu w Livorno czy Neapolu. Sigay one iloci na ten okres olbrzymich. W czerwcu 1598 r. galery hiszpaskie przywiozy do Genui skarb wartoci 2,2 mln skud�w z tego 200 tys. w zocie, 1.3 mln w sztabach srebra. 700 tys. w pienidzu (realach). Przypuszcza si. e w tym czasie napywao do Woch corocznie ok. 6 mln w zocie, co byoby bardzo wysok czci 10 mln, kt�re otrzymywaa Hiszpania z kolonii. Gdy w poowie XVI w. we Woszech powszechnie odczuwano brak pienidza, w p� wieku p�niej by jego nadmiar. Jeeli doda do tego. e handel Woch z krajami Europy rodkowej i Zachodniej mia bilans dodatni i pokrywa deficyt w handlu wschodnim, mona sobie wyobrazi, jak wielkie rozmiary

przybraa akumulacja kapitau w najwikszych orodkach woskich.

Prym wr�d nich wioda Genua. Przejcie Andrea Dorii na stron Karola V w 1528 r. i trwae powizanie polityczne republiki z Hiszpani otworzyo okres ponownego rozkwitu. W latach 1557 1627 Genua odgrywaa rol finansowego centrum Europy. Kupcy genuescy zdobyli sobie mocn pozycj w Sewilli, brali udzia w handlu z Indiami, a nawet poredniczyli w handlu z Niderlandami. Gdy doszo do ogoszenia pierwszego bankructwa przez Filipa II w 1557 r. i zaamania si Fugger�w. miejsce ich zajli bankierzy genuescy. Kr�tkoterminowe poyczki udzielane kr�lom hiszpaskim, czsto w postaci weksli, powracay do Genui jako zoto czy srebro. Tego rodzaju manipulacje finansowe byyby wszake niemoliwe, gdyby Genua nie miaa oparcia w caych Woszech. Za srebro bankierzy genuescy uzyskiwali, zwaszcza w wielkich miastach handlowych, potrzebne im do nowych transakcji weksle i zoto. Dla uzgodnienia polityki kredytowej, i to na skal

237

europejsk, Genueczycy zorganizowali specjalne targi, najpierw w Besan-con, a od 1579 r. w Piacenzy, na kt�rych wielcy bankierzy i kupcy Genui, Wenecji, Florencji, otoczeni nieliczn grup kupc�w prowadzcych kantory wymiany i porednik�w, ustalali kursy weksli i dokonywali operacji finansowych. Do 1621 r. przy pomocy tej instytucji Genua panowaa nad finansami Europy. W 1627 r. kolejne bankructwo ogoszone przez Hiszpanie doprowadzio do utraty przez bankier�w genueskich ich przodujcego stanowiska. Niemniej jeszcze przez kilkadziesit lat Genua pozostawaa jednym z g�wnych orodk�w finansowych Europy.

Jakkolwiek wiec zmiany w szlakach komunikacyjnych wielkiego handlu wiatowego doprowadziy do zmniejszenia si roli handlu r�dziemnomorskiego, byo to obnienie wzgldne. Faktycznie bowiem rozmiary tego handlu, jeli chodzi o ilo przewoonych towar�w, ulegy w drugiej poowie XVI w. powikszeniu i wymiana handlowa osigna nie spotykany poprzednio poziom. Mona przecie wtpi, czy uzyskane dziki temu dochody przyczyniy si do trwaego wzmocnienia gospodarki woskiej. Nie bez znaczenia pod tym wzgldem bya tzw. rewolucja cen, gwatowny ich wzrost, kt�ry si zaznaczy we Woszech zwaszcza po 1570 r. i trwa do pocztk�w nastpnego stulecia. Inflacja ta, spowodowana wzrastajcym napywem kruszc�w, odbia si przede wszystkim na pooeniu biedoty miejskiej oraz dochodach „kapitalist�w", bankier�w i przemysowc�w. Zwikszya si liczba ogaszanych przez banki prywatne bankructw. Dla zabezpieczenia wkad�w zaczy powstawa banki publiczne, kt�re znajdoway si pod opiek wadz pastwowych lub miejskich. Pierwszy taki bank powsta ju w 1551 r. w Palermo, w latach osiemdziesitych natomiast wznowia sw dziaalno Kasa w. Jerzego (Banco di San Giorgio) w Genui, powstay banki publiczne w Mesynie, Wenecji i innych miastach. Niepomylnie ukada si te stosunek koszt�w i zysk�w w przemyle. Wywoane to byo wyszym ni w innych krajach Europy Zachodniej wzrostem nominalnych zarobk�w rzemielnik�w. We Florencji odpowiedni wskanik wynosi dla ostatniego dziesitka lat XVI w. 167, jeeli za 100 przyjmie si stan z trzeciego dziesiciolecia. Pocigao to za sob konieczno obnienia zysk�w organizator�w przemysu. W rezultacie posiadacze kapitau niechtnie lokowali go w przedsiwzicia przemysowe.

Nie znaczy to, by mona m�wi o upadku produkcji rzemielniczej i przemysowej we Woszech w tym okresie. Rozwijaj si nawet jej nowe dziedziny, jak przemys rusznikarski w Brescii czy zwaszcza jedwabniczy na poudniu, w Neapolu i na Sycylii, kt�re stay si centrum tej produkcji w kocu XVI i na pocztku XVII w. Nie zmienia to jednak og�lnej oceny, e bez wzgldu na dorane koniunktury utrzymuje si stabilizacja w tym zakresie.

Uzyskany kapita wykorzystywany by natomiast albo do dalszej gry spekulacyjnej, albo do powikszania majtku nieruchomego: budowy paac�w czy willi lub na zakup posiadoci rolnych. Z jednej wic strony niesychana popularno wynalezionej w�wczas loterii, z drugiej setki nowych budowli, kt�re definitywnie zmieniaj odziedziczony po

238

redniowieczu wygld miast. Posiadoci ziemskie natomiast nie tylko zapewniay systematyczne, jeli nawet stosunkowo niezbyt wysokie, dochody, lecz take odpowiedni estym spoeczn. Nieprzypadkowo gospodarka wiejska przeywaa w cigu XVI w. powolne, ale stae udoskonalenia w technice i charakterze produkcji. Odpowiadao to zreszt typowemu dla tego okresu ukadowi cen, faworyzujcemu produkty tej gospodarki na niekorzy wyrob�w rzemielniczo-przemy-sowych.

Wzrost produkcji rolnej we Woszech zaczai si ju zapewne od drugiej poowy XV w. Systematycznie zwikszano area ziemi uprawnej przez zagospodarowywanie sabo wykorzystywanych poprzednio wzg�rz i stok�w g�rskich, czy nawet zamian na niekt�rych obszarach pastwisk na pola siewne. Przeprowadzano nadal prace melioracyjne, np. w Lombardii, na terraferma wok� Wenecji. Zastosowano wreszcie nowe kultury rolne, w Lombardii upowszechnia si produkcja ryu, na przeomie XVI i XVII w. wprowadza si kukurydze. Na poudniu natomiast rozwina si uprawa trzciny cukrowej na Sycylii, szafranu w Abruzji. Poszerzy si zasig uprawy morwy. Tarello z Brescii przedstawi dobrze opracowany projekt wprowadzenia kultury rolin pastewnych i stosowania w zwizku z tym podozmianu. Wyprzedzi w ten spos�b Holandi, przynajmniej teoretycznie, bo nie wiadomo, czy pr�bowano ten pomys wprowadzi w ycie.

Wzrost produkcji rolnej zapewne nie by r�wnomierny na caym obszarze kraju. Wielkie miasta tak jak poprzednio musiay opiera si na dostawach zboa z teren�w nie tyle lepiej rozwinitych, co posiadajcych nadwyki, jak Sycylia, Apulia, Romania, Romagnola, Abruzja, nawet Korsyka i Sardynia. Nie zawsze bya to pszenica. Z Wenecji zachoway si dane, wskazujce na du rol prosa, zwaszcza jeli chodzio o wyywienie biedoty miejskiej. Niemniej gdy w latach szedziesitych zabrako dostaw lewantyskich, Wochy mimo wzrostu ludnoci, kt�ra w 1550 r. miaa wynosi ok. 11,6 mln, a w 1600 r. przeszo 13 mln, okazay si krajem zdolnym pokry wasne zapotrzebowanie na zboe.

Dopiero pod koniec lat osiemdziesitych powtarzajce si lata nieurodzaj�w zmusiy Toskani i Wenecj do sprowadzania zboa z p�nocy. Wanie wtedy zaczy przybywa do Livorna okrty ze zboem polskim z Gdaska. W 1593 r. byo takich okrt�w nie mniej ni 20. Dostawy te, jakkolwiek mogy suy tylko jako czciowe uzupenienie potrzeb, powtarzay si kilkakrotnie w latach dziewidziesitych.

Strumie bogactw, kt�ry spyn na Itali lub przepyn przez ni w drugiej poowie XVI w., nie pocign za sob ani gbszych przemian gospodarczych, ani nie ujawni nowych tendencji w ksztatowaniu si spoeczestwa. Wikszo zysk�w pozostaa w rku tej warstwy, kt�ra ju poprzednio zajmowaa uprzywilejowane stanowisko, a wiec oligarchii kupiecko-bankierskiej wielkich miast handlowych. Jeeli pomylne spekulacje dorzuciy do niej szczliwych nowobogackich, zostali asymilowani bez wikszych przeszk�d. Podobnie jak poprzednio

239

warstwa ta chtnie zabezpieczaa sw�j kapita nabywajc dobra ziemskie. atwiej byo to czyni w Wenecji ni w Genui. Nie byo jednak adnych tam dla przedsibiorczoci genueskich bankier�w. W 1636 r. na 2700 orodk�w wiejskich, jakie naliczono w Kr�lestwie Neapolu, a w 1200 zapewnili sobie uprawnienia feudalne Genueczycy. Wielu z tych oligarch�w zdobyo take tytuy szlacheckie. Powszechnie nabywano je wtedy za pienidze. W ten spos�b ze szlachty i bogatych mieszczan powstawaa warstwa ..pan�w" (xignori). jak ich powszechnie nazywano jako ludzi uprzywilejowanych i zasobnych w pienidze.

Akumulacja kapitau prowadzia do zaostrzenia dysproporcji miedzy cienk warstw signor�w a wzrastajc liczb biedoty. Niesychanie zr�nicowane byo pooenie chop�w. Przykad Lombardii nie wydaje si najbardziej waciwy, niemniej uderzajce jest. e wedug hiszpaskiej ankiety z 1547 r. na Nizinie Lombardzkiej chopi posiadali zaledwie 3% ziemi, gdy w czci g�rzystej zdecydowan wikszo. Aby wegetowa, musia wic chop albo walczy z tward natur, albo pracowa dla wymagajcego pana. Jeszcze gorszy by los ludnoci pozbawionej staych r�de utrzymania, krcych po kraju ..tuaczy", wagabund�w. Cz z nich szukaa przygodnego najmu, cz zajmowaa si ebractwem, inni zodziejstwem i rozbojem. Pojawiay si zarzdzenia nakazujce im opuszczenie wikszych miast czy caych region�w, kt�re jednak skutkoway na kr�tko. Wiele wskazuje na to. e wanie w tym okresie liczba tej ludnoci zacza znacznie wzrasta.

Prawdziwym problemem epoki staje si bandytyzm. By on uwaany za jedn z form opozycji przeciwko okruciestwom rzdzcych tyran�w, za spos�b wymierzania sprawiedliwoci, .tote synni bandyci bywali przedmiotem podziwu ludu. Chocia istnienia tego elementu nie mona negowa, trudno nie dostrzec w rozpowszechniajcym si w�wczas bandytyzmie woskim bliskiej spekulacjom yki hazardu, stworzenia sobie moliwoci rychego i prdkiego wzbogacenia. Hazard by tym wikszy, e pastwa podejmoway bezwzgldne kroki przeciwko roz-b�jnictwu. Nie zdoay one jednak zapobiec nasileniu si bandytyzmu pod koniec wieku. Jeeli we Woszech nie doszo do wikszych wystpie chopskich w tym okresie, moga zaway na tym r�wnie ta fala bandytyzmu, kt�ra przycigaa bardziej nieprzejednane jednostki.

..Babie lato" gospodarki woskiej nie zawayo w spos�b szczeg�lny na jej dalszych przeksztaceniach. Przeduajc nieco sztucznie okres dobrobytu niekt�rych warstw, nie zapewnio spoeczestwu woskiemu dostatecznych rodk�w na przeciwstawienie si tendencjom recesyjnym, kt�re nastpiy, gdy zaamaa si przejciowa koniunktura. Niemniej przynajmniej cz zgromadzonych bogactw posuya mecenatowi nad sztuk wosk, kt�ra zdoaa nadal utrzyma sw�j prymat w Europie.

SZTUKA l LITERATURA MII DZY RENESANSEM A BAROKIEM

Jeeli warunki materialne, w jakich przyszo dziaa tw�rcom woskim drugiej poowy XVI w., byy pomylne, to wyranie pogorszya si atmosfera kulturalna. Pod rzdami Hiszpan�w czy popieranych przez

240

nich despot�w, pod naciskiem walczcego z reformacj Kocioa zanika duch tolerancji, tak niezbdny dla penego rozwoju artyst�w i pisarzy. Gdy na stosach inkwizycja palia nie tylko ksiki, ale i ludzi, jak Pitro Carneschiego (1567) i humanist Aonio Paleario (1570). gdy Koci� roztacza cis cenzur nad wszelkimi publikacjami, gdy nawet wobec obraz�w Veronesa inkwizytorzy wysuwali zastrzeenia, budzi si tpy konformizm oraz poczucie niemocy i niespenienia. Zawiody oczekiwania rozbudzone przez renesans. Koci� stan twardo w obronie ortodoksji: przeprowadzona w Trydencie reforma miaa na celu g�wnie zaostrzenie wewntrznej dyscypliny. Od wiernych wymagaa penego podporzdkowania si dyrektywom Kocioa. Wielkie dziedzictwo Odrodzenia i humanizmu miao tylko suy umocnieniu tego stanowiska. Podobnie i wadcy czerpali z tej skarbnicy argumenty do uzasadnienia swych absolutystycznych pretensji. W ten spos�b nauk Machiavellego sprowadzi do problem�w techniki wadzy jezuita Giovanni Bolero w swym dziele Ragione di siao, w kt�rym uznawa racj stanu za najwaniejszy wyznacznik postpowania wadcy.

W tej sytuacji intelektualici woscy znaleli si na rozdrou. Ich autorytet zosta podwaony, przestawali stanowi grup wyznaczajc model postpowania i mylenia dla spoeczestwa woskiego, jednoczc je ponad granicami pastw. Stan taki prowadzi do kryzysu poprzednich postaw, do rozproszenia wysik�w i wzor�w, do akcentowania odrbnoci i tradycji partykularnych. Gdy w dobie Odrodzenia ideaem bya jednolito stylu i wyrazu, teraz znamienny staje si eklektyzm. sztuczne nieraz czenie rozbienych wzor�w, poszukiwania czysto formalne. Nieprzypadkowo wanie w tym okresie ceni si wysoko efekty iluzjonistyczne. a modna staje si kunsztowna scenografia wszelkich uroczystoci, od wjazd�w monarszych poczynajc, a na pogrzebach koczc, a k! k e przeznaczone na kr�tkie trwanie wymylne dziea znakomitych niekiedy tw�rc�w. Odpowiadao to sztucznemu i penemu pozor�w i ceremonialnoci nowemu yciu dworskiemu, wzorowanemu na hiszpaskim.

Powsta na takich zaoeniach sztuk nazywa si zwykle manieryzmem. Tworzyli j artyci przekonani, e jedyn drogj do zdobycia perfekcji jest udoskonalenie przykad�w wielkich mistrz�w. Jest to przecie zarazem sztuka pena niejasnych dzisiaj, a moe i wsp�czenie, symboli i alegorii. Przy wyszukanej dekoracyjnoci stanowia rodzaj konwencjonalnej fasady, ukrywajcej prawdziwe doznania i odczucia tw�rcy. Ta gra pozor�w niekiedy nie wystarczaa: std pr�by wyamywania si z etykiety, zainteresowanie yciem wiejskim, pejzaem i martw natur, denie do realistycznego oddawania przynajmniej szczeg��w, jeeli w caoci przewaa miay momenty irracjonalne.

Do osignicia swych iluzjonistycznych efekt�w artyci potrzebowali bliskiego wsp�dziaania wszystkich dziedzin sztuki. Decydujca rola przypadaa wszake architekturze. Modelowym dzieem sta si Palazzo del Te. Zbudowa go w Mantui ju w latach 1526 1534 Giulio Pippi zwany Romano na zlecenie ksicia Fryderyka Gonzagi. Jego klasycyzm. oparty na stylu doryckim. uzyska nowe walory dziki

241

horyzontalnemu rozcigniciu. Wntrze otrzymao kompletn dekoracj — od pyt posadzki po freski na sklepieniu. Dwa ich cykle wypeniy dwie czci paacu: p�nocn, w kt�rej dominowa erotyzm z bardzo swobodnymi scenami miosnymi, i poudniow, w kt�rej artysta przedstawi wiat siy i walki. Nie zabrako te motyw�w wskazujcych na potg Gonzag�w.

Wz�r ten w peni mia zaowocowa w drugiej poowie wieku. Najwybitniejszym architektem by w�wczas Andrea di Pitro della Gondola zwany Palladio (l 508 - 1580). Zwizany pochodzeniem z Rzecz-pospolit Weneck, rozwin sw dziaalno przede wszystkim na jej terenach, jakkolwiek studiowa pilnie zabytki staroytnego Rzymu. Sw�j program przedstawi w traktacie Cztery ksigi o architekturze (1570). Sztuk staroytn uwaa za podstawowy wz�r, uzna jednak za niezbdne przystosowanie jej do wsp�czesnoci. Palladio pr�bowa przy tym wytyczy granice, kt�rych nie powinna przekracza sztuka, majca tworzy dziea harmonijne. By przeciwnikiem nadmiaru dekoracyjnoci i przypadkowego stosowania r�nych element�w. Twierdzi, e zadaniem artysty jest zapewnienie harmonii kadej czci i caoci, w kt�rej mog si spotyka zreszt r�ne porzdki. Podkrela, e budynek powinien by naleycie wkomponowany w swe otoczenie. Zasady te realizowa w swych dzieach. Do najwybitniejszych naley koci� San Giorgio Maggiore w Wenecji, willa Malcontenta w Mirze, Villa Rotonda w Vicenzy i zwaszcza tamtejszy Teatro Olimpico.

Wsp�czenie z Palladiem zasyn jako architekt w Rzymie Jacopo Barozzi zwany Vignola. By on r�wnie autorem traktatu O piciu porzdkach w architekturze (1562), kt�ry przez par wiek�w mia stanowi klasyczny podrcznik dla architekt�w. Podane w nim wskaz�wki przeciwstawiay si swobodzie manieryzmu i postuloway budowle surowsze. Vignola dobrze wyczuwa nowe tendencje ze strony Kocioa i umia dostosowa do nich swe dziea. Najlepszym tego przykadem by koci� II Gesu w Rzymie, zaplanowany przez Vignol w 1568 r. Plan ten powsta zgodnie z wyranymi yczeniami jezuit�w, kt�rzy domagali si, by nowy, jak si okazao, modelowy koci� suy jak najlepiej ich dziaalnoci kaznodziejskiej. Zasadniczy akcent stanowi nawa g�wna, na kt�r pada wiato z kopuy w krzyu kocioa; boczne kaplice, poczone przejciami, pozostaj w p�mroku. Potna fasada uzupenia majestat kocioa. Brya budowli czya cechy redniowiecznego, podunego kocioa z renesansow centraln wityni.

Nowe tendencje w architekturze znalazy odbicie i w innych orodkach, jak Mediolan, Genua, Ferrara czy zwaszcza Florencja. Powsta w niej w�wczas przy Palazzo Vecchio budynek administracyjny — Uffizi. Szczeg�lnie charakterystyczny dla epoki by Ogr�d Bobolich we Florencji, oparty na planie Niccol� Pericolego zwanego Tribolo. Ogr�d ten powsta na zboczu pag�rka, co pozwolio wykorzysta gr perspektyw i schod�w, starannie za prowadzone krzewy i drzewa dzieliy teren na wiele boskiet�w, z kt�rych kady zaopatrzony by w rzeb nieraz znakomitego duta.

Florencja pozostawaa nadal stolic rzeby woskiej: najbardziej

242

oryginalnym dzieem bya wzniesiona przez Bartolomeo Ammannatiego na placu Signorii fontanna Neptuna. Natomiast najbujniejsz postaci by Benvenuto Cellini, jednoczenie rzebiarz, zotnik i patnerz. Znakomity by zar�wno w drobnych, aczkolwiek wyrafinowanych, dzieach, jak i rzebach wikszego formatu, jak stojcy we florenckiej Loggia dei Lanzi Perseusz. Cellini pozostawi r�wnie sw autobiografi, w kt�rej znalazy odbicie zar�wno obyczaje epoki, jak i postawa Celliniego wobec wiata i sztuki.

Natomiast w malarstwie prymat dzierya Wenecja. Wprawdzie nie brak interesujcych malarzy i w innych orodkach, jak choby rodzina Carraccich w Bolonii, niemniej aden z nich nie dor�wnywa talentowi Tintoretta czy Veronesa. Jacopo Robusti zwany Tintoretto (1518 — 1594) zwizany by cile z Wenecj, z kt�rej pochodzi. U podoa jego tw�rczoci leaa gorca wyobrania i gwatowna uczuciowo. Postaci jego wyr�nia wyduona i wygita sylwetka, w kompozycji miao posugiwa si skr�tami, znakomicie operowa wiatem. Szczytowym osigniciem sztuki Tintoretta s malowida wypeniajce Scuola di San Rocco w Wenecji: przedstawiaj one sceny z Ewangelii, jedne pene liryzmu, inne budzce groz. Tintoretto wykona r�wnie malowida ozdabiajce r�ne sale Paacu Do�w; na jednym z nich ukaza Wenecj jako wadczyni m�rz. Natomiast Paolo Caliari zwany Veronese (1528-1588) silniej podporzdkowywa swe malarstwo zaoeniom

243

purystycznym. Jego starannie skomponowane, pene postaci uporzdko-wanych na tle imponujcej architektury, jasne w kolorycie, a chodne w atmosferze obrazy wymienicie suyy celom dekoracyjnym. By przy tym znakomitym portrecist i w swej serii malowide przedstawiajcych uczty zostawi wizerunki caego spoeczestwa weneckiego. Do najbardziej udanych jego dzie naley dekoracja kocioa San Sebastiano w Wenecji. Malowa te majestatyczn Apoteoz Wenecji w Sali Wielkiej Rady Paacu Do�w.

Take w literaturze w drugiej poowie XVI w. panowaa moda na wyszukiwanie jak najbardziej oryginalnych form ekspresji. Uprawiano r�norodne gatunki literackie ze specyficznym gustem do ekstremizmu. co nie zapewnio wszake wysokiego poziomu tej tw�rczoci. Bujnie rozwijaa si dramaturgia, przy czym pierwszestwo nadal przypadao komedii. W utworach Neapolitaczyka Giambattisty della Porta osiga ona form groteski. Commedia delfarie tworzy ju kanon swych postaci z Arlekinem i Pantalonem na czele. Teatr, kt�ry jest typow gr pozor�w, zdobywa sobie coraz szersze powodzenie. Powstay pierwsze budynki przeznaczone na przedstawienia teatralne, w paacach czy budynkach administracji ksicej (jak w Uffizi we Florencji) przystosowuje si specjalne sale dla teatru dworskiego. Do udziau w przedstawieniach wciga si cae tumy, jak w 1586 r. w Vicenzy. kt�r zamieniono na ..Teby", by rozegra w niej wielki spektakl Kr�la Edypa. W kocu wieku pojawi si melodramat, poczenie poezji z muzyk. Zainaugurowao go przedstawienie Dafne we Florencji w 1595 r., sztuki napisanej przez Ottavio Rinucciniego z muzyk Jacopo Periego. Podkad pod barokowe gusty by ju przygotowany.

Sw�j triumfalny okres rozpoczynaa woska muzyka. Wanie wtedy nastpi gboki przeom w muzyce polifonicznej, kt�rego dokona Giovanni Pierluigi da Palestrina (1525-1594). Powici si on g�wnie muzyce kocielnej i zasyn jako tw�rca wielkich mszy. Palestrina da pocztek szkole rzymskiej w muzyce, kt�ra wytyczaa kierunki muzyce kocielnej przez nastpne dwa stulecia. By pierwszym z wielkich kompozytor�w woskich, kt�rzy zapewnili prymat Woch w tej dziedzinie w dobie Baroku.

Wr�d plejady poet�w tej doby tylko jedno nazwisko przeszo do literatury wiatowej - Torquato Tasso (1544 1595). Ten rozdarty wewntrznie midzy dwoma epokami pisarz stara si treci bliskie ju Barokowi przekaza w formie typowej jeszcze dla Renesansu. Pochodzi z Sorrento. najwaniejsze dla swej tw�rczoci lata spdzi wszake na dworze w Ferrarze. Tam napisa dzieo ycia, poemat Jerozolima wyzwolona. Zagroenie ze strony Turcji skonio Tassa do przedstawienia walki midzy wiatem chrzecijaskim a muzumaskim. Obok wtku religijno-historycznego nie brak wszake i erotycznego: mimo tej r�norodnoci utw�r zosta zbudowany harmonijnie i zachowa jednolity charakter. Poemat utrzymany jest w tonie wzniosym i lirycznym, co r�ni go zdecydowanie od eposu Ariosta: autor traktuje wiat jako r�do nie tylko radoci, ale i smutku, niepokoju, pociga go mistyczne samotnictwo. Odbijao to wewntrzne rozterki Tassa.

244

kt�ry w atmosferze nacisku i podejrze przeszed kryzys psychiczny, samorzutnie podda sw prawowierno badaniom witej Inkwizycji, a nawet przerobi sw�j poemat, usuwajc z niego wtki erotyczne: przer�bka ta utracia czarujce pikno pierwotnej wersji i posza w zapomnienie. Wiksze znaczenie miay inne utwory Tassa, zbi�r jego drobnych utwor�w poetyckich (Rime) czy dramat pasterski Amynte. wystawiany w Ferrarze. Dla potomnych najwaniejszy pozosta ostatni pomnik literatury renesansowej, Jerozolima wyzwolona, tumaczona na wiele jzyk�w, w tym bardzo wczenie na polski przez Piotra Kochanowskiego.

Losy Torquata Tassa zawieraj w skondensowanej formie cay tragizm generacji tw�rc�w, kt�rym przyszo dziaa w drugiej poowie XVI w. Na jeszcze cisz pr�b ni artyci i pisarze byli skazani ludzie nauki.

MYL NAUKOWA MIEDZY KONTRREFORMACJ A MIASTEM SOCA

Potrydencki Koci� w walce o prawowierno nie ogranicza si do dziaalnoci represyjnej wobec przeciwnik�w czy irenist�w. ale i rozbudowywa wasne wartoci kulturalne, kt�re miay uzasadni suszno zajtego przez niego stanowiska i ksztatowa nowy model ycia podporzdkowanego wymogom wiary. Koci� nie rezygnowa przy tym bynajmniej ze zdobyczy kulturalnych Odrodzenia, lecz stara si je przystosowa do swych cel�w. Wydatn rol w tym zakresie odegra zakon jezuit�w. Zakon ten. zaoony przez Hiszpana Ignacego Loyol, uzna za swe g�wne zadanie przeciwstawienie si reformacji i wsparcie papiea w jego walce o prymat w Kociele. Tote wr�d lub�w zakonnych znalazo si nie spotykane w innych zakonach zobowizanie do cisego posuszestwa wobec papiea. Zatwierdzony w 1540 r. przez Pawa III zakon jezuit�w opiera si na starannie obmylanej organizacji wewntrznej, kt�ra zapewniaa karno i dyscyplin. Konsekwentni w realizacji swych zaoe jezuici stawiali wysokie wymagania kandydatom do zakonu, kt�rzy musieli przej staranne studia wieckie i duchowne. Uatwiao to p�niejsz ich dziaalno duszpastersk, misyjn i edukacyjn. Jezuici susznie uznali, e decydujce dla przyszoci jest zapewnienie sobie dominujcego wpywu na wychowanie modziey. W wielu krajach zaczy powstawa kolegia jezuickie. Do waniejszych zaoonych w Rzymie naleao Collegio Romano i Collegio Germanico. Walczyli te jezuici o podporzdkowanie sobie wielu uniwersytet�w woskich. Stosunkowo szybko okazali przy tym znaczn aktywno w dziedzinie pracy naukowej. Wanie jezuici zastosowali z powodzeniem w prowadzonym przez siebie szkolnictwie zdobycze humanistycznej pedagogiki i filologii. Jako spowiednicy t doradcy monarch�w umieli te doskonale korzysta ze wskaz�wek Machia-vellego (cho go gorco zwalczali), w czym pomagaa im wygodna w polityce moralno probabilizmu.

Rozwijajca si pod opiek Kocioa nauka miaa wkr�tce powane

245

osignicia. Badania filologiczne pozwoliy na opublikowanie zgodnie z zaleceniami soboru trydenckiego poprawniejszego tekstu Pisma w., tzw. Wulgaty (1592). Poprzednio przygotowany zosta na potrzeby wiernych i kleru katechizm rzymski, brewiarz i msza oraz opublikowany r�wnie w skorygowanej wersji Corpus iuris canonici. Odkrycie katakumb rzymskich zapocztkowao badania archeologii kocielnej. Oratorianin Cesare Baronio ogosi w latach 1588—1607 Annales ecclesiastici, zbi�r materia�w r�dowych przydatnych zwaszcza w dyskusjach z protestantami. Nawet w dziedzinie nauk cisych Koci� wykorzysta najnowsze osignicia, gdy w 1582 r. papie Grzegorz XIII przeprowadzi reform kalendarza, kt�r-poprzedzia obszerna konsultacja wr�d ludzi nauki zar�wno we Woszech, jak i w innych krajach europejskich.

246

Koci� spodziewa si, e przez ten rozmach w dziaalnoci kulturalnej, kt�ry uzupenia hojny mecenat artystyczny, zdoa pozyska sobie intelektualist�w i oderwa ich od postaw laickich, rozbudzonych przez humanizm. Rezultat by na razie poowiczny. Ofensywa Kocioa przycigna do niego wprawdzie sporo umys�w konformistycznych, pogbia jednak zarazem dezorientacj innych i dezintegracj intelektualist�w jako warstwy. Nie zapobiego to rozwojowi niezalenej myli naukowej i spoecznej ani pojawieniu si „libertyn�w", szlachetnych utopist�w i prorok�w. Kryli oni po caej Europie, szukajc miejsca, gdzie mogliby gosi swe idee, a nieraz znajdujc mier na stosie, jak Giulio Cesare Vanini, spalony w Tuluzie.

Przy wewntrznym rozbiciu Woch pozostaway obszary, gdzie utrzymywaa si nadal wzgldna swoboda myli naukowej. Naleaa do nich przede wszystkim Rzeczpospolita Wenecka, bronica swych praw suwerennych przed Kuri Rzymsk i niechtna Habsburgom. Na tym gruncie m�g wyrosn historyk soboru trydenckiego, a zarazem krytyk wadzy papieskiej, Paolo Sarpi (1552—1623). Nie ulk si ani interdyktu papieskiego, ani zamach�w na swe ycie, zdecydowanie goszc konieczno nawrotu do pierwotnego, czystego chrzecijastwa i pojednania midzy wyznaniami. Inny Wenecjanin, zarazem oficjalny historiograf Rzeczypospolitej, Paolo Paruta, wsawi si traktatem della perfezione della vita politica, w kt�rym zastanawia si nad stosunkiem moralnoci do polityki. Natomiast Traiano Boccalini wystpowa w obronie wolnoci woskich przeciwko panowaniu hiszpaskiemu. Nadal dobrze rozwijaa si w r�nych orodkach historiografia. Erudycj i krytycznym stosunkiem do r�de wyr�nili si Vincenzo Borghini i Scipione Ammirato, obaj zajmujcy si dziejami Florencji.

W spos�b do nieoczekiwany orodkiem ywej myli naukowej stao si mimo rzd�w hiszpaskich Kr�lestwo Neapolu. W Cosenzy dziaa wybitny przedstawiciel woskiej renesansowej filozofii przyrody Bernardino Telesio fl 509 — 1588). Przeciwstawi si on filozofii Arystotelesa i Platona i odwoujc si do dowiadczenia torowa drog nowoczesnej metodologii nauk, zwaszcza metodzie eksperymentalnej. Za podstawowe zadanie filozofii uznawa rozumowe formuowanie praw przyrody, zagadnieniom tym powici te najwaniejsze dziea swego ycia. Wok� Te-lesia powsta krg ludzi zainteresowanych problemami filozoficznymi; tworzyli oni w spos�b nieformalny Akademi Telezjask, kt�ra zajmowaa si dyskutowaniem problem�w naukowych. Przetrwaa ona do pocztk�w XVII w. Podobn Akademi, zwan Akademi Tajemnic, zaoy w tyme czasie w Neapolu Giambattista della Porta. By on r�wnie filozofem przyrody, ale skania si do magicznego, okultystycznego nurtu. Uwaa wszake, e po to, by zapanowa nad przyrod, naley j pozna, tote bada rozmaite tajemnice przyrody, udoskonali ciemni optyczn, przyczyni si do wynalezienia teleskopu, zajmowa si magnetyzmem, chiromancj, kryptografi i wielu podobnymi dziedzinami. G�wnym jego dzieem byy Magiae naturalis... libri IV; wyda je w Neapolu. Jakkolwiek na yczenie Kurii Rzymskiej Akademia Tajemnic zostaa rycho zlikwidowana. della Porta prowadzi swe badania

247

bez wikszych przeszk�d: by on przy tym. jak wspomniano, cenionym autorem sztuk teatralnych.

Z tego rodowiska wywodzili si dwaj najbardziej samodzielni i bezkompromisowi filozofowie woscy tej doby. Giordano Bruno i Tomasso Campanella. Giordano Bruno (1548 1600) pochodzi z Noli. Jako 18-letni modzieniec wstpi do zakonu dominikan�w, pogldy jego jednak rycho obudziy podejrzenia inkwizycji, co zmusio go najpierw do szukania schronienia w r�nych miastach woskich, a p�niej po Europie, kt�r przejedzi od Oksfordu po Prag. W 1591 r. powr�ci do Woch i na zaproszenie patrycjusza Giovanniego Mocenigo osiad w Wenecji. Mocenigo zadenuncjowa go jednak przed inkwizycj, kt�ra przekazaa Bruna do Rzymu. Po dugim procesie zosta na mocy wyroku spalony na stosie na Piazza del Campo dei Fiori 27 lutego 1600 r.

Pogldy i zwaszcza powizania wyznaniowe Giordano Bruna ulegay r�nym przemianom, wracajc do ojczyzny myla nawet o pojednaniu z Kocioem katolickim, niemniej do koca ycia stara si by wierny wasnym przekonaniom filozoficznym. Giordano Bruno wycign daleko idce konsekwencje z odkrycia Kopernika, przede wszystkim przyj nieskoczono wiata, w kt�rym kady punkt moe by uznany za jego centrum. Ziemia przestawaa by osi wiata, a czowiek stworzeniem wybranym i wyjtkowym. R�wnie nieskoczony B�g mia by tylko dusz wiata. Byo to stanowisko zapowiadajce p�niejszy panteizm Spinozy.

248

Gdy materi rzdziy prawa konserwacji i transformacji, rzeczy ludzkie miay charakter nietrway, tote wszelkie spory midzy sektami i wyznaniami miay dla Bruna drugorzdne znaczenie. W wielu sprawach pozostawa Giordano Bruno sceptykiem, uznajcym historyczny punkt widzenia, przed sdem jednak, po kr�tkotrwaym wahaniu, kiedy got�w by uzna swe pogldy za bdne, ostatecznie stan twardo w obronie prawa do wolnoci mylenia. Wyrok mierci powita sowami: „Z wiksz zapewne bojani wydalicie na mnie wyrok, ni ja go wysuchaem".

Tomasso Campanella (1568 1639) by nie tylko filozofem natury, ale i wizjonerem. Urodzony w Stilo w Kalabrii. podobnie jak Giordano Bruno zosta dominikaninem i mia podobne kopoty z przestrzeganiem reguy. Po opuszczeniu klasztoru zosta ujty przez wite Oficjum i zesany do rodzinnej Kalabrii. W 1599 r. uzna, e zblia si ..nowy wiek", kiedy cay wiat dojrzeje do penego odrodzenia. Aby je przyspieszy. Campanella zorganizowa spisek z udziaem zar�wno zakonnik�w, jak i wieckich. Spisek zosta wykryty. Campanella uwiziony wraz z towarzyszami pod zarzutem denia do obalenia wadzy hiszpaskiej. Symulowanie szalestwa uratowao go przed wyrokiem mierci, jednak w wizieniu w Neapolu i Rzymie pozostawa przez 27 lat. przy czym o prawa jurysdykcyjne w stosunku do niego ubiegay si zar�wno wadze wieckie, jak duchowne. Uwolniony w kocu przez Urbana VIII opuci Rzym i zmar na emigracji we Francji.

Campanella opierajc si na wskaz�wkach astrologicznych niezmiennie wierzy w swe powoanie i got�w by ofiarowa r�nym wadcom, z papieem wcznie, swe usugi dla zapewnienia og�lnej pacyfikacji i odrodzenia. Nie waha si napisa w wizieniu dziea o monarchii hiszpaskiej, zawierajcego analiz i pochwal pastwowoci hiszpaskiej, w nadziei, e uatwi to pomoc Hiszpanii przy tworzeniu monarchii uniwersalnej podlegej papieowi. P�niej zreszt uzna, e miejsce Hiszpanii w wiecie zajmuje Francja (Monarchia delie Na:ioni). Wy-piastowany przez siebie obraz monarchii idealnej opisa w traktacie Minuto soca (Citla dcl sole). Byaby to monarchia uniwersalna, kt�rej wadc byby kr�l. a zarazem kapan i mdrzec. Rzdziby on spoeczestwem, w kt�rym wszyscy mieliby zapewnione r�wne prawa. Doprowadzioby to do powstania nowego spoeczestwa, zblionego do wzoru platoskiego. Spoeczestwo to miaoby si kierowa wskazaniami nauki, wyznawaoby religi naturaln, znajdujc si u podstaw wszelkich wierze. Nie istniaaby w nim adna inna forma wasnoci jak kolektywna. Nie byoby te podpory wasnoci prywatnej rodziny. Pastwo kierowaoby doborem par i kontrolowao ycie pciowe. Podstawow wartoci miaa by praca. Campanella by wic rzecznikiem utopijnego komunizmu. To utopijne wizjonerstwo tkwio przecie korzeniami w trzewej filozofii przyrody, kt�r Campanella odziedziczy po swym mistrzu Telesio. Wraz z nim wierzy, e jedyn realnoci jest przyroda i e jedynie zmysy i dowiadczenie pozwalaj pozna jej tajemnice. Przeciwstawiajc si arystotelizmowi stwierdza: „wicej si dowiem z poznania budowy mr�wki czy trawy ... ni ze wszystkich ksig pisanych od wiek�w".

249

Jakie jednak szans rozwoju miaa myl filozoficzna i spoeczna, kt�rej najwybitniejszych przedstawicieli trzymano po wizieniach? Najblisze stulecie miao nalee do ich przeladowc�w, dopiero dalsza przyszo przypomniaa zasugi niepokornych. Raz zerwan ni nieatwo si jednak dao nawiza.

DOMINIA HISZPASKIE

Podzia wewntrzny Woch przybra w XV w. tak dalece cechy stabilnoci, e kada pr�ba zbiorowego rozpatrywania dziej�w politycznych i ustrojowych pastw woskich prowadziaby do ich deformacji i nieuzasadnionych uog�lnie. W tej sytuacji bardziej waciwe wydaje si ich potraktowanie odrbne, przy czym moliwy jest podzia tych pastw na 4 podstawowe grupy. Pierwsza obejmuje kraje, kt�re znalazy si pod bezporedni zwierzchnoci kr�la hiszpaskiego, druga — zwizane z Hiszpani drobne pastwa satelickie rodkowych i p�nocnych Woch, trzecia — Pastwo Kocielne, wreszcie czwarta — pastwa zdolne do uprawiania samodzielnej polityki (Wenecja i z czasem Sabaudia).

Pod panowaniem kr�l�w hiszpaskich znajdowao si blisko ^2/3 ziem woskich: Sardynia, Sycylia, Neapol wraz ze Stato dei Presidi oraz Mediolan. Piecze nad caoci swych terytori�w woskich powierzy Filip II powoanej w 1563 r. Najwyszej Radzie Italii, w kt�rej wraz z hiszpaskimi gubernatorami zasiadali po dwaj czonkowie z Mediolanu, Neapolu i Sycylii. Urzdowaa ona w Madrycie. W kocu XVI w. wysyano r�wnie z Madrytu wizytator�w generalnych do kontrolowania sytuacji w poszczeg�lnych krajach. Faktycznie decydujcy gos przypada mianowanym przez kr�la gubernatorom lub wicekr�lom, przewanie wojskowym sabo obeznanym z administracj. Po objciu wadzy wydawali oni zwykle dekret, zwany grida, kt�ry mia stanowi podstaw wprowadzanego adu w sprawach wewntrznych, od religii poczynajc na monecie koczc. Przy sabym i skorumpowanym aparacie wykonawczym i kontrolnym im wicej byo tych zarzdze, tym skuteczno niniejsza, co odbijao si negatywnie na porzdku publicznym.

Podlege Madrytowi kraje woskie nie tworzyy jednolitego organizmu i kady z nich rzdzi si odrbnie, uwzgldniajc miejscowe tradycje. Wszdzie te absolutna wadza monarchy bya agodzona przez utrzymanie przedstawicielstw stanowych. Reprezentoway one zreszt z zasady te warstwy ludnoci, kt�re czuy si zwizane swymi interesami z Hiszpani i nie przeciwstawiay si rzdom obcym. Jeeli dochodzio do wybuch�w niezadowolenia, byy one zwykle kierowane przeciwko miejscowym wadzom, a nie przeciwko monarchii hiszpaskiej.

Z posiadoci hiszpaskich szczeg�lne znaczenie ze wzgldu na swe pooenie geograficzne miaa Lombardia, kt�ra tworzya wane ogniwo w systemie habsburskim, uatwiajc prdk interwencj wojsk hiszpaskich w Niemczech. Karol V podda j wadzy swego gubernatora, zarazem wszake w 1541 r. ogosi tzw. nowe konstytucje, kt�re ustalay zakres autonomii. Utrzymana zostaa wprowadzona przez Ludwika

250

XII instytucja senatu, wzorowana na parlamencie francuskim. Mia on funkcje sdownicze i administracyjne, a nawet m�g zgasza swe weto wobec dekret�w gubernatora. Czonkowie senatu byli mianowani przez kr�la, cz z nich stanowili Hiszpanie, wikszo mediolaski patrycjat. Sprawami fiskalnymi kierowa Urzd Kameralny. Wreszcie przy gubernatorze dziaaa Tajna Rada, kt�ra zastpowaa go w razie nieobecnoci. Kadry urzdnicze tworzono przede wszystkim spor�d patrycjatu lombardzkiego.

Istotny wyom stanowiy uprawnienia jurysdykcyjne Kocioa, kt�ry mia sw�j wasny system sprawiedliwoci i rywalizowa pod tym wzgldem z wadzami cywilnymi. Szczeg�lna rola przypada zwaszcza kardynaowi Karolowi Boromeuszowi, arcybiskupowi Mediolanu w latach 1565 — 1584, najwybitniejszej postaci potrydenckiego katolicyzmu. Za cel postawi sobie jak najpeniejsz realizacje zalece soboru trydenckiego w sprawie wewntrznej reformy Kocioa. Stara si przede wszystkim podnie poziom intelektualny i zdyscyplinowanie kleru, nawet jeli prowadzio to do konfliktu z wadzami hiszpaskimi. Do pomocy wezwa jezuit�w, kt�rzy przejli piecz nad caoci wyksztacenia. W Palazzo di Brera powsta uniwersytet jezuicki. Dziaalno Karola Boromeusza, kt�r kontynuowa p�niej jego bratanek Fryderyk, powoany pod koniec wieku na arcybiskupa, obja liczne dziedziny ycia kulturalnego oraz akcje charytatywne. Opieka nad ludnoci miaa j cilej zwiza z Kocioem. Fryderyk stworzy z Biblioteki Ambrozjaskiej wielk instytucj kulturaln i od 1609 r. udostpni j publicznoci. Osignicia Boromeuszy odbiy si gboko na caym yciu religijnym i spoecznym Lombardii, tworzc take dla innych diecezji wz�r kocioa paternalistycznego, poczuwajcego si do odpowiedzialnoci spoecznej za wiernych. Wpyw tej „ambrozjaskiej" postawy, zwizanej z kultem w. Ambroego, jest zreszt ywy do dnia dzisiejszego w kociele Lombardii.

Po objciu wadzy przez Habsburg�w i ustaniu dziaa wojennych, kt�re silnie zrujnoway Lombardi, przeywaa ona w drugiej poowie XVI w. nawr�t koniunktury gospodarczej. Z Mediolanem blisko wsp�pracowali bankierzy genuescy, z kt�rych wielu pobudowao sobie w miecie paace. Przemys i rzemioso mediolaskie, cechy tekstylne i metalurgiczne produkoway jak za najlepszych czas�w. Liczba mieszkac�w podniosa si od 1542 do 1592 r. z 80 tys. do 112 tys. Ten okres dobrobytu skoczy si wszake w XVII w. Coraz dotkliwiej odczuwano ciary podatkowe, nier�wnomiernie rozoone. Pod ich naciskiem drobni waciciele musieli opuszcza swe niewydajne gospodarstwa, co zwikszao obcienia pozostaych. Podnosia si te liczba wojska hiszpaskiego, ulokowanego w ksistwie. W pocztkach XVII w. byo go ok. 5 tys., pod koniec tego wieku — 25 tys. Rosy zwizane z tym koszty utrzymania i kwaterunku. Gdy do tego doczyy si nowe wojny i spadajce na kraj wielkie zarazy, jak np. w 1630 r., gospodarka Lombardii zacza chyli si ku upadkowi. Rzemielnicy opuszczali miasta, zamykano zakady wytw�rcze. Kurczy zacza si liczba ludnoci. Liczba mieszkac�w Mediolanu w 1714 r. wynosia

257

tylko 105 tys. Zaostrzyy si r�nice spoeczne. Ostateczny bilans rzd�w hiszpaskich w Lombardii przedstawia si fatalnie.

W Neapolu, na Sycylii i w Sardynii, gdzie wadz sprawowali wicekr�lowie, nie dziao si lepiej. W Neapolu Hiszpanie nie udoskonalili formy rzdu, wprowadzonej przez dynasti aragosk. Utrzyma si parlament, skadajcy si z trzech hracci kocielnej, szlacheckiej i przedstawicieli miast kr�lewskich (dominialnych). Mia on prawo wypowiadania si w sprawach podatk�w. Po 1642 r. wadze zaprzestay zwoywa parlament, zastpowaa go istniejca r�wnie poprzednio Komisja Elekt�w z Neapolu (Eletti di Napoli). skupiajca piciu przedstawicieli szlachty i jednego wybranego przez ..lud". Take w Radzie Pastwa i innych instytucjach podporzdkowanych wicekr�lowi zasiadaa g�wnie szlachta. Obok kariery wojskowej kariera urzdnicza ..w subie kr�la" staa si g�wnym czynnikiem wicym arystokracj neapolita-sk z monarchi hiszpask. Mimo wzmocnienia uprawnie wicekr�la typowy dla tego obszaru dualizm midzy koron a baronami utrzymywa si nadal: zreszt ograniczony na rzecz arystokracji absolutyzm by typowy dla caego pastwa hiszpaskiego.

W rezultacie represji za poparcie udzielane Francuzom cz baron�w utracia swe dobra i zostaa skazana na wygnanie. Posiadoci po nich objli ci. co zachowali wierno wobec Domu Aragoskiego. W toku rzd�w hiszpaskich posypay si te liczne nobilitacje bogatych mieszczan. Byli to g�wnie liczni w Neapolu prawnicy, zwaszcza adwokaci. Powstaa w ten spos�b nowa szlachta rywalizowaa luksusem i wystawnoci ze star arystokracj i stanowia warstw popierajc wadze hiszpaskie. Take wr�d kleru Hiszpanie pozyskiwali sobie zwolennik�w, podsycajc autonomiczne denia w stosunku do Rzymu. Wprowadzona zostaa m.in. zasada, e bulle papieskie powinny uzyska zgod (ecizitatiir) wadz miejscowych, jeeli miay by wykonywane. Koci� w Neapolu by zreszt szczeg�lnie potny naleaa do niego blisko polowa d�br i -z; dochodu, a jego uprawnie strzegy r�ne immunitety, uatwiajce mu interweniowanie w sprawy wewntrzne kraju.

Duchowni i szlachta byli zwolnieni od bezporednich podatk�w, kt�re spaday na chop�w i mieszczan. Poniewa wysoko podatk�w wzrastaa, a ponadto dochodziy r�ne nadzwyczajne obcienia z okazji np. koronacji, niech ludnoci zwracaa si g�wnie przeciwko baronom, kt�rych uwaano za odpowiedzialnych za ten stan rzeczy. Jeeli w 1525 r. dochody z podatk�w zwyczajnych obliczano z Neapolu na 2.34 mln lir�w. to w kocu XVII w. sigay one

ju 6 mln. Mimo spadku wartoci pienidza oznaczao to powikszenie si obcie podatkowych z kraju, kt�ry znajdowa si w stanie upadku gospodarczego. Podobnie jak Lombardia Neapol przeywa take swe dobre lata w drugiej poowie XVI w., kiedy rozwino si zwaszcza jedwabnictwo. a take podniosa si produkcja zboa i oliwek. Wydatnie zwikszya si liczba ludnoci, sam Neapol siga 200 tys. mieszkac�w.

Stan taki nie trwa dugo. Pierwszym wstrzsem stay si epidemie, zwaszcza wielk liczb otiar pocigna zaraza z 1576 r., p�niej

252

nastpiy kolejne lata nieurodzaju i powoli cala gospodarka zacza ulega dezorganizacji. Pogarszanie si sytuacji ekonomicznej wpyno na zaostrzenie si wystpie ludowych skierowanych przeciwko wadzom wicekr�lestwa. Ju w 1585 r. na tle podwyki cen zhoa doszo do zaburze w Neapolu. Domagano si wtedy take, by zr�wnana zostaa w Komisji Elekt�w liczba przedstawicieli szlachty i ludu. Rozruchy zostay stumione, a zamiast wprowadzenia zmian wadze odpowiedziay represjami. W rezultacie nawroty tych tumult�w miay si powtarza do poowy XVII w. Inn form odpowiedzi na pogarszajc si sytuacj ekonomiczn i ucisk spoeczny by wzrost bandytyzmu, szczeg�lnie widoczny w ostatnim pitnastoleciu XVI w., kiedy sta si ruchem masowym, a dziaania wojskowe przeciwko wikszym oddziaom przybieray form prawdziwej wojny domowej.

Wadze hiszpaskie nie byy zdolne rozwiza problem�w neapo-litaskich. Zastanawiay si najwyej nad sposobem rozadowania wielkiego kompleksu miejskiego, jaki tworzy sam Neapol. Na adne jednak zdecydowane kroki w tej dziedzinie Madryt si nie zdoby. Jake mogo zreszt by inaczej, skoro najwybitniejszy ekonomista tej doby. Antonio Serra. przebywa latami w wizieniu, daremnie przygotowujc rozsdne traktaty o sposobie wzmocnienia gospodarki neapolitaskiej, a wicekr�l Pitro Giron ks. d'Osuna, kt�ry podj z pocztkiem XVII w. kroki w kierunku reformy, zosta pod naciskiem baron�w odwoany do Madrytu. Prowadzio to do nowych sytuacji konfliktowych, kt�re sw�j moment szczytowy osigny w poowie XVII w. W drugiej poowie wieku Neapol znalaz si w cakowitej stagnacji. Najlepiej wiadczy o tym znaczne zmniejszenie si liczby ludnoci wicekr�lestwa w stosunku do pocztk�w wieku (mniej wicej o 'M.

Podobnie jak w Neapolu ksztatowaa si r�wnie sytuacja na Sycylii, l na tym obszarze wadz dzielili midzy siebie wicekr�lowie i baronowie, tutaj take istnia parlament o podobnym jak w Neapolu skadzie. Sytuacja ekonomiczna kraju rysowaa si w cigu XVI w. pomylnie, co odbio si na silnym wzrocie ludnoci: z ok. ftOO tys. w pocztkach wieku sigaa 1100 tys. w pocztkach nastpnego stulecia. Ten przyrost ludnoci przyczyni si jednak do powstania trudnoci. Produkcja zboa, podstawowego przedmiotu eksportu, w coraz wikszym stopniu musiaa by przeznaczana na potrzeby wewntrzne. Nastpio swoiste przeludnienie: tote przez cay XVII w. poziom zaludnienia pozostanie ju bez wikszych zmian. G'dy nastawaly lata nieurodzaj�w, pocigay za sob g�d i jak w Neapolu wybuchy niezadowolenia ludnoci. Sycylia bya w silniejszym stopniu ni Neapol podporzdkowana wadzy Hiszpan�w, kt�rzy zdoali tutaj wprowadzi sdy inkwizycji, usunli yd�w, przejli w swe rce handel zboem. Op�r ludnoci przeciwko Madrytowi znalaz swe odbicie w powstaniu mafii, tajnych zwizk�w, kt�re na wasn rk wymierzay sprawiedliwo zgodnie z obyczajami wyspy.

Jeszcze silniejsz pozycj zdobyli Hiszpanie na Sardynii. Wprawdzie take w tym wicekr�lestwie utrzyma si parlament, zwany stulaniem i.

253

kt�ry zbiera si co 10 lat i zachowa pewne uprawnienia prawodawcze i sdownicze, a podstawowym aktem prawodawczym pozostawaa nadal Carta de logu, dawny kodeks lokalny, niemniej take na Sardynii wprowadzona zostaa hiszpaska inkwizycja, a miejscowe lenna znalazy si prawie w caoci w rku pan�w hiszpaskich. Prawdopodobnie i na Sardynii liczba ludnoci od koca XV do pocztk�w XVII w. ulega podwojeniu (do 200 tys.), co w �wczesnych warunkach ekonomicznych oznaczao przeludnienie i pocigno za sob stagnacj ekonomiczn w XVII w.

Wadze hiszpaskie dokonay powanego wysiku, by zabezpieczy poudniowe Wochy przed nasilajcymi si zwaszcza w poowie XVI w. napadami korsarzy muzumaskich. Rozbudowano system wie obronnych wzdu wybrzey Sycylii i Apulii. Niemniej flota hiszpaska nie zdoaa zlikwidowa baz korsarskich i zagroenie z tej strony nadal dezorganizowao gospodark kraju i utrudniao handel morski i rybo�wstwo. Jeszcze waniejsze dla los�w obszar�w woskich znajdujcych si pod panowaniem kr�l�w hiszpaskich byo uzalenienie od pastwa, kt�re z pocztkiem XVII w. stracio sw si ekspansywn i mimo posiadanych kolonii stao si jednym z najbardziej zacofanych ekonomicznie kraj�w Europy. Polityka hiszpaska wcigaa Wochy w konflikty europejskie, kt�re jeeli nawet nie obejmoway teren�w woskich, wycigay z nich pienidze na potrzeby wojskowe oraz onierza (samo wicekr�lestwo Neapolu dostarczao Hiszpanii 5 tys. jazdy i 48 tys. piechoty w dobie wojny trzydziestoletniej). Pozytywne skutki zwizku z Hiszpani nie przetrway w ekonomice duej ni do pocztk�w XVII w. W kocu zwizek ten doprowadzi do stagnacji i regresu. Administracja hiszpaska okazaa si niezdolna do rozwizania problem�w swych woskich domini�w. Jedynie powizania kulturalne owocoway z korzyci tak dla Hiszpan�w, jak i Woch�w.

HISZPASKIE KRAJE SATELICKIE

Nazw t mona by obj wszystkie niemal pastwa woskie, w szczeg�lny wszake spos�b zaleno od Hiszpanii uwydatnia si w polityce tych pastw, kt�rych pooenie mogo decydowa o sytuacji Mediolanu, a wic Genui, Toskanii, Lukki, Mantui i Parmy. Jeeli nawet niekt�re z nich, jak Toskania czy Mantua, pr�boway usamodzielni sw polityk, nie przynioso to trwalszych efekt�w. Jedynie Sabaudia zdobya sobie w cigu XVII w. bardziej niezalen pozycj, z tego te wzgldu om�wiona zostanie oddzielnie, jakkolwiek w pocztkowym okresie cakowicie naleaa do hiszpaskich pastw satelickich.

Najcilej zwizana z Hiszpani bya przez cay ten okres Republika Genueska. Jak bya o tym mowa, zoyy si na to przede wszystkim wzgldy ekonomiczne, tradycyjna penetracja handlowa Genui na P�wyspie Pirenejskim oraz rola bankiera Madrytu, jaka przypada Genui. Struga zota i zwaszcza srebra, kt�ra napywaa z Sewilli i Barcelony, jakkolwiek coraz ciesza w XVII w., decydowaa o sile i trwaoci tego bd co bd oryginalnego zwizku. Hiszpania zapewniaa sobie

254

w ten spos�b najwygodniejsze poczenie morskie z Mediolanem, a take porednictwo w handlu z Niderlandami, zwaszcza Flandri, utrudnione wskutek korsarstwa angielskiego. Z Genui bowiem hiszpaskie towary mogy by transportowane drog ldow. Genueczycy chtnie wynajmowali take sw flot Hiszpanom, a czonkowie wybitnych rod�w genueskich penili wysokie funkcje w administracji i wojsku hiszpaskim, jak np. Ambrogio Spinola, generalissimus armii hiszpaskiej w Niderlandach w pocztkach XVII w. Ze swej strony Hiszpanie rewanowali si udzielaniem Genui pomocy militarnej, szczeg�lnie na Korsyce.

Nie przeszkadzao temu utrzymywanie si w Genui systemu republikaskiego, w kt�rym dominujce stanowiska zapewniy sobie rody bankierskie. Tego rodzaju ustr�j ugruntowa w Genui Andrea Doria, gdy w 1528 r. przeszed na stron cesarza. Opiera si on na instytucji alberghi, ugrupowaniu rod�w, kt�re posiaday uprawnienia polityczne i kt�rych przedstawiciele mogli peni funkcje publiczne. 23 alberghi obejmoway rody szlacheckie, tylko 5 lud. Czonkowie alberghi byli wpisani do Ksigi obywatelstwa (Liber civitatis); nie bya ona zamknita i corocznie istniaa moliwo wpisywania nowych przedstawicieli z ludu, aczkolwiek w do ograniczonej liczbie. Niemniej otwierao to drog do powstawania obok starej take nowej szlachty, kt�rej uprawnienia byy ograniczone. Dzieje Genui w XVI w. wypenia walka nowej szlachty o pene zr�wnanie w prawach ze star. Niepowodzenie spisku z 1547 r., na kt�rego czele sta Gian Luigi Fieschi, skonio Andrea Dori do poszerzenia praw starej szlachty. Wielka Rada (400 czonk�w) i Maa Rada (100) zostay jeszcze silniej, jeli chodzi o ich skad, uzalenione od starych rodzin bankierskich. Obie te rady decydoway wsp�lnie o prawodawstwie, one te powoyway komisj dokonujc co dwa lata wyboru wadz wykonawczych z do na czele. W gruncie rzeczy decydujcy wpyw na rzdy zapewni sobie Andrea Doria.

Po jego mierci w 1560 r. walka midzy star a now szlacht ulega zaostrzeniu. Nowa szlachta pozyskaa sobie poparcie ludu, przeciwstawiajcego si zbyt wysokim podatkom, oraz papiea Grzegorza XIII, gdy stara szlachta z Gian Andrea Doria na czele dysponowaa flot i wojskiem oraz pomoc ze strony Filipa II. Walki midzy obu stronami zakoczyy si kompromisem w 1576 r. Zniesiona zostaa instytucja alberghi i wprowadzone jednolite uprawnienia dla szlachty. Czonkowie Wielkiej i Maej Rady mieli by powoywani przez specjalne ciao skadajce si z 30 elektor�w. Jako now instytucj wprowadzono Senat, w kt�rego skad wchodzio 12 tzw. ojc�w (padri), na kt�rych kandydat�w wybieray obie rady, po czym o penieniu funkcji (przez p� roku) decydowa los. Obok tego wybierano na 2 lata zawiadujcych skarbem prokurator�w. Senatorzy wraz z prokuratorami tworzyli Najwysze Kolegium, kt�re sprawowao faktyczn wadz przy symbolicznie j piastujcym doy.

Konstytucja ta miaa przetrwa do 1797 r. Zapowiadaa ona wzgldn r�wnowag midzy rodzinami bankierskimi, kt�re g�wnie tworzyy star szlacht, a kupieckimi i przemysowymi. Genua bya bowiem

255

nie tylko wanym centrum bankiersko-handlowym. ale posiadaa dobrze rozwinit produkcj w niekt�rych dziedzinach, jak jedwabnictwo, obr�bka metali szlachetnych i korali, wyr�b kart: synny by take jej przemys stoczniowy. Bya to r�wnowaga do wzgldna, poniewa w sprawach Rzeczypospolitej coraz bardziej decydujcy gos przypada Kasie w. Jerzego, kt�ra ze stowarzyszenia kredytor�w staa si instytucj zawiadujc dochodami i ziemiami Rzeczypospolitej. W Kasie znajdowaa si wikszo pienidzy pastwowych: ona dysponowaa nimi na potrzeby wojny i polityki, decydowaa o transakcjach kredytowych z innymi pastwami. Kasa miaa swe wojsko, flot, urzdnik�w, kt�rzy znaczyli wicej ni biurokracja signorii. Kierujcy Kas protctlori odgrywali wiksz rol ni formalne wadze Rzeczypospolitej. Kasa stanowia wic pastwo w pastwie: ona te od koca XV w. sprawowaa faktyczn wadz nad Korsyk. Miaa wic pozycj zdecydowanie silniejsz ni przypominajce j potne kompanie handlowe Anglii czy Holandii.

Skutki tego dualizmu byy ujemne dla Rzeczypospolitej Genueskiej. Ju rzdy Kasy na Korsyce wywoyway wielkie niezadowolenie ludnoci, kt�ra porywaa si do walki przeciwko ciemiycielom. Symboliczn postaci hyl Sampiero di Bastelica. kt�ry przez kilkanacie lat prowadzi dziaania partyzanckie (z kt�rymi Genueczycy nie mogli si upora), p�ki nie pad ofiar wendety. Ludno Genui dotkliwie odczuwaa ucisk fiskalny narzucany przez Kas -• wielokrotnie dochodzio do tumult�w doprowadzonego do ostatecznoci ludu. Porozumienie z I57(S r. nie rozadowao r�wnie ostatecznie napi wr�d uprzywilejowanych. Stara szlachta postaraa si o nadanie Senatowi i Malej Radzie prawa skazywania na banicj, kt�re pozwalao na pozbywanie si wszelkich bardziej samodzielnych jednostek z miasta. Ta przewaga rodzin bankierskich odbia si niekorzystnie na polityce handlowej i przemysowej Genui. Mimo ogoszenia Genui wolnym portem przegraa ona konkurencj z Marsyli i LKorno. W kocu XVII w. Genua przeywaa upadek gospodarczy, jakkolwiek nadal pozostawaa jednym z najwaniejszych centr�w bankowych Europy. Bya wszake wielka dysproporcja midzy prestiem bankier�w genueskich a saboci pastwa. Wielka finansjera Genui kierowaa si bowiem przede wszystkim wasn korzyci, tworzc, jak podkreli to Procacci. wz�r dla p�niejszych midzynarod�wek kapitau. Bya to zreszt sytuacja wygodna r�wnie dla Hiszpanii, z kt�rej losami cile zwizana bya wietno i upadek Genui tej doby.

Protekcji hiszpaskiej zawdziczaa r�wnie utrzymanie swego ustroju bdcego ostatnim przeytkiem doby komun, maa republika Lukki. Cervantes uwaa j za jedyne miasto woskie, gdzie nie ywiono niechci do Hiszpan�w. Na Madryt ogldali si te ksita Farnese rzdzcy w Parmie i Piacenzy. Gonzagowie z Mantui i Monferrato. nawet Estowie z Modeny. Reggio i zagroonej ekspansj Pastwa Kocielnego herrary. Bardziej samodzieln polityk starali si uprawia wadcy Toskanii, jakkolwiek Stato dei Presidi nie tylko zapewniao Hiszpanom kontrol nad eglug na Morzu Liguryjskim, tradycyjnie przybrzen, ale wobec istnienia garnizon�w w tych wydzielonych twier-

256

dzach take sta obecno wojskow w newralgicznym punkcie Italii.

Pod rzdami Kumy I Medyceusza (1537— 1574) nastpio przeksztacenie yjcej jeszcze tradycjami komunalnymi Florencji w absolutystycz-nie rzdzone Ksistwo Toskanii. Kuma zdoa opanowa, jak bya o tym mowa, wikszo terytori�w toskaskich, ograniczy partykula-ryzmy lokalne, zmniejszy uprzywilejowanie Florencji, innymi sowy — nada bardziej nowoczesny charakter swemu pastwu. Czy dziao si to z korzyci dla Woch jako caoci, mona wtpi. Nieprzypadkowo bowiem poprzednio wanie Florentyczycy najmocniej podkrelali jedno Italii i wysuwali postulat zjednoczenia; oni to g�wnie przyczynili si do stworzenia wsp�lnych dla caych Woch wartoci kulturalnych. Przy partykularyzmie komunalnym czy postkomunalnym pozostawao jeszcze miejsce na autorytet nadrzdny. Pryncypat i tworzenie pastw regionalnych prowadziy do partykularyzmu innego rzdu, w kt�rym tego rodzaju moliwoci ju nie byo. W tym kierunku nastpowa rozw�j pastwowoci we Woszech przez cay XV w., nie zdoaa obroni si przed tym i Florencja. Stan taki by wygodny dla Hiszpanii, bo petryfikowa podzia wewntrzny Woch. Z tego punktu widzenia dzieo Kumy I mona uwaa za uwieczenie procesu rozbicia Woch na pastwa regionalne.

Jak to podkrelaj historycy woscy, Kuma I znacznie przy tym udoskonali aparat pastwowy, okaza take du zapobiegliwo o gospodark toskask. Kuma I rozbudowa system biurokratyczny, na kt�rego czele postawi rodzaj rady stanu (pratica segretd), utrzyma zgromadzenie prawodawcze, cho z zastrzeeniem dla siebie moliwoci ogaszania ustaw, kt�re byyby przez nie odrzucone, powoa te jako naczelny organ wykonawczy Najwyszy Urzd (Magistrato Supremo), dysponujcy take uprawnieniami sdowniczymi. W rzeczywistoci Kuma I mia decydujcy wpyw na wszystkie te instytucje. Kuma kierowa si w swych rzdach „racj stanu". Umia dba o sprawiedliwo, jakkolwiek stworzy doz�r policyjny dotkliwy dla mieszkac�w i zdecydowanie tpi protestantyzm. Jego reformy wojskowe, powoanie zgodnie z tradycjami florenckimi lokalnej milicji dla obrony pastwa, doprowadziy do wzrostu jego armii do 30 tys. onierzy. Trzon jej stanowiy zreszt niemieckie i hiszpaskie gwardie. Dla ochrony wybrzey przed napadami korsarzy pobudowa wiee wartownicze, umocni Grosseto, a przede wszystkim powoa Zakon Kawaler�w witego Stefana z siedzib w Pizie (1561), kt�ry swymi galerami mia zapewni bezpieczestwo eglugi. Kuma I doprowadzi do porzdku skarb pastwa, opiekowa si portami w Livorno i Portoferraio, rozpocz prace melioracyjne, rozbudowa kopalnie na Elbie.

W 1569 r. Kuma I otrzyma od papiea Piusa V tytu wielkiego ksicia Toskanii. Mimo protest�w ze strony innych ksit woskich i zwaszcza cesarza, kt�ry uznawa Toskani za terytorium zalene formalnie od siebie, tytu ten zdoa si utrzyma, gdy nastpca Kumy opaci si wysok kwot pienin. Po rzdach nieudolnego Franciszka, kt�ry wsawi si najbardziej romansem z pikn Wenecjank Biank Capello, polityk merkantyln kontynuowa Ferdynand I (1587 —

257

1609). Przyczyni si on zwaszcza do stworzenia z portu w Livorno jednego z najwikszych orodk�w handlowych na P�wyspie Apeniskim. Livorno ju w 1577 r. otrzymao prawa miejskie. Z czasem uznane zostao za wolny port (1675), tolerowano w nim r�wnie innowierc�w. Wkr�tce w Livorno osiado wielu obcokrajowc�w, m. in. yd�w, Grek�w, Anglik�w, tutaj take kierowaa si wikszo statk�w angielskich i holenderskich przybywajcych na Morze r�dziemne. To powizanie z handlem angielskim i holenderskim zapewnio Livorno uprzywilejowane miejsce w handlu r�dziemnomorskim w XVII w. Nie bez znaczenia byy te zwizki Livorna z korsarstwem: wanie przez ten port przechodzia znaczna cz up�w, przy czym nie zwracano wikszej uwagi ani na pochodzenie up�w, ani na pochodzenie korsarzy.

Rozw�j Livorna nie pocign za sob wzrostu dobrobytu kraju. Livorno byo w gruncie rzeczy wielkim portem tranzytowym, natomiast gospodarka Toskanii powoli podupadaa. W cigu XVII w. Toskania przeywaa lata stagnacji ekonomicznej, szczeg�lnie dotkliwie odczuwanej w rolnictwie. Wielka cz posiadoci ziemskich znajdowaa si w rku Kocioa, kt�ry bezwzgldnie wybiera swe nalenoci. Nie lepiej postpowali przecie i inni posiadacze ziemscy. Chopi toskascy uginali si pod ciarem wysokich czynsz�w, dziesiciny na rzecz Kocioa i podatk�w. Polityka agrarna nastawiona bya na dorane zyski, co pocigao za sob ruin drobnych wacicieli i powstawanie wielkich latyfundi�w. Niekonsekwentna polityka celna zawaya take ujemnie na produkcji rzemielniczo-przemysowej. Florencja przestawaa peni rol wielkiego centrum handlowo-produkcyjnego i od koca XVI w. nabieraa coraz wyraniej charakteru miasta rentier�w i urzdnik�w, yjcego tradycjami wasnej wielkoci.

Na przeomie XVI i XVII w. Toskania usiowaa prowadzi polityk niezalen, oscylujc midzy wpywami hiszpaskimi a francuskimi. Nie bez znaczenia byy zwizki z dworem paryskim. Po Katarzynie Medycejskiej siln pozycj zdobya sobie ona Henryka IV, Maria Medycejska, c�rka Ferdynanda. Jednoczenie do Parya przybyo wielu kupc�w i finansist�w florenckich, z kt�rych cz tam si naturalizo-waa. To zjawisko emigracji bardziej przedsibiorczych Florentyczyk�w nie ograniczao si bynajmniej do Francji. Osiadali oni take w Londynie, Norymberdze, nawet w Krakowie florencka rodzina Monteluppich zrobia w�wczas wielk karier ekonomiczn.

W dobie wojny trzydziestoletniej skoczya si emancypacyjna polityka Medyceuszy. Wr�d p�niejszych wadc�w Toskanii zabrako ju wybitniejszych jednostek, wraz ze stagnacj ekonomiczn pogbiaa si te apatia i stagnacja polityczna kraju, kt�ry pozostawa typowym krajem satelickim Madrytu.

PASTWO KOCIELNE

Kontrreformacja dodaa nowej siy Pastwu Kocielnemu. W drugiej poowie XVI w. przeywao ono zn�w okres wewntrznego umacniania si i ekspansji. Wr�d powoanych na tron Piotrowy papiey nie

258

brako ludzi energicznych, kt�rzy usiowali podnie autorytet papiestwa. Jeeli wszake powiodo si unowoczenienie administracji Pastwa Kocielnego, to elekcyjny charakter tronu papieskiego utrudnia prowadzenie konsekwentnej polityki. Zwykle papieami zostawali ludzie starsi, kt�rzy stosunkowo kr�tko panowali na Stolicy Piotrowej. Tylko w XVII w. byo 17 papiey, gdy w r�wnie elekcyjnej Polsce 5 kr�l�w. Kady wyb�r papiea by przy tym zwizany ze zmianami na dworze papieskim. Wprawdzie pod wpywem de do reformy wewntrznej Kocioa usta wielki nepotyzm, kiedy to czonkowie rodziny papieskiej tworzyli sobie signorie w Pastwie Kocielnym, ale pozostawa may nepotyzm, przy kt�rym papiee pomagali swej rodzinie w karierze politycznej czy duchownej. Dziki temu uzyskiwali zreszt wsp�pracownik�w, na kt�rych oddanie mogli bardziej liczy; zarazem wszake otwieray si moliwoci szybkiego bogacenia si rodzin papieskich kosztem sprawnego funkcjonowania administracji i wymiaru sprawiedliwoci. Oblicza si, e nepoci kosztowali Pastwo Kocielne za Pawa V 260 tys. skud�w, za Urbana VIII 1,7 mln. Dopiero w 1692 r. pojawi si definitywny zakaz rozdawania przez papiey d�br i pienidzy kocielnych rodzinie.

Pastwo Kocielne dzielio si na 6 legacji (Kampani Rzymsk, Patrymonium w. Piotra, Umbri, Marchi Ankony, Romanie i Boloni). Pod wadz papiea znajdowao si take Pontecorvo i Benewent. Powiodo si take papieom zdoby bezporednie panowanie nad Ferrar w 1598 r. po mierci Alfonsa II bez legalnego potomka (jego naturalny syn Cesare utrzyma wszake Moden i Reggio), nad ksistwem Urbino (1631) oraz Castro i Ronciglione (1649). Nastpowaa wic podobnie jak w pastwach wieckich integracja terytorialna oraz zmniejszanie si autonomii i lokalnych przywilej�w komun czy baron�w. Wizao si to z udoskonaleniem administracji kraju. Przeprowadzili je dwaj papiee pragmatycy, Grzegorz XIII (1572-1585) i zwaszcza Sykstus V (1585-1590), kt�rzy objli tron po penym zelotyzmu kontrreformacyjnego Piusie V. Grzegorz XIII zreformowa dyplomacj watykask, ustalajc stopnie, miejsca i liczb nuncjatur. Sykstus V ukoczy rozpoczt przez poprzednika organizacj kongregacji, organ�w kolegialnych kierowanych przez kardynaa jako reprezentanta papiea o wyranie okrelonych zadaniach. Papie mia wadz absolutn, jakkolwiek byo przyjte, e swe decyzje ogasza na kolegium kardynalskim, konsystorzu, a przy jego boku dziaali jeden lub wicej sekretarzy stanu, kt�rzy zdobywali sobie nieraz przemony wpyw na polityk papiea. Od czasu Sykstusa V tylko dla duchownych zarezerwowane byy take najwaniejsze urzdy w administracji prowincjonalnej, jak wicelegat (gubernator miasta) czy wikariusz lub komisarz w mniejszych miastach. Dalsze reformy uzupeniay ju tylko te zmiany; tak np. Klemens VIII stworzy tzw. kongregacj dobrego porzdku, kierujc finansami. Tymczasem mimo podnoszenia podatk�w, mimo e doch�d Pastwa Kocielnego uleg podwojeniu, od czasu sacco di Roma do koca XVI w. powtarzay si ustawicznie niedobory, kt�re przybray chroniczny charakter w XVII w.

259

Sab stron Pastwa Kocielnego pozostawaa gospodarka. Jeszcze po 1570 r. Pastwo Kocielne byo eksporterem zboa. Ju jednak w kocu XVI w. sytuacja ulega cakowitej zmianie i w trudnych latach dziewidziesitych do Civitavecchia przybywa zaczy statki ze zboem znad Batyku. Stan taki by nie tylko wynikiem zaniedba poziomu kultury rolnej, ale i zamiany znacznej czci p�l uprawnych na pastwiska. Wizao si to ze wzrostem cen na miso, zwaszcza poszukiwane w Rzymie jagnita, a take z rosncym zapotrzebowaniem na sery. W rezultacie nastpowaa degradacja wanych rolniczo obszar�w, jak Agro Romano czy Maremma. Poprzednio uchodziy one za spichlerz Rzymu, a na skutek rozwoju gospodarki hodowlanej spusto-szay i zaniedbane zamieniy si w bagienne siedliska malarii. Lepsza sytuacja utrzymywaa si na terenach pooonych bliej Padu, gdzie poziom rolnictwa by wyszy. Nie zmieniao to jednak og�lnej sytuacji w Pastwie Kocielnym. Bya ona tym gorsza, e jednoczenie na chop�w spaday nie tylko wiksze ciary fiskalne, ale i zwiksza si wyzysk ze strony wacicieli grunt�w. Rewolucja cen i ograniczanie uprzywilejowanych feuda�w doprowadziy do zmian wr�d posiadaczy ziemskich, pojawio si wielu nowobogackich i nowej szlachty, a take „kupc�w wiejskich", kt�rym wydzierawiano ziemi. Ci nowi posiadacze nie byli skonni uznawa tradycyjnych uprawnie spoecznoci chopskich do korzystania z pastwisk i las�w, starajc si ograniczy drobne wolnoci wiejskie. Zamiast stale osiadych rolnik�w chtniej widzieli te sezonowych najemnik�w.

Rozrastay si latyfundia rzymskie, kt�re stay si prawdziw plag Pastwa Kocielnego, na co skary si ju w kocu XVI w. jezuita Giovanni Botero. Natomiast nie rozwijay si inne dziay gospodarki, chocia nie brakowao zasob�w mineralnych; Comacchio syno nie tylko z salin, ale i rybo�wstwa, gdzieniegdzie nawet prosperowao sukiennictwo. Brako jednak szerszego oddechu ekonomice, gdy pastwo utrzymao monopol na korzystanie z bogactw znajdujcych si w ziemi (regalia), polityka handlowa za polegaa na ograniczaniu eksportu i regulowaniu cen zgodnie z potrzebami stolicy.

Wybujay fiskalizm papieski w poczeniu ze wzrostem dyscypliny absolutystycznej i pogarszaniem si sytuacji ywnociowej czy po prostu wzrastajc droyzn wyda na wsi nieoczekiwane owoce w postaci bandytyzmu, kt�ry przybra rozmiary nie spotykane nawet w Kr�lestwie Neapolu. Wr�d bandyt�w obok czonk�w potnych ongi rod�w, jak Alfonso Piccolomini, ks. Montemarciano, najwicej byo zdeterminowanych plebej�w, jak Marco Sciarra, kt�ry zyska saw podobn do tatrzaskiego Janosika, m�wiono bowiem o nim, e zabiera bogatym, by da biednym. Midzy 1577 a 1595 r. bandytyzm sta si problemem numer l pastwa, nawet okolice Rzymu nie byy bezpieczne, gdy w grobowcu Cecylii Metelli miecia si jedna z kryj�wek bandyt�w. Nie pomagay najsurowsze rodki, podejmowane zwaszcza przez Sykstusa V; bez wikszych skutk�w w latach 1590— 1595 stracono ok. 5 tys. schwytanych zb�jnik�w. Fala bandytyzmu wracaa parokrotnie i w XVII w., zwaszcza za Urbana VIII, kiedy nawet obcy

260

ambasadorowie i kardynaowie zacigali bandyt�w; problemu tego nie zdoao rozwiza Pastwo Kocielne a do XIX w. Obok fatalnych warunk�w ycia na prowincji nie bez znaczenia byo i og�lne obnienie si poziomu moralnego, zdarzay si mordy najbliszych czonk�w rodziny lub os�b pozornie bliskich, a znany z literatury wypadek rodziny Cencich nie by wydarzeniem odosobnionym.

Trudnoci walki z bandytyzmem powikszaa sabo militarna Pastwa Kocielnego. Wprawdzie papiee na og� nie podzielali przekonania Piusa V, e wojsko jest zbdne, a broni Kocioa powinno by Pismo w., ich wasny jednak wysiek militarny by skromny. Papiee udzielali hojnych subsydi�w na wojny z muzumanami, natomiast dla obrony Pastwa Kocielnego nie mieli nawet silniejszych twierdz. Pius IV umocni Zamek w. Anioa i poleci zbudowa do niego podziemne przejcie z Watykanu. Granice ldowe i zwaszcza morskie mimo groby napad�w korsarskich byy sabo zabezpieczone. Olbrzymie kwoty przeznaczano w tyme czasie na rozbudow Rzymu.

Gdy prowincja pograa si w stagnacji, rozkwitaa stolica. Wanie w tym niekorzystnym dla Pastwa Kocielnego okresie Rzym sta si prawdziw metropoli katolicyzmu. Dzieo przebudowy miasta, rozpoczte przez papiey renesansu, kontynuowali ich nastpcy (mimo sacco di Roma) przez drug poow XVI i w XVII w. Liczba mieszkac�w wynosia w kocu XVI w. 115 tys., wiek p�niej 135 tys. (w tym 8 tys. duchownych), gdy og�lne zaludnienie Pastwa Kocielnego utrzymywao si w granicach 1,5 mln. Proces przebudowy Rzymu przybra rozmiary nie spotykane w�wczas nie tylko we Woszech, ale i w innych miastach europejskich. W cigu XVI w. powstay w Rzymie lub zostay gruntownie przebudowane 54 kocioy, 60 paac�w, domy mieszkalne dla ok. 70 tys. mieszkac�w, dwie nowe dzielnice, odnowione zostay 3 akwedukty, 35 fontann publicznych. Nie cofano si przed niszczeniem caych dzielnic, gdy wymagay tego potrzeby urbanistyczne: w ten spos�b przygotowano np. grunt pod Collegio Romano w 1582 r. Bez skrupuu korzystano z budulca antycznego. Most Sykstusa (Ponte Sisto) zbudowano z kamieni z Koloseum, a marmur na Paac Watykaski uzyskano z kocioa Sant'Adriano, kt�ry powsta w redniowieczu kosztem Curia Romana.

Rezultaty tych poczyna urbanistyczno-architektonicznych byy imponujce. Nad miastem unosia si kopua bazyliki w. Piotra (kt�rej budowa pochona roczny doch�d Pastwa Kocielnego — 1,5 mln skud�w), podziw rzesz pielgrzym�w budziy paace: Watykaski, Latera-ski, Montecavallo (obecnie Kwiryna). Z inicjatywy Sykstusa V wytyczone zostay nowe, obszerne place, przeprowadzone szerokie arterie, wejcia na wzg�rza uatwiono wkomponowanymi w otoczenie schodami. W XVII w. rozbudowa ta trwaa z nie mniejszym nateniem, dopiero w 1626 r. Bernini ukoczy kolumnad przed bazylik w. Piotra, wkr�tce potem obecny ksztat uzyska najpikniejszy plac Rzymu, Piazza Navona. Urban VIII zasyn jako budowniczy most�w. Jeszcze pod koniec wieku Innocenty XII wybudowa hospicjum w. Michaa obliczone na 300 rodzin. Powstay te wielkie magazyny

261

zboowe. Koszty tej rozbudowy tylko w ograniczonym zakresie pokrywane byy z dochod�w Pastwa Kocielnego. Skaday si na nie wszystkie kraje katolickie, nadsyajce r�ne opaty czy ofiary pienine do Rzymu. Niemay w tym by i udzia polski.

Wr�d mieszkac�w Rzymu bardzo liczni byli obcy przybysze czy to z innych teren�w woskich, czy z zagranicy. Pochodzili oni g�wnie z kraj�w katolickich, z Hiszpanii, Francji, Polski, nie brakowao wszake nawet przybysz�w z Turcji. Osobne getto, wyznaczone im przez Pawa IV. mieli ydzi. Gdzie indziej w Pastwie Kocielnym,

262

podobnie jak w wikszoci posiadoci hiszpaskich, nie wolno im byo mieszka. Przewaa jednak wzgld na ich yw dziaalno handlow i z pocztkiem XVII w. byo ju ponad 3,5 tys. yd�w w Rzymie.

Wytworzy si r�wnie odrbny styl ycia rzymskiego. ycie codzienne ukadao si w witym Miecie zgodnie z potrzebami warstwy najbogatszej i uprzywilejowanej. Podziwiano luksus i wystawno — zar�wno w jedzeniu i piciu, jak w warunkach mieszkalnych czy strojach. Nieprzypadkowo synny wjazd Jerzego Ossoliskiego, posa polskiego do papiea w 1634 r., kiedy w tum rzucano zote monety i pery, a orszak mieni si icie wschodnim przepychem, sta si wydarzeniem, o kt�rym dugo pamitano. O sw�j splendor dbali przedstawiciele i innych pastw, a o prawo pierwszestwa (choby przy przejedzie karet) toczyli krwawe spory. Rzym by zreszt miastem, do kt�rego stale nadcigali pielgrzymi, uzupeniajca sw wiedz o wiecie modzie, zwaszcza z bogatych dom�w (nie omin go w modoci aden z kr�l�w polskich od Wadysawa IV po Augusta III). Wielkie jubileusze cigay cae tumy goci. Gdy do tego si doda, e Rzym by jedynym miastem we Woszech, gdzie liczba mczyzn przewyszaa liczb kobiet, mona zrozumie wyjtkow pozycj rzymskich kurtyzan, kt�re wedug wsp�czesnych ustpoway tylko weneckim.

Niekt�rzy papiee usiowali walczy z luksusem i deprawacj moraln, jaka ogarniaa rzymian. Wsawi si pod tym wzgldem zwaszcza Innocenty XI, kt�ry wytoczy w kocu XVII w. walk modzie francuskiej, karnawaom, stara si ograniczy swobod stylu teatralnego. Rezultaty tych poczyna nie byy jednak zbyt efektywne. Na tle pogbiajcej si ndzy, jaka obejmowaa znaczne obszary Pastwa Kocielnego, Rzym pozostawa miastem wyjtkowym, istniejcym jakby na zasadzie kontrastu z otoczeniem. Mona by powiedzie, e sytuacja ta w jakiej mierze symbolizowaa zar�wno upadek wieckiej pozycji papiey, jak i wzmocnienie ich autorytetu kocielnego. Odpowiednio do tego ksztatowaa si te polityka zewntrzna Pastwa Kocielnego. Pozornie byo ono skazane na zaleno od Filipa II i jego nastpc�w. W rzeczywistoci wielu papiey podejmowao jednak polityk bardziej samodzieln, szukajc przeciwwagi dla wpyw�w hiszpaskich w innych pastwach. W XVII w. powiodo im si w znacznym stopniu zrealizowa te zamierzenia.

PIEMONT I WENECJA

Jedynie dwa pastwa woskie mogy sobie pozwoli na wzgldnie niezalen od Madrytu polityk — Piemont i Wenecja. Oba pooone na p�nocy Woch, oba wykorzystyway swe pograniczne pooenie, by zapewnia sobie oparcie zdolne wyr�wnywa naciski hiszpaskie. O ile jednak Wenecja ze swymi posiadociami zamorskimi uchodzia za jedn z potg europejskich, o tyle Piemont dopiero ksztatowa si jako pastwo woskie i zabiega o zdobycie silnej pozycji w polityce midzynarodowej. Mimo zagroenia przez ssiedztwo hiszpaskiej Lombardii, kt�ra dzielia oba te pastwa, nie doszo midzy nimi do

263

bliszego wsp�dziaania ani formalnych powiza. Jeszcze to jeden dow�d, jak sabe byo w�wczas poczucie wsp�lnoty los�w woskich nawet na tych obszarach, na kt�rych nie obawiano si otwartych wystpie antyhiszpaskich.

Odrodzone po 20 latach panowania francuskiego i niszczcych walk francusko-hiszpaskich Ksistwo Sabaudzkie znalazo si za panowania Emanuela Filiberta (1559—1580) na zakrcie dziejowym. Dawna Sabaudia bya krajem w znacznym stopniu nastawionym na sprawy francuskie. Tymczasem wzrost potgi monarchii francuskiej i jej centralistyczne tendencje groziy likwidacj odrbnoci Ksistwa. Natomiast jako pastwo zwizane przede wszystkim z problemami woskimi Ksistwo Sabaudzkie miao nie tylko szans przetrwania, ale i odegrania znaczcej roli. Ta dawna „brama Woch" miaa sta si integraln czci Woch i moga liczy w takim wypadku na niezbdne wobec hegemonii hiszpaskiej oparcie we Francji. Sytuacj t zrozumia Emanuel Filibert i po objciu tronu przeprowadzi dwa pocignicia, kt�re wskazyway na kierunek jego polityki. Polubi Magorzat de Valois, siostr kr�la francuskiego Henryka II, i uzna woski za jzyk urzdowy obok francuskiego zamiast dawnej aciny. Nastpio wic zr�wnanie obu jzyk�w, kt�rymi m�wia ludno Ksistwa, a jednoczenie pooone zostay podstawy pod bilingwizm, kt�ry mia cechowa to pastwo a do zjednoczenia Woch. Gdy francuskie maestwo przyspieszyo opuszczanie twierdz Ksistwa Sabaudzkiego przez wojska francuskie, Emanuel Filibert ogosi w 1563 r. przeniesienie stolicy z Chambery do Turynu. Podkreli w ten spos�b wzrost rangi woskiej czci Ksistwa, a wic Piemontu. T nazw bdziemy te odtd stosowa dla tego pastwa a do momentu objcia przez dynasti sabaudzk tronu sardyskiego.

Pene odzyskanie znajdujcych si pod okupacj francusk i hiszpask ziem sabaudzkich nastpio dopiero w 1574 r. Jeszcze p�niej, bo dopiero w 1588 r., opanowane zostao przyczone poprzednio do Francji Saluzzo — po duszych przetargach udao si je utrzyma za cen odstpienia Francji niekt�rych dolin alpejskich. Nie powiody si natomiast pr�by odzyskania zwierzchnoci nad Genew i przyczenia Monferrato.

Najbardziej istotne zmiany wprowadzi Emanuel Filibert w ustroju pastwa, zapewniajc sobie wadz absolutn. Wykorzysta on przy tym stan wprowadzony podczas okupacji francuskiej, nie przywracajc zniesionych przez Francuz�w wolnoci komunalnych i przywilej�w feudalnych. Organizacja monarchii sabaudzkiej opieraa si zreszt w duym stopniu na wzorach francuskich. Ksi zaprzesta zwoywania zgromadzenia generalnego stan�w. Ogoszony zosta kodeks cywilny i kodeks karny jednolity dla caego kraju, co pooyo kres odrbnociom lokalnym. Zarazem zreorganizowano sdownictwo. Emanuel Filibert pozostawi wprowadzone przez Francuz�w parlamenty w Turynie i Chambery, nadajc im tylko nazw senat�w. Przeprowadzony zosta nowy podzia administracyjny kraju na prowincje i prefektury oraz jako naczelny organ wykonawczy i doradczy przy ksiciu utworzono

264

Rad Stanu. Reorganizacji poddany zosta take system fiskalny. Ksie powoa Izb Rachunkow (Camera dei conti) i powiodo mu si powikszy czterokrotnie dochody pastwa.

Jakkolwiek Emanuel Filibert zdecydowanie popiera Koci� katolicki i jego reformy w duchu postanowie trydenckich, a nawet podejmowa kroki represyjne wobec waldens�w w dolinach alpejskich, zarazem stara si wzmocni swoje stanowisko wobec Kocioa. Uzyska wic od papiea Grzegorza XIII potwierdzenie dawnego przywileju ksit sabaudzkich, zapewniajcego im wpyw na obsad wyszych stanowisk kocielnych. Podporzdkowa te jurysdykcj kocieln pastwowej, zastrzegajc sobie take kontrol nad dziaalnoci inkwizycji rzymskiej.

Powanie zostaa wzmocniona sia militarna Piemontu. Wprowadzone w latach szedziesitych reformy nakaday na kad parafi obowizek wystawiania okrelonej liczby onierzy piechoty, kt�rzy w razie wojny przechodzili na od ksicy. Uzyskiwano w ten spos�b ok. 20 tys. wojska. W podobny spos�b tworzono oddziay jazdy, natomiast utrzymanie artylerii miao obcia samego wadc. Jednoczenie zniesiono obowizek suby wojskowej cicy na szlachcie, kt�ra miaa odtd paci specjalny podatek, zwany calacata. Podjto te pr�by budowy floty morskiej, kt�re nie przyniosy jednak trwaych rezultat�w. W XVII w. nastpiy dalsze reformy wojskowe. Najpierw wojsko zostao podzielone na oddziay krajowe, dla obrony terytorialnej, i operacyjne. W 1669 r. wprowadzono podzia na regimenty, a dopiero w pocztkach XVIII w. budowano koszary i przestano trzyma wojsko na kwaterach prywatnych.

Piemont nalea do najbardziej zacofanych gospodarczo kraj�w woskich. Ludno bya stosunkowo nieliczna. W pocztkach XVII w. sigaa ok. 1,2 mln. Brakowao wikszych miast; Turyn liczy ok. 40 tys. mieszkac�w, nalea wic jak na stosunki woskie do miast rednich. Mia on znaczenie przede wszystkim jako twierdza, jego rola jako orodka handlowo-produkcyjnego ograniczaa si do Piemontu. Na wsi utrzymywaa si paszczyzna i przywizanie do ziemi. W tej sytuacji nawet ograniczony rozw�j m�g oznacza powany krok naprz�d, tym wiksze te znaczenie miay wszelkie interwencje wadcy w tej dziedzinie. W zakresie rolnictwa dziki pracom melioracyjnym zwikszona zostaa powierzchnia ziemi uprawnej. Mimo jednak ogoszenia w 1568 r. zniesienia obcie paszczynianych utrzymay si one faktycznie a do rewolucji francuskiej — niedostatek pienidza powodowa niech do pacenia czynszu. Waciciele utrzymywali te uprawnienia jurysdykcyjne wobec poddanych. W zakresie stosunk�w spoecznych na wsi Piemont stanowi nadal najbardziej zacofan cz p�nocnych Woch.

Wiksze skutki pocigna za sob polityka protekcyjna wobec przemysu i rzemiosa. Rozwina si produkcja tekstylna, podnioso si wydobycie kopalin. Powstay manufaktury jedwabiu, szka, drukarnie. Dziki staraniom o polepszenie warunk�w komunikacyjnych stworzone zostay lepsze podstawy do oywienia handlu. G�wnym jego centrum bya Nicea. Uporzdkowano take system monetarny. W 1561 r. wprowadzona zostaa jednolita moneta dla caego pastwa — srebrny lir, kt�ry dzieli si na 20 sold�w. Wybijano te ze zota skudy.

265

System ten nie przetrwa trudnoci monetarnych XVII w. Obieg pienidza by jednak stosunkowo ograniczony, powtarzay si trudnoci ze zdobyciem kredyt�w. Aby temu zaradzi, utworzony zosta bank pastwowy w postaci mons pietatis, kt�ry udziela poyczek na stosunkowo niewysoki procent (12%). Ksi stara si te zainteresowa Piemontem finansist�w genueskich oraz ciga bankier�w ydowskich.

W XVII w. ten system protekcyjny w yciu gospodarczym nadal by kontynuowany, jakkolwiek potrzeby militarne pastwa uwikanego w liczne konflikty midzynarodowe pocigay za sob konieczno zwikszenia obcie podatkowych. Wadcy podnieli wiec wysoko podatku od soli (gabelli), wprowadzili opaty za uzyskane urzdy, sprzedawali tytuy szlacheckie. W drugiej poowie XVII w. jako nowe r�da dochod�w pojawiy si monopol tabaczny i loteria. Wprowadzono te rodzaj pog�wnego na potrzeby wojska. Obcienia byy tak wielkie, e wywoyway wybuchy niezadowolenia. Najpowaniejsze zajcia ogarny w latach 1681 —1682 Mondovi, gdzie dla stumienia oporu mieszkac�w uyto wojska. Mondovi byo zreszt wanym orodkiem kulturalnym Piemontu, jezuici starali si nawet o utworzenie tu uniwersytetu, Turyn jednak zdoa obroni swe prawa do posiadania najwyszej uczelni.

Nastpcy Emanuela Filiberta nie zawsze dziedziczyli po nim zdolnoci organizacyjne i energi, mieli wszake wysoko rozbudzone aspiracje. Jego syn, Karol Emanuel I (1580—1630), pretendowa do korony francuskiej po mierci Henryka III, a p�niej do tronu cesarskiego. Wsp�czeni uwaali Ksistwo Sabaudzkie za najbardziej niezalene i antyhiszpasko nastawione pastwo woskie, czemu da wyraz poeta Alessandro Tassoni dedykujc w 1614 r. swe Filipiki przeciw Hiszpanom wanie Karolowi Emanuelowi. Nie byo to w peni zgodne z rzeczywistoci, niemniej utworzenie nowoczenie zorganizowanego, rzdzonego absolutnie pastwa w p�nocnych Woszech tworzyo perspektywy wybicia si spod hegemonii hiszpaskiej.

W przeciwiestwie do Piemontu Rzeczpospolita Wenecka nie cieszya si dobr saw wr�d historyk�w woskich, kt�rzy z przesadn gorliwoci podkrelali jej upadek, spierajc si co najwyej, czy nastpi on ju w XVI, czy dopiero w XVII w. W naszym przekonaniu spory o to, do jakiego czasu Wenecja bya potg r�dziemnomorsk, maj drugorzdny charakter, skoro uwzgldni si rol, jak speniaa ona w wojnach z Turcj w drugiej poowie XVII w. Nie ulega natomiast wtpliwoci, e Wenecja pozostawaa duej liczcym si w polityce europejskiej pastwem, ni na to pozwalay nawet jej faktyczne moliwoci, i e w tym charakterze penia w dobie hegemonii hiszpaskiej funkcj kontynuatora tradycyjnej polityki pastw woskich. Polegaa ona na przeciwstawianiu si wszelkiej hegemonii obcej i zapewnieniu sobie neutralnego stanowiska wobec wielkich konflikt�w europejskich.

Pooenie Wenecji, kt�ra od zachodu i p�nocy graniczya z obszarami uzalenionymi przez Habsburg�w hiszpaskich i austriackich, a od wschodu ssiadowaa z Turcj, zmuszao j do postpowania ostronego, nastawionego na utrzymanie wzgldnej r�wnowagi si, jaka istniaa w tej czci basenu Morza r�dziemnego. Jakkolwiek w polityce

266

weneckiej utrzymywaa si zadawniona i niebezzasadna podejrzliwo wobec Madrytu, chocia jej posiadociom grozi ekspansjonizm Wiednia, nie moga te pozostawa bierna wobec tureckich pr�b penego podporzdkowania sobie wschodniej czci Morza r�dziemnego. Wydaje si wszake, e przez duszy czas Wenecja skonna bya uwaa zagroenie ze strony Turcji za mniej niebezpieczne dla swej niezalenoci ni ekspansjonizm habsburski. Tym te mona tumaczy jej pen waha i pozornej niekonsekwencji polityk w konfliktach midzy wiatem chrzecijaskim a muzumaskim i peniejsze zaangaowanie w wojnach z Turcj dopiero w dobie zachwiania si pozycji Hiszpanii. Powan komplikacj dla Wenecji byo pojawienie si okrt�w Anglii i Holandii na Morzu r�dziemnym i nawizanie przez te pastwa bezporednich stosunk�w handlowych z Turcj. O ile bowiem byy one naturalnym sojusznikiem w polityce anty hiszpaskiej, o tyle na terenie Bliskiego Wschodu staway si gronym rywalem dla handlu weneckiego. Wenecja znalaza si osamotniona w otaczajcym j wrogim wiecie, kt�ry nie zapomnia jej dawnej wietnoci i bogactwa. Do poowy XVII w. nie moga liczy na bardziej wydatn pomoc potencjalnej sojuszniczki Francji; nie udao si jej te wtedy pozyska jako ewentualnego sprzymierzeca przeciwko Habsburgom i Turkom Rzeczypospolitej polsko-litewskiej, zaangaowanej w�wczas w sprawy nadbatyckie.

W tych warunkach decydujca musiaa si okaza odporno i gotowo do znacznego wysiku fiskalno-militarnego samej Rzeczypospolitej Weneckiej. Kilkakrotnie w cigu XVI i XVII w. okazywao si, e Wenecja bya zdolna do takiego wysiku. Jeeli nie przynioso to w peni oczekiwanych efekt�w, zawaya na tym petryfikacja ustroju weneckiego i zahamowanie rozwoju gospodarczego kraju. Wanie bowiem w XVI w. ustabilizowa si ostatecznie ustr�j Rzeczypospolitej w takiej postaci, jaka miaa przetrwa a do pojawienia si na lagunach wojsk Napoleona. Stworzone zostay przy tym warunki, kt�re wrcz uniemoliwiay jakiekolwiek zmiany.

Ustr�j Wenecji utrwali si w postaci rzd�w arystokratycznej oligarchii. Dostp do wadzy miay tylko rody szlacheckie wpisane do zaoonej w 1506 r. Zlotej ksigi. Wprawdzie istniaa moliwo uzyskania tytuu szlacheckiego, bya ona jednak coraz bardziej ograniczana, jeeli pominie si wyjtkowo trudne sytuacje wojenne, kiedy szerzej otwierano moliwo zdobycia tytuu szlacheckiego w zamian za wysokie opaty pienine na potrzeby pastwa. Niemniej utrzymywa si podzia na star i now szlacht, przy czym uprawnienia ostatniej byy mniejsze. Wiele rod�w szlacheckich wymierao, w rezultacie zmniejszaa si liczebno Wielkiej Rady. Z 2 tys. w poowie XVI w. spada ona do 1,2 tys. pod koniec istnienia Rzeczypospolitej. Pojawiy si natomiast zakazy oddawania si zajciom kupieckim ze strony szlachty weneckiej. W ten spos�b podcinane byy korzenie tej warstwy.

Podstawowy system wadz utrzymywa si w Wenecji od czas�w redniowiecza bez wikszych zmian. Najwyszym organem prawodawczym, a take instytucj powoujc wyszych urzdnik�w i czonk�w rad, bya Wielka Rada. do kt�rej naleaa caa szlachta wenecka.

267

Faktycznie rzdziy mniejsze organy. Szczeg�lne miejsce zajmowa wr�d nich Senat, do kt�rego kompetencji naleao kierowanie sprawami zagranicznymi, handlowymi i wojskowymi. Najwyszym trybunaem, posiadajcym take pewne uprawnienia polityczne, bya Quarantia, skadajca si z 40 czonk�w. Trzech kierownik�w Quarantii wraz z 6 doradcami doy i samym do tworzyo tzw. Signori� (Serenissima Signoria Veneta). Od Signorii zaleao zwoywanie Wielkiej Rady, ona przedstawiaa jej propozycje uchwa. Stosownie do zalece Signorii wykonywa sw wadze doa, kt�remu pozostay w gruncie rzeczy funkcje reprezentacyjne. Nad bezpieczestwem pastwa, a take nad wszelkimi sprawami tajnymi, rozcigaa piecze Rada Dziesiciu wybierana przez Wielk Rad. Jako specjalny organ wyonili si z niej trzej inkwizytorzy pastwa, wybierani systematycznie od 1539 r. Ich zadaniem byo przeprowadzanie dochodze w kadej sprawie podlegajcej kompetencjom Rady Dziesiciu, nawet jeeli informacja o niej opieraa si na anonimowym donosie. Wyrok podejmowaa Rada Dziesiciu, niemniej dziaalno inkwizytor�w weneckich budzia powszechny lk i staa si r�dem wielu legend o „sprawiedliwoci" weneckiej. Natomiast organem pomagajcym Senatowi w zaatwianiu spraw biecych byo tzw. Kolegium, kt�re z czasem przejo r�ne funkcje Senatu. Kolegium podzielone byo na 3 sekcje, zajmujce si sprawami dotyczcymi dobra pastwa, sprawami marynarki oraz sprawami wojny i finans�w. Wraz z Signoria Kolegium tworzyo r�wnie ciao kierujce dyplomacj weneck. Dyplomacja ta zostaa zreszt w cigu XVI w. szeroko rozbudowana. Wenecjanie oparli si na instytucji staych przedstawicielstw r�nego stopnia (od ambasadora do rezydenta), kt�re utrzymywali w waniejszych orodkach woskich oraz europejskich. Dysponujc staymi informacjami od swych przedstawicieli, wadze weneckie posiaday wyjtkowo dokadny obraz stosunk�w europejskich. Obok papiestwa wanie Wenecjanie pooyli w ten spos�b podstawy pod rozw�j nowoytnej dyplomacji.

Biurokracja wenecka bya niesychanie rozbudowana. Znamionowa j przy tym system podw�jnej kompetencji, kt�ry tworzy rodzaj dodatkowej kontroli. Std cay ten mechanizm by dosy ociay i niesprawny. Do tego trzeba doda utrzymywanie si uprawnie komunalnych na terraferma, co hamowao proces ujednolicenia pastwa. Natomiast obszary zamorskie podlegay przysyanym z metropolii gubernatorom, kt�rzy nie zawsze liczyli si z interesem miejscowej ludnoci.

Dochody pastwa byy stosunkowo wysokie. Obok podatk�w bezporednich du rol odgryway w nich ca oraz rozmaite podatki porednie, kt�rych liczba wzrosa zwaszcza w XVII w. poprzez r�ne monopole. Stosowano te system przymusowych poyczek na potrzeby pastwa. W kadym razie gdy w XVI w. stosunek dochod�w do wydatk�w przedstawia si jak 3:2, to w XVII w. pokryway si one ju ze sob, a w XVIII w. utrzymywa si stay deficyt. Sia militarna Wenecji opieraa si g�wnie na onierzu zacinym. Utrzymywano stae garnizony po twierdzach, o kt�re jednak nie umiano dba

268

systematycznie. Podstawow si Wenecji pozostawaa nadal flota — jej galery przewyszay liczebnie w XVI w. hiszpaskie.

W Wenecji, liczcej w 1563 r. 168,5 tys. mieszkac�w, a w 1630 r. 150 tys. (to zmniejszenie nastpio m. in. wskutek wielkiej zarazy, kt�ra dotkna miasto w latach 1576—1577), uprzywilejowana arystokracja stanowia tylko nieznaczn cz mieszkac�w. Pozostali mieszczanie dzielili si na dwie grupy rozmaicie uprzywilejowane: tzw. mediocres, o ograniczonej liczbie, do kt�rych naleeli reprezentanci wolnych zawod�w, kupcy, oraz minores (wikszo rzemielnik�w, majstr�w, rybacy itp.). Poza nimi znajdowa si bardzo liczny plebs miejski. Opr�cz tego mieszczanie grupowali si w r�nych zwizkach; najwaniejsze z nich miay charakter religijno-charytatywny i nosiy nazw scuola. W pocztkach XVIII w. byo w Wenecji okoo 300 takich zwizk�w.

Sytuacja ekonomiczna Wenecji w XVI w. bya rozmaicie oceniana. Obecnie kwestionuje si pogld o jej upadku gospodarczym, przynajmniej po lata siedemdziesite tego wieku. Niewtpliwie odkrycia geograficzne i przesunicia najwaniejszych szlak�w komunikacyjnych odbiy si na handlu weneckim, jak jednak bya mowa. zdoa on w poowie wieku odzyska utracone pozycje. Sytuacja taka nie trwaa jednak dugo, a konkurencja francuska, angielska i holenderska zepchna w XVII w. handel Wenecji z Lewantem na drugorzdne miejsce. Jeeli jednak Wenecja przestaa by wielkim porednikiem w handlu korzeniami, znacznie wzroso znaczenie eksportu wyrob�w weneckich. Poszukiwane w caej Europie byy weneckie jedwabie, koronki, wyroby precyzyjne, naszyjniki, wyroby ze sk�ry, mozaiki, szko. Dobr saw miaa bro z Brescii i sukno z Vicenzy. Jakkolwiek merkantylna polityka w wielu krajach ograniczaa import wyrob�w luksusowych z Wenecji albo prowadzia do powstania wasnej produkcji imitujcej weneck (klasycznym przykadem s tu colbertowskie manufaktury szka), moda na wyroby weneckie utrzymywaa si zwaszcza wr�d arystokracji. Wenecja staa si prawdziwym salonem Europy i std pyny wzory smaku i gustu majce nadal nie mniej naladowc�w ni powoli zdobywajcy sobie uznanie Wersal i Pary.

Wanie w XVI w. Wenecja przybraa sw�j definitywny wygld. Powstay budynki otaczajce plac w. Marka, wybudowano kamienny Ponte di Rialto, ukoczono bulwar Zattere. Po miecie nie wolno byo jedzi konno, podstawowym rodkiem komunikacji staa si gondola. Synne byy weneckie wita publiczne, religijne czy wieckie. Wspania opraw otrzymyway wizyty wybitnych goci, jak choby pobyt Henryka Walezego w Wenecji po ucieczce z Krakowa. Z caej Europy zjedali si mionicy weneckiego karnawau, z jego nie koczcymi si maskaradami, balami i wymylnymi rozrywkami. Og�lny rozgos uzyskaa uroda i wspaniao stroju kobiet weneckich, zar�wno z najznakomitszych dom�w patrycjuszowskich, jak i niezr�wnanych kurtyzan. Inteligencja i wyksztacenie niejednej z nich zapewniay im poczesne miejsce w spoecznoci weneckiej, kt�ra nigdy nie grzeszya nadmiernym rygoryzmem seksualnym.

269

Wenecja pozostawaa bowiem miastem tolerancji, przeciwstawiajcym si naciskom potrydenckiego Kocioa i zapewniajcym znaczn swobod wypowiadania myli. Nieprzypadkowo Wenecja pozostawaa stolic drukarstwa europejskiego. W kocu XVI w. byo w niej ponad 100 oficyn drukarskich, a wydawane ksiki cieszyy si wielkim popytem w caej Europie zar�wno ze wzgldu na znakomity poziom erudycyjny, jak i artystyczne wykonanie.

270

Dopiero w XVII w. tolerancja obyczajowa przerodzia si w samowol i rozwizo. Nisko upad duch obywatelski. Mimo dozoru ze strony Rady Dziesiciu miasto pene byo szpieg�w i zdrajc�w, zakazy kontaktowania si z obcymi dyplomatami nie przeszkadzay temu, e wszelkie tajemnice pastwowe z atwoci przenikay na zewntrz. W rozgrywkach wewntrznych bez skrupu�w posugiwano si patnymi mordercami (bravi). Jednoczenie pogarszaa si sytuacja gospodarcza miasta, kt�re stracio pozycj wielkiego centrum handlu wiatowego, zwaszcza od momentu, gdy handel korzeniami przejli ostatecznie Holendrzy. Port Wenecki sta si portem lokalnym, zaspokajajcym potrzeby najbliszego regionu czy szerzej biorc basenu Adriatyku.

Wzrastao natomiast znaczenie terraferma. Ju w kocu XVI w. ludno jej obliczano na 2,7 mln mieszkac�w, z trzema miastami, kt�rych zaludnienie przekraczao 30 tys. (Werona, Brescia i Padwa). Szczeg�lne znaczenie mia wszake na tym obszarze rozw�j produkcji rolniczej, uniezaleniajcy Wenecj od dostaw z zewntrz. Wzmoga si kolonizacja wewntrzna, zar�wno wok� laguny, jak i w dolinie Adygi czy we Friuli. Przeprowadzano prace irygacyjne, podnosi si poziom produkcji. Gdy wskutek nieurodzaj�w w kocu XVI w. zaczy zn�w zaznacza si niedobory ywnoci, poza zboem na wiksz skal rozwinito produkcj ryu i jako cakowit nowo kukurydzy. Nie przybraa natomiast wikszych rozmiar�w hodowla, co spowodowao z czasem trudnoci z surowcem dla sukiennictwa; znacznemu wyniszczeniu ulegy te lasy, kt�rych drewno stanowio podstaw weneckiego przemysu stoczniowego. W kadym razie ziemia stawaa si najwaniejszym miernikiem bogactwa w kupieckiej ongi Wenecji i jej posiadanie decydowao o pozycji najwikszych rodzin arystokratycznych. Gdy w drugiej poowie XVII w. francuskie wyroby luksusowe i sukno angielskie skutecznie konkuroway w Europie z produktami weneckimi, wewntrzny rynek Rzeczypospolitej by ju dostatecznie rozbudowany, by zapewni nabywc�w dla wasnej produkcji. Obroty portu weneckiego nie malay, acz by on nastawiony coraz silniej na potrzeby najbliszego regionu. Upadek gospodarczy Wenecji w skali wiatowej scali j mocniej z woskim i dalmatyskim otoczeniem.

WENECJA W WALCE O NIEZALENO SWEJ POLITYKI

Ostrona polityka neutralnoci, kt�r usiowaa prowadzi Wenecja w drugiej poowie XVI w., nie ochronia Rzeczypospolitej przed pr�bami ograniczenia jej suwerennoci. Pierwszy cios pad ze strony Turcji. Wprawdzie pozbawiona dostatecznego wsparcia ze strony Karola V Wenecja w 1540 r. przyja niekorzystne dla siebie warunki pokojowe, obejmujce zar�wno straty terytorialne na Morzu Egejskim, jak i podniesienie trybutu z Cypru, byo to jednak rozwizanie nadal niedostateczne dla ambicji Konstantynopola. Turcja rozbudowaa potn flot i przy jej pomocy walczya o zapewnienie sobie pierwszestwa na Morzu r�dziemnym. Nie spotykane poprzednio rozmiary przybrao korsarstwo. Plagi tej nie udao si wytpi na Morzu r�dziemnym

277

do XVIII w., przy czym o palm pierwszestwa rywalizowali na tym polu muzumanie z chrzecijanami, statkom handlowym dawali si bowiem r�wnie we znaki korsarze algierscy, jak woscy, francuscy, dalmatyscy, maltascy, od koca XVI w. angielscy i holenderscy. Niemniej w poowie XVI w. dla handlu woskiego, a take dla wybrzey woskich najwiksze niebezpieczestwo stanowili korsarze algierscy, otaczani opiek Stambuu. W latach 1560—1570 zdobyli sobie oni niemal cakowit kontrole nad eglug w zachodniej czci Morza r�dziemnego. Zawayo na tym niepowodzenie wyprawy hiszpasko-woskiej na Derbe u wybrzey Trypolisu. Flota Filipa II, w kt�rej przewaay galery z woskich posiadoci Hiszpanii oraz Genui, Toskanii i Malty, zostaa zniszczona przez flot Piali Paszy. Odtd flota turecka dominowaa bezapelacyjnie na morzu. W 1565 r. Turcy zaatakowali Malt. Mimo przewagi nieprzyjaciela kawalerowie maltascy zdoali stawi skuteczny op�r i doczekali si odsieczy, kt�r na wodzu floty hiszpaskiej wym�g posikujcy j Gian Andrea Doria. Sytuacja jednak na Morzu r�dziemnym mimo tego niepowodzenia tureckiego nie ulega zmianie.

Niebezpieczestwo zawiso tym razem nad posiadociami weneckimi. Nowy sutan Selim II za niezbdny warunek zapewnienia swobody poczyna swej floty uzna opanowanie znajdujcych si w rku Wenecji wysp u wybrzey Maej Azji. Gdy w 1569 r. spon Arsena w Wenecji, kt�ry stanowi nie tylko g�wny orodek stacjonowania, ale i budowy floty weneckiej, a zarazem Hiszpanie sparaliowao powstanie Morysk�w w Granadzie, Turcy z pocztkiem 1570 r. zaatakowali dalmatyskie posiadoci Rzeczypospolitej. Skoro za Wenecja nie przyja ich ultimatum, uderzyli na Cypr. Fortyfikacje wyspy byy zaniedbane, liczba wojsk skromna, a moliwoci odsieczy niewielkie. Wkr�tce op�r stawiaa ju tylko stosunkowo dobrze umocniona Famagusta; ludno Cypru, zniechcona do rzd�w weneckich, nie wzia wikszego udziau w walkach. Losy Cypru zaleay od uoenia stosunk�w midzy wielkimi potgami r�dziemnomorskimi.

Midzy Wenecj a Hiszpani utrzymyway si wszake powane rozbienoci. r�do ich trafnie scharakteryzowa ambasador wenecki Mocenigo. twierdzc, e Hiszpania „patrzy na ostatni zaktek Woch jeszcze wolny, nasz Rzeczpospolit, z podaniem i zawici". O ile te dla Wenecji podstawowe znaczenie miay problemy wschodniej czci Morza r�dziemnego, o tyle Hiszpania bardziej zainteresowana bya zapewnieniem sobie bezpieczestwa w jego zachodniej czci. Wzajemne opory przemoga silna osobowo papiea Piusa V, za kt�rego porednictwem doszo do zawarcia Ligi witej w maju 1571 r. W skad jej obok Wenecji i Hiszpanii weszo te Pastwo Kocielne, Toskania i Sabaudia. Stao si to za p�no, by ocali Famagust, kt�ra po zacitej obronie skapitulowaa l sierpnia. Turcy nie dotrzymali warunk�w kapitulacji, wyrnli dow�dc�w weneckich, a komendanta twierdzy. Marcantonia Bragadino, odarli ywcem ze sk�ry. Losy Cypru byy przesdzone, mona byo jednak powstrzyma dalsze postpy Turk�w. W poowie wrzenia flota chrzecijaska, w kt�rej obok 105 galer

272

weneckich pod Sebastianem Veniero i 81 hiszpaskich z Dori byo jeszcze kilkanacie z innych pastw woskich, a wr�d 20 tys. onierzy poow stanowili Wosi, wypyna przeciwko przewaajcej liczebnie flocie Ali Paszy (230 okrt�w). W�dz floty chrzecijaskiej, naturalny brat Filipa II, Don Juan d'Austria, zdoa zaskoczy przeciwnika w zatoce pod Lepanto; 7 padziernika 1571 r. doszo do bitwy zakoczonej cakowit klsk Turk�w. Tylko 30 ich galer zdoao si wynikn z pogromu. Turcy stracili 30 tys. ludzi w zabitych i rannych, kilkanacie tysicy galernik�w zostao uwolnionych. Straty chrzecijaskie byy te powane — polego 8 tys. ludzi, wielu byo rannych, poowa za�g staa si niezdolna do dalszej walki.

Zwycistwo pod Lepanto zabezpieczyo Wochy przed moliw inwazj tureck i zakoczyo okres przewagi tureckiej na morzu. Natomiast mimo marze Piusa V i Don Juana nie doprowadzio chrzecijan do Konstantynopola. adna z potg ldowych Europy Wschodniej, mimo zabieg�w dyplomatycznych w Wiedniu, Krakowie i Moskwie, nie zdecydowaa si przyczy do Ligi. W 1572 r. wyprawa floty hiszpasko-weneckiej na More nie przyniosa istotnych sukces�w. Zmar ju Pius V, a Filip II postanowi g�wne wysiki obr�ci na spacyfikowanie wybrzey Magrebu. W tych warunkach doszo do szybkiego rozpadu witej Ligi. Za porednictwem francuskim Wenecja zawara w marcu 1573 r. pok�j z sutanem. Warunki jego byy bardzo cikie: Wenecja odstpowaa Cypr oraz zdobyte przez Turk�w miasta w Dalmacji, zobowizaa si spaci 300 tys. cekin�w odszkodowania wojennego oraz uiszcza trybut za Kefaloni i Zante. Utrzymywaa wszake Wenecja nadal Kret i Wyspy Joskie oraz odzyskiwaa przywileje handlowe na Wschodzie.

Hiszpania prowadzia jeszcze przez par lat dziaania w Tunisie, nie przyniosy one wszake adnych trwaych sukces�w, Turcy zdoali natomiast odebra twierdz La Goulette. Od 1577 r. dziaania wojenne ustay. Turcja zainteresowaa si najpierw Persj, potem wojn na Wgrzech, Hiszpania za skupia siy na wojnie w Niderlandach i z Angli. Na Morzu r�dziemnym wzmogy si zn�w ataki korsarzy, groba jednak bezporedniego ataku przestaa wisie nad P�wyspem Apeniskim.

Wenecja usiowaa w�wczas zapewni sobie spok�j na Adriatyku, kt�ry uwaaa za swe morze wewntrzne. Stanowisko to byo sprzeczne z deniami Wiednia, kt�ry stara si rozwin eglug przez swe porty w Fiume (dzi. Rijeka) i Triecie. rodkiem nacisku na Wenecj stali si uskocy, osiada na wybrzeu i wzdu granicy chorwacko--tureckiej zbiega przed Turkami ludno sowiaska. Uskocy dokonywali wypad�w nie tylko przeciwko Turkom, ale i przeciw posiadociom weneckim, zasynli przy tym jako niezr�wnani korsarze. Bezskutecznie flota wenecka blokowaa zamieszkane przez nich wybrzea i dokonywaa represyjnych wypraw. Protekcja Wiednia zapewniaa uskokom ochron i bezkarno, a postpowanie Wenecji pitnowano jako form wsp�dziaania z Turcj w zwalczaniu chrzecijaskich bojownik�w. Walki z uskokami nie ustay, ale nawet przybray na sile podczas wojny toczonej przez Habsburg�w austriackich z Turkami o Wgry na

273

przeomie XVI i XVII w. Napicia midzy Wiedniem a Wenecj byy w�wczas tak wielkie, e Wenecja nie tylko odm�wia (podobnie zreszt jak nagabywana o to Polska) wsp�dziaania, ale nawet przystpia do budowy zabezpieczajcych j twierdz we Friuli. Natomiast dziki staraniom papiea Klemensa VIII i Medyceuszy z pomoc cesarzowi Rudolfowi wysany zosta na Wgry parotysiczny korpus woski w latach 1594 — 1601. Mona si zastanawia, w jakiej mierze byo to wynikiem dawnych uniwersalistycznych tradycji chrzecijastwa, a w jakiej serwilizmu wobec Habsburg�w.

Zreszt w tyme okresie w dobie wojny hiszpasko-francuskiej po stronie Filipa II wystpi ksi Karol Emanuel I Sabaudzki. Gdy traktat pokojowy w Vervins nie przyni�s mu oczekiwanych korzyci, wszed w bezporednie porozumienie z Henrykiem IV, wymieni z nim w ukadzie w Lyonie w 1601 r. swe terytoria alpejskie na Saluzzo, a p�niej wsp�dziaa przeciwko Habsburgom.

Tymczasem Wenecja staa si zn�w obiektem nacisk�w zewntrznych. Za pretekst posuya polityka wenecka wobec Kocioa. Rzeczpospolita od dawna bronia swych praw suwerennych w tej dziedzinie. Odsuna kler od urzd�w pastwowych, zastrzegaa sobie sprawowanie funkcji kocielnych tylko przez Wenecjan. Poniewa Koci� zgromadzi w swym rku olbrzymie majtki, kt�re obejmoway ok. 25% ziemi i daway ok. 2 mln dukat�w rocznego dochodu, Senat zakaza w pocztkach XVII w. dalszego przekazywania d�br na rzecz Kocioa (podobnie jak Polska w 1636 r.) i budowy bez zgody wadz nowych kocio�w. Sprawa ta wywoaa niezadowolenie nowego papiea Pawa V (1605-1621), kt�ry jednak za szczeg�lne naruszenie praw Kocioa uzna aresztowanie przez wadze weneckie dwu ksiy, oskaronych o cikie przestpstwa cywilne, i postawienie ich przed sdem wieckim. Gdy jego danie odwoania zarzdzenia Senatu i przekazania wadzom duchownym ksiy nie odnioso skutku, popierany przez dw�r hiszpaski Pawe V rzuci w 1606 r. interdykt na Wenecj. Rzeczpospolita nie ugia si jednak, usuna z kraju opowiadajcych si za stanowiskiem papiea jezuit�w (do 1657 r. nie mogli powr�ci do Wenecji) i podja zdecydowan polemik z daniami Pawa V. Wtedy wanie znakomity wychowanek uniwersytetu padewskiego, serwita Paolo Sarpi, jeden z najwybitniejszych umys�w epoki, wystpi w obronie praw Rzeczypospolitej, stwierdzajc, e wadza ziemska stanowi niezbdny atrybut pastwa i e Koci� nie moe jej kwestionowa. Papiea uwaa zreszt tylko za „wikariusza Chrystusa" i ostro krytykowa pretensje Kurii Rzymskiej do mieszania si do spraw wieckich. Jako rzecznik Kocioa Boego, nawizujcego do pierwotnego chrzecijastwa, by przeciwnikiem Kocioa rzymskiego w jego zwaszcza potrydenckiej postaci. Zblione stanowisko zajmowa take �wczesny doa, Leonardo Dona, mimo groby interwencji hiszpaskiej z Mediolanu. Wenecjanie zdobyli poparcie r�wnie Henryka IV (bez powodzenia zabiegali natomiast o wsparcie dyplomatyczne Polski) i przy pomocy francuskiej zaagodzili sp�r z papieem, kt�ry cofn interdykt, jakkolwiek Rzeczpospolita nie ustpia w sprawach zasadniczych.

Odrodzenie Francji jako pastwa zdolnego podway hegemoni

274

hiszpask rozbudzio nadzieje na zmian sytuacji we Woszech. Dobitnym tego wyrazem stao si tajne porozumienie w Bruzolo midzy Henrykiem IV a Karolem Emanuelem I Sabaudzkim z 1610 r. W porozumieniu tym kr�l francuski przygotowujc si do rozprawy z Habsburgami przewidywa przekazanie w wyniku wojny Karolowi Emanuelowi Mediolanu i Monferrato w zamian za Sabaudie oraz przyznanie tytuu kr�lewskiego. Do sojuszu tego miaa by wczona take Wenecja, kt�rej przypadaby cz ksistwa Mediolanu. Zamordowanie Henryka IV przeszkodzio realizacji tych plan�w, tym bardziej e regentka Maria Medycejska zwizaa si z Madrytem.

Niemniej Karol Emanuel I stara si wyzyska mier Franciszka III Gonzagi, ksicia Mantui, do przejcia zwierzchnictwa nad Monferrato. W 1614 r. doszo do walk midzy wojskami piemonckimi a hiszpaskimi oddziaami z Mediolanu; nie przyniosy one rozstrzygnicia i sprawa zostaa przekazana do decyzji cesarza. Natomiast Wenecja nie bez powodzenia toczya w latach 1615—1617 wojn z Austri, kt�rej celem bya likwidacja zagroenia ze strony uskok�w. Austriacy wdarli si do Friuli, natomiast Wenecjanie zajli ca niemal Gorycj i oblegali twierdz Gradisca (std wojn t nazywa si wojn o Gradisk). Wenecjanie zapewnili sobie pomoc Karola Emanuela, kt�ry ponownie najecha Monferrato, oraz Holandii. Po stronie cesarza opowiedziaa si Hiszpania, kt�rej ambasador w Wenecji, Alonso de la Cueva y Benarides markiz de Bedmar, przygotowywa spisek w celu opanowania jeli nie samej Wenecji, to niekt�rych twierdz. Pod naciskiem Francji doszo do zawarcia pokoju, w kt�rym zobowizywano cesarza do zaprzestania udzielania pomocy uskokom przeciwko Wenecji. Natomiast Bedmar zosta odwoany.

WOJNA TRZYDZIESTOLETNIA A WOCHY

Niechtne Hiszpanii stanowisko Wenecji i Piemontu uwidocznio si take w trakcie wojny trzydziestoletniej. Dziaania wojenne w niewielkim tylko stopniu obejmoway Wochy. Niemniej w dobie powstania czeskiego Karol Emanuel I wysa Czechom z pomoc znakomitego wodza, Piotra Ernesta Mansfelda, i m�wio si nawet najpierw o koronie czeskiej dla Karola Emanuela, a p�niej o sojuszu Sabaudii i Wenecji z Czechami. Korona w Europie P�nocnej bya ju od dawna przedmiotem marze wielu ksit woskich, kt�rzy np. wystawiali swe kandydatury do tronu polskiego przy kadej niemal wolnej elekcji.

Wczenie si Hiszpanii do wojny trzydziestoletniej wywoao nowe napicia w p�nocnych Woszech. Dla uatwienia komunikacji midzy ksistwem Mediolanu a Tyrolem Hiszpanie podjli pr�b opanowania doliny Valtellina, nalecej do kantonu szwajcarskiego Gryzonii. Wykorzystali toczce si tam midzy katolikami a protestantami walki wewntrzne, kt�re doprowadziy w 1620 r. do rzezi protestant�w, po czym przejli wojskow kontrol nad Valtellin. Wenecja poczua si zagroona, stwarzao to bowiem moliwo odcicia jej bezporedniego poczenia ze Szwajcarami; za niekorzystn zmian ukadu si

275

uznay t aneksj take Francja i Sabaudia. Doszo do zawarcia ligi midzy tymi trzema pastwami dla przywr�cenia zwierzchnoci Gryzonii nad Valtellin. W 1624 r. Karol Emanuel I uderzy na Monferrato i wraz z Francuzami na sprzymierzon z Hiszpani Genue. Wprawdzie dziki pomocy hiszpaskiej Genua zdoaa obroni swe terytoria, jednak w pokoju zawartym w Moncon w 1626 r. Hiszpania zrezygnowaa ze swych aspiracji i Valtellina powr�cia pod zwierzchno Gryzonii, z zapewnieniem tylko autonomicznych praw dla katolik�w. Karol Emanuel zn�w wyszed z pustymi rkami.

Ju jednak w dwa lata p�niej dziaania wojenne na nowo objy p�nocne Wochy, i to do tego stopnia, e okres wojny trzydziestoletniej od 1628 do 1631 r. nazywa si, nie bez pewnej przesady, okresem woskim. Kryzys wywoaa bezpotomna mier ksicia Mantui, Wincentego Gonzagi. Najbliszym mu dziedzicem m�g zosta Karol Gonzaga z francuskiej linii de Nevers. Madryt obawiajc si wzrostu wpyw�w francuskich wysun swego kandydata, Ferrante Gonzag, ksicia Guastalla. Popar go cesarz, a take Karol Emanuel, kt�remu obiecano za to cz Monferrato. Gdy ksi de Nevers zaj Mantu i Monferrato, Sabaudczycy i Hiszpanie podjli przeciwko niemu dziaania wojenne. Midzy sojusznikami brakowao wszake jednoci i zaufania; gdy Hiszpanie oblegali wan twierdz w Monferrato, Casale, Karol Emanuel myla o opanowaniu Genui, popierajc spisek Giulia Cesara Vachero przeciwko starej szlachcie. Spisek zosta wszake wykryty, tymczasem silna armia francuska rozbia w 1629 r. pod Susa wojska Karola Emanuela, kt�ry musia zawrze alians z Francj. Nie zapobiego to zajciu w nastpnym roku przez Francuz�w Sabaudii, Pinerolo i Saluzzo. Tymczasem Hiszpanie postarali si o sprowadzenie wojska cesarskiego. Niemcy przystpili do oblenia Mantui. Gdy nie uzyskaa ona wydatniejszej pomocy ani z Wenecji, ani z Francji, pada 18 lipca .1630 r., po czym przez trzy dni zostaa wydana odactwu, kt�re zupilo j straszliwie. Natomiast -Casale z wyjtkiem cytadeli dostao si w rce Hiszpan�w. Francja nie angaowaa si jednak wt peni na terenie woskim i wykorzystujc wczenie si Szwecji do wojny trzydziestoletniej zadowolia si kompromisowym pokojem w Cherasco w 1631 r. Na jego podstawie ksi de Nevers uznany zosta za wadc Mantui i Monferrato, kt�rego wszake cz, z Trino i Alba, przekazana zostaa nowemu ksiciu Sabaudii, Wiktorowi Amadeuszowi I. Francuzi opucili wikszo okupowanych teren�w Sabaudii, zatrzymujc sobie jednak Pinerolo i Peros. W ten spos�b kierownik polityki francuskiej Richelieu stworzy moliwo atwego przerzucania wojsk do Woch. Odtd te Francja miaa prowadzi na terenie Woch polityk, kt�ra coraz skuteczniej zmierzaa do podwaenia hegemonii Habsburg�w. Przyczynia si ona jednak do pogbienia wewntrznych podzia�w we Woszech, suc wycznie interesom Parya.

Wasne wystpienia woskie nie miay wikszych szans powodzenia wobec rywalizacji wielkich potg. Tak wic niechtny Habsburgom papie Urban VIII daremnie zabiega o og�ln pacyfikacj, a Ferdynand II toskaski nie zdoa pozyska zwolennik�w dla swej koncepcji stworzenia

276

ligi pastw woskich wok� papiea. Urban VIII stara si wszake
trzyma polityki neutralnoci, opierajc si naciskom hiszpaskim.
Natomiast po przyczeniu si Francji do wojny trzydziestoletniej
zwizao si z ni w 1635 r. sojuszem w Rivoli Ksistwo Sabaudii.
Wiktorowi Amadeuszowi Francuzi obiecywali Mediolan. Do ligi anty-
' habsburskiej przyczyy si te ksistwa Mantui i Parmy. Mimo
zwycistw sabaudzkich nad Hiszpanami pod Tornavento (1636) i Mombal-
done (1637) liga nie osigna istotnych sukces�w, wycofaa si z niej
j Parma, pomoc za francuska bya niewielka. Po mierci Wiktora
l Amadeusza w dobie regencji jego ony Krystyny, siostry Ludwika
'z XIII, Ksistwo Sabaudii stao si do 1642 r. terenem rywalizacji
j i walk midzy zwolennikami Francji i Hiszpanii. Spowodoway one
l znaczne zniszczenie kraju, tym bardziej e nie ustaway te dziaania
l wojenne midzy Hiszpanami a Francuzami, toczone w tej czci
,j p�nocnych Woch bez wikszych sukces�w jednej czy drugiej strony.
?{ Jednoczenie z tymi dziaaniami wojennymi odbywaa si w rodko-
.' wych Woszech midzy Pastwem Kocielnym a Parm maa wojna,
kt�ra dobitnie charakteryzuje zar�wno sabo Pastwa Kocielnego,
l jak i upadek ycia politycznego Woch. Papie Urban VIII powr�ci
do uprawiania „wielkiego nepotyzmu" i stara si wykroi signori
dla swego nepota Taddeo. Przeznaczy na ten cel dwa lenna —
Castro i Ronciglione w Lacjum, nalece do Farnese. Zajcie ich
w 1642 r. wraz z interdyktem rzuconym na Farnese i marszem
Taddea na Panr otworzyo cay cykl wojen, kt�re toczyy si i za
nastpnych papiey a po 1664 r., pocigajc za sob kompromitujce
klski wojsk papieskich, zniszczenie Castro i spustoszenie obszar�w
objtych walkami. By to fatalny posiew wojny trzydziestoletniej, kt�ra
i na P�wyspie Apeniskim przyczynia si do wzrostu og�lnej demo
ralizacji i kultu przemocy w stosunkach midzy pastwami.

ANTYHISZPASKIE POWSTANIA W POUDNIOWYCH WOSZECH

Widoczne w latach czterdziestych XVII w. zaamanie si potgi hiszpaskiej, bunty przeciwko wadzy Madrytu, kt�re objy kraje P�wyspu Pirenejskiego, nie pozostay bez wpywu na postaw ludnoci woskiej zamieszkujcej obszary bezporednio podlege Hiszpanii, zwaszcza w Kr�lestwie Neapolu i Sycylii. Doszo bowiem wtedy do ywioowych wystpie, ujawniajcych te siy i denia, kt�re tak starannie staraa si zniszczy czy przytumi wadza hiszpaska i inkwizycja rzymska. Nie be znaczenia byy take zwycistwa francuskie nad wojskami hiszpaskimi. Gdy bowiem Francuzom powiodo si zaj Piombino i Portolongone w Stato dei Presidi, mogo si wydawa, e bliski jest czas, kiedy kr�lowie Francji wystpi zn�w ze swymi pretensjami do poudnia Woch.

U podoa tych wydarze leao wielkie wyczerpanie gospodarcze Woch zwizane zar�wno ze stagnacj ekonomiczn, jaka ogarna p�wysep w pierwszej poowie wieku, jak i ciarami wojennymi, kt�re coraz dotkliwiej odczuwaa ludno w postaci zwikszonych

277

podatk�w i poboru do wojska. Zwaszcza poudniowe Wochy naraone byy na powtarzajce si obawy, kt�rych celem byo zdobycie rekruta. Spitych acuchami ludzi doprowadzano do port�w, skd wywoono ich na odlege fronty wojny trzydziestoletniej. Wycigane z samego Kr�lestwa Neapolu kwoty sigay 3,5 mln dukat�w rocznie. Dla zapewnienia sobie ich systematycznego napywu wadze hiszpaskie nie tylko wprowadzay rozmaite nowe rodzaje opodatkowania i liczne opaty nadzwyczajne, ale pob�r tych pienidzy oddaway w rce prywatnych bankier�w, kt�rzy najpierw zadatkowali potrzebne sumy, a potem sami wybierali podatki z pokanym procentem. Niejaki Bartolomeo d'Aquino, kupiec, wraz z grup zwizanych ze sob finansist�w za pomoc rozmaitych spekulacji otworzy sobie w ten spos�b r�da niesychanych dochod�w. Niewielka grupa spekulant�w zgromadzia nie tylko znaczne zasoby pienine, ale zdoaa uzyska take uprawnienia jurysdykcyjno-feudalne; wobec niedomog�w administracji nawet cz d�br pastwowych przesza w ten spos�b w rce prywatne. Za tym nastpoway nobilitacje; spor�d spekulant�w--finansist�w wyonia si nowa szlachta, dla kt�rej historycy masowo przygotowywali wspaniae drzewa genealogiczne. Sam Bartolomeo dziki takim zabiegom wr�d przodk�w chlubi si w. Tomaszem z Akwinu. Dla pokrycia narzuconych na Neapol ciar�w fiskalnych wicekr�lowie nie wahali si odda na usugi spekulant�w potgi aparatu pastwowego, co prowadzio do niesychanego uciemienia podatnik�w i og�lnego chaosu w kraju.

Stan taki wywoywa niezadowolenie nawet wr�d baron�w, kt�rzy wprawdzie potrafili cign korzyci ze spekulacji, traktowali jednak ze wzgard parweniuszy i w obronie wycznoci swego uprzywilejowania nie cofali si nawet przed spiskami i konszachtami z Francj. W kocu wadze hiszpaskie, stany przed perspektyw bankructwa i cakowitej utraty kontroli nad sytuacj. Bartolomeo d'Aquino z polecenia wicekr�la Rodriga Ponce de Leon ks. d'Arcos zosta uwiziony i usiowano na niego zrzuci ca odpowiedzialno za chaos i naduycia. Nie wystarczyo to wszake do rozadowania napicia. Wybuch spowodowao wprowadzenie nowego podatku (gabelld) na owoce, jeden z podstawowych artyku�w ywnociowych Neapolitaczyk�w. 7 lipca 1647 r. doszo do zaburze w Neapolu pod hasem „Nie chcemy gabelli. Niech yje kr�l hiszpaski, precz ze zym rzdem". Wicekr�l straci panowanie nad miastem i szuka schronienia w Castelnuovo. Tum zupi paac kr�lewski, otworzy wizienia, zdoby bro. Na czele ludu neapolitaskiego stan mody sprzedawca ryb Tommaso Aniello zwany Masaniello. Poczynaniami jego kierowa potajemnie prawnik Giulio Genoino, kt�ry w 1620 r. znalaz si w wizieniu za projekty reformatorskie. Zapewne z jego inicjatywy w rokowaniach z ks. d'Arcos pojawio si danie wprowadzenia rzd�w ludowych w miecie na podstawie rzekomego przywileju Karola V. Wicekr�l przyj te dania i mianowa Masaniella „generalnym kapitanem najwierniejszego ludu". Rzdy jego rycho stay si r�wnie okrutne co kapryne i Genoino z towarzyszami postanowi go usun. Przy pr�bie ucieczki Masaniello

278

zosta zabity 16 lipca, co nie przeszkodzio w urzdzeniu mu manifestacyjnego pogrzebu. Na kr�tko wadze uj w swe rce sam Genoino, ale obaliy go nowe zaburzenia. W par miesicy p�niej zmar wieziony przez Hiszpan�w.

Tymczasem powstanie rozszerzao si na prowincje. Na wsi ruch przybra charakter rewolucyjny. Gminy chopskie usioway uwolni si od zwierzchnoci baron�w. Poniewa wr�d chop�w znalazo si sporo dowiadczonych onierzy, kt�rzy umieli walczy i zwycia, oderwane pocztkowo wystpienia przybray charakter wojny chopskiej. Oddziaom chopskim udao si rozbi wojska baron�w i obj sw kontrol znaczne obszary kraju.

W tyme czasie ruch w stolicy przybiera coraz wyraniej charakter antyhiszpaski, zwaszcza gdy akcja floty hiszpaskiej na Neapol nie przyniosa powodzenia, a starania o pozyskanie Madrytu dla przeprowadzenia zgodnej z postulatami bogatego mieszczastwa reformy natrafiy na op�r. Pojawia si myl zwizania si z Pastwem Kocielnym, ale nie zyskaa aprobaty papiea Innocentego X. W padzierniku w wyniku nowego wystpienia Neapolitaczyk�w „generalissimusem ludu" zosta Gennaro Annese, a 22 padziernika 1647 r. ogoszono republik.

Zaburzenia w Neapolu postanowia wykorzysta Francja. Jak wiadomo, ju w 1646 r. flota francuska dziaaa u wybrzey toskaskich pod komend ks. Tomasza Sabaudzkiego. Ksi Tomasz zamierza obecnie na wasn rk stara si o Neapol. Kierownik polityki francuskiej, kardyna Mazzarihi, uzna jednak za najodpowiedniejszego kandydata Henryka Lotaryskiego ks. de Guise, potomka Andegawen�w. Przyby on do Neapolu z flot francusk i w grudniu 1647 r. obwoany zosta „ksiciem republiki" (duca della republica). Nowy przyw�dca okaza jednak dyletantyzm polityczny i stara si g�wnie pozyska sobie baron�w. Doprowadzio to do rozbicia i dezorientacji wr�d rewolucjonist�w. Coraz wiksze wpywy zdobywa sobie ob�z prohiszpaski, do kt�rego przyczy si nawet sam Annese. Wicekr�l trzyma si zreszt nadal w Castelnuovo, wspomagany przez "flot hiszpask pod Juanem d'Austria, naturalnym synem Filipa IV. Pozbawiony wydatniejszej pomocy francuskiej, ks. de Guise w kwietniu opuci Neapol, po czym w sierpniu 1648 r. wojska hiszpaskie odzyskay kontrol nad Neapolem i zdusiy powstanie. Annese, oskarony o ponowne kontakty z Francuzami, zosta powieszony.

W caym kraju nastpiy surowe represje w stosunku do pokonanych. Baronowie uzyskali pene poparcie Hiszpan�w i wywarli okrutn zemst na powstacach, by przekona w ten spos�b chop�w, e nic zmieni si nie moe. Tak si te stao. Zaamanie si powstania pogbio nastroje rezygnacji wr�d chop�w neapolitaskich. Stagnacja, jaka ogarna na dugie lata kr�lestwo, bya jedynym rezultatem zwycistwa Hiszpan�w i baron�w.

Do podobnych zaj doszo r�wnie na Sycylii. I tam przyczyn by wybujay fiskalizm i zwizane z nim naduycia. Na domiar zego na Sycyli spada klska godu, wywoana nieurodzajem. Szczeg�lnie

279

dotkliwie odczuway j miasta, tote w przeciwiestwie do Kr�lestwa Neapolu wystpienia objy na wyspie tylko mieszczastwo. Najpierw zaburzenia ogarny Palermo w maju 1647 r., kiedy doprowadzony do ostatecznoci lud wyszed na ulic, by spali urzdy akcyzy. Wicekr�l jednak krwawo stumi powstanie, .a jego przyw�dca, Nino della Pelosa, zosta postawiony przed sdem wraz z innymi uczestnikami i stracony. Na wiadomo o wybuchu powstania w Neapolu w sierpniu doszo do nowych rozruch�w w Palermo. Tym razem wystpienie byo bardziej zdeterminowane i poza daniami zniesienia gabelli lud domaga si przywr�cenia przywilej�w Piotra Aragoskiego. Przyw�dc ruchu by Giuseppe d'Alessio - zgin on w tumulcie sprowokowanym przez Hiszpan�w i szlacht sycylijsk, po czym ruch zosta stumiony. Wprawdzie a do 1649 r. powtarzay si jeszcze wystpienia ludowe

280

i przygotowywano spiski, nie zdoay one wszake uzyska powodzenia ani zdoby sobie szerszego poparcia.

Sab stron tych wystpie bya ich ywioowo i brak konsekwentnego programu. wiadczyy one jednak, e choroba, kt�ra toczya imperium hiszpaskie, nie omina i woskich posiadoci. Niemniej ani pok�j westfalski, ani pok�j pirenejski, zawarty midzy Francj a Hiszpani w 1659 r., kt�ry rozstrzygn na korzy Francji wieloletni walk midzy tymi potgami o hegemoni na Zachodzie, nie przyniosy istotnych zmian w pooeniu P�wyspu Apeniskiego. Nie znaczy to, by przecigajca si wojna francusko-hiszpaska omina ziemie woskie. Korzystajc z frondy Hiszpanie odebrali Francuzom Piombino i Portolongone w Stato dei Presidi. P�niej toczyy si walki na terenie p�nocnych Woch - od Lombardii i Emilii po Sabaudi. Poza zniszczeniami nie przyniosy wikszych efekt�w.

Wochy stanowiy w�wczas dla Francji drugorzdny teatr operacji o charakterze raczej dywersyjnym. Szczeg�lnie wyranie stanowisko to uwydatnio si podczas wojny Francji z pierwsz koalicj. W 1674 r. sycylijskie miasto Mesyna zbuntowao si przeciwko panowaniu hiszpaskiemu. Mesyna bya bogatym centrum handlowym, kt�re zdobyo sobie niemal monopol w handlu jedwabiem i zboem sycylijskim. Dobrze prosperowa w niej przemys i rzemioso dziki zoom rud w ssiedztwie. Mesyna miaa specjalne przywileje, wyr�niajce j wr�d miast Sycylii. Na tym tle doszo do rywalizacji midzy Mesyna a Palermo. Dwuznaczne stanowisko Madrytu spowodowao, e wr�d bogatego mieszczastwa Mesyny pojawi si projekt utworzenia niezalenej republiki. Na przeszkodzie stao wszake wewntrzne rozbicie miasta. Gdy bogate mieszczastwo mylao o niezalenoci, jego ubosza cz, poparta przez jezuit�w, szukaa oparcia w Hiszpanach. W 1674 r. bogaci mieszczanie weszli wszake w porozumienie z dworem francuskim, po czym ogosili utworzenie republiki. Wkr�tce potem nacisk hiszpaski zmusi ich do szukania protekcji Francji. Ludwik XIV, pomny na nieszpory sycylijskie, by niechtny udzieleniu pomocy, przemogo jednak stanowisko jego doradcy Colberta i z pocztkiem 1675 r. do Mesyny przybya eskadra francuska, umacniajc ducha oporu. Francuzi odnieli kilka zwycistw morskich nad flot hiszpask i holendersk, mieli te sukcesy w walkach na wyspie. Gdy jednak Ludwik XIV podj rokowania pokojowe w Nimwegen, nie oglda si ju na sprawy Mesyny. Francuzi, kt�rzy zreszt swymi upiestwami dali si niele we znaki ludnoci Mesyny, zostali zaadowani na okrty, po czym flota francuska opucia port, zabierajc ze sob tylko cz uczestnik�w powstania. Bez adnych warunk�w Mesyna zostaa zdana na ask i nieask Madrytu; gdy zbiegowie z Mesyny protestowali u dworu francuskiego, zostali usunici z Francji. Natomiast na Mesyn posypay si represje. Hiszpanie znieli dotychczasowe przywileje miasta, zr�wnali z ziemi paac, w kt�rym poprzednio zasiada Senat, zburzyli dzwonnic w katedrze, skd pad pierwszy sygna powstania. Wznieli natomiast cytadel i posg Karola II. Skoczyy si lata pomylnoci Mesyny. Tego rodzaju dowiadczenia nie zachcay do szukania oparcia

281

we Francji, a bezowocno pr�b powstaczych nie zostawiaa innego rozwizania, jak wyczekiwanie na zgon bezpotomnego Karola II hiszpaskiego, co dopiero mogo doprowadzi do istotnych zmian w pooeniu Woch.

WOJNY WENECKO-TURECKIE

Chylca si ku upadkowi Rzeczpospolita Wenecka miaa w drugiej poowie XVII w. odegra role, przed kt�r tak si bronia poprzednio — przedmurza chrzecijastwa. Szczeg�lnym zbiegiem okolicznoci podobn role w podobnej sytuacji odgrywaa wtedy Rzeczpospolita polsko-litewska, nieprzypadkowo te wanie w�wczas doszo do bliskiego wsp�dziaania dyplomatycznego i militarnego midzy obu tymi pastwami. Przynioso ono tylko dorane sukcesy, niemniej po raz pierwszy tak wyranie uwidocznio si istnienie wsp�lnych interes�w polsko-woskich w dziedzinie politycznej.

Walki wewntrzne znacznie osabiy Port w pierwszej poowie XVII w. W tych warunkach Wenecji atwiej byo utrzymywa ze wschodnim ssiadem pok�j, kt�ry w dalszym cigu przynosi znaczne zyski handlowe Rzeczypospolitej. Stosunki zaostrzay wszake napady korsarskie podejmowane przez obie strony. Stambu szczeg�lnie dotkliwie odczuwa wypady kawaler�w maltaskich, kt�rzy uczynili sobie z Krety baz do atak�w na okrty tureckie. Posuyo to za pretekst do opanowania tej wyspy, stanowicej ostatni bastion wenecki w Lewancie. Turcy wystpowali tym mielej, e Wenecja nie miaa powaniejszych si wojskowych na wyspie; ludno za Krety bya wrcz wroga panowaniu weneckiemu. Powodowaa to stagnacja ekonomiczna Krety i upoledzenie obejmujcego wikszo mieszkac�w prawosawia. Gdy w kocu 1644 r. Maltaczycy pochwycili koo Rodos zn�w kilka okrt�w tureckich, w Stambule zapada decyzja inwazji. W kocu czerwca 1645 r. flota turecka pojawia si pod najwaniejszym portem Krety — Kane. Fortyfikacja miasta bya zaniedbana, zaoga nieliczna, a ludno niechtna walce. W tej sytuacji niewiele pomoga bohaterska obrona zamku w. Teodora, zakoczona wysadzeniem go w powietrze przez Biagio Zulianiego. 22 sierpnia Kanea kapitulowaa. Obrona jej pomoga wszake Wenecji zgromadzi flot w newralgicznych punktach i wzmocni pooon w p�nocno-wschodniej, bardziej g�rzystej czci wyspy, twierdz Kandi. gdzie skierowano g�wne posiki. Wok� tej twierdzy miaa si toczy odtd do 1669 r. wojna, zwana kandyjsk.

Wojna trzydziestoletnia i konflikt francusko-hiszpaski uniemoliwiay Wenecji uzyskanie wikszej pomocy od pastw zachodnich. Nie powiody si te zabiegi podjte na dworze polskim przez weneckiego wysannika Giovanniego Tiepolo. Wadysaw IV got�w by wprawdzie podj dziaania wojenne przeciwko sabej w�wczas Turcji, zacz nawet gromadzi wojska i rozwin propagand na Bakanach, wobec jednak zdecydowanego oporu sejmu musia zrezygnowa. Jego porozumienie z Wenecj nie zostao zrealizowane, co zreszt nie zapobiego wcigniciu Polski w cikie walki na Ukrainie. Ostatecznie Wenecjanie uzyskali

282

skromn pomoc ze strony Hiszpanii, Pastwa Kocielnego, Malty i Toskanii. Papie suy r�wnie subsydiami, przejecie jednak na potrzeby

pastwa weneckiego niekt�rych d�br zakonnych uzalenia od zgody na dopuszczenie do Wenecji jezuit�w, co nastpio w 1657 r. Olbrzymie

koszty wojenne zmusiy take Wenecj do przyjcia do stanu szlachec-

kiego nowych 77 rodzin, pod warunkiem wpacenia przez kad z nich

po 100 tys. dukat�w na rzecz skarbu pastwowego. Zdobyte w ten
spos�b rodki pozwoliy na rozbudow floty i zacigi wojska, kt�re

wysyano g�wnie do oblonej od 1647 r. Kandii.
Wenecjanie pocztkowo ograniczali si do dziaa obronnych, na-
stawionych przede wszystkim na zapewnienie bezpieczestwa Adriatykowi.
Gdy jednak okazao si, e Turcy prowadz oblenie Kandii do
niedonie, Wenecjanie podjli wysiki, kt�rych celem byo rozbicie
floty tureckiej i zmuszenie w ten spos�b przeciwnika do opuszczenia
Krety. Pocztkowo flota wenecka staraa si nie dopuci posik�w
tureckich dla oblegajcych Kandi wojsk. Odniosa te- kilka sukces�w,
m. in. w 1649 r. koo staroytnej Focei i w 1651 r., kiedy Lazzaro
Mocenigo zniszczy flot tureck pod Paros. W 1656 r. Wenecjanie
zaczli wojn ofensywn. Usiowali zaatakowa Dardanele i zagrozi
samemu Stambuowi, by zmusi Turcj do rezygnacji z pretensji do
Krety. W 1656 r. Lorenzo Marcello zniszczy flot tureck pod
Hellespontem. W bitwie tej sam zgin, Wenecjanie zdoali jednak
opanowa wyspy Tenedos i Lemnos, kt�re posuyy jako bazy wypadowe
do dalszych akcji na Dardanele. Podjta w nastpnym roku przez
Lazzara Mocenigo pr�ba sforsowania Dardaneli zawioda, mimo e
Wenecjanom udao si zn�w zniszczy flot tureck. W ogniu ba
terii nadbrzenych pad sam Mocenigo, a Wenecjanie musieli wycofa
si na Tenedos.

Stambu by got�w w�wczas do zawarcia pokoju, da jednak Kandii, co Wenecjanie stanowczo odrzucili. Tymczasem nowy wezyr Mehmed Koprulu zdoa przeama stagnacj i rozkad pastwa tureckiego i wykrzesa nowe siy do walki. Ju w 1659 r. Wenecjanie utracili Tenedo i Lemnos, musieli te zaprzesta atak�w na Dardanele. Sytuacj na kr�tko poprawi pok�j pirenejski. kt�ry umoliwi Hiszpanii i Francji udzielenie wikszej pomocy militarnej Wenecji; take wojna na Wgrzech osabia na par lat nacisk na Kandi. Od 1664 r. Kandia staa si zn�w g�wnym frontem dla Turcji. Wprawdzie posiki wysyay wtedy wszystkie niemal pastwa woskie, np. z Ksistwa Sabaudii przybyo na Kret w 1666 r. 6 tys. ludzi, wysyay pomoc r�ne pastwa niemieckie, a take Francja, wszystko to jednak okazao si nieskuteczne. Zreszt nadsyane oddziay nie zawsze wytrzymywary trudy zacitych walk, jak np. obie ekspedycje francuskie z 1668 i 1669 r. Gdy 6 wrzenia 1669 r. Kandia milsiaa kapitulowa, garnizon jej liczy tylko 3 tys. ludzi. Brakowao im amunicji, a fortyfikacje byy zr�wnane z ziemi przez artyleri i miny tureckie. Obrocy Kandii odparli przez 23 lata oblenia 56 szturm�w i zadali Turkom straty obliczane na 100 tys. ludzi. Straty weneckie, a take koszty wojny byy r�wnie olbrzymie. Zgodnie z warunkami zawartego w�wczas

283

pokoju Turcy utrzymali Kret z wyjtkiem dwu port�w — Sudy i Spinalongi. Natomiast Wenecja zatrzymywaa zdobyty w Dalmacji Klis oraz zobowizywaa si paci 1500 talar�w trybutu za Zante. Istotne znaczenie miaa bezowocno wysik�w weneckich — w samotnej w gruncie rzeczy walce z Turkami Wenecja nie miaa szans na osignicie sukcesu. W par lat p�niej okazao si, e r�wnie Rzeczpospolita polsko-litewska postawiona w podobnej sytuacji nie zdoaa powstrzyma ekspansji tureckiej, tracc Kamieniec Podolski i cz Ukrainy.

Odzyskanie poniesionych strat materialnych moliwe byo tylko przy wsp�dziaaniu kraj�w, kt�re byy kolejnymi obiektami najazd�w tureckich. Rozumia to doskonale Jan III Sobieski i dlatego podj w latach 1679—1680 zabiegi o utworzenie ligi pastw chrzecijaskich, kt�ra zdolna by bya usun Turk�w z Europy. Wane miejsce w tej lidze miao przypa Wenecji, w kt�rej pose polski Micha Radziwi toczy w tych sprawach dugie rokowania. Mimo poparcia ze strony papiea Innocentego XI nie udao si doprowadzi do realizacji tych plan�w. Trudnoci wywoyway zwaszcza napicia midzy Wiedniem a Paryem. Wenecja, jakkolwiek korzystaa z odnowienia stosunk�w handlowych z Turcj po zawarciu pokoju w 1669 r., nie odrzucaa myli o lidze anty tureckiej.

Dopiero zwycistwo wojsk polskich, habsburskich i Rzeszy pod Wiedniem nad armi Kara Mustafy doprowadzio do zawarcia anty-tureckiej Ligi witej w 1684 r. Wosi, kt�rzy poprzednio przypuszczali, e najbliszy atak turecki skieruje si na P�wysep Apeniski, uznali zwycistwo wiedeskie za waciwy moment do podjcia zasadniczej rozprawy z Port. 5 marca 1684 r. w Linzu doszo do powstania witej Ligi, w kt�rej uczestniczyy obok papiea Polska, Austria i Wenecja. Alians nie ustala warunk�w wsp�dziaania wojskowego, zapowiada tylko og�lnie walk z Turcj do momentu wsp�lnego zawarcia pokoju. W rezultacie dziaania wojenne pozostay do rozproszone. Trzeba wszake podkreli, e Wenecj czyy z Polsk w Lidze nie tylko wsp�lna walka z Turcj, ale take obawy przed nadmiernym wzrostem pozycji Austrii, kt�rej tendencje ekspansjonistyczne kolidoway zar�wno z interesami Polski, jak i Wenecji. Mimo zabieg�w przedstawicieli weneckich w Warszawie, zwaszcza Girolamo Albertiego. moliwoci wsp�dziaania nie zostay wykorzystane m. in. wskutek znikomych sukces�w polskich po odsieczy Wiednia.

O wiele korzystniej ukada si przebieg wojny dla Wenecji. W 1684 r. Wenecjanie rozprawili si przede wszystkim z korsarzami tureckimi, kt�rzy utrudniali handel na Adriatyku. Francesco Morosini zdoby g�wn baz korsarzy, wysp Santa Maura, opanowana zostaa te Preveza. W 1685 r. Wenecjanie przenieli wojn na tereny greckie, gdzie wybucho powstanie antytureckie. Do 1687 r. Francesco Morosini, obdarzony odtd przydomkiem Peloponeski. opanowa More. Attyk i Zatok Korynck oraz Lepanto. Wanie w czasie walk o Ateny uszkodzony zosta Partenon, z Pireusu za zabrane kamienne lwy, kt�re stoj przed Arsenaem w Wenecji. Austriacy zdobyli w tyme czasie wiksz cz Wgier. Sytuacja zmienia si po wybuchu nowej

284

wojny na Zachodzie. Turcy odzyskali swe zdolnoci ofensywne i Wenecja-nie musieli wycofa si z Attyki i czciowo z Albanii. Niemniej Wenecja cay czas utrzymywaa przewag na morzu, co pozwolio jej na przeniesienie dziaa wojennych na Morze Egejskie. Jednak pr�ba ataku na Kane na Krecie nie powioda si, na kr�tko te tylko Wenecjanie zdoali opanowa wysp Chios. W ostatnich bitwach morskich przewaga Wenecji nie bya ju tak bezapelacyjna, jak na pocztku wojny. Traktat pokojowy w Karowicach przyni�s Wenecji wszake powane zdobycze: pod jej panowaniem pozostawaa Morea a po Istmos, wyspy Leukas, Egina, Zante, Tinos i Cerigo. W Dalmacji, gdzie na postpy weneckie niechtnie spoglda Wiede, utrzymano zdobyty Knin, Sijn i Cattaro (Kotor). Zdobycze te umacniay pozycje Wenecji nad Adriatykiem i Morzem Joskim, nie wyr�wnyway jednak utraconych poprzednio pozycji na Krecie. O wiele wiksze zdobycze wynieli z Karowic Habsburgowie, natomiast Polska odzyskaa utracone w poprzedniej wojnie terytoria. Liga zrealizowaa wic tylko czciowo swe cele, przy czym nastpio wyrane przesunicie w ukadzie si w tej czci Europy na korzy Austrii. Miao to powanie zaway na sytuacji Wenecji. Warto doda, e do sojuszu przystpia take Rosja i e w budowie floty rosyjskiej pomagali Piotrowi I dowiadczeni majstrowie weneccy.

Morea bya obszarem ubogim i znajdujcym si w opakanym stanie po rzdach tureckich. Wenecja nie uczynia jednak wiele, by t sytuacj poprawi, a tradycyjnie niechtna prawosawiu polityka pastwa doprowadzia wkr�tce do rozdwik�w midzy zdobywcami a miejscow ludnoci greck. Tote gdy tylko Turcja odnowia swe siy, podja walk z Wenecj o odzyskanie P�wyspu Peloponeskiego. Tym razem za pretekst posuyo schronienie, jakiego Wenecja udzielia pokonanym przez Turcj powstacom czarnog�rskim. Gdy Wenecja odm�wia ich wydania, Porta wypowiedziaa wojn w grudniu 1714 r., po czym w 1715 r. w dwa miesice armia turecka opanowaa ca More, bezwzgldnie traktujc pr�bujce stawia op�r nieliczne oddziay weneckie. W rce tureckie dostay si te ostatnie miasta weneckie na Krecie i wyspy na Morzu Egejskim. Saba flota wenecka wycofaa si pod Korfu.

Posiadajc o wiele sabsze siy ni Turcy, Wenecjanie ju poprzednio odwoywali si do czonk�w witej Ligi, kt�rzy byli zobowizani do udzielenia jej pomocy w razie ataku tureckiego. Osabiona wojn p�nocn Polska, mimo stara wysanego do niej ambasadora weneckiego Daniela Dolfina, zachowaa neutralno. Nie doszo nawet do wysania do Wenecji zacignitych za zgod Augusta II oddzia�w wojskowych. Natomiast cesarz Karol VI zawar w 1716 r. sojusz z Wenecj i przystpi do wojny, z kt�rej Austriacy wyszli jako bezsporni zwycizcy. Wenecjanie zdoali wprawdzie obroni przed najazdem tureckim dobrze umocnion wysp Korfu w 1716 r., odnieli nawet par sukces�w w Dalmacji i Albanii, przy zawieraniu jednak traktatu pokojowego w Poarewacu w 1718 r. Wiede myla wycznie o wasnych interesach. W rezultacie Wenecja musiaa pozostawi pod panowaniem tureckim

nie tylko More, ale i wszystkie swe posiadoci na Morzu Egejskim, z wyjtkiem wyspy Cerigo. Niewielk rekompensat byy drobne zdobycze w Dalmacji i Albanii. Nic dziwnego wiec, e jak pisa agent Augusta II w Wenecji, da Villio, „nigdy wiadomo o pokoju nie bya przyjta r�wnie le". Wenecja spadaa w�wczas ju ostatecznie na pozycje pastwa drugorzdnego, nawet jej dotychczas uprzywilejowane stanowisko na Adriatyku zostao podwaone przez Austri, kt�ra w traktacie sojuszniczym z 1716 r. zastrzega sobie wolno eglugi i handlu na tym morzu. Toczone przez Wenecj wojny z Turcj osoniy wprawdzie P�wysep Apeniski przed odrodzonym w poowie XVII w. ekspansjonizmem Porty, zarazem jednak wyniszczyy moliwoci finansowe i militarne Rzeczypospolitej; w rezultacie Wenecja znalaza si bezsilna wobec najgroniejszego w XVIII w. pretendenta do sprawowania hegemonii nad Wochami — Austrii.

BAROK WE WOSZECH

Barok by kolejnym stylem artystycznym i stylem ycia, kt�ry sw kolebk mia we Woszech. Narodzi si w Rzymie, gdzie triumfujca kontrreformacja potrzebowaa oprawy artystycznej, kt�ra olniaby i poruszya kadego czowieka. Sztuka miaa dawa now wizj wiata, w kt�rym panuje Boski ad, wyaniajcy si z pozornego chaosu, i przez to budzi poczucie potgi Kocioa i jego kierownik�w — papiey. W ten spos�b powstaa nowa sztuka, pena dynamizmu, gigantyzmu, malowniczoci, a zarazem miaego operowania kontrastami i efektami wietlnymi. Chtnie uywaa chwyt�w iluzjonistycznych, kt�re podkrelay dominujc w niej teatralno.

Barok ze swym bogactwem form i rozwiza artystycznych nie by w Europie kierunkiem jednolitym i wkr�tce okazao si, e r�wnie dobrze m�g suy potrzebom Kocioa, jak absolutnego monarchy czy potnego magnata, a nawet bogatego mieszczastwa. By w gruncie rzeczy wiernym odbiciem �wczesnego ycia, penego kontrast�w, nierzadko wymuszonej dwulicowoci. Czowiek baroku, wzorujc si na aktorze, m�g gra r�ne role, stosownie do nieoczekiwanych koniecznoci, kt�re stawiao przed nim ycie. �wczesne wzorce zachowania s wzorcami przystosowania si -do zmieniajcych si okolicznoci. Take artysta stara si raczej uchwyci przemijajce pikno w jakim momencie jego stawania si ni przedstawia jego idealny obraz, kt�rego i tak nie precyzowaa estetyka baroku. Tote nawet w baroku woskim, m�wic sowami Giordana Bruno, „pikno byo wielorakie".

Peny rozkwit baroku nastpi w XVII w. We Woszech pocztki jego mona obserwowa ju w XVI w., dziaalno za niekt�rych wybitnych tw�rc�w barokowych siga w drug poow XVIII w. Ta dugo trwania baroku sprawia, e oddziaywanie jego na gusty i smak byo wyjtkowo gbokie. W przeciwiestwie do renesansu tw�rczo barokowa nastawiona bya w wikszym stopniu na potrzeby szerszego, nie zawsze artystycznie przygotowanego odbiorcy. W rezultacie barok pozostawi trwae lady w zamiowaniach i postawach caej spoecznoci

286

woskiej, upikszajc ycie codzienne nalotem teatralnoci. Znajdowaa ona swe odbicie zar�wno w zabawach karnawaowych, jak w kocielnych czy wieckich aktach ceremonialno-widowiskowych, a nawet w yciu uczuciowym, erotycznym czy religijnym, by odwoa si choby do manifestowanego kultu miejsc czy obraz�w witych, typowego dla religijnoci woskiej.

wietno woskiej sztuki barokowej przypada g�wnie na pierwsz poow XVII w. Pocztki jej wie si zwykle ze wspomnian ju poprzednio budow kocioa jezuickiego w Rzymie, kt�ry sta si wzorem dla wielu kocio�w w caej Europie. Ju po mierci jego budowniczego. Vignoli. dobudowana zostaa surowa i wysoka, dwu-kondygnacyjna fasada, dzieo Giacomo della Porta, kt�ra zakrya czciowo kopu. Tego rodzaju fasady stay si zjawiskiem typowym w kocioach barokowych.

Nieco p�niej pojawi si wz�r paacu barokowego, do kt�rego powszechnie nawizywano. By to Palazzo Barberini wzniesiony na podstawie planu przygotowanego przez Carlo Madern (1556-1629). Odsunity od ulicy, by on uksztatowany w postaci podkowy, z g�wnym korpusem i dwoma prostopadymi do skrzydami, kt�re wytyczay obszerny dziedziniec podjazdowy ogrodzony krat. Z tyu znajdowa si kunsztownie poprowadzony ogr�d.

Gusty barokowe zawayy r�wnie na wygldzie bazyliki w. Piotra w Rzymie. Carlo Maderna zgodnie z yczeniem papiea Pawa V, kt�ry ustali, e najwiksza witynia katolicka ma by oparta nie na planie krzya greckiego, lecz aciskiego, wyduy zachodnie rami krzya i zakoczy je fasad. Ta przebudowa zepsua pierwotny plan. Cao uratowa dopiero Gianlorenzo Bernini (1598—1680), gdy za pontyfikatu Aleksandra VII wytyczy przed bazylik wielki eliptyczny plac, kt�ry z dwu stron otoczy galeriami z czterech rzd�w kolumn toskaskich. Ta kolumnada Berniniego przywr�cia dominujc rol kopule i stworzya dla bazyliki uzupenienie urbanistyczne godne marze Michaa Anioa. Bernini zaczyna sw tw�rczo jako rzebiarz. Na polecenie rodziny Borghese wykona swe pierwsze znakomite rzeby, m. in. Dawida, Apolla i Dafne, pene dynamizmu, ukazujce czowieka w dziaaniu. Wytyczyy one nowy kierunek w plastyce. W bazylice w. Piotra Bernini wykona wkr�tce imponujce dzieo rzebiarsko--dekoratorskie Konfesj w. Piotra (rodzaj baldachimu nad grobem apostoa), a p�niej tron — Cathedra Petri, jakby unoszcy si wr�d chmur i rzesz anio�w. Nowatorski charakter mia r�wnie potny grobowiec Urbana VIII, na kt�rym umieci papiea zasiadajcego na tronie; wr�d alegorycznych postaci nie zabrako typowego dla baroku kociotrupa, wypisujcego nekrolog. Za najznakomitsz jego rzeb uchodzi wszake Ekstaza w. Teresy, umieszczona w otarzu kaplicy Cornaro w kociele Santa Maria della Vittoria w Rzymie. To dzieo, przedstawiajce mistyczn scen raenia witej grotem mioci Boej przez anioa, jest niezwykle mia wizj przey religijnych.

Bernini rzebi take marmurowe popiersia portretowe, bardzo precyzyjne w oddawaniu osobowoci modela. Z jego tw�rczoci zwizane

287

jest take ustalenie si wzoru barokowej fontanny. Wprowadzi w niej jako element dominujcy rzeb: fontann takich pozostawi kilka, najsynniejsza z nich to Fontanna z Trytonem i Fontanna Czterech Rzek na Piazza Navona. aden z woskich rzebiarzy tej doby nie dor�wna Berniniemu. Jako architekt by r�wnie znakomity. Spor�d wzniesionych przez niego budowli koci� w. Tomasza w Castel Gandolfo, letniej rezydencji papiey, wykazuje cechy klasycyzujce, podobnie jak niewielki koci� w. Andrzeja na Kwirynale, zbudowany na modnym w baroku planie elipsy, o spokojnym, ale monumentalnym wntrzu i nawizujcym do wzor�w antycznych portyku. Sawa Berniniego signa a do dworu Ludwika XIV, kt�ry go sprowadzi do Parya. Z jego projekt�w przebudowy Luwru jednak nie skorzystano. Sam artysta spoytkowa je przy budowie paacu dla rodziny Chigi w Rzymie.

Protagonist Berniniego jako architekta by Francesco Castelli zwany Borromini (1599—1667). Gdy Bernini by Rzymianinem. Borromini pochodzi znad jeziora Como. nie przej jednak typowego dla komask�w konserwatyzmu. Zwr�ci na siebie uwag maym kocioem w. Karola (San Carlo alle Quattro Fontane), zbudowanym na planie elipsy, z falujcymi cianami nawy. Podobnie falista jest dodana p�niej fasada. Architektowi chodzio o wywoanie wraenia ruchu. R�wnie przemylnie zaplanowany jest pikny koci� San IVo della Sapienza, zamykajcy dziedziniec otoczony budynkami �wczesnego archigimnazjum, z czasem uniwersytetu. Wanie z Borrominim czy si synna barokowa pynno linii, falisto fasad, uzyskiwanie we wntrzach malowniczych, teatralnych efekt�w rodkami architektonicznymi. Cechy te wystpuj r�wnie w nie dokoczonym przez Borrominiego kociele Sant'Agnese in Agone na Piazza Navona. Nad kocioem tym pracowa zreszt wsp�lnie z Carlo Rainaldim, kt�ry ukoczy budow. Rainaldi projektowa r�wnie rozwizania Piazza del Popolo. zwaszcza dwa kocioy wzniesione w rozwidleniu dr�g, tworzce jakby bram wjazdow na wan arteri komunikacyjn Rzymu, ulic Corso.

Borromini znalaz naladowc�w i kontynuator�w take poza Rzymem. Do najwybitniejszych nalea Guarino Guarini, zakonnik teatyn, teolog i matematyk, a przy tym architekt. Obok wzorowanych na dzieach Borrominiego kaplic Guarini zaprojektowa wspaniay paac Carignan�w w Turynie, wyr�niajcy si niezwykle rozbudowan klatk schodow oraz rozmaitoci ksztat�w sal. Bliszy tendencjom klasycyzujcym by natomiast nadworny architekt Wiktora Amadeusza II Sabaudzkiego, Filippo Juvarra z Mesyny, kt�rego dzieem by m. in. dzikczynny klasztor Superga koo Turynu oraz fasada Palazzo Madama w Turynie, potny budynek, kt�ry sta si wzorem budownictwa paacowego w Piemoncie. W Wenecji utrzymyway si klasycyzujce wpywy Palladia. Nawizywa do nich najwybitniejszy architekt wenecki XVII w. Baldassare Longhena, tw�rca licznych paac�w (Rezzonico), a take kocioa Santa Maria della Salute. Odmiennie rozwijaa si natomiast architektura na poudniu Woch, w Apulii i Sycylii, gdzie powstaa nie bez wpyw�w hiszpaskich odrbna wersja baroku r�dziemnomorskiego. Wyr�nia go oszaamiajce bogactwo ozd�b. Na fasadach dom�w

288

pojawiay si balkony w postaci potwor�w, chimer, centaur�w. Niezliczone rzeby pokryway fasady kocio�w; niezr�wnana jest pod tym wzgldem bazylika Santa Croce w Lecce. Na Sycylii zgodnie z tym niespokojnym stylem odbudowana zostaa zniszczona trzsieniem ziemi Katania. W tyme czasie odbudowa miasta Noto nadaa mu charakter wielkiego teatru. Powstao w ten spos�b arcydzieo barokowej urbanistyki.

Architektura baroku chtnie wykorzystywaa jako element dekoracyjny malarstwo i rzeb. Wielkie malarstwo freskowe dziki swym efektom iluzjonistycznym jakby uzupeniao architektur, zacierajc granice midzy rzeczywistoci a zudzeniem. Dziea takie tworzy w Rzymie Pietro da Cortona, kt�ry by take architektem. Typowa pod tym wzgldem jest jego dekoracja stropu w wielkiej sali paacu Barberinich czy freski w paacu Pittich we Florencji. Szczytowym osigniciem tej sztuki byy wszake wymalowane przez jezuit Andrea del Pozzo freski w kociele w. Ignacego w Rzymie, w kt�rych dziki zabiegom iluzjonistycznym zatara si niemal granica midzy architektur rzeczywist a malowan. Nie brako te w baroku tendencji klasycyzuj-cych. Nawizyway one do boloskiej szkoy Carraccich, a najwybitniejszym przedstawicielem tego kierunku by Guido Reni.

Nowe jednak drogi malarstwu barokowemu wskaza malarz nie zwizany z adnym z tych kierunk�w, Michelangelo Merisi da Caravaggio (1573— 1610), kt�ry dokona prawdziwej rewolucji w sztuce. Syn murarza z maego miasteczka w Lombardii, by czowiekiem bujnego temperamentu, zbuntowanym zar�wno przeciw otaczajcej go rzeczywistoci, jak i �wczesnej sztuce. Odrzucajc manieryzm i akademizm oraz zwizan z nimi tematyk sta si programowym malarzem martwej natury i codziennoci. W swych pierwszych obrazach odtwarza przede wszystkim z naturalistyczn dokadnoci martw natur. P�niej sta si malarzem scen rodzajowych; typowy pod tym wzgldem jest obraz Szulerzy. W malowanych na zam�wienie obrazach o treci religijnej jako wieci wystpuj proci ludzie, robotnicy czy chopi. Nawet Madonna w mierci Marii jest chopk w zgrzebnej odziey. Jakkolwiek takie traktowanie malarstwa religijnego budzio protesty konserwatyst�w, stanowio przecie pr�b przyblienia wiata ewangelicznego do codziennoci, ksztatowania nowej pobonoci. Caravaggio by wszake nie tylko jednym z pierwszych realist�w, ale i znakomitym znawc tajnik�w wiatocienia, kt�re pozwalay mu uzyskiwa ostre kontrasty. Jego nieregularna, pena gwatownych skr�t�w kompozycja podkrelaa dramatyzm przedstawianych scen.

Caravaggio wskutek pojedynku musia opuci Rzym, przebywa par lat na poudniu i w drodze powrotnej zmar na malari. Jego realizm pocign tylko niewielu naladowc�w, ale zdobycze luminizmu zostay powszechnie przyswojone. Naladowcy malarza pojawili si w Hiszpanii, Francji, Holandii, nawet w Polsce. Do malarzy, kt�rzy podobnie jak Caravaggio uwaali, e ich dziea powinny by odbiciem rzeczywistoci, nalea uzdolniony plastyk neapolitaski Salvatore Rosa. Wsp�czeni wysoko cenili jego kompozycje bitewne, dla potomnych zosta przede wszystkim pierwszym wielkim woskim malarzem nastrojowego pejzau.

289

W cigu XVII w. kurczya si rola, jak Wochy odgryway w malarstwie, rzebie i architekturze europejskiej. G�wny punkt cikoci tych sztuk przeni�s si z Rzymu do Parya. W atmosferze stagnacji i konserwatyzmu coraz trudniej byo o tw�rcze talenty. Niemniej w caej Europie, zwaszcza rodkowej, artyci woscy cieszyli si nadal wielkim autorytetem, a udzia przybysz�w z Woch w rozwoju tw�rczoci barokowej w takich krajach, jak Niemcy, Czechy czy Polska, by bardzo powany.

Nie przeyway podobnego kryzysu woski teatr i muzyka. Wanie w dziejach muzyki Wochom przypada w XVII w. bezsporne pierwszestwo. Ju w drugiej poowie XVI w. dziki wietnemu rozwojowi szkoy rzymskiej i weneckiej muzyka woska wysuna si na czoowe miejsce w Europie. W pierwszej z nich Palestrina stworzy „czysty" styl kocielny, kt�ry uznany za najbardziej odpowiadajcy wymogom kontrreformacji, dominowa w Rzymie i Kociele do XVIII w. Szkoa wenecka w wikszym stopniu zajmowaa si muzyk wieck i instrumentaln. Wanie ta szkoa, rozwijajc technik polichoraln, zwikszajc udzia instrument�w i posugujc si technik kontrastowania, zapocztkowaa barokowy przewr�t w muzyce. Miejsce dominujcego poprzednio stylu polifonicznego zaj styl monodyczny, zamiast wokalnej muzyki a capella uprawiano muzyk wokalno-instrumentaln. Rozwina si niesychanie muzyka instrumentalna. Powstay liczne nowe gatunki muzyki wokalno-instrumentalnej, jak opera, oratorium, koncert, a take ustaliy si formy czysto instrumentalne — canzona, sonata, concerto grosso, suita. Cay ten gboki przeom w muzyce by w powanej mierze dzieem woskich kompozytor�w. Z pocztkiem stulecia Claudio Monteverdi z Cremony (1567—1643), zwizany pocztkowo z dworem w Mantui, p�niej z Wenecj, dokonuje pr�b w zakresie brzmienia nowych rodk�w, przechodzi na styl koncertujcy, nie tylko komponuje pierwsze opery (w 1607 r. wystawienie Orfeusza w Mantui), ale i ustala ich ukad, tworzy oratoria. W zakresie opery dzieo jego kontynuuje w Wenecji Pietro Franco Cavalli (1602—1676), w Rzymie za i Neapolu Alessandro Scarlatti (1660—1725), kt�ry pozostawi po sobie ok. 120 oper i 20 oratori�w. Jego syn, Domenico Scarlatti, by przez kilka lat kapelmistrzem na rzymskim dworze Marii Kazimiery Sobieskiej, zanim przeni�s si na P�wysep Pirenejski. Alessandro Scarlatti przywizywa du wag do wirtuozerii i formalnego uksztatowania gatunk�w muzycznych, komponowa te concerti grossi, sonaty i motety. W tej jednak dziedzinie najwiksze osignicia mieli Arcangelo Corelli (1653-1713) i Antonio Vivaldi (ok. 1678-1741). Pierwszy z nich, zwizany z Rzymem, by znakomitym skrzypkiem i tw�rc klasycznej woskiej szkoy skrzypcowej. On to wanie ustali form sonaty triowej i concerto grosso. Vivaldi, kt�ry wikszo swego ycia spdzi w Wenecji, by kompozytorem bardziej wszechstronnym, tworzy opery, oratoria i kantaty, najwspanialszymi jednak jego utworami s concerti grossi oraz koncerty solowe na r�ne instrumenty z orkiestr.

Rozw�j opery oddziaa silnie na teatr woski. Dramaturgia woska doby baroku nie miaa wielkich osigni. Odnosi si to zwaszcza

290

do popularnych w�wczas dramat�w pasterskich i komedii. Nieco lepszy poziom przedstawiaa tragedia, wzorujca si na Senece, pena gwatownych konflikt�w midzy racj stanu a deniami jednostki, midzy uczuciem a obowizkiem. Najbardziej utalentowanym tw�rc w tej dziedzinie by Federico della Valle. Dalszemu rozwojowi ulega commedia dli'ar te, jakkolwiek najwiksze sukcesy zbieraa w Paryu. Ten rozw�j dramaturgii nie dor�wnywa zapotrzebowaniu na teatr, kt�re przesuwao si od elitarnych widz�w dworskich do szerszej publicznoci mieszczaskiej. Jeeli sztuki byy mierne, niesychanie podni�s si poziom scenografii. W Farmie w 1628 r. Giovanni Battista Aleotti wybudowa Teatr Farnese z nowoczenie zaplanowan scen i proscenium, kt�re stay si wzorcowym rozwizaniem dla teatru europejskiego. Zamiast staych dekoracji wprowadzono dekoracje zmieniane, niekiedy wielokrotnie. Zwaszcza znakomite dziea operowe, kt�re wymagay specjalnej oprawy widowiskowej, przyczyniy si do szybkiego rozwoju scenografii. Teatry dworskie okazay si za mae: zaczto wic budowa due teatry publiczne. Pierwszy powsta w Wenecji w 1637 r. Ustala si typ sal z balkonami umieszczonymi na r�nych pitrach. Za pomoc kunsztownej aparatury uzyskiwano niezbdne efekty akustyczne i wzrokowe. Na scenie dziaay fontanny, wybuchay poary, burzyy si fale morskie. Pojawiay si ksiki, zawierajce wskaz�wki dotyczce ustawiania dekoracji czy uzyskiwania efekt�w iluzjonistycznych w teatrze. Szczeg�lne zasugi w tej .dziedzinie pooya boloska rodzina Bibien�w, artyst�w-scenograf�w.

Mierny poziom barokowej dramaturgii woskiej by odbiciem sytuacji panujcej w literaturze. By to do naturalny rezultat narzucanego przez kontrreformacj i Madryt uniformizmu ideologicznego, kiedy kade samodzielne wystpienie musiao si liczy albo z dziaaniem cenzury, albo z represjami inkwizycji. Pojawiao si wic albo wiele panegiryk�w chwalcych wadc�w i monych tego wiata, albo dzie uciekajcych od rzeczywistoci w dziedzin fantastyki lub idylii. Przy pewnym lekcewaeniu treci du wag przywizywano do strony formalnej utwor�w, starajc si o wzbogacenie rodk�w ekspresji, posugiwanie si wyszukanymi wyraeniami itp. Postawa taka znalaza odbicie w tw�rczoci najwybitniejszego woskiego poety barokowego Giambattisty Marino (1569—1625), kt�rego awanturnicze ycie powiodo od Neapolu po Pary. By on autorem kilku zbior�w poezji lirycznej, z kt�rych najbardziej wartociowym jest Fujarka (Sampogna), z umiejtnie wykorzystanymi wtkami ludowymi. Popularny by r�wnie jego poemat Adonis, w kt�rym erotyczna kanwa omotana zostaa niezliczonymi dygresjami, wykazujcymi wirtuozowski kunszt poety. Marino znalaz sporo naladowc�w; stworzyli oni cay prd literacki, zwany mariniz-mem, w kt�rym dominujc rol odgryway zabiegi o mistrzostwo formy i zadziwienie czytelnika.

Tw�rczo Marina budzia zastrzeenia poet�w klasycyzujcych, kt�rzy spodziewali si zdoby wpyw na czytelnika retoryczn powag, patosem i moralizowaniem. Nalea do nich Gabriele Chiabrera, zaarty wr�g Hiszpan�w Fulvio Testi, w drugiej poowie wieku Vincenzo

291

da Filicaia, kt�ry opisa wierszem oblenie i odsiecz Wiednia w 1683 r. Zdecydowanie odmienne pozycje zaja grupa zwana Akademi Arkadyjsk, kt�rej pocztki zwizane byy z yw dziaalnoci kulturaln kr�lowej szwedzkiej Krystyny, osiadej w Rzymie po przyjciu katolicyzmu i abdykacji. Grupa ta nadawaa ton yciu kulturalnemu Woch na przeomie XVII i XVIII w. Zamiast wyszukanego stylu marinist�w proponowaa wszake styl galanteryjny, a wiec r�wnie sztuczny, w tematyce za sigaa chtnie do pastersko-idylicznej „Arkadii". Kryo si za tym przecie nawizanie do kartezjanizmu i klasycyzmu francuskiego, a take nawr�t do tradycji renesansowych. Akademia Arkadyjska nie wydaa wielkich tw�rc�w, zdoaa jednak skupi pisarzy z r�nych stron Woch, przezwyciajc typowe dla XVII w. rozbicie regionalne, a take dotrze poza koa elitarne do mieszczastwa.

Barokowa tw�rczo prozatorska bya liczebnie niesychanie obfita, lecz skpa w dziea wartociowe. Do rzadkich wyjtk�w naley zbi�r bani Opowie nad opowieciami, czyli festyn tucioszek Neapolita-czyka Giambattisty Basile. Autor wprowadzi liczne elementy folklorystyczne, posuy si dialektem neapolitaskim, stylizowanym zreszt stosownie do barokowej mody. Umia przy tym spojrze na wiat z dystansem, cho nie bez wsp�czucia dla rzuconego w tryby nieogarnionego mechanizmu czowieka.

Podobne trudnoci jak literatura przeywaa r�wnie nauka woska. Niemniej to wanie Wochy wyday uczonego, kt�ry sta si tw�rc nowoytnej metodologii naukowej i da naukowe podstawy nowoytnej filozofii. By nim Galileo Galilei (1564— 1642). Urodzony w Pizie, odby studia na tamtejszym uniwersytecie i we Florencji, po czym by kolejno profesorem w Padwie i Pizie. Galileusz by fizykiem, astronomem i matematykiem. Odkry on podstawowe prawa dynamiki. Skonstruowa te teleskop, za pomoc kt�rego przeprowadza badania ukadu sonecznego, kt�re potwierdziy tezy Kopernika. Wyniki tych bada umocniy w Galileuszu przekonanie, e u podstaw wiedzy ley matematyka. Odrzuca wic autorytet Arystotelesa i stworzony przez niego system, uwaajc go tylko za hipotez o strukturze wszechwiata, odrzuca te inne autorytety. Wiedza przyrodnicza powinna si jego zdaniem oprze na obserwacji i eksperymencie, kt�ry by udowadnia suszno przyjtej hipotezy. Galileusz zdawa sobie przy tym spraw, e nie wystarczy stosowa jego metody tylko do bada przyrodniczych, ale e musi nastpi zasadnicza zmiana w sposobie mylenia naukowego. W jego przekonaniu nowa nauka prowadzia do powstania nowej kultury, zgodnej zreszt z tradycjami wielkiej kultury humanistycznej i klasycznej.

Jakkolwiek Galileusz nie kwestionowa przy tym nauczycielskiej roli Kocioa w zakresie ycia religijnego i nawet stara si wytumaczy przyczyny rozbienoci midzy opisami w Biblii a ustaleniami nauki, jego metodologia i filozofia byy nie do pogodzenia ze stanowiskiem potrydenckiego Kocioa. W rezultacie ju w 1607 r. zosta oskarony o herezj. Gdy w 1632 r. ukaza si jego Dialog o dwu najwaniejszych ukadach wiata ptolemeuszowym i kopernikowym (Dialogo sopra i due

292

massimi sistemi del mondo Tolemaico e Copernicano), w kt�rym przedstawi zasadnicze teorie dotyczce budowy wszechwiata, zosta postawiony przed sdem. Inkwizycja rzymska zmusia uczonego do wyrzeczenia si potpionych w 1616 r. przez Koci� pogld�w kopernikaskich. Dogadzajc prywatnej zemcie przeciwnik�w Galileusza, sd skaza go na doywotnie wiezienie, zamienione dziki staraniom przyjaci� na przymusowy pobyt w jego posiadoci pod Florencj. Galileusz zdoa jeszcze ogosi Dialogi o nowej nauce (Dialoghi delie nuove scienze) w 1636 r., pracowa te nadal nad problemami astronomicznymi i matematycznymi, mimo narastajcej • lepoty.

Dialog o dwu najwaniejszych ukadach wiata, kt�ry wyprzedzi synne dzieo Kartezjusza, by nie tylko doniosym manifestem naukowym, ale i arcydzieem prozy literackiej. Pogldy Galileusza, mimo represji, jakie na niego spaday, budziy uznanie najwybitniejszych umys�w; nazywano go nowym Kolumbem. Istniaa te grupa jego uczni�w i kontynuator�w. Ju w 1603 r. pod wraeniem odkry

293

Galileusza Federico Cesi zaoy w Rzymie rodzaj towarzystwa przyrodnik�w eksperymentator�w, Akademie Rysi�w (Accademia dei Lincei). Czonkiem jej zosta sam Galileusz. Zadaniem Akademii byo planowe realizowanie zaoe nauki Galileusza. mier zaoyciela i proces Galileusza zakoczyy dziaalno Akademii, znalaza ona jednak kontynuatork w Akademii Dowiadcze (Accademia del Cimento), kt�ra pod protekcj Ferdynanda II Medyceusza dziaaa we Florencji w latach 1657 — 1667. Kilka podobnych Akademii powstao w r�nych miastach woskich w drugiej poowie wieku. Powicay si one przewanie naukom matematyczno-przyrodniczym z nastawieniem eksperymentalnym.

Cay ten ruch naukowy wiadczy o przemianach dokonujcych si poza oficjalnym, uniwersyteckim nurtem nauki. Wanie w tych towarzystwach dziaali najwybitniejsi �wczeni przedstawiciele nauki woskiej. Naleeli do nich matematycy, jak Bonaventura Cavalieri czy Benedetto Castelli, fizycy, jak uczniowie Galileusza Ewangelista Torricelli, wynalazca barometru, i Vincenzo Viviani, czy p�niejsi lekarze, jak Florentyczyk Francesco Redi i Boloczycy Bellini i Mal-pighi; ten ostatni znacznie przyczyni si do rozwoju biologii i embriologii. Nie bez znaczenia by te wpyw myli kartezjaskiej na nauk wosk. Do jej zwolennik�w naleeli zwizani z neapolitask Akademi Badajcych matematycy Tommaso Cornelio i Leonardo di Capua oraz Giovanni Alfonzo Borelli, wsawiony odkryciami fizjologicznymi.

W zakresie nauk cisych i przyrodniczych posiew myli Galileusza by wic mimo wszelkich ogranicze podny i pozwoli nauce woskiej zaj poczesne miejsce w og�lnym rozwoju wiedzy w XVII w. Represje jednak, jakie spotkay Galileusza, zahamoway denia do tworzenia wielkich system�w naukowych. Oderwane eksperymenty i badania analityczne nie stanowiy zagroenia w oczach obroc�w porzdku kontrreformacyjnego. Odbijao si to zwaszcza na naukach spoecznych i humanistycznych. Wyrany upadek przeyway nauki polityczne, niezdolne do kontynuowania wielkich zamierze Machiavellego. Dla historiografii w pewnym sensie typowa bya tw�rczo jezuity Daniello Bartolego, kt�ry napisa monumentaln Histori Towarzystwa Jezusowego, szczeg�ln uwag powicajc dziaalnoci misyjnej. Kwiecisty, wyszukany styl stawia go w rzdzie najlepszych prozaik�w tej doby, jakkolwiek jego ujcie poruszanej problematyki byo do powierzchowne. Istniaa wic wyrana rozbieno midzy rozwojem nauk cisych i biologicznych a stagnacj w pozostaych dziedzinach. Dopiero pod wpywem Owiecenia r�nice te miay si wyr�wna.

STAGNACJA EKONOMICZNA

Od pocztku XVII w. sytuacja ekonomiczna Woch ulegaa ustawicznemu pogarszaniu, by osign sw�j punkt krytyczny na przeomie XVII i XVIII w. Zoyo si na to kilka przyczyn. Jakkolwiek Wochy osuway si coraz bardziej na marginaln pozycj w ekonomice

294

europejskiej, dotkliwie odczuway wszelkie zaamania koniunktury i zjawiska recesji, jakie wystpoway w�wczas w wielu krajach europejskich, zwaszcza w wyniszczonych wojn trzydziestoletni Niemczech. Wzmogy si ujemne skutki hegemonii hiszpaskiej na P�wyspie Apeniskim. Pastwo, kt�re samo przechodzio okres trudnoci gospodarczych, oddziaywao negatywnie na sytuacje we Woszech, m. in. wskutek wybierania rujnujcych podatk�w w uzalenionych od siebie krajach i braku konsekwentnej polityki merkantylnej. Pozycja Hiszpanii uniemoliwiaa Wochom bezporedni udzia w wielkim handlu oceanicznym czy korzystanie z rynk�w kolonialnych. Bya przy tym Hiszpania za saba, by zabezpieczy eglug na Morzu r�dziemnym przed nawracajcymi falami korsarstwa. W tej sytuacji morski handel woski nie zdoa skutecznie rywalizowa z konkurencj angielsk, francusk czy zwaszcza holendersk. Dochodzio do tego, e nawet kupcy weneccy woleli korzysta z okrt�w z flag angielsk ni odpowiednio uzbraja wasne. Wreszcie przewr�t cen poza spekulacjami nie doprowadzi do wytworzenia si we Woszech warstwy dynamicznych kapitalist�w. Finansici woscy woleli lokowa swe kapitay w ziemi ni ryzykowa odwane przedsiwzicia handlowe czy przemysowe. Przemys woski, oparty na skromnych zasobach surowcowych, nastawiony by przede wszystkim na produkcj wyrob�w luksusowych, co ograniczao z g�ry zakres odbiorc�w. Tymczasem polityka merkantylna potg europejskich, zwaszcza Francji, wraz ze swym protekcjonizmem celnym nie tylko utrudnia dostp wyrob�w woskich, ale i doprowadzia do usuwania ich z rynk�w europejskich przez wasn produkcje. Odbywao si to nieraz kosztem Woch�w — tak np. Francja r�nymi sposobami wykradaa sekrety woskiej techniki produkcyjnej i posugiwaa si ciganymi z Woch (zwaszcza z Wenecji) specjalistami.

Na sytuacji Woch zaway r�wnie brak wsp�lnego pastwa, kt�re byoby zdolne do prowadzenia obejmujcej cay kraj jednolitej polityki gospodarczej. Przeciwnie — istnienie drobnych organizm�w pastwowych prowadzio do marnotrawienia istniejcego kapitau na cele konsumpcyjne, na potrzeby administracji i wyszukane wymagania wadc�w. Zapewne dziki temu wspaniale moga si jeszcze rozwija architektura i caa sztuka baroku. Wanie jednak przykad Rzymu wskazuje, e byo to ycie ponad stan, teatr pozor�w dawnej wietnoci i bogactwa, kt�ry prowadzi tylko do pogbienia si przedzia�w midzy bogatymi warstwami uprzywilejowanymi a yjcym na skraju ndzy ludem.

Kilka liczb niech posuy do udokumentowania tej sytuacji. Gdy w pocztkach XVII w. w Wenecji produkowano 29 tys. postaw�w sukna, pod koniec wieku wielko ta spada do 2 tys. We Florencji liczby te wynosz 20 i 5 tys. W Mediolanie w tym samym okresie z ok. 70 zakad�w zwizanych z produkcj sukna zostao 5. Podobna bya sytuacja z barchanem z Cremony, jedwabiem z Kalabrii czy aunem z Tolfa, wyrugowanym z rynk�w europejskich. O moliwociach morskiego handlu woskiego najlepiej wiadczy fakt, e gdy w kocu XVII w. w og�lnym tonau floty europejskiej flota angielska miaa

295

26%, a holenderska 17%, flota wszystkich pastw woskich nie przekraczaa 8%. Obroty port�w woskich ulegy zmniejszeniu. Jedynym wyjtkiem stao si Livorno.

Zmniejszaa si take produkcja rolna. Nie bez znaczenia by pod tym wzgldem ukad cen na zboe, kt�ry od 1620 do 1740 r. wykazywa tendencje znikowe, gdy korzystniej ksztatoway si ceny na miso, sery, wen. Przyspieszyo to zamian teren�w uprawnych na obszary pasterskie i wyludnianie si caych okolic, zwaszcza w poudniowych i rodkowych Woszech. W miar jak pogbia si proces refeudalizacji i lokowania kapitau w ziemi, pogarszao si pooenie chop�w. Waciciele d�br pozbawiali ich praw do korzystania ze wsp�lnot gminnych, pastwisk czy las�w, usuwali z zajmowanych gospodarstw.

Nieco odmienna sytuacja panowaa w p�nocnych Woszech i na Nizinie Padaskiej, gdzie utrzymywa si stosunkowo wysoki poziom kultury rolnej. W Lombardii czy na weneckiej terraferma prowadzono dugoterminowe inwestycje, kt�re przyczyniay si do zwikszenia plon�w i dochodowoci, wprowadzano nowe kultury (jak konopi w Emilii). W rezultacie w p�nocnych Woszech powstaway przesanki dla rewolucji rolnej, jaka miaa nastpi w drugiej poowie XVIII w. Pogbiao to wszake r�nice w sytuacji ekonomicznej poszczeg�lnych czci Woch, zwaszcza midzy p�noc' a poudniem.

Pogorszenie si sytuacji ekonomicznej Woch nie pozostao bez wpywu na stosunki demograficzne. Wiek XVII by stuleciem stagnacji i pod tym wzgldem. Zaludnienie caych Woch nie ulego wikszym zmianom. Przyrost ograniczay okresy wzmoonej miertelnoci, spowodowanej nawrotami wielkich zaraz, kt�re w latach 1630— 1631 objy p�nocne i rodkowe Wochy, a w 1656—1657 poudniowe wraz z Sardyni i Liguri. czyy si z tym okresy godu, jak na Sardynii w 1680 r., a take potne trzsienia ziemi; np. w 1693 r. pocigno ono za sob olbrzymie zniszczenia na Sycylii.

Skutkiem stagnacji czy recesji ekonomicznej Woch bya rosnca pauperyzacja ludnoci. Jak pisa G. Procacci: „ebractwo, w�czgostwo, prostytucja byy masowym zjawiskiem woskiego XVII wieku". Skaday si na nie liczne grupy ludnoci wiejskiej, wyrugowanej z uytkowanych przez siebie gospodarstw, a take pozbawiony moliwoci najmu wobec kurczenia si produkcji przemysowej i rzemielniczej plebs miejski. Dla wielu jedynym ratunkiem byo zdobycie dla siebie jako „klienta" oparcia u jakiego monego protektora czy potnej korporacji. Jednym takie moliwoci otwieraa kariera kocielna, innym po prostu suba, choby w postaci znanego z commedia dli'ar te lokaja, bardziej zdeterminowanym funkcja bravo. Mnoenie si tej ludnoci i tego rodzaju sytuacji najlepiej wiadczyo o upadku gospodarczym Woch. Trudno byo nie wiza tego krytycznego stanu z obcym panowaniem w Italii, jakkolwiek byo to zjawisko znacznie gbsze, wynikajce z og�lnego kryzysu ekonomiki r�dziemnomorskiej i nier�wnomiernoci rozwoju gospodarki europejskiej.

296

KONIEC HEGEMONII HISZPASKIEJ

Ziemie woskie staway si pod koniec XVII w. coraz czciej obiektem agresywnych wystpie Ludwika XIV, kt�ry zamierza w ten spos�b podway hegemoni hiszpask na P�wyspie Apeniskim. W 1681 r. w rce francuskie przeszo Casale, odstpione Ludwikowi XIV przez ks. Mantui w zamian za wysokie odszkodowanie pienine. W ten spos�b kr�l francuski zdoby siln baz wypadow z drugiej strony Alp, zarazem twierdz, kt�ra uatwiaa mu kontrol nad Sabaudi. Wkr�tce potem doszo do zatargu z Genu. Ludwik XIV domaga si oficjalnego przeproszenia za nieusuchanie jego da zaprzestania budowy okrt�w dla Hiszpanii i nieudzielania pomocy bejowi Algieru. Skoczyo si na brutalnym zbombardowaniu Genui przez flot francusk, kt�ra w maju 1684 r. wystrzelia 6 tys. pocisk�w na miasto. Doa uda si do Wersalu, by osobicie przeprasza Ludwika XIV. Kr�l wspaniaomylnie odbudowa zniszczone kocioy. Genua jednak musiaa zapaci za wszelkie szkody, jakie przy okazji ponieli Francuzi.

Do ostrego konfliktu doszo te midzy Ludwikiem XIV a Rzymem. Kr�lowi chodzio o zapewnienie sobie uprzywilejowanego stanowiska wobec Kocioa francuskiego. Bezporedni przyczyn zatarg�w byy wszake wyg�rowane uprawnienia ambasadora francuskiego w Rzymie, dotyczce zakresu jego jurysdykcji, naduywania prawa azylu, uwolnienia

Bombardowanie Genui w 1684 r.

297

od ca towar�w wwoonych przez dyplomat�w. Pierwszy otwarty konflikt z tym zwizany nastpi ju w 1662 r. za Aleksandra VII, nastpny, o wiele ostrzejszy, za Innocentego XI. Doszo do tego, e papie zabroni w 1687 r. ambasadorowi wykonywania jurysdykcji na uzurpowanym obszarze miasta, a gdy ten posuy si sprowadzonym oddziaem francuskim, rzuci na ekskomunik. Ludwik XIV odpowiedzia zajciem Awinionu, odwoaniem si do soboru, aresztowaniem nuncjusza i koncentracj wojska, kt�re miao by uyte przeciwko Pastwu Kocielnemu. Dopiero za Aleksandra VIII ustao napicie, Francuzi wyrzekli si pretensji do prawa azylu i zwr�cili okupowane terytoria.

Najsilniejsze wpywy zdoby sobie Ludwik XIV w Ksistwie Sabaudii, zwaszcza gdy za maoletnoci Wiktora Amadeusza II regencj sprawowaa jego matka Maria Joanna Baptysta z domu Savoia-Nemours. Po objciu wadzy przez Wiktora Amadeusza zgodnie z nietolerancyjn polityk Ludwika XIV zosta on zmuszony do podjcia akt�w represyjnych przeciwko zamieszkujcym doliny alpejskie waldensom. Jakkolwiek w Piemoncie doszo ju w 1655 r. do krwawej rozprawy z waldensami, powstrzymanej dziki interwencji potg protestanckich, Wiktor Amadeusz — nie bez oporu — zacz przy pomocy wojska francuskiego dziaania przeciwko dzielnie bronicym si g�ralom. Akty gwatu i eksportacja waldens�w do Szwajcarii nie day trwaych rezultat�w. Wkr�tce waldensi uzyskali amnesti i mogli pozosta nadal w Piemoncie.

Amnestia ta bya wynikiem zmiany frontu przez Wiktora Amadeusza. Podczas wojny Francji z Lig Augsbursk Ludwik XIV obiecywa Wiktorowi Amadeuszowi Lombardi, domaga si jednak wpuszczenia wojsk francuskich do twierdz piemonckich, cznie z Turynem, wobec udzielenia poparcia walczcym z Francuzami waldensom. Ksi Sa-baudzki odm�wi zgody, po czym przeszed na stron Ligi w 1690 r. Dziaania wojenne wykazay wyszo ora francuskiego. Dow�dca francuski Catinat odni�s zwycistwa pod Staffarda (1690) ipod Marsaglia (1693), chocia Piemontczyk�w wspieray posiki cesarskie pod znakomitym wodzem ks. Eugeniuszem Sabaudzkim, wnukiem Tomasza. Francuzom nie powiodo si jednak na trwae opanowa Piemontu i Wiktor Amadeusz wda si w tajne rokowania z Francj, kt�re przyniosy mu korzystny separatystyczny pok�j w Pinerolo w 16% r. Wiktor Amadeusz otrzyma od Francji Pinerolo, zarazem za Ludwik XIV zgodzi si zwr�ci ksiciu Mantui Casale. Ustao w ten spos�b bezporednie zagroenie Ksistwa Sabaudii; wkr�tce potem zawarte te zostao porozumienie zawieszajce wszelkie dziaania wojenne na terenie Woch, jakkolwiek ostateczny pok�j w Ryswick zawarty zosta dopiero w 1697 r.

Sukces Wiktora Amadeusza wskazywa, e w sprzyjajcych warunkach rywalizacji midzy mocarstwami nawet niewielkie pastwo woskie moe prowadzi skutecznie samodzieln polityk. Nie byy to jednak jeszcze czasy, kiedy Wosi mogliby sami decydowa o swym losie. Wymownym tego dowodem byy przetargi zwizane z nastpstwem tronu po bezpotomnym kr�lu hiszpaskim Karolu II. W toczonych

298

miedzy Habsburgami a Burbonami rokowaniach najpierw przewidywano podzia hiszpaskich posiadoci we Woszech midzy Francje i Austri, a p�niej przekazanie ich francuskiemu delfinowi, skoro jeden z Habsburg�w miaby uzyska tron madrycki. Pretensjami do sukcesji hiszpaskiej, jakie roci take Wiktor Amadeusz, nikt si nie przejmowa. W ostatnim momencie Karol II dla ratowania caoci swego pastwa postanowi przekaza nastpstwo tronu madryckiego wnukowi Ludwika XIV, Filipowi ks. d'Anjou. Po rychej mierci Karola II kr�l Francji, mimo poprzednich ukad�w rozbiorowych, przyj t decyzje. Ksi d'Anjou, jako kr�l Filip V, obj wadz nad caoci posiadoci hiszpaskich, a wic r�wnie nad terenami woskimi. Wobec saboci militarnej Hiszpanii dla zabezpieczenia pozycji wnuka Ludwika XIV wprowadzi wojska francuskie na najbardziej zagroone obszary, m. in. do Mediolanu. Wywoao to natychmiastow odpowied cesarza Leopolda I, kt�ry tron hiszpaski przeznacza dla swego syna Karola Habsburga. Ksi Eugeniusz Sabaudzki zaskoczy Catinata w Lombardii i wzi go do niewoli, rozbijajc jego armi. Wkr�tce doszo do zawarcia sojuszu midzy cesarzem a pastwami morskimi, tj. Angli i Holandi, i rozpocza si wojna sukcesyjna hiszpaska. W wojnie tej po stronie francuskiej stan z wadc�w woskich Wiktor Amadeusz i ksi Mantui. Pocztkowo Francuzi odnosili sukcesy i w 1702 r. gen. Vend�me w obecnoci Filipa V pokona Austriak�w pod Luzzar. Tymczasem Wiktor Amadeusz, kt�remu Ludwik XIV nie chcia przekaza Lombardii, wszed w porozumienie z Wiedniem. Obiecywano mu stamtd Monferrato, cz Lombardii, a nawet nabytki kosztem Francji. Gdy wobec dwulicowej polityki ksicia gen. Vend�me rozbroi posikujce go oddziay piemonckie, Wiktor Amadeusz otwarcie przeszed na stron przeciwn i w 1703 r. wypowiedzia wojn Francji. Na razie przewaali Francuzi, zajli w 1704 r. Sabaudi, w nastpnym roku Vend�me pokona ks. Eugeniusza, opanowa wikszo Piemontu i w 1706 r. wojska francuskie zaczy oblenie Turynu. Wobec jednak niepowodze francuskich na innych frontach Vend�me zosta odwoany, Turyn za zdoa doczeka si odsieczy. 7 wrzenia 1706 r. w bitwie pod Turynem Austriacy i Piemontczycy pod ks. Eugeniuszem Sabaudzkim odnieli cakowite zwycistwo nad Francuzami, kt�rzy w nastpnym roku musieli wycofa si z p�nocnych Woch. Wiktor Amadeusz zaj Casale i inne obiecane mu obszary, a cesarz J�zef I przej zwierzchnictwo nad Mediolanem i Ksistwem Mantui, kt�rego wadca wanie zmar, nie pozostawiajc nastpcy. Lombardia dostaa si wic w rce Habsburga z linii austriackiej.

W tyme 1707 r. wojska cesarskie, amic neutralno Pastwa Kocielnego, przeszy do Neapolu, gdzie 7 lipca doszo do wybuchu powstania przeciwko Hiszpanom. Powstaniem kierowaa miejscowa arystokracja,, nie bez nadziei na wywalczenie sobie niezalenoci. Faktycznie uatwio ono opanowanie kraju przez Austriak�w. Jednoczenie Anglicy wyldowali na Sardynii, a wkr�tce potem w Stato dei Presidi. By to koniec panowania hiszpaskiego we Woszech. Wprawdzie przeciwko cesarzowi wystpi papie Klemens XI, kt�ry poprzednio

299

uzna prawa Filipa V, w wyniku jednak kr�tkiej wojny, w kt�rej cesarza popar Piemont i Modena, papie musia przyj narzucone mu przez cesarza warunki pokoju w Rzymie w 1709 r. Habsburgowie odrzucili te wszelkie pretensje do korony neapolitaskiej, wysuwane m. in. przez Augusta II Wettyna.

Gdy we Woszech dziaania wojenne skoczyy si sukcesem austriackim, w Hiszpanii ugruntowa sw�j tron Filip V. Wobec mierci J�zefa I i obawy, by nowy cesarz Karol VI nie zjednoczy w swym rku wadzy nad cesarstwem i Hiszpani, pastwa morskie wynegocjoway kompromisowy pok�j. FiHp V pozostawa kr�lem hiszpaskim, natomiast Karol VI otrzyma hiszpaskie posiadoci niderlandzkie oraz we Woszech Lombardi (z Mantu), Neapol, Stato dei Presidi i Sardyni. Powane zdobycze wyni�s z tej wojny Wiktor Amadeusz II. Przyznano mu Kr�lestwo Sycylii, cao Monferrato, Alessandri, Valenz, Lomelin i Valsezj oraz od Francji doliny Fenestrelle i Oulx w zamian za Barcelonette. Postanowienia te zostay utwierdzone pokojem z 1713 r. w Utrechcie, kt�ry obj m. in. Wiktora Amadeusza, oraz cesarzem w Rastadt w 1714 r. Dla Woch koczya si wyjtkowo trudna epoka ich dziej�w.

XI. WOCHY

W DOBIE OWIECENIA

INGERENCJE OBCE

I ZMIANY W UKADZIE SI

traktat utrechcki rozwiza tylko jeden zasadniczy problem w yciu politycznym P�wyspu Apeniskiego: zakoczy definitywnie okres hegemonii hiszpaskiej. Wprowadzone w�wczas zmiany okazay si nietrwae. Do koca lat czterdziestych nastpoway w wyniku dziaa wojennych i dyplomatycznych, a take wskutek wygasania starych dynastii, liczne przesunicia na tronach woskich, kt�re znacznie zmieniy pierwotny ukad si. Pocztkowo bowiem wydawao si, e hegemonia Wiednia zastpi hegemoni Madrytu. Jeeli w trakcie pierwszych sukces�w austriackich odyy dawne tradycje gibeliskie i w cesarzu dopatrywano si wyzwoliciela spod jarzma Hiszpan�w, wspieranych przez Francuz�w, to ju wkr�tce postawy te ulegy zasadniczej zmianie i wr�d wadc�w i polityk�w woskich wystpiy kolejne denia do pozbycia si gronych dla niezalenoci pastw woskich Austriak�w. Walka o niedopuszczenie do dominacji Wiednia wypenia waciwie nastpne p�wiecze dziej�w P�wyspu Apeniskiego. Byo to niemoliwe bez uzyskania pomocy z zewntrz, szukano jej wic we Francji, a take w Hiszpanii.

Pierwsze kroki w tym kierunku uczynia Hiszpania, cilej biorc dw�r madrycki. Wpywowa druga ona Filipa V, Elbieta Farnese, pragna zabezpieczy dla swych syn�w, odsunitych od tronu hiszpaskiego na rzecz potomstwa z pierwszej ony, nastpstwo tronu w ksistwie Parmy i w Toskanii. W obu tych ksistwach dawne dynastie bliskie byy wymarcia, Elbieta Farnese za uwaaa si za najblisz spadkobierczyni. Tymczasem cesarz traktowa te ksistwa jako swe lenna i zastrzega sobie prawo do decydowania o ich losach. Istniejce napicia wykorzysta pierwszy minister hiszpaski, Giulio Alberoni, Woch z Piacenzy, duchowny, wkr�tce powoany na kardynaa przez sprzyjajcego jego planom papiea Klemensa XI. Zasadniczym celem Alberoniego byo usunicie Habsburg�w z P�wyspu Apeniskiego. Cz historyk�w skonna jest uzna, e zmierza on do zjednoczenia Woch pod berem Burbona. Jeeli nawet jego plany nie byy tak dalekosine, zdoa on rozbudzi silne nastroje antyhabsburskie i denia do uniezalenienia Woch od obcych wpyw�w. Alberoni stara si wykorzysta zaangaowanie Austrii w wojnie z Turcj, wobec prowokacyjnego aresztowania ambasadora hiszpaskiego przez gubernatora Mediolanu rozbudowa flot i w 1717 r. zaj Sardyni, a w 1718 r.

301

pr�bowa opanowa Sycyli. Wtedy jednak w obronie traktatu utrechc-kiego powsta sojusz Anglii, Francji, Holandii i Austrii, flota angielska rozbia Hiszpan�w koo przyldka Pesaro na Sycylii, Francuzi za wkroczyli na P�wysep Pirenejski. Filip V ugi si wobec tej przewagi, usun Alberoniego i zawar w 1720 r. pok�j w Hadze. Hiszpania wyrzeka si w nim ostatecznie de do rewindykacji jakichkolwiek terytori�w we Woszech, natomiast syn Filipa V i Elbiety, Don Carlos, zosta wyznaczony na ewentualnego sukcesora na tronie w Parmie i Florencji pod warunkiem wyrzeczenia si praw do korony hiszpaskiej. Zarazem pod panowanie habsburskie przesza Sycylia, wymieniona na Sardyni przez Wiktora Amadeusza II, kt�ry odtd zacz uywa tytuu kr�la sardyskiego.

Przyszo Parmy i Toskanii staa si przedmiotem r�nych dalszych ukad�w dyplomatycznych. Gdy w 1731 r. umar ks. Antoni, ostatni Farnese, papie Klemens XII usiowa zaj Parme i Piacenz jako lenno papieskie. Wtedy swe oddziay wprowadzi do ksistwa Karol VI pod pretekstem udzielenia pomocy Don Carlosowi. Przy porednictwie angielskim doszo wszake do ukadu w Londynie, na kt�rego podstawie zar�wno do Parmy i Piacenzy, jak i do Toskanii wprowadzone zostay oddziay hiszpaskie. Daremnie protestowa ostatni wielki ksi Toskanii Gian Gastone przeciwko tej decyzji: Woch�w w tych sprawach nie pytano o zdanie. Istotny sukces uzyskali Anglicy, kt�rzy wpywom habsburskim na P�wyspie Apeniskim zdoali przeciwstawi Burbon�w.

W 1733 r. rozpocza si wojna o tron polski. Francja wykorzystaa interwencj Rosji i Austrii w Rzeczypospolitej do podjcia dziaa wojennych nad Renem i we Woszech. Po stronie francuskiej wystpia „w obronie praw Stanisawa Leszczyskiego" Hiszpania oraz Kr�lestwo Sardynii. Nowy kr�l sardyski, Karol Emanuel III, mia obiecan Lombardi, dw�r madrycki natomiast oczekiwa zdobycia dla Don Carlosa Kr�lestwa Neapolu, a dla jego brata, Don Filippa, Parmy i Toskanii. Sojusznicy osignli we Woszech wiele sukces�w. Wojska francusko-sardyskie zajy Mediolan i rozbiy Austriak�w pod Parm i Guastall (1734). W tyme czasie oddziay hiszpaskie z Toskanii przemaszeroway przez Pastwo Kocielne i zdobyy Neapol. Wkr�tce w rku Don Carlosa znalazo si Kr�lestwo Neapolu i Sycylia. Niepowodzenia we Woszech i nad Renem zmusiy Karola VI do szukania pokoju z Francj. Kierownik polityki francuskiej, kardyna Fleury, skorzysta z tej oferty i bez porozumienia z sojusznikami podpisa w 1735 r. preliminaria pokojowe w Wiedniu, kt�re mimo protest�w Madrytu i Turynu stay si podstaw zawartego w 1738 r. pokoju wiedeskiego. Wynikiem jego by podzia Woch na strefy uzalenione od Burbon�w i od Habsburg�w. Don Carlos otrzymywa wic Kr�lestwa Neapolu i Sycylii wraz ze Stato dei Presidi, z tym zastrzeeniem, e nie moe czy tronu neapolitaskiego z madryckim. Natomiast cesarz otrzyma Parm i Piacenz, a jego zi, Franciszek Stefan, ksi lotaryski, zamiast przekazanej Stanisawowi Leszczyskiemu Lotaryngii Toskani, gdzie w 1737 r. zmar ostatni z Medyceuszy. Karol Emanuel III musia zadowoli si skrawkami Lombardii: Novar,

302

Torton i obszarem Langhe. Poudnie Woch znalazo si pod wadz Burbon�w, gdy na p�nocy wyranie umocnili swe pozycje Habsburgowie.

Dalsze zmiany na terenie Woch pocigna za sob wojna sukcesyjna austriacka. Spowodowana bya ona kryzysem dynastycznym w Wiedniu, gdy po Karolu VI wadze obja jego c�rka Maria Teresa. Cesarz ju poprzednio doprowadzi do powszechnego uznania tzw. sankcji pragmatycznej, ustalajcej niepodzielno kraj�w znajdujcych si pod berem habsburskim i ustalajcej zasady dziedziczenia w razie braku mskiego potomka. Sankcja pragmatyczna nie zapobiega wszake wybuchowi wojny, w kt�rej r�ni pretendenci usiowali opanowa rozmaite posiadoci habsburskie. Poza Rzesz obja ona r�wnie Wochy, w kt�rych przeciwko Marii Teresie walczyy wojska francuskie, hiszpaskie i neapolitaskie. Burboni zamierzali tym razem zdoby Lombardi dla Don Filippa. Karol Emanuel III, kt�ry pocztkowo zwiza si z koalicj przeciwko Marii Teresie, obawiajc si nadmiernego wzmocnienia Burbon�w zawar ostatecznie sojusz z Austri w Wormacji w 1743 r. i wystpi po jej stronie. Dziaania wojenne zaczli Austriacy od ponownego pogwacenia neutralnoci Pastwa Kocielnego i ataku w 1744 r. na Neapol. Karol VII rozbi ich jednak pod Velletri. Natomiast armia francusko-hiszpaska uderzya na Piemont, rozbia wojska sardyskie i austriackie w Bassignana nad Tanaro, opanowaa znaczn cz Piemontu, Parm i Moden. W grudniu

1745 r. Don Filippo odby triumfalny wjazd do Mediolanu. Wnet jednak zmieni si obraz nieudolnie z obu stron prowadzonych dziaa — Austriacy i Sardyczycy znaleli si w kontrofensywie, pokonali przeciwnik�w pod Piacenz (1746), odebrali Mediolan i Piemont. Koszty wojny miaa zapaci Genua za to tylko, e zwizana bya sojuszem z Hiszpani. Sama Genua miaa by poddana kontroli austriackiej, za kr�l Karol Emanuel III otrzyma nalec do niej marchi Finale. Wojska austriackie przy poparciu floty angielskiej opanoway 6 wrzenia 1746 r. miasto. Austriacy narzucili na Genu ogromne kontrybucje i szykanowali jej mieszkac�w. W kocu prowokacje onierzy Marii Teresy doprowadziy do wybuchu powstania zdesperowanej ludnoci. Wybuch mia charakter przypadkowy. 5 grudnia

1746 r. zapocztkowa go podobno rzuceniem kamienia w Austriak�w chopiec, nazywany Balilla: zaczy si tworzy grupy manifestant�w, z udziaem kobiet i dzieci, kt�re atakoway budynki rzdowe i rozproszone oddziay austriackie. Nastpnego dnia wyonio si dow�dztwo powstacze i po dalszych walkach 10 grudnia Austriacy zostali usunici z miasta. Powstacy stworzyli wkr�tce regularne oddziay wojskowe, pocignli do odpowiedzialnoci kolaborant�w; 17 grudnia powszechne zgromadzenie ludowe obradujce „na wz�r polski" pod otwartym niebem na jednym z plac�w miejskich wybrao nowe wadze Rzeczypospolitej. Mimo trudnej sytuacji Genua zdoaa przetrwa dugotrwae oblenie przez armi austriack i sardysk. Niszczenie kraju wzmogo tylko op�r chop�w, kt�rzy prowadzili walk partyzanck z najedcami. Genueczycy twardo bronili swej niezalenoci. Jakkolwiek podjta

303

w 1747 r. ofensywa francuska na Piemont zaamaa si wskutek strat doznanych od Sardyczyk�w w bitwie na wzg�rzu Assietta, Genua otrzymaa pomoc i doczekaa chwili, gdy Austriacy musieli si wycofa. Powstanie genueskie w toczonych na obszarze Woch w tym okresie wojnach byo rzadkim wypadkiem zwyciskiego wystpienia ludowego. Okazao si, e s granice, kt�rych nie moe przekroczy wadza absolutnego monarchy, i e lud woski stanowi upion si, zdoln do heroizmu w obronie wolnoci.

Tymczasem doszo do zawarcia pokoju w Akwizgranie w 1748 r. Don Filippo uzyska ksistwo Parmy, Piacenzy i Guastalli, Karol Emanuel III przesun wschodni granic swego pastwa po rzek Ticino, opanowujc obszary Vighery, Vigevano i g�rnej Novary. Ksi Modeny powr�ci do swego pastwa, przejciowo okupowanego przez Austriak�w, Genua za zdoaa bez strat terytorialnych zapewni sobie niezaleno.

Traktat akwizgraski zakoczy p�wiecze walk i zmian we Woszech. Wyniki ich byy korzystne dla Woch�w. Bezporednie obce panowanie zostao ograniczone do teren�w ksistw Mediolanu i Mantui. Wprawdzie poza Piemontem i Moden w adnej z monarchii nie przetrwaa dynastia, kt�ra bya u progu stulecia, powoani jednak na tron w Neapolu, Parmie i Florencji wadcy obcego pochodzenia rycho powizali si z krajami przez siebie rzdzonymi. W przeciwiestwie do poprzednik�w byli przy tym bardziej wyczuleni na problemy og�lnoeuropejskie, mniej prowincjonalni w tym sensie, w jakim Wochy stay si prowincj Europy w cigu XVII w. Nie bez znaczenia dla przyszoci Woch by take wzrost terytorialny Piemontu i rozw�j jego armii. Jako Kr�lestwo Sardyskie, znalaz si w rzdzie drugorzdnych wprawdzie, ale odgrywajcych samodzieln rol polityczn kraj�w. Chocia znacznie zmniejszya si pozycja Pastwa Kocielnego, a take republik woskich, wpywy obce na P�wyspie Apeniskim wyranie skurczyy si w stosunku do okresu hegemonii hiszpaskiej, a rywalizacja midzy wielkimi potgami uatwiaa podejmowanie decyzji, kt�rych r�dem nie byby dyktat zewntrzny, ale dobrze rozumiane potrzeby wasne. Uatwiao to zreszt odwr�cenie przymierzy i zblienie Francji i Austrii, g�wnych protagonist�w na terenie woskim. Powstaway w ten spos�b przesanki do prowadzenia polityki og�lnowoskiej i do odradzania si osabionego w cigu stuleci przez partykularyzm poczucia jednoci. Potnym bodcem w tym kierunku stao si te oddziaywanie ideologii Owiecenia.

PRZEOM UMYSOWY

Zaamanie si hegemonii hiszpaskiej we Woszech podwayo utrwalony przez Rzym i Madryt system wartoci. Wobec zmieniajcych si ukad�w politycznych, obejmowania tron�w przez nowe dynastie atwiej byo podejmowa krytyk zar�wno przeszoci, jak i teraniejszoci. Chocia wic w XVIII w. nadal mona byo miao mylenia odpokutowa wieloletnim wizieniem, intelektualici z wiksz odwag

304

poddawali analizie istniejce stosunki i przedstawiali programy niezbdnych reform. Susznie bowiem odczuli, e nadchodzia ich wielka godzina.

Nie bez znaczenia byy i wzory obce. Kultura woska, kt�ra przez blisko cztery wieki nadawaa ton kulturze europejskiej, znalaza si teraz pod silnym wpywem zewntrznym. Wyjtkowo gboko oddziayway osignicia francuskie i angielskie. Ze szczeg�lnym oddwikiem, podobnie jak w wielu innych krajach Europy, spotykaa si zwaszcza nowa myl filozoficzna i spoeczna, ideologia Owiecenia. U podoa jej tkwio przekonanie, e podobnie jak natur, tak r�wnie mona pozna prawa rzdzce yciem spoecznym czowieka. Prawa takie miay sta si podstaw nowej organizacji spoeczestwa i pastwa, kt�ra zapewniaby szczcie jak najwikszej liczbie ludzi. Bez wzgldu na to, czy pogldy takie wyraay stanowisko dnej udziau we wadzy buruazji, czy zniechconej do absolutnej monarchii arystokracji, staway si potnym bodcem do podejmowania reform, kt�re by tak lepsz organizacj spoeczestwa przybliyy. Gdy coraz powszechniejsze byo przekonanie o niezbdnoci przemian, daleko pozostawao do jednoci cel�w i zwaszcza sposob�w ich osignicia. Caa Europa przeywaa paroksyzm tworzenia, sypay si projekty i pomysy, z kt�rych przez nastpne dwa wieki ludzko czerpaa pen garci. Wynika z tego wielowarstwowo Owiecenia, kt�re przecie w silniejszym stopniu ni Barok czyo jeli nie cae spoeczestwa, to przynajmniej intelektualist�w europejskich we wsp�lnym derjiu do wykrywania r�de istniejcych niesprawiedliwoci i w przygotowywaniu drogi, po kt�rej miaaby kroczy odrodzona ludzko.

W tej wsp�lnocie wane miejsce musieli zaj Wosi. Ich nawizywanie do najnowszych zdobyczy myli europejskiej nie oznaczao bynajmniej zerwania i odcicia od wasnej tradycji kulturalnej. Wanie w wielu osigniciach uwaanych za nowe Wosi mogli susznie dostrzega kontynuacj czy trawestacj wasnych dawniejszych propozycji. Dlatego te wpyw zewntrzny powodowa raczej odrodzenie bd oywienie si tych prd�w i kierunk�w, kt�re korzeniami tkwiy w dobie Odrodzenia, a kt�re zdaway si usycha w poprzednim okresie.

U podoa tw�rczoci, zwaszcza pimienniczej, Woch w XVIII w. tkwia wiadomo wasnego upadku i przekonanie o koniecznoci znalezienia rodk�w, kt�re by umoliwiy przezwycienie stagnacji. Tym tumaczy si due zainteresowanie, jakie zwaszcza pocztkowo budzia tw�rczo historiograficzna, r�de bowiem upadku i sposobu odrodzenia starano si odszuka we wasnej przeszoci. Z tymi badaniami powizana jest te tw�rczo uczonych i mylicieli woskich, kt�rych mona widzie u kolebki woskiego Owiecenia.

Wybitn postaci wczesnego Owiecenia by Ludovico Antonio Muratori (1672— 1750), ksidz, bibliotekarz i archiwista, wydawca wielu utwor�w dawnej literatury i r�de historycznych, a take oryginalnych dzie filozoficznych, historycznych i krytycznoliterackich. Muratori by przeciwnikiem pospiesznych uog�lnie, uznawa za niezbdne przede wszystkim dokadne ustalenia fakt�w. Tym bardziej nakania Woch�w

305

do poznania wasnej przeszoci, cznie z pogardzanym przez racjonalist�w redniowieczem. Rezultatem jego ogromnej pracy bya publikacja r�de kronikarskich, literackich i prawniczych w zbiorze Rerum italicarum scriptores. do dzisiaj wartociowym dla historyka. Na koszty druku oyo specjalne towarzystwo powoane w Mediolanie, Societa Pa-latina. Przygotowujc to wydawnictwo napisa kilkadziesit rozpraw, zamieszczonych w zbiorze Antiquitates italicae medii aevi, w kt�rych przedstawi r�ne strony woskiego redniowiecza. Wreszcie podsumowaniem wiedzy Muratoriego stay si Roczniki woskie (Annali d'Italia), opublikowane w latach 1744—1749, w kt�rych da przejrzysty zarys dziej�w Woch po poow XVIII w. Wsp�czenie z Muratorim dziaa w Wenecji Scipione Maffei, archeolog i historyk, zarazem za utalentowany publicysta. By on przede wszystkim obroc dawnych tradycji woskich i katolicyzmu.

Tw�rczo Muratoriego wiadczya o wysokim poziomie erudycji uczonych woskich. Natomiast polemiki Owiecenia uprzedzaa tw�rczo Pietro Giannone. Jego gibeliskie stanowisko znalazo odbicie w Historii politycznej Kr�lestwa Neapolu (Dell' istoria civile del Regno di Napoli, 1723), w kt�rej poruszy problem stosunku wadzy kocielnej do wieckiej, kwestionujc pretensje Kocioa w tym zakresie. Dzieo odbio si gonym echem w caej literaturze XVIII w., zostao wszake potpione przez papiea. cigany przez inkwizycj, Giannone daremnie szuka azylu w r�nych pastwach woskich. W kocu zosta aresztowany w Piemoncie, gdzie go wiziono przez ostatnie 12 lat ycia. Nawet w tym okresie Giannone nie zmieni swego stanowiska i w napisanym w wizieniu dziele Tr�jkr�lestwo (Triregno) krytykowa kr�lestwo „papieskie". Ideaem jego byo pierwotne, „ziemskie" kr�lestwo, w czym mona dostrzec akcenty prekursorskie w stosunku do pogld�w J. J. Rousseau.

Ponad innych wsp�czesnych wybija si wszake niezwyka umyso-wo Giambattisty Vico (1668 — 1744). Pogldy jego odbiegay od rozwiza typowych dla epoki i zostay akceptowane i zrozumiane dopiero w dobie romantyzmu. Vico ustosunkowa si bowiem krytycznie do racjonalizmu kartezjaskiego. Niemniej czyo go z ideologi Owiecenia przekonanie o istnieniu prawidowoci rzdzcych dziejami czowieka i o poznawalnoci praw rozwoju cywilizacji. Wanie historyk by powoany do ich wykrycia i wykazania. Vico nawizywa przy tym zar�wno do osigni wsp�czesnej mu wiedzy i filozofii, jak i do tradycji woskich przeciwnik�w arystotelizmu i do Machiavellego. ycie tego wielkiego uczonego przebiegao w trudnych warunkach. Uzyska on ndznie dotowan katedr retoryki na uniwersytecie neapoli-taskim i wi�d ywot filozofa, ze stoicyzmem przyjmujcego wszelkie niepowodzenia. W kadym razie taki obraz zostawi w swej autobiografii ywot wiosny, w kt�rej ukaza przede wszystkim rozw�j swego umysu. Jego wielkim dzieem byy Zasady nowej nauki o wsp�lnej naturze narod�w (Principi di scienza nuova d'intorno alla comune natura delie nazioni), wydane kosztem osobistych wyrzecze w 1725 r., p�niej przerabiane i opublikowane w 1730 i 1744 r.

306

Punktem wyjciowym dla Vico by problem pocztk�w prawa. Rozwizanie miaa mu da wiedza historyczna i filologiczna. Vico uwaa, e prawa historii dadz si wyprowadzi z og�lnych praw dotyczcych rozwoju umysu ludzkiego. Dostrzega w nim trzy stadia: dziaania instynktownego, dziaania opartego na wyobrani i dziaania racjonalnego, opartego na rozumie. Podobne przemiany przechodzi kady czowiek, od dziecka przez modzieca do czowieka dojrzaego, a take caa ludzko. Jej rozw�j dzieli Vico na trzy fazy: bosk, bohatersk i ludzk. W pierwszej decydoway prawa boskie, w drugiej prawo siy, w trzeciej rozum. Podobnie ksztatowa si system wadzy — od teokratycznej, kt�ra nie potrzebowaa dla siebie uzasadnienia, poprzez arystokratyczn, kt�ra opieraa si na uroczystych formuach prawnych, po ludzk, tj. monarchiczn czy republikask, kt�rej podstaw stanowio zaufanie ludzi dowiadczonych. Przeksztacanie si tych faz' byo -nieprzerwane, istniaa bowiem „wieczna gonitwa" — po rozpadzie najdoskonalszego ustroju wyania si zn�w pierwotny.

W przeciwiestwie do kartezjanizmu Vico wyczuwa postp historyczny, jakkolwiek obejmowa on w jego przekonaniu dzieje poszczeg�lnych cywilizacji, a nie caej ludzkoci. Znajdowa w nim wytumaczenie dla wojen, dla dominacji racji stanu, utrzymywania si sprzecznoci klasowych, zmiennoci los�w czowieka i jego twor�w. W tym te sensie Vico da pocztek historyzmowi i dialektycznej interpretacji rozwoju spoeczestw. Vico trafnie, cho raczej intuicyjnie, okrela rol czynnik�w ekonomicznych w yciu ludzkim, zwaszcza w rozwoju instytucji politycznych. Pokazywa te na przykadzie analizy dzie Homera (kt�rego istnienie odrzuca, uwaajc, e jego utwory byy produktem caego spoeczestwa na okrelonym stopniu rozwoju), jak mona posuy si dzieem literackim dla poznania obyczajowoci i kultury w danym okresie. Vico rozwin r�wnie wasn koncepcj estetyczn, opierajc si na jego zaoeniach historiozoficznych. By przy tym sam sugestywnym pisarzem, jakkolwiek nie ustrzeg si przed natokiem symboli, alegorii, obraz�w, co zacierao jasno wykadu. Byo to pisarstwo blisze epoce Baroku ni Owiecenia, co zawayo negatywnie na percepcji dziea. Woskie Owiecenie bowiem nie umiao nawiza do pogld�w Vico, wydoby te jego myli, kt�re byy zgodne z nadchodzc epok.

Oywienie intelektualne, jakie nastpuje w XVIII w. we Woszech, nie byo wszake wycznie rezultatem prekursorskiej dziaalnoci paru utalentowanych jednostek. Zmieniaa si caa atmosfera kulturalna, oywiy si dyskusje naukowe i literackie, powstao kilka orodk�w wyjtkowo ywo reagujcych na procesy zachodzce w kulturze europejskiej. Nowa ideologia obejmowaa dziki temu nie tylko wsk grup intelektualist�w, ale sigaa nieco szerzej, do salon�w arystokracji i mieszczastwa, jakkolwiek nie docieraa, jak si wydaje, do ludu. Przez drugi czas bya, podobnie jak humanizm, ideologi elitarn i dopiero rewolucja francuska przeniosa jej wskazania gbiej.

Niemniej by to przede wszystkim okres, kiedy duo czytano, i to nie tylko ksiek woskich, ale i francuskich. Jak w caej

307

Europie, tak i we Woszech modny by jzyk francuski. Dziki temu wielka literatura Owiecenia przenikaa stosunkowo szybko (jakkolwiek na granicach r�nych pastw woskich wiele ksiek ulegao konfiskacie). Zreszt szybko pojawiay si tumaczenia. Dwukrotnie ukazao si tumaczenie wielkiej encyklopedii Diderota i D'Alemberta, w dwa lata po pierwszym wydaniu czytelnik woski mia w ojczystym jzyku Now Heloiz Rousseau. W celu uniknicia kopot�w z cenzur wydawcy podawali faszywe miejsca druku. Wzrosy znacznie nakady ksiek woskich. Mnoyy si wic oficyny drukarskie i wydawnicze, a obroty na rynku ksigarskim przynosiy coraz wiksze dochody. Charakterystyczne dla tego okresu byy liczne wydawnictwa cige, czasopisma i periodyki. Pierwsze woskie czasopisma, w formie najpierw pisanych, a potem drukowanych awiz�w, powstay ju w XVI w. na potrzeby kupiectwa, zwaszcza weneckiego. W XVII w. ukazyway si systematycznie gazety z informacjami g�wnie politycznymi i gospodarczymi; pojawiay si te czasopisma uczone. Publikowano w nich utwory literackie, dziea krytyczne czy historyczne, a take upowszechniajce najnowsze zdobycze nauki zar�wno we Woszech, jak i w innych krajach. Tak wic w Rzymie ukazywa si w latach 1668 — 1679 „Dziennik Literacki", w Wenecji midzy 1696 a 1717 r. „Galeria Minerwy". Spor�d plejady innych, kt�re pojawiy si w XVIII w., na wyr�nienie zasuguje zwaszcza „Dziennik Literat�w Woskich", wydawany przez Apostolo Zeno: dziennik ten sta si wzorem dla tego rodzaju publikacji. Za przykadem angielskim ukazay si te pierwsze czasopisma moralne. Nie pomijajc strony erudycyjnej, zawieray one nawietlenia waniejszych problem�w nurtujcych cae spoeczestwo. Najznakomitszym tego rodzaju czasopismem bya wydawana w Mediolanie przez Pietro Verriego w latach 1764—1766 „Kawa" („Caffe"). Odgrywaa ona podobn rol jak „Monitor" w Polsce, kt�rego pierwsze roczniki zbiegy si z czasopismem mediolaskim. „Caffe" zajmowaa stanowisko reformatorskie i racjonalistyczne, krytykowaa tradycyjne pogldy, upominaa si o powstanie nowej literatury, odpowiadajcej bardziej potrzebom czasu. Z duchem arkadyjskim w literaturze walczya take wydawana przez Giuseppe Barettiego „R�zga Literacka" („Frusta letteraria"). Natomiast nurt moralistyczny reprezentoway najpeniej wydawane przez Kaspra Gozziego „Gazeta Wenecka" i „Obserwator Wenecki" (1761-1762). Gozzi krytykowa wsp�czesne mu spoeczestwo, chocia nie brako mu sceptycyzmu co do skutecznoci wszelkich odwoywa do zaoe moralnych. W rezultacie jego czasopismo daje wyjtkowo wszechstronny obraz spoeczestwa weneckiego XVIII w. Pokazyway si r�wnie liczne czasopisma powiecone rolnictwu, rzemiosu, problemom handlu, medycyny. Byy te specjalne czasopisma kobiece.

Z nowymi pogldami mona si byo take zetkn poprzez spotkania towarzyskie czy naukowe. Miejscem ich czsto bywa w�wczas kawiarnia, kt�ra staje si w XVIII w. r�wnie modna we Woszech, jak i we Francji. Powane dyskusje toczono te w salonach oraz na spotkaniach mnocych si towarzystw naukowych bd literackich,

308

zwanych szumnie akademiami. Nie w kadej z nich panoway r�wnie radykalne nastroje, jak w mediolaskiej Akademii Pici, w kt�rej rej wodzi wspomniany ju Verri czy Cesare Beccaria, ale jeeli w tyche latach szedziesitych byo w samym Mediolanie ok. 25 akademii, otwieray one szerokie moliwoci wymiany pogld�w. Wypeniay dziki temu luk, jaka powstaa wskutek skostnienia i rutyny na uniwersytetach, z kt�rych nieliczne tylko sprzyjay rozchodzeniu si nowej ideologii.

Specjalne miejsce naley si loom masoskim. Pierwsze z nich powstay ju w latach trzydziestych w Toskanii: w Livorno, nie bez wsp�udziau przybysz�w z Anglii, we Florencji z inicjatywy Lotaryczy-k�w. Mimo zakaz�w ze strony Kurii Rzymskiej (ju w 1738 r. Klemens XII potpi masoneri) loe masoskie nie tylko przetrway, ale wkr�tce zdobyy sobie zwolennik�w w caych Woszech i w drugiej poowie XVIII w. zyskay powany wpyw zar�wno na ycie kulturalne, jak i polityczne w wikszoci pastw woskich. Loe masoskie popieray humanitarne i liberalne tendencje Owiecenia, zajmoway stanowisko antyklerykalne, odwoyway si do racjonalizmu (chocia z czasem pojawiy si w nich i tendencje irracjonalne). Jakkolwiek przewaaa w nich arystokracja i buruazja, nie miay charakteru zamknitego i mogli si w nich spotyka przedstawiciele najrozmaitszych warstw (z klerem wcznie), a take r�nych narodowoci. Dziki temu loe masoskie przygotowyway grunt pod nowe, egalitarne spoeczestwo.

Wanym rodkiem oddziaywania sta si r�wnie teatr. W XVIII w. jest on rozrywk bardzo r�norodnej pod wzgldem pochodzenia publicznoci: Na jej potrzeby buduje si coraz wiksze teatry — wanie w�wczas powstaje synna La Scala w Mediolanie (1778) czy r�wnie zasuona Fenice w Wenecji (1790). Mniejszych teatr�w byy setki: w samej Wenecji mona byo naliczy wicej ni 10. Grywano w nich sztuki zar�wno dramaturg�w woskich, jak i obcych. Wielkim powodzeniem — obok opery — cieszya si zwaszcza komedia, pena satyrycznych aluzji do wsp�czesnych stosunk�w. Prawdziwym mistrzem komedii woskiej sta si Wenecjanin Carlo Goldoni (1707—1793). Wikszo ycia spdzi w rodzinnym miecie, na pewien czas przeni�s si tylko do Parya, zniechcony bezwzgldnymi metodami walki, jakie stosowali jego przeciwnicy. Goldoni by niezwykle podnym komediopisarzem — w czasie jednego sezonu teatralnego potrafi napisa 16 sztuk. Opierajc si na commedia dli'ar te Goldoni dokona jej istotnego przeobraenia, zachowujc fantastyk i szybko akcji, a nadajc ton pewnej powagi. W swych komediach odmalowa znakomicie rodowisko weneckie, zwaszcza kupieckie, nie bez tendencji moralizatorskich ukaza konserwatyzm starszych i nieopanowan ch uycia ze strony modszych. Do jego najcelniejszych utwor�w nale Gbury, Oberystka czy Wrzawa w Chioggi. Nikt we Woszech przed Goldonim nie mia tak znakomitego wyczucia potrzeb i moliwoci teatru.

Istotne znaczenie miao take podnoszenie si poziomu wyksztacenia we Woszech. Wprawdzie rozw�j szkolnictwa by uzaleniony od stanowiska wadz kocielnych i pastwowych i w jednych krajach (jak

309

w Lombardii czy Toskanii) przeprowadzono reformy szkolne, kt�re prowadziy do upowszechnienia nauczania i ograniczay wpywy Kocioa, w innych zmiany byy bardzo skromne. Niemniej wszdzie powanym wstrzsem bya kasata zakonu jezuit�w w 1773 r., kt�ra otwieraa moliwoci ingerencji wadz pastwowych w sprawy szkolnictwa redniego. Podni�s si take poziom przynajmniej niekt�rych uniwersytet�w. Pocztkowo najlepiej przedstawia si pod tym wzgldem uniwersytet w Neapolu, p�niej do najlepszych naleay uniwersytety w Pizie, Turynie i zwaszcza w Pawii, kt�ra pod koniec wieku staa si przodujcym orodkiem naukowym. Take rzymska Sapienza zostaa zreformowana przez Benedykta XIV, otrzymaa nowe katedry, m. in. chemii i fizyki, i nowe rodki techniczne. Dziaay wiec we Woszech uniwersytety na dobrym poziomie europejskim, kt�re jak dawniej ksztaciy take elit kraj�w katolickich. Nadal byo na nich sporo student�w z Polski.

R�wnie nauka woska jakby otrzsna si z trudnoci, jakie przeywaa w XVII w., i systematyczniej wsp�dziaaa w wielkim ruchu naukowym ogarniajcym Europ. Na uniwersytetach woskich dziaa chorwacki prekursor teorii wzgldnoci i tw�rca matematycznego modelu materii, jezuita Rudjer Josip Bokovi. Znakomite rezultaty osignli fizycy woscy Alessandro Volta (1745—1827) i Luigi Galvani (1737—1798). Pierwszy by wynalazc maszyny elektrostatycznej i kondensatora pytowego. Drugi udowodni istnienie zjawisk elektrycznych w tkance zwierzcej i swymi „prdami galwanicznymi" otworzy nowe moliwoci przed badaniami nad prdem elektrycznym. Natomiast wybitny fizyk i biolog z Pawii Lazzaro Spallanzani (1729—1799) obali teori samor�dztwa, odkry rol plemnik�w i przeprowadza sztuczne zapodnienia. Jego zasug byo take ustalenie istoty oddychania. Dziki tym badaniom Spallanzani pooy podstawy pod fizjologi zwierzt jako now dziedzin nauki. W 1776 r. zaoony zosta wreszcie we Woszech pierwszy piorunochron. Znakomity matematyk i astronom Joseph Louis Lagrange tylko modo spdzi w Turynie, zdobywajc saw w Berlinie i w Paryu. Du wag przywizywali uczeni doby Owiecenia do popularyzacji wiedzy, kt�ra miaa uatwia propagowanie nowych idei i zwalcza przesdy i bdy. Pojawiay si sowniki biograficzne, zarysy dziej�w malarstwa (najlepszy Luigi Lanziego) czy literatury (najpeniejszy jezuity Gerolamo Tiraboschiego). Historia bowiem zajmowaa si szczeg�lnie dziejami kultury, sztuki, nauki, zgodnie z zaoeniami Woltera. Do najwybitniejszych dzie historycznych nale Rewolucje woskie Carlo Deniny, wygnanego z Turynu i przebywajcego w Berlinie, i zwaszcza Historia Woch Alessandra Verriego.

Szczeg�lna rola przypadaa wszake przedstawicielom myli ekonomicznej i filozoficznej. W rozwoju jej wyr�niy si dwa orodki — Neapol i Mediolan. W rodowisku neapolitaskim silniejszy by wpyw tradycji woskich, wiksze te skonnoci do spekulacji i utopii. Natomiast orodek mediolaski, mimo swego radykalizmu, by bardziej zwizany z aktualnymi potrzebami ycia spoecznego i politycznego. Dziki

310

temu, a take dziki podejmowanym w Lombardii i Toskanii pr�bom realizacji niekt�rych zalece, budzi on wiksze zainteresowanie u wsp�czesnych. Niemniej, zwaszcza w poowie XVIII w. w zwizku z nasuwajcymi si problemami ekonomicznymi, wanie z Neapolu wyszy trafne koncepcje stworzenia przesanek do odrodzenia gospodarczego Woch. Bya to przede wszystkim zasuga Antonia Genovesiego (1713 — 1769), ksidza i profesora uniwersytetu neapolitaskiego, dla kt�rego powoano tam pierwsz katedr ekonomii i handlu we Woszech. Genovesi zaczyna sw dziaalno najpierw na polu filozofii, jednak jego antyscholastyczne i racjonalistyczne tendencje naraziy go na przeladowania. W rezultacie Genovesi przesun swe zainteresowania na ekonomi. Analiza sytuacji w Kr�lestwie Neapolu pozwolia mu na wysunicie szeroko zakrojonego projektu zmian w polityce gospodarczej. Z najwikszym oddwikiem spotkay si jego Listy akademickie (Lettere accademiche), w kt�rych wskazywa na powizania midzy sytuacj gospodarcz czowieka a jego etyk. Moliwo osignicia szczcia widzia nie w nawrocie do wiata pierwotnego i prymitywnego, ale w przeprowadzeniu reform, kt�re by wyr�wnay istniejce niesprawiedliwoci. Przede wszystkim domaga si reform agrarnych, kt�re pooyyby kres tragicznemu pooeniu chopa (powoywa si przy tym na przykad Polski, by wykaza skutki bdnego prawodawstwa w tej dziedzinie). W swych dzieach Genovesi wystpowa jako zwolennik „szczliwej rewolucji", tj. rewolucji intelektualnej, moralnej i socjalnej. Wpyw na wsp�czesnych mia olbrzymi. Jego wykady uniwersyteckie cigay rzesze suchaczy z caych Woch, a wysunicie ekonomii na pierwsze miejsce zmieniao cay spos�b mylenia. Jak pisa Franco Venturi, cae woskie Owiecenie wyszo od Genovesiego.

Genovesi mia w Neapolu oparcie w osobie technika i ekonomisty Bartolomeo Intieri i w Ferdinando Galianim (1728—1787), kt�ry wsawi si publikacj na temat cyrkulacji pienidza. Galiani p�niej przez wiele lat przebywa w Paryu, gdzie ugruntowa si jego sceptycyzm i libertynizm (jakkolwiek by r�wnie ksidzem jak Geno-vesi). Galiani odznacza si zdecydowan niezalenoci pogld�w, umia krytycznie spojrze na utopie humanitarne i polemizowa z modnymi w�wczas pogldami Rousseau, a take z fizjokratami, uwaajc, e polityka ekonomiczna powinna si dostosowa do sytuacji kraju. W nastpnej generacji Gaetano Filangieri (1752— 1788) ogosi fundamentaln Nauk prawodawstwa (Scienza della legislazione). Zajmowa si w niej warunkami, w kt�rych mogaby nastpi wszechstronna reforma spoeczna. Natomiast Francesco Mario Pagano w zbiorze studi�w O politycznej drodze narod�w usiowa ustali prawa.postpu historycznego. Pogldy obu okazay si zbyt radykalne dla pograjcego si w konserwatyzmie Kr�lestwa Neapolu. Dzieo Filangieriego znalazo si na indeksie, Pagano za pad ofiar kontrrewolucji.

W Mediolanie najtsze umysy czya Akademia Pici. Czonkowie jej mieli przej znamienn ewolucj. Wikszo z nich zaczynaa od do kosmopolitycznych zaoe, by doj do bardziej narodowego stanowiska, starajc si rozbudzi poczucie zar�wno jednoci, jak

311

i godnoci narodowej Woch�w. Wanie tutaj zaczynao si odrodzenie narodowe Woch, a stworzone wtedy idee stay si wskazaniami dla nastpnych pokole. By to rezultat wycignicia konsekwentnych wniosk�w z liberalnych tendencji Owiecenia.

Tego typu przemiany od kosmopolityzmu do wiadomoci narodowej najlepiej mona ledzi na wydawcy „Caffe", Pietro Verrim (1728 — 1797). Do jego najwaniejszych dzie nale Rozprawa o szczciu i Rozmylania nad ekonomi polityczn. Verri zastanawia si w nich, jakie zmiany polityczne i ekonomiczne trzeba i mona przeprowadzi, by zapewni szczcie og�lne. Verri by zwolennikiem aktywnego udziau w ruchu reformatorskim. Rozpoczyna od walki z patrycjuszowskim rodowiskiem rodzinnym, by p�niej zwalcza przestarza kultur, zacofanie ekonomiczne i administracyjne kraju. Maria Teresa powoaa go do wadz wprowadzajcych nowy porzdek w Lombardii, p�niej usun si od tego za J�zefa II, ale pod koniec ycia wsp�dziaa zn�w w tworzeniu nowych Woch po wkroczeniu Francuz�w. By rzecznikiem rzd�w konstytucyjnych, zwolennikiem ograniczenia praw kleru i papiestwa, domaga si powszechnego nauczania.

Z Verrim wsp�dziaa Cesare Beccaria (1738—1794). Jego ksika O przestpstwach i karach (Dei delitti e delie pene, 1764) otwiera nowy rozdzia w dziejach prawodawstwa. r�dem kary wedug niego nie moe by zemsta, ale obrona spoeczestwa. Beccaria w imi godnoci ludzkiej i zasad, kt�re powinny rzdzi sprawiedliwie zorganizowanym spoeczestwem, wypowiada si przeciwko naduyciom procedury prawnej, przeciwko torturom i karze mierci. Domaga si przy

312

tym stworzenia takich warunk�w, w kt�rych znikyby r�da przestpstwa. Chodzio mu wiec o przemiany spoeczne i moralne umoliwiajce stworzenie nowego spoeczestwa. Wraz z Verrim i Gianrinaldo Carlim, kt�ry pierwszy podda zdecydowanej krytyce polityk fiskaln i monetarn r�nych rzd�w we Woszech, Beccaria zajmowa si r�wnie problemami ekonomii politycznej. Silny wpyw wywara na nich teoria liberalizmu ekonomicznego. Zniesienie bowiem ogranicze celnych i produkcyjnych odpowiadao interesom podzielonych na drobne pastewka Woch. Carli podkrela przy tym, e wanie denie do reform powinno sta si elementem czcym Woch�w.

Ogniska zwizanej z Owieceniem myli wystpoway take w innych miastach woskich. W Wenecji pisa o gospodarce narodowej mnich Giammaria Ortes, nad moliwociami reformy administracji zastanawia si historyk Marco Foscarini. W Pawii zdobyli sobie wpywy krytyczni wobec papiestwa jansenici. W Farmie przez kilka lat przebywa francuski filozof sensualista Condillac, dziki kt�remu sensualizm sta si najmodniejsz doktryn we woskim Owieceniu. Nowa fala nie omina nawet Rzymu. Powoli cae Wochy ogarnia wielki przewr�t umysowy.

LITERATURA I SZTUKA DOBY OWIECENIA

Pod naciskiem nowej ideologii znalaza si rycho literatura. W cigu XVIII w. dokonay si te w tym zakresie gbokie przemiany, kt�re prowadziy do powstania nowych form przekazu literackiego, bardziej przydatnych do wyraania nowych postaw. U progu tych zmian leaa dziaalno zwizanej jeszcze wyranie z barokiem Akademii Arkadyjskiej. Waniejszy pod tym wzgldem by jej program ni realizacja. W niewielkim tylko bowiem stopniu przyczynia si do faktycznego odrodzenia poezji woskiej. Jej najznakomitszym reprezentantem w XVIII w. by Pietro Metastasio. Spod jego pi�ra wyszy prawdziwe arcydziea melodramatu, jak Dydona porzucona czy Wielkoduszno Tytusa. Metastasio stworzy nawet ca teori melodramatu, uznajc, e jest on wsp�czesnym odpowiednikiem greckiej tragedii. Faktycznie chodzio mu o jak najlepsze przystosowanie antycznej tematyki zar�wno do gust�w epoki, jak i potrzeb widowiskowo-muzycz-nych. Metastasio zdoby saw najwybitniejszego poety, dalszy jednak rozw�j tw�rczoci literackiej nie poszed w kierunku wskazanym przez Arkadi. W dramacie najwikszym zjawiskiem okaza si wspomniany ju Goldoni. Natomiast w poezji nowe drogi wytyczyli Parini i Alfieri.

Giuseppe Parini (1729-1799) by ksidzem, pochodzcym z ubogiej rodziny kupieckiej. Przebywajc w Mediolanie mia okazj zetknicia si z tamtejsz arystokracj. By zwolennikiem reformizmu i filantropii, blisze te mu byy tendencje absolutyzmu austriackiego ni rewolucji francuskiej i jeszcze wobec Napoleona wystpowa w imi wolnoci mediolaskich.

Parini bola nad upadkiem sztuki i literatury woskiej, upatrujc przyczyn tego w odejciu od idea�w obywatelskich oraz zaniku

313

swobody mylenia i poczucia wartoci narodu. Nowa tw�rczo wiec powinna si przeciwstawi rozkadowej kulturze warstw uprzywilejowanych. Parini przej si gboko humanitarnymi i egalitarnymi ideami. Pochodzenie, kt�re pocztkowo byo dla niego r�dem upokorze, stao si podstaw jego dumy. Stanowisko takie zaj w Dialogu o szlachectwie, w kt�rym krytykowa przywileje wynikajce z urodzenia. W podobnym duchu wypowiada si w swym najlepszym dziele poemacie Dzie (II giorno), kt�rego pierwsz cz wyda w 1763 r., ale nad kt�rego ukoczeniem i udoskonaleniem pracowa a do mierci. Poemat ma zgodnie z gustem epoki charakter dydaktyczny, suy jednak Pariniemu jednoczenie do przedstawienia swych pogld�w. Byy one zdecydowanie antyarystokratyczne. Przedstawiajc przebieg dnia panicza, Parini nie omieszka scharakteryzowa degeneracji arystokracji mediolaskiej. Trafnie ukaza przeciwiestwo, jakie istniao midzy gnunym yciem arystokrat�w a trudem plebejuszy. Podobne egalitarne i moralizatorskie akcenty miay te jego drobniejsze utwory poetyckie, zwaszcza ody, w kt�rych nie brako otwartych wypowiedzi w obronie uciskanego ludu. Ody ukazuj zreszt i rozw�j poety, kt�ry coraz bardziej odsuwa si od bliskich mu pocztkowo wzor�w arkadyjskich.

Najwiksz, a zarazem najbardziej niezwyk postaci literatury woskiej tej doby by wszake Vittorio Alfieri (1749—1803). Pochodzi z zamonej rodziny szlacheckiej, co zapewnio mu swobod materialn, a nie przeszkadzao w pogardzaniu szlachectwem. By melaficholikiem i erotomanem, o wyg�rowanej ambicji i tendencjach samob�jczych, penym buntu przeciwko otoczeniu. Podr�owa po Europie, odmawiajc uznania owieconym despotom. Jedynie Szwecja odpowiadaa jego nastrojom. Alfieri przej od wsp�czesnych postaw sensualistyczn, materialistyczn i antydespotyczn. Ostatnia w poczeniu z osobistymi przeyciami daa szczeg�ln si jego tw�rczoci. Zgodnie z nastawieniem sentynientalist�w, kt�rzy wtedy nadawali coraz silniej ton Owieceniu, uwaa, e prawdziwa wielko czowieka polega na sile uczucia. Lekceway natomiast zabiegi o podniesienie poziomu ekonomicznego i kulturalnego ludzkoci. Walka z despotyzmem bya dla niego walk z miernot, przejawem nieugitej woli buntu. Stanowisko to znalazo wyraz w jego Traktacie o tyranii (Delia tirannia z 1771 r.). r�da tyranii widzia w lku rzdzcym wiatem, podstaw za w arystokracji, wojsku i religii, bo wychowywaa w duchu sualczoci. Za przeciwiestwo tyrana uwaa wolnego czowieka, kt�ry moe albo szuka ucieczki w samotno, a do samob�jstwa, albo te samotnie walczy z tyranem. Wadz uwaa Alfieri za „nieograniczon zdolno szkodzenia", przeciwny by kadej formie rzd�w. Ta wolno miaa wic charakter aharchiczny, bya poza prawem i ponad prawem. Rewolucje podziwia tylko w ich pierwszym etapie, std jego wiersze o wybuchu walk w Ameryce czy o zdobyciu Bastylii. P�niejsze pr�by wprowadzania nowego adu ju mu nie odpowiaday. Alfieri by piewc nieograniczonego indywidualizmu, gardzi tak samo tyranem, jak ludem i by daleki od egalitaryzmu.

Tw�rczo poetycka bya dla Alfieriego spraw zar�wno ambicji.

314

jak i posannictwa. Nie brak w niej utwor�w satyrycznych, wyszydzajcych zar�wno tyran�w i ich otoczenie, jak i obud filozof�w Owiecenia czy masonerii. Penym wiatem poetyckim obdarzone zostay dopiero utwory p�niejsze: ycie (La vita scritta da esso), stanowice rodzaj autobiografii poety, oraz Rymy, zbi�r sonet�w wyranie nawizujcych do Petrarki, przedstawiajcych przeycia powszedniego dnia pisarza. Alfieri pr�bowa take wypowiada si w tw�rczoci dramatycznej poprzez tragedie, w kt�rych wystpowa motyw buntu przeciw tyranii i samotnoci (Saul). W utworach Alfieriego pojawiy si r�wnie ideay narodowe, niekt�re z jego utwor�w wyraay poczucie wielkoci narodu woskiego. Tote uwaany by za jednego z prekursor�w Risorgimento. W jego buncie przeciwko despotyzmowi dostrzegano bunt przeciwko uciskowi narodu woskiego. Dla potomnoci pozosta jednak Alfieri r�wnie piewc indywidualizmu, prowadzcego do atwo poruszajcego serca woskie anarchizmu.

W sztuce woskiej obok przejrzaego baroku dominuje rokoko, a w drugiej poowie XVIII w. powoli zajmuje jego miejsce klasycyzm. Samo pojcie rokoka budzi spory wr�d historyk�w sztuki. Jedni gotowi s widzie w nim odrbny styl panujcy w sztukach plastycznych, inni ograniczaj go jedynie do motyw�w dekoracyjnych. Typowy ornament rokoka — muszla zdobna w rozgaziajce si wodorosty,

315

odygi, otoczona girlandami, wstgami czy jakimi emblematami, wywodzi si wanie z Woch, jakkolwiek wielk karier zrobi dopiero we Francji. Niemnie| rokoko byo czym wicej ni manier dekoracyjn. Rozmiowanie w intymnoci i zdrobniaych formach, linia kapryna i lekka, mikkie kontury przy operowaniu penym wiatem, a przy tym harmonijne stopienie wszystkich element�w wypeniajcych wntrza, pozbawione barokowych kontrast�w stanowiyby najwaniejsze elementy tego stylu.

Stolic rokoka woskiego bya Wenecja. C� bowiem mogo mu by bliszego ni ycie codzienne tej starzejcej si kr�lowej Adriatyku, z jej nienasycon w poszukiwaniu rozrywek arystokracj, oddajcymi si zabawom i miostkom przybyszami z caej utytuowanej Europy, penymi radosnych tum�w karnawaami, wytwornymi kawiarniami i redutami, salonami gry, gdzie w cigu wieczora mona byo zyska lub straci fortun! Atmosfer tego miasta znakomicie oddaj liczne pamitniki, jak choby Casanovy, a jeszcze lepiej malarstwo. Rokoko nie zostawio w Wenecji wikszych lad�w w budownictwie (jeeli pomin koci� Jezuit�w, i to raczej jego wntrze), natomiast wypenio wntrza paac�w i wity. Salony weneckie ozdabiane byy stiukami, arabeskami, medalionami; dostosowane do stylu epoki byy te meble, prawdziwe arcydziea sztuki. Nigdzie we Woszech nie rozwija si w�wczas tak wietnie meblarstwo, jak w Wenecji. Wanie dla Palazzo Rezzonico zaprojektowa Andrea Brustolo z Belluno monumentalne meble z bukszpanu i hebanu. W poowie XVIII w. warsztat Remondinich z Bassano wyspecjalizowa si w ozdobionych lak czy winietkami malowanych meblach poszukiwanych w caej Europie.

W XVIII w. Wenecja bya jednak przede wszystkim jednym z najwaniejszych orodk�w malarstwa europejskiego. Wanie w niej w 1756 r. zostaa zaoona pierwsza akademia malarstwa. Organizowano te wystawy, umoliwiajce zaprezentowanie zwaszcza modych malarzy. Odbyway si one co roku na placu w. Marka i w Scuola di San Rocco, rywalizujc z Paryem. Na nowe tory wprowadzi malarstwo weneckie Giovanni Battista Piazzetta (1682— 1754). Zajmowa si g�wnie malarstwem religijnym, z upodobaniem malujc cudowne wydarzenia; umia wszake znakomicie operowa barw i rozjania srebrzystym blaskiem wybrane miejsca. W jego lady poszed najwikszy malarz wenecki tej doby Giovanni Battista Tiepolo (1696—1770). Malarstwo jego sigao g�wnie po tematyk antyczn i religijn, jakkolwiek Tiepolo by take dobrym malarzem scen rodzajowych i portret�w. Bogactwo jego palety przekraczao wielu wsp�czesnych, mistrzowsko zwaszcza wprowadza wiato i posugiwa si blaskiem. Zasyn przede wszystkim jako reprezentant swoistego stylu dekoracyjnego. Jego plafony i freski ozdabiay zar�wno wntrza kocio�w, jak will i paac�w Wenecjan (arcydzieem s np. jego malowida w salonie Palazzo Labia). Zdoby te saw europejsk: w Wiirzburgu dekorowa rezydencj biskupi freskami z ywota Fryderyka Barbarossy; malowa freski w paacu kr�lewskim w Madrycie. By malarzem niesychanie fascynujcym wsp�czesnych, chocia bardziej moe by zwizany z daw-

316

nymi mistrzami weneckimi, zwaszcza Veronesem, ni z innymi tw�rcami rokokowymi. Tiepolo by daleki od realizmu, chtnie malowa alegorie, kt�rym stara si nadawa gbszy sens, nie tylko erotyczny, jak czynili wsp�czeni mu malarze francuscy. Wspaniale komponowa obrazy i potrafi wypenia wielkie przestrzenie z niebywa lekkoci i gracj.

W Wenecji rozwino si r�wnie znakomicie malarstwo weduty, czyli krajobrazu miejskiego bd wiejskiego. Malarze wybierali jako temat swych dzie czci miast, pomniki, ruiny, niekiedy ubarwione fantastycznymi postaciami zb�jc�w czy mnich�w. W pocztkach wieku do najwybitniejszych malarzy tego kierunku naleeli Sebastiano i Marco Ricci. Najznakomitszym jednak reprezentantem tego kierunku sta si Francesco Guardi (1712—1793). Jego weduty Wenecji maj niezwyky urok, zabarwiony pewn nostalgi i romantyzmem. Brak tych akcent�w w obrazach dwu Canalett�w, a waciwie Giovanni Antonio Canale i Bernardo Belotto, z kt�rych zwaszcza drugi znany z pobytu w Drenie i Warszawie by raczej wietnym dokumentalist. Podobne weduty malowa w Rzymie Giovanni Paolo Pannini.

Nie zabrako w Wenecji r�wnie malarzy realistycznych scen rodzajowych. Wyr�nia si wr�d nich Pietro Longhi zwany Falca. Jego obrazy, bdce swego rodzaju kronik wypadk�w i odbiciem scen obyczajowych, stanowiy malarski odpowiednik komedii Goldoniego. Poza Wenecj wr�d chop�w i biedoty szuka temat�w do swych obraz�w w Lombardii Giacomo Ceruti. Natomiast wr�d arystokracji

317

europejskiej cieszya si wziciem Wenecjanka Barbara Carriera dziki swym intymnym, pastelowym portretom.

Byoby powanym bdem sprowadzanie rokoka we Woszech do Wenecji. Typowe dla niego dziea mona znale od Sycylii po Piemont. Na Sycylii znakomitym ich przykadem s rzeby i dekoracje Giacomo Serpotta, jak choby w kociele San Domenico w Palermo. W Rzymie do tego stylu nawizuje zbyt moe monumentalnie, z osadzon na muszli centraln postaci Neptuna, Fontana di Trevi, projektowana przez Niccolo Salviego. Podobnie charakterystyczne s synne Schody Hiszpaskie zbudowane przez Francesco de Sanctis przed kocioem Trinita dei Monti.

Jednoczenie wszake powstay r�wnie dziea wyranie barokowe; jednym z ostatnich wielkich osigni by budowany dla Karola VII przez Luigi Vanvitellego paac w Casercie pod Neapolem. Mia si on sta Wersalem neapolitaskim, zar�wno przez monumentalno samej budowli, jak i zaoenia ogrodowe. Ogromny park zosta urozmaicony przez kunsztownie wybudowane stawy i fontanny, pene antycznych postaci i rokokowych ozd�b. Ten oparty na wzorach francuskich park zamyka cykl podobnych ogrod�w we Woszech! Nastpne nawizyway ju do inspiracji angielskiej czy klasycystycznej. Wyjtkowo dziwacznym osigniciem sztuki tej epoki bya natomiast Villa Palagonia pod Palermo, zbudowana jak paac z bani z nieoczekiwanymi niespodziankami architektonicznymi i rzebiarskimi. Jeeli nawet jej tw�rcom przywiecay satyryczne zaoenia, zdobya sobie ona w Europie saw paacu absurdu.

W poowie XVIII w. zaznaczy si we Woszech, jak i w caej Europie, zwrot ku wzorom antycznym, kt�ry w sztuce znalaz odbicie w postaci klasycyzmu. Wan rol w rozbudzeniu tych tendencji odegray dziea niemieckiego archeologa Winckelmanna, kt�ry pracowa we Woszech. Due znaczenie miao te odkrycie w 1755 r. szcztk�w Pompei i Herkulanum. By to prawdziwy przeom w znajomoci sztuki rzymskiej. Dziki odkryciom archeologicznym pogbia si powanie wiedza o kulturze Etrusk�w, kt�r starano si naladowa. Centrum klasycyzmu woskiego sta si Rzym. Znajdujce si w nim zbiory sztuki antycznej cigay zn�w, zwaszcza od otwarcia przez Klemensa XIII w 1734 r. pierwszego muzeum antyku na Kapitolu, zar�wno chtnych zdobycia wyksztacenia artyst�w, jak i uczonych. W Rzymie przebywali duej czy kr�cej tak wybitni malarze, jak Anton R. Mengs i J. L. Dawid. Na tle ich tw�rczoci woskie osignicia nie rysoway si zbyt imponujco. Najwiksze znaczenie miay wielkie cykle akwafort Giovanniego Battisty Piranesiego, kt�ry w ten spos�b przekaza nie tylko obraz wsp�czesnego mu Rzymu, ale i zabytk�w rzymskich. Zamiowanie do fantastyki dzielio go jeszcze od nowoczesnego klasycyzmu, niemniej poziom jego dzie by znakomity. Grafika woska, rozwijajca si od renesansu, znalaza w nim mistrza. Wr�d malarzy najciekawszym tw�rc by portrecista Pompeo Batoni, kt�ry stara si kontynuowa tradycje klasycyzmu szesnastowiecznego. Take w architekturze pojawiy si pr�by nawizywania do Vignoli i zwaszcza

318

Palladia. Z najwikszym powodzeniem realizowa je Giuseppe Piermarini z Foligno, kt�ry w Mediolanie wzni�s budynek teatru La Scala. Klasycystyczny charakter maj te budowane przez niego wille lombardz-kiej arystokracji. Koczya si wybujao barokowa, jej miejsce zajmowaa architektura chodna i monumentalna, racjonalistyczna w zaoeniach, ale nieraz pozbawiona polotu w wykonaniu.

Najznakomitszym tw�rc woskiego klasycyzmu sta si rzebiarz Antonio Canova (1757—1821). Pochodzi spod Bassano i w Wenecji uksztatowa sw indywidualno artystyczn. P�niej przeni�s si do Rzymu, gdzie znalaz oparcie w mecenacie papieskim. W Rzymie jego dziea osigny ostatecznie harmoni i monumentalno klasycyzmu. Wzniesione przez niego grobowce Klemensa XIII i Klemensa XIV swym spokojem przeciwstawiay si dominujcym we wntrzu bazyliki w. Piotra dzieom barokowym. W pocztkach XIX w. Canova zwiza si z Napoleonem, zosta ulubionym rzebiarzem cesarza i jego rodziny. Do najlepszych jego dzie nale kompozycje, w kt�rych przedstawi Paolin Borghese jako Wenus zwycisk i Wenus w kpieli. Canova zoy te hod patriotyzmowi Alfieriego grobowcem z biaego marmuru w kociele Santa Croce we Florencji, przedstawiajcym personifikacj Woch wspart na sarkofagu. Jego duta jest take pomnik Karola VII na Piazza del Plebiscito w Neapolu.

Podobnie jak w plastyce i architekturze, tak r�wnie w muzyce przejcie od baroku do klasycyzmu odbywao si stopniowo. Dziedzictwo XVII w. byo znakomite, zar�wno jeli chodzi o kompozytor�w, jak i wirtuoz�w, kt�rzy nfe mieli w�wczas r�wnych sobie w caej Europie. Dysponowali przy tym niedocigymi instrumentami. Zwaszcza lutnicy woscy, jak synny Antonio Stradivari, tworzyli skrzypce o wy-

319

jtkowej szlachetnoci dwiku. W operze czoowe miejsce zajmowaa szkoa neapolitaska, z jej zamiowaniem do bel canto, z ariami, kt�re pozwalay piewakom ukaza pene moliwoci ich gosu. Tw�rczo Scarlattiego kontynuowali Francesco Durante i Leonardo Leo. Jako tw�rca nowego rodzaju opery — opera buffo — zasyn Giovanni Battista Pergolesi (1710—1736), znany zwaszcza ze swej popularnej opery Suca pani (La serva padrone), wykorzystujcej neapolitaskie wtki ludowe, a take wspaniaej kompozycji kocielnej Stabat Mater. Pod koniec stulecia nadal saw opery woskiej podtrzymywali Giovanni Paesiello (m. in. stworzy on jedn z pierwszych wersji Cyrulika sewilskiego) oraz Domenico Cimarosa (Matrimonio secreto). Mimo konkurencji Niemc�w i Francuz�w stworzony w Neapolu styl i kanon operowy dominowa w Europie do koca XVIII w.

W innych dziedzinach muzyka woska musiaa wszake ustpi pierwszestwa kompozytorom niemieckim. Niemniej niezr�wnana pozostawaa szkoa woskich wirtuoz�w. Domenico Scarlatti wytyczy przejcie od muzyki klawesynowej do fortepianowej. W muzyce skrzypcowej wspaniay poziom osign Giuseppe Tartini, zar�wno jako wirtuoz, jak i pedagog oraz kompozytor. Powszechny podziw budzia skomponowana przez niego sonata z „trylem diabelskim", kt�ry stawia najwysze wymagania przed skrzypkiem. Zajmowa si te teori muzyki i ogosi dzieo o nauce harmonii. Prekursorem klasycyzmu w muzyce sta si Giovanni Battista Sammartini, kt�ry nalea do mediolaskiej szkoy muzycznej, zajmujcej czoowe miejsce w muzyce orkiestrowej. By jednym z pierwszych tw�rc�w symfoniki i mia pewien wpyw na pocztki szkoy wiedeskiej, kt�rej dziea zamiy jednak jego utwory. W Wenecji tradycje szkoy operowej podtrzymywali B. Galuppi i Tommaso.

Przeom umysowy, jaki przeyway Wochy w XVIII w., nie odbi si wic gbiej na sztuce woskiej, silniej powizanej z tradycjami baroku bd renesansu. Element ludyczny przewaa w niej nad elementem dydaktycznym. W wieku Owiecenia oznaczao to rezygnacj z przodujcego miejsca w kulturze europejskiej.

STAGNACJA CZY REFORMA: REPUBLIKI I PASTWO KOCIELNE

Wystpienia filozof�w i ekonomist�w Owiecenia zar�wno woskiego, jak i og�lnoeuropejskiego stay si sygnaem ostrzegawczym dla wadc�w i warstw trzymajcych rzdy w swym rku. Krytyka istniejcych stosunk�w i propozycje zmian byy tym razem rozpatrywane z uwag, nierzadko ze zrozumieniem ze strony rzdzcych. W wielu krajach podejmowano reformy, kt�re zdaway si przyblia postulowany przez filozof�w nowy porzdek oparty na og�lnym dobrobycie i sprawiedliwoci. Nastpowaa powszechnie modernizacja system�w administracyjnych i fiskalnych, powstaway warunki do przyspieszenia rozwoju gospodarczego, podnosia si owiata. Jednoczenie wadze staray si ogranicza uprawnienia hamujce proces centralizacji i ujednolicania w pastwach; przede wszystkim dotykao to Koci�, na kt�ry filozofowie

320

wskazywali jako na g�wn ostoje starego adu. Zmiany te musiay pociga za sob przesunicia w ukadzie si spoecznych. Byy one wszake kierowane w ten spos�b, by nie narusza podstaw istniejcego ustroju i utrzyma pozycj warstw uprzywilejowanych.

Filozofowie wizali pocztkowo swe nadzieje z dziaalnoci monarch�w. Przypuszczali, e silna wadza, kt�r wikszo z nich dysponowaa, pozwoli na odg�rne wprowadzenie reform bez ogldania si na opory konserwatyst�w. Tote g�wne wysiki obr�cili na pozyskanie dla swych plan�w wadc�w absolutnych. Bardziej kopotliwe okazay si dla nich rzdy republikaskie. Nie chodzio bowiem w nich o pozyskanie jednostek, ale caych grup czy warstw, kt�re rzdziy pastwem i czuway nad swoim interesem. Przykad Polski mia wprawdzie pokaza, e nawet w szlacheckiej Rzeczypospolitej nie byo to niemoliwe. Dowiadczenia woskie wypady pod tym wzgldem gorzej: idee Owiecenia przenikay stosunkowo sabo do republik miejskich

321

i nie doprowadziy do podjcia reform. Wenecji nie pomogo nawet wzrastajce poczucie zagroenia ze strony ekspansywnego austriackiego ssiada, kt�ry nie tylko nie liczy si z deklarowan wielokrotnie w XVIII w. neutralnoci Rzeczypospolitej, ale rozbudowujc port w Triecie podway ostatecznie dominujc pozycje Wenecji na Adriatyku. Rozlegay si z rzadka gosy rozsdku, jak choby Marco Foscariniego, kt�ry stara si rozbi tradycj milczenia na temat rzdu weneckiego. Wykazywa on, jak prawa pocztkowo suszne z czasem staway si r�dem saboci i chaosu, i domaga si unowoczenienia systemu rzdu zar�wno w metropolii, jak j na prowincji. Nie zdoao to jednak poruszy weneckiej arystokracji, a pr�by walki o reform wewntrzn w kraju, podjte przez Angelo Queriniego w 1761 r. oraz przez Giorgio Pisaniego i Carlo Contariniego w latach 1779- 1780, upady. Budowa wielkich zap�r kamiennych na lagunach (murazzi) miaa zapewni bezpieczestwo miasta. Tymczasem flota wenecka wykazaa sw sabo w walce z protektorem korsarzy, bejem Tunisu. Sukcesy wysanej przeciwko niemu w latach 1784—1786 eskadry weneckiej byy do problematyczne i nie przyniosy potrzebnych We-necjanom korzyci handlowych.

W cigu pierwszej poowy XVIII w. Rzeczpospolita Wenecka utracia znaczenie militarne i polityczne, kt�rym si jeszcze cieszya u progu tego stulecia. Struktura polityczna Rzeczypospolitej pozostawaa natomiast nie zmieniona, terraferma nie otrzymaa jednolitej administracji ani nie zostaa w peni scalona z metropoli. Dalmacja i Wyspy. Joskie byy nadal obiektem eksploatacji fiskalno-ekonomicznej. Szlachta wenecka, kt�rej liczba wyranie zmalaa i wr�d kt�rej zarysowywa si ostry podzia na nieliczn grup bogaczy i uzalenionych od niej „barnabottich", nie przejmowaa si zbytnio now ideologi. Uwaaa zreszt, e Rzeczpospolita od dawna rozwizaa problem wolnoci i r�wnoci i e nowe idee mog dotyczy tylko monarchii. Podejmowana przez ludzi zwizanych z Owieceniem, jak np. przez o. Carlo Lodi, modernizacja szkolnictwa, kt�re wychowywaoby w nowym duchu zwaszcza dzieci patrycjatu, daa rezultaty ograniczone. Sytuacja gospodarcza Rzeczypospolitej Weneckiej przedstawiaa si wszake lepiej, ni wskazywaby na to jej upadek polityczny. Sama Wenecja nie odgrywaa ju jako port powaniejszej roli w handlu midzynarodowym, nawet handel oliw i rodzynkami przeszed w poowie wieku w rce kupc�w z Triestu, a przez ostatnie p�wiecze istnienia Rzeczypospolitej obroty handlowe Wenecji utrzymyway si na niemal nie zmienionym poziomie. Take produkcja wyrob�w luksusowych wobec wzrastajcej konkurencji innych pastw zmniejszya si wyranie. Wszake gdy podupadaa metropolia, rozwijaa si prowincja. Powstaway manufaktury tekstylne. Nadal dobrze prosperowao sukiennictwo w Vicenzy i w Schio, w Weronie rozwina si na wielk skal produkcja poczoch, eksportowanych nawet do Niemiec, wzrastaa te produkcja jedwabiu w Brescii i Vicenzy. Podupad natomiast przemys zbrojeniowy oraz stoczniowy, ale w tym wanie znajdowao odbicie programowe rozbrojenie Rzeczypospolitej.

322

W rolnictwie nastpowaa dalsza koncentracja ziemi w rku wielkich wacicieli. W 1740 r. mieli oni 20% caego terytorium, ale np. w prowincji Padwy posiadoci ich przekraczay 50%. W wikszoci ziemie latyfundialne byy dzielone midzy chop�w na kr�tkoterminowe dzierawy. Uprawiali oni na swoje potrzeby kukurydz, a na opacenie czynszu zboe. Dawniejsi historycy podkrelali stagnacj w zakresie techniki produkcji. Obecne badania pozwalaj na stworzenie bardziej zr�nicowanego obrazu: nie brakowao wacicieli, kt�rzy dbali o podniesienie wydajnoci, a wic i dochodowoci majtk�w, obok rolnictwa rozwijano r�wnie hodowl. Nie bez znaczenia by wzrost zaludnienia terraferma: gdy w samej Wenecji utrzymywaa si, przy niewielkich wahaniach, na zblionym poziomie liczba mieszkac�w (ok. 140 tys.), to ludno terraferma wyranie wzrastaa. Debatowano wic po akademiach i rozpisywano si na temat podniesienia agrokultury. Wadze staray si te przez zmian systemu podatkowego zwikszy zainteresowanie rolnik�w podniesieniem produkcji. Nie wprowadzano wszake penej swobody obrot�w: dopiero w 1794 r. zniesione zostay ca wewntrzne. Niemniej nastpowa powolny wzrost produkcji rolnej; o tym, e Wenecja nadal uchodzia za kraj bogaty, najlepiej wiadczyy zabiegi austriackie o opanowanie wikszej czy mniejszej czci teren�w Rzeczypospolitej.

Niewiele lepsza bya sytuacja Genui, kt�ra zachowywaa sw�j charakter oligarchicznej republiki miejskiej. Wielki zryw ludnoci z 1746 r. wyczerpa jakby zapas energii i patriotyzmu. W miar wszake jak pooenie gospodarcze Genui ulego pogorszeniu, gdy w drugiej poowie XVIII w. zaznaczya si dotkliwa dla uboszej ludnoci zwyka cen na artykuy ywnociowe, hasa Owiecenia zaczy budzi szerszy oddwik. Odyy zn�w denia do demokratyzacji republiki. Silny wpyw zdobyli sobie zwaszcza jansenici, kt�rzy naleeli do najbardziej aktywnych i radykalnych we Woszech. Jednak oligarchia finansowa, skupiona wok� Kasy w. Jerzego, nie zamierzaa rezygnowa ze swych uprawnie. Nastpia dalsza koncentracja kapitau w jej rku. Wedug danych z 1738 r. majtkiem wartoci ponad 6 tys. lir�w genueskich dysponoway wtedy 733 osoby ze szlachty (w sumie posiadali oni 117 mln lir�w) i 882 osoby pochodzenia nieszlacheckiego (o og�lnym majtku tylko 18 mln lir�w). 46 rodzin szlacheckich posiadao majtek wartoci ponad 500 tys. lir�w kada. Na czele znajdoway si rodziny Spinollich i Durazzo. Wprawdzie pozycja bankier�w genueskich bya sabsza ni .w XVII w., nadal jednak udzielali oni poyczek r�nym wadcom europejskim, od Ludwika XV poczynajc, a na Katarzynie II koczc. Tylko w latach 1771—1792 bankierzy genuescy udzielili takich poyczek na kwot przekraczajc 100 mln lir�w.

Dopiero rewolucja francuska miaa zniszczy ten zwizany z absolutnymi monarchiami lichwiarski kapitalizm. Dobrobyt niewielkiej grupy bankier�w nie wpywa zreszt wydatniej na og�lne pooenie Genui. Mimo ogoszenia jej wolnym portem Genua nie zdoaa skutecznie przeciwstawi si konkurencji Livorno. Jej obroty malay, p�ki w XVIII w.

323

nie staa si portem kontrabandy, napywajcej tutaj z Turcji i Afryki P�nocnej. Natomiast przemys nadal tylko wegetowa.

Przyczyn saboci Genui bya take nieudolna polityka wobec Korsyki. Ludno wyspy bya niezadowolona z istniejcych obcie podatkowych oraz ograniczenia autonomii i domagaa si niezalenoci. Od 1729 r. toczyy si tam z wiksz czy mniejsz intensywnoci walki. W1735 r. Zgromadzenie Narodowe, skadajce si z reprezentant�w parafii, ogosio niezaleno, a w nastpnym roku powoao na tron niemieckiego awanturnika Teodora von Neuhoff. Nie przetrwa on dugo, nie oznaczao to jednak uspokojenia wyspy. W 1737 r. Genua uzyskaa pomoc francusk. Mimo to nie powioda si pena pacyfikacja Korsyki. W 1755 r. kierownictwo walkami obj Pasquale Paoli, kt�ry wkr�tce potem ogoszony zosta doywotnim przyw�dc. Paoli uzyska poparcie Anglii, opanowa wikszo wyspy, z wyjtkiem trzymanych przez Genueczyk�w twierdz, i zorganizowa wasn administracj. Genua przy pomocy Ludwika XV staraa si doj do porozumienia z Paolim, a w kocu zdecydowaa si w 1768 r. sprzeda Francji wysp. Paoli pr�bowa jeszcze stawia desperacki op�r, musia jednak w nastpnym roku ustpi przed przemoc. Wyspa odtd zostaa wczona do posiadoci francuskich.

Bardziej podatne na wpywy Owiecenia ni republiki miejskie byo Pastwo Kocielne. Komplikacj stanowio niechtne Kocioowi stanowisko wikszoci mylicieli Owiecenia i denie do uniezalenienia si od polityki papieskiej, jeli nie wprost do podporzdkowania sobie kleru i jego zasob�w, jakie przejawiali zwizani z Owieceniem wadcy. Papiee chcc nie chcc zepchnici zostali na pozycje obroc�w starego adu, co nie mogo pozosta bez wpywu i na stosunki w Pastwie Kocielnym.

Tymczasem sytuacja ekonomiczna pastwa bya krytyczna i wymagaa dugoplanowej polityki protekcyjnej wadz. Nie nastpia adna poprawa w stosunku do XVII w. Rozrastao si nadal wielkie miasto pasoytnicze — Rzym, kt�rego ludno w cigu XVIII w. wzrosa z 142 do 163 tys., tak e sta si drugim co do wielkoci po Neapolu miastem woskim. Poza licznym duchowiestwem sporo w nim byo arystokracji, czciowo tylko pochodzenia miejscowego, kt�ra dochody swe opieraa na rozrzuconych po caych Woszech majtkach oraz zyskownym wsp�udziale w administracji, zwaszcza fiskalnej. Pastwa Kocielnego i Kocioa. Z klerem i arystokracj powizane byo ubosze mieszczastwo rzymskie, kt�re tworzyo klientel kardyna�w i wielkich pan�w. Kupcy, rzemielnicy, plebeje rzymscy korzystali zreszt stale z tego, e Rzym pozostawa wielkim orodkiem pielgrzymek, e coraz czciej ciga ciekawych jego zabytk�w podr�nik�w-turyst�w, e wzrastay jego potrzeby konsumpcyjne, rozwijaa si sie dom�w handlowych i bankowych. Pozostawa te Rzym wielkim skupiskiem ebrak�w. Nie brakowao ich w caym Pastwie Kocielnym — na 2,3 mln mieszkac�w oblicza si ich na ok. 400 tys.

Najblisze otoczenie Rzymu — Lacjum, byo najbardziej chyba zacofan gospodarczo czci Pastwa Kocielnego. Ziemia pozostawaa

324

w rku wielkich wacicieli i Kocioa. Porednikami midzy nimi a pracujcymi na roli chopami byli wielcy dzierawcy, przewanie kupcy ze wl lub maych miasteczek, kt�rzy nie dbali o podnoszenie poziomu produkcji, ale starali si wyciska z chop�w, co si dao. Bez wzgldu na to, czy wielcy dzierawcy poddzierawiali gospodarstwa chopom, czy te sami gospodarowali posugujc si najemnikami, pooenie tych bezporednich producent�w byo tragiczne. Najemnicy jako miejsce noclegu czsto mieli tylko groty i lepianki, a pace ich nie zmieniay si, chocia ceny zboa rosy w drugiej poowie wieku. Ubogie byy r�wnie g�rskie obszary Pastwa Kocielnego. Jednake w Marchii oywi si nieco handel, gdy Ankona zostaa ogoszona wolnym portem w 1732 r. i zdoaa przechwyci cz handlu lewantyskiego. Duym powodzeniem cieszyy si targi w Senigalii, na kt�re cigali kupcy znad Adriatyku, Morza Joskiego i Egejskiego. W najlepszej sytuacji znajdowao si rolnictwo wok� Bolonii, kt�re korzystao z udoskonale technicznych, jakie wprowadzano na Nizinie Padaskiej. Niemniej i na tym terenie pogorszeniu ulegao pooenie chop�w, z zasady poownik�w. Cz ich, zaduona ponad swe moliwoci, spadaa na pozycj najemnik�w. Z miast tylko Bolonia, ze swymi 70 tys. mieszkac�w, synnym uniwersytetem, dobrze rozwinitymi niekt�rymi dziaami produkcji (np. jedwabniczej), odgrywaa powaniejsz rol. Bolonia staa si jedynym powanym centrum handlowym w tej czci Pastwa Kocielnego, poredniczc w wymianie z p�nocnymi Wochami.

Wiele w Pastwie Kocielnym zaleao od osobowoci papiea. Tymczasem wiek XVIII nie obfitowa w wybitne postacie na tronie papieskim. Papiee z- pierwszej poowy stulecia nie odznaczali si talentami administracyjnymi ani dyplomatycznymi. Klemens XI daremnie opiera si wzrostowi wpyw�w austriackich na p�wyspie, Benedykt XIII nie umia kontrolowa administracji, kt�rej upiestwa i naduycia wywoyway bunty ludu rzymskiego. Klemens XII opanowa t sytuacj, ale interesy jego nepot�w wcigny go w konflikt z Burbonami. Wybitn indywidualnoci by dopiero Benedykt XIV (1740—1758). Ten uczony papie zdawa sobie znakomicie spraw, e osignicia nauki i myli Owiecenia mog by z poytkiem wykorzystywane przez Koci�. Za jego pontyfikatu Rzym ze swymi wydawnictwami, zreformowanym uniwersytetem, yw wymian myli sta si jednym z orodk�w wczesnego Owiecenia, i to Owiecenia chrzecijaskiego, kt�rego przykad promieniowa na kraje katolickie, m. in. na Polsk. Zabra si te Benedykt XIV do uporzdkowania gospodarki Pastwa Kocielnego, wprowadzi obejmujce wszystkich podatki, ogosi zniesienie barier wewntrznych w handlu (w 1748 r.), zezwoli na zmniejszenie liczby wit kocielnych, kt�rych nadmiar odbija si ujemnie na produkcji. Benedykt XIV reformowa te sdownictwo i stara si zabezpieczy porzdek publiczny. Wiele wysiku obr�ci r�wnie na unormowanie stosunk�w midzy pastwem a Kocioem w licznych krajach europejskich, w kt�rych tendencje regalistyczne doprowadzay do konflikt�w. Podpisa wic kilka konkordat�w, m. in.

325

z Kr�lestwami Neapolu i Sardynii oraz z Lombardi. Benedykt XIV zdoby sobie powszechny autorytet; pisa o nim Horacy Walpole: „Kochany przez papist�w i szanowany przez protestant�w, ksidz bez zuchwalstwa i interesownoci, ksi bez faworyt�w, papie bez nepot�w" (E. Rostworowski).

Istniejce napicia uniemoliwiay wszake nawet Benedyktowi XIV konsekwentne realizowanie polityki kompromisu do koca pontyfikatu. Za jego nastpc�w, Klemensa XIII i Klemensa XIV, Kuria Rzymska przesza na pozycje czysto obronne. W toku walki z rzecznikami Owiecenia zaniedbane zostay sprawy pastwowe. Administracja zn�w pogrya si w chaosie, wzmoga si fala bandytyzmu — za pontyfikatu Klemensa XIII w Pastwie Kocielnym popeniono 13 tys. morderstw, z czego 4 tys. w samym Rzymie. Tymczasem toczya si wielka kampania o zniesienie zakonu jezuit�w; ich przeciwnicy wyobraali sobie, e w ten spos�b pozbawi podstawowego oparcia papiestwo i doprowadz do zaamania si tradycyjnego Kocioa. Za przykadem Portugalii, Francji i Hiszpanji take z Kr�lestwa Neapolu (1768) i ksistwa Parmy (1769) Burboni usunli jezuit�w. Gdy Klemens XIII usiowa ich bra w obron i przypomnia swe zwierzchnie prawa do Parmy, nastpia interwencja zbrojna. Neapolitaczycy zajli Bene-

326

went i Pontecorvo, Francuzi Awinion. Pod t presj w 1773 r. nowy papie Klemens XIV ogosi kasat zakonu, po kt�rej nastpia sekularyzacja d�br. Klemens XIV odzyska zajte terytoria, autorytet papieski dozna wszake ogromnego uszczerbku. Wzrasta op�r przeciwko papieowi w samym Kociele. Nawet wr�d ksiy woskich spotykao si coraz wicej jansenist�w, powodzeniem cieszya si potpiona przez Klemensa XIII doktryna febronianizmu, uznajca zn�w wyszo soboru nad papieem.

Ani Koci�, ani Pastwo Kocielne jednak si nie rozpady. Pius VI (1775—1799) nie by wprawdzie tak nieprzecitn jednostk, jak Benedykt XIV, umia jednak chocia czciowo nawr�ci do jego polityki i stara si o przywr�cenie Rzymowi roli wielkiego orodka kulturalnego. Wystpowa jako mecenas sztuki i nauki, przy jego pomocy Ennio Quirino Visconti dokonywa wielkich odkry archeologicznych, a Antonio Canova wyr�s na znakomitego rzebiarza. Wydatnie zwikszy zbiory biblioteki i Muzeum Watykaskiego. Docenia r�wnie konieczno zmian w polityce gospodarczej: podj pr�by osuszenia bot pontyjskich, ogosi zniesienie ce wewntrznych. Jego administracji jednak brakowao konsekwencji, gdy za kierujcy sprawami fiskalnymi skarbnik generalny, kardyna Fabrizio Ruffo, usiowa przeprowadzi reform podatkow i wprowadzi jednolity podatek w caym pastwie, papie nie udzieli mu poparcia zdolnego przeama niezadowolenie zaniepokojonych podatnik�w. Przeprowadzono wszake spisanie nowego katastru: oparty on by przecie na zeznaniach zainteresowanych, tak e tylko w Bolonii -dziki energii miejscowego

327

legata odpowiada faktycznej sytuacji. Pius VI otacza si zn�w nepotami, lubowa si w przepychu i ceremonii. Na jego pontyfikat przypaday nowe ograniczenia narzucone Kocioowi przez owieconych despot�w, p�niej przez rewolucje francusk. Mimo pozor�w wietnoci Pius VI nie umia ani zabezpieczy swego Pastwa przed dalszym upadkiem gospodarczym, ani wzmocni Kocioa w obliczu kryzysu wiary.

ABSOLUTYZM W STARYM STYLU: KR�LESTWO SARDYNII

Dynastia sabaudzka pierwsza wr�d dynastii panujcych we Woszech przystpia do reformowania pastwa, pierwsza te zaprzestaa ten cel realizowa. Wzorem dla niej by absolutyzm Ludwika XIV, uzupeniony p�niejszymi dodatkami pruskimi. Nie byo to nic dziwnego w Kr�lestwie, w kt�rym arystokracja nadal trzymaa si francuskiego i gdzie dominoway tradycje feudalne. Mieszczastwo byo sabe i pozbawione wpyw�w. W Piemoncie tylko 3 miasta przekraczay 15 tys. mieszkac�w i jedynie Turyn rozwija si szybko. W cigu XVIII w. jego ludno podniosa si z 44 tys. do 92 tys. Mieszkao w nim zreszt sporo szlachty. W odr�nieniu od szlachty z innych terytori�w woskich szlachta piemoncka naleaa w wikszoci do rodzin o starych tradycjach i nie wywodzia si z bogatego mieszczastwa. Szlachta ta bya stosunkowo liczna, ale uboga. Znajdowaa si te pod surow kontrol monarchy, kt�ry pociga j do suby publicznej, w administracji, wojsku czy dyplomacji. Poziom gospodarczy kraju w pocztkach XVIII w. by niski.

Uzyskanie tytuu kr�lewskiego wzmogo aspiracje dynastii sabaudzkiej, kt�ra do poowy XVIII w. podejmowaa r�ne zabiegi o powikszenie zalenego od niej terytorium. Udao si jej opanowa tylko niewielk cz Lombardii, co nie pozostao bez wpywu na podniesienie si gospodarki, nie zaspokajao jednak ambicji wadc�w. Tym wiksze starania powicili oni rozwojowi si militarnych kraju, kt�rego wojsko byo w�wczas najlepsze we Woszech. Wzmocnienie potencjau militarnego nie byo wszake moliwe bez usprawnienia administracji i podniesienia dochod�w pastwa, tym te chyba mona przede wszystkim wytumaczy genez reform, jakie przeprowadzi zwaszcza Wiktor Amadeusz II (1675—1730). G�wnym jego celem po uzyskaniu tytuu kr�lewskiego stao si ograniczenie uprawnie szlachty i kleru, przede wszystkim zniesienie immunitet�w fiskalnych. Najpierw wiec zreorganizowa administracj, naladujc zreszt struktur wprowadzon we Francji przez Colberta. Powstaa Rada Pastwa, a obok niej Generalna Rada Finans�w, kt�rej podporzdkowana zostaa sie intendent�w po prowincjach, zapewniajca kontrol wykonywania decyzji wadz centralnych. Ta biurokracja uatwiaa monarsze znaczne uzalenienie od siebie stan�w. Przede wszystkim dotkno to kler, kt�ry nie tylko utraci wikszo swych immunitet�w i uprawnie sdowych, ale nawet zosta ograniczony w swych zadaniach edukacyjnych i charytatywnych. Pastwo przejmowao opiek nad instytucjami dobroczynnymi, na uniwersytecie turyskim za w skad grona nauczaj-

328

cego zamiast dotychczasowych tradycjonalist�w powoywani byli ludzie o zaciciu jansenistycznym, niechtni Kurii Rzymskiej. Zreszt uniwersytet turyski zosta zreorganizowany, monarcha za stara si przy tym o rozw�j nauk technicznych, potrzebnych dla przemysu krajowego. Powstaway te rednie szkoy pastwowe. Wywoany t polityk konflikt z Rzymem zosta zaagodzony podpisaniem konkordatu w 1727 r. Przyznawa on monarsze kontrole nad duchowiestwem.

Podobnie zmniejszone zostay uprawnienia szlachty. Opracowano kataster, kt�ry suy jako podstawa opodatkowania szlachty. Nie wpyn on jednak ani na ksztatowanie si stosunk�w wasnociowych, ani na charakter obcie chopskich. Zreszt szlachta utrzymywaa nadal rozmaite feudalne uprawnienia w swych dobrach, przede wszystkim sdownicze. Zostay one zamienione na opaty dopiero po 1770 r. Szlachta miaa take zastrzeone dla siebie niekt�re funkcje wojskowe, administracyjne i dyplomatyczne. Jeeli monarcha zechcia w takim wypadku posuy si ludmi pochodzenia nieszlacheckiego, wizao si to zwykle z ich nobilitacj. Ukoronowaniem tych wszystkich zabieg�w byo ogoszenie w 1729 r. kodeksu prawnego Kr�lestwa, kt�ry ujednolici prawo obowizujce r�ne organa.

Poczynania gospodarcze kr�la wizay si przede wszystkim z usprawnieniem komunikacji, obejmoway wic budow dr�g i kana�w. Powikszony zosta najwaniejszy port Kr�lestwa, Nicea, poprzez kt�ry utrzymywano czno z Sardyni. Podjto rozbudow stolicy pastwa, Turynu, gdzie realizowano nowe zaoenia urbanistyczne. Miasto to ozdabia swymi dzieami g�wny architekt Kr�lestwa, wspomniany ju Filippo Juvara. Powstaway take nowe twierdze, np. ^ejiestrelle.

W �wczesnych Woszech jedynie w krajach opanowanych przez cesarza Karola VI mona dostrzec przejawy podobnej polityki, zreszt mniej konsekwentnej. W Piemoncie zabrako jednak kontynuator�w Wiktora Amadeusza II. Po jego abdykacji rzdy obj Karol Emanuel III (1730—1773), kt�ry zreszt popad natychmiast w konflikt z ojcem. Ten bowiem za namow ony stara si zmieni sw decyzj, zosta jednak przez syna uwiziony i musia ostatecznie zrezygnowa ze swych pretensji. Karol Emanuel III nie zdoby si na bardziej oryginaln polityk, kontynuowa umacnianie pozycji monarchy i rozbudow scentralizowanej, biurokracji, rozwija szkolnictwo wieckie, ju jednak w polityce wobec Kocioa nie by tak konsekwentny, jak ojciec, zapewni wprawdzie waldensom tolerancj religijn, lecz usun z uniwersytetu paru nieortodoksyjnych profesor�w i wizi Pietra Giannone.

Karol Emanuel III podj wszake starania o podniesienie poziomu Sardynii. Gospodarka jej opieraa si na pasterstwie i ekstensywnym rolnictwie, przy bardzo sabych kontaktach zewntrznych. Zaludnienie Sardynii, stosunkowo niskie, wzroso jednak w cigu XVIII w. do 450 tys. Wysp trzli baronowie, z kt�rych wielu byo pochodzenia hiszpaskiego i kt�rzy podtrzymywali zwizki z Madrytem. Korzystali oni z licznych przywilej�w feudalnych, jakkolwiek utrzymyway si na og� struktury typowe jeszcze dla spoecznoci pasterskiej. Wikszo ziemi stanowia wasno komunaln, zoon z pastwisk i las�w,

329

uytkowanych wsp�lnie przez wszystkich mieszkac�w danej wsi, oraz z czci uprawnej, dzielonej midzy mieszkac�w co rok lub dwa. Dopiero nad tymi komunami wiejskimi rozcigali swe uprawnienia baronowie. Wadze na wyspie sprawowa jak za czas�w hiszpaskich wicekr�l, w kt�rego otoczeniu byli zar�wno doradcy miejscowi, jak i przybysze z Piemontu. Parlament trzVizbowy zbiera si co 3 lata i obradowa g�wnie nad podatkami.

Od 1749 r., gdy wicekr�lem zosta hr. Bogino, kt�ry podj kroki zmierzajce do unowoczenienia stosunk�w sardyskich. ograniczono wadz? baron�w, uwolniono chop�w od ciar�w paszczynianych, zmieniono uprawnienia wasnociowe, przez co uatwiony zosta obr�t ziemi. Przeprowadzono reorganizacj uniwersytet�w w Cagliari i Sassari, nastpio te zblienie ekonomiczne i kulturalne z Piemontem.

Wszelka dziaalno reformatorska zostaa jednak wstrzymana z chwil objcia tronu w Turynie przez Wiktora Amadeusza III (1773-1796). Bogino zosta odwoany. Podobnie zreszt ustay reformy w Piemoncie. Wiktor Amadeusz III zaj si g�wnie reorganizowaniem armii na wz�r pruski. Kr�lestwo Sardynii w niczym nie przypominao pod jego rzdami wsp�czesnych monarchii owieconych. Ograniczenia administracyjne i polityka merkantylna raczej hamoway, ni przyspieszay rozw�j ekonomiczny kraju. Pogorszeniu ulegaa sytuacja chop�w, m. in. wskutek pojawienia si systemu wielkich dzieraw, kt�ry zamienia chop�w w najemnik�w. Jeeli nastpowa wzrost produkcji rolnej przy jednoczesnym wzrocie cen na zboe, zyski std zbierali wielcy waciciele i dzierawcy, a chopi korzystali na tym niewiele. W rezultacie pod koniec wieku rolnictwo piemonckie byo nadal zacofane, powizane tylko z lokalnymi rynkami. Rozwina si jedynie wyranie hodowla jedwabnik�w, podobnie jak produkcja jedwabiu. Przemys jedwabniczy by zorganizowany w postaci nakadu bd rozproszonych manufaktur; jedwab eksportowano do Francji. Powstao take nieco manufaktur tekstylnych. W Piemoncie jednak brakowao kapitau, by dziaalno ta moga przybra wiksze rozmiary, i do koca stulecia przemys piemoncki nie wyszed poza stadium rozproszonej manufaktury. Wikszo produkt�w przemysowych Piemont musia importowa.

Na tym tle zrozumiae si staje, e zwizani z Owieceniem tw�rcy albo emigrowali z Piemontu, jak deista i demokrata Alberto Radicati z Passerano, kt�ry znalaz azyl w Anglii i Holandii, czy te buntowali si przeciwko otaczajcej ich tyranii, jak Alfieri. Opozycja przeciwko despotyzmowi znajdowaa oparcie w loach masoskich i wr�d jansenist�w. Bya ona jednak saba i nie zorganizowana. Nie zdoay jej oywi napicia midzy mieszczastwem a szlacht. W otoczeniu kr�la do wyjtk�w naleeli ministrowie, kt�rzy rozumieli konieczno reform. Wikszo szlachty godzia si z istniejcym stanem. Kr�lestwo Sardynii ze sw scentralizowan administracj, silnym wojskiem i podporzdkowan monarsze szlacht stanowio organizm wyjtkowy wr�d pastw woskich. Nadal znajdowao si jakby na marginesie ycia politycznego i gospodarczego Woch; tym sabsze musiao by tutaj poczucie jednoci z innymi terenami woskimi i tym mniej

330

istotne wydawao si skostnienie ustroju w momencie, gdy wikszo pastw woskich przeywa wzloty reformizmu owieceniowego.

REFORMY W PASTWACH BURBON�W

Znajdujce si pod wadz Burbon�w_ Kr�lestwa Neapolu i Sycylii (od 1734 r.) oraz ksistwo Parmy (od 1748 r.) stanowiy trzy odrbnie rzdzce si pastwa. Wprawdzie Neapol i Sycylia miay tego samego wadc, przebywa on jednak w Neapolu, gdy w Palermo rezydowa wicekr�l z lokalnym rzdem. Odmienna bya struktura ekonomiczna i spoeczna obu kr�lestw, odrbne tradycje. Zreszt nawet w Kr�lestwie Neapolu widoczne byy r�nice midzy gsto zaludnionymi i nastawionymi na bardziej wydajn gospodark Kalabri i Apuli a innymi prowincjami. Osobliwoci byo istnienie w tym ubogim kraju jednego z najwikszych w Europie miast — Neapolu. W 1791 r, na blisko 5 mln ludnoci Kr�lestwa Neapol liczy ok. 400 tys. Byo to miasto kontrast�w, w kt�rym obok rezydujcego tam dworu i bogatych baron�w wegetoway w najgorszych warunkach tumy lazzaroni. Dominowaa szlachta, czy to z dawnymi tradycjami, czy wieo nobilitowana za rzd�w hiszpaskich spor�d miejscowych i hiszpaskich urzdnik�w. Mieszczastwo nie stanowio liczcej si siy: najbardziej wpywowi byli nie kupcy, ale wolne zawody, zwaszcza prawnicy, kt�rych w Neapolu miao by nie mniej ni 26 tys. i kt�rzy suyli pomoc przy cigncych si dziesitkami lat procesach, niezwykle utrudnionych wskutek posugiwania si blisko 10 kodeksami prawnymi, od rzymskiego poczynajc, a na austriackim koczc.

Absolutyzm opiera si wic nadal na baronach i nowej szlachcie, kt�re to warstwy cieszyy si przywilejami fiskalnymi, sdowniczymi i wraz z Kocioem byy posiadaczami znakomitej wikszoci ziemi. Struktura rolnictwa, kt�re stanowio podstawowe r�do dochodu ludnoci, nie ulegaa w cigu XVIII w. powaniejszym zmianom. Gospodarka rolna miaa charakter ekstensywny, przy niskim poziomie techniki i nastawieniu na produkcj zboa oraz upraw oliwek i winoroli. Znaczne obszary przeznaczone byy na hodowl owiec. Pooenie chop�w, w wikszoci uzalenionych gospodarczo i prawnie od wielkich wacicieli, byo og�lnie biorc ndzne, jakkolwiek nie jednolite. R�nice w pooeniu chop�w zwikszyy si w XVIII w. W warstwie tej obok bezrolnych najemnik�w (braccialt) znajdowali si przecie r�wnie samodzielni mali waciciele czy bogaci dzierawcy, osiadli na urodzajnej ziemi; niekt�rzy dysponowali kapitaem pozwalajcym im na uprawianie dziaalnoci lichwiarskiej bd kupieckiej. Nawet pasterze stawali si niekiedy wacicielami duych stad. Wszystkie te warstwy zamonych chop�w dyy do uniezalenienia si od baron�w.

Zreszt wasno baronialna zaczynaa odczuwa trudnoci gospodarcze. Wzrost cen odbija si na popeniu szlachty yjcej w stolicy. Ratunek przynosio podnoszenie czynsz�w, usuwanie niewygodnych dzierawc�w, niekiedy sprzeda czci ziemi. Nowi waciciele, zwykle pochodzenia mieszczaskiego czy rzadziej chopskiego, byli wprawdzie

331

warstw najbardziej moe dynamiczn w Kr�lestwie, ale zarazem znajdujc si w trudnej sytuacji. Nie cieszyli si oni takimi przywilejami, jak baronowie, a komuny wiejskie (universitd) broniy przed nimi prawa do wsp�lnych uytk�w. Wprawdzie zwykle mieszczaski posiadacz uzyskiwa w kocu pene i wyczne prawa do nabytej ziemi, wtedy jednak spaday na niego wysokie podatki, od kt�rych byli wolni baronowie. W rezultacie ci nowi waciciele rezygnowali czsto z samodzielnego prowadzenia gospodarki i przechodzili na tradycyjny spos�b gospodarowania, przyswajajc sobie mentalno i obyczajowo baron�w. Wszystko to odbywao si wr�d napi midzy r�nymi kategoriami posiadaczy czy midzy wacicielami ziemi a chopami. Ostatecznie nawet zmiana wacicieli nie prowadzia do podniesienia poziomu gospodarki, jakkolwiek uatwiaa ograniczenie uprawnie feudalnych.

Ze drogi, liczne ca i myta wewntrzne utrudniay rozw�j handlu, a take industrializacj kraju. Dziaalno przemysow podejmowali zwykle drobni kupcy na skal lokaln. Najpomylniej rozwijao si w ten spos�b jedwabnictwo w Kalabrii. Udzia pastwa w tym zakresie by skromny. Do wyjtkowych inwestycji naleay manufaktura jedwabiu oraz przdzalnia, kt�re zaoy Ferdynand IV w S. Leucio koo Caserty w latach osiemdziesitych. Wikszo wyrob�w przemysowych trzeba byo importowa. Natomiast przedmiotem eksportu byy produkty rolne, oliwa, ziarno, z czasem wino. Eksport ten kierowa si g�wnie do Francji, do Marsylii, i powanie wzr�s w drugiej poowie XVIII w., przyczyniajc si nawet do rozwoju neapolitaskiej floty handlowej. Nie nastpia jednak i wtedy koncentracja kapitau na wiksz skal w rku mieszczastwa.

Trudnym problemem polityki wewntrznej byo stanowisko Kocioa. Neapol nie tylko uwaany by przez papiea za lenno, ale i miejscowy Koci� zdoby sobie pozycj wyjtkowo uprzywilejowan, nawet jak na stosunki woskie. Liczba kleru sigaa 75 tys., z 21 arcybiskupami i 165 biskupami. Olbrzymie dobra kocielne wraz z obcieniami ludnoci daway ok. 6,5 mln dukat�w rocznie, co pozwalao przynajmniej wyszemu duchowiestwu na bogate i wystawne ycie. Koci� by wyjty spod opodatkowania, posiada znaczne uprawnienia jurysdykcyjne i rozwinite wasne sdownictwo, a dobra kocielne korzystay z prawa azylu, udzielanego nieraz zwykym przestpcom. Stan taki prowadzi do nieuchronnego konfliktu z dbaym o sw suwerenno monarch. Wybuchy one z ca si po objciu wadzy przez Karola VII Burbona (1734— 1759), kt�rego nie chcia uzna papie Klemens XII. Karol VII, majc pod tym wzgldem szerokie poparcie wr�d ludnoci neapolitaskiej, podj kroki, kt�re znacznie zmniejszyy uprawnienia Kocioa. Ograniczony zosta immunitet fiskalny, zniesiona inkwizycja i prawo azylu, przejto na rzecz wadcy liczne dobra klasztorne. Konkordat zawarty w "1741 r. z nowym papieem Benedyktem XIV zahamowa t antykurialn polityk Burbona, kt�ry jednak nie zmieni wikszoci swych postanowie. Koci� zgodzi si na opodatkowanie, na przejcie kontroli nad swym sdownictwem przez specjaln mieszan komisj, na ograniczenia prawa azylu i ustabilizowanie liczebnoci

332

kleru. Polityka antykurialna zacza si znowu po przekazaniu tronu w Neapolu przez Karola VII (kt�ry uzyska koron hiszpask jako Karol III) swemu maoletniemu synowi, Ferdynandowi IV (1759-1825). Wpywowy pierwszy minister Karola VII, prawnik i profesor uniwersytetu w Pizie, Bernardo Tanucci, kt�ry faktycznie kierowa polityk Kr�lestwa w dobie regencji, przyczy si do akcji Madrytu . przeciwko jezuitom i doprowadzi do usunicia ich z Kr�lestwa i prze-;' jecia d�br przez pastwo. Domaga si take, by bulle papieskie l nie byy publikowane bez zgody wadz pastwowych, ograniczy wymiar l dziesiciny, zakaza przekazywania na rzecz Kocioa nowych d�br. |� Nawet po maestwie Ferdynanda IV z c�rk Marii Teresy, Mari Karolin, kt�ra przeja w swe rce kierownictwo sprawami pastwowymi, i usuniciu w 1776 r. Tanucciego polityka antykurialna nie ustaa i w 1788 r. Neapol odm�wi wywizywania si z dorocznego trybutu, znoszc tzw. chinea, tj. obowizek dostarczania papieowi biaego konia i 7 tys. dukat�w. Moliwoci oddziaywania Kurii Rzymskiej na Neapol kurczyy si wic wyranie w cigu XVIII w. Duchowiestwo katolickie, chocia nadal bardzo silne, znajdowao si pod coraz cilejsz kontrol pastwa.

Nie bez znaczenia pod tym wzgldem by wzrost wpyw�w masonerii. Wprawdzie Karol VII stara si zlikwidowa loe masoskie, dziaajce ju w latach czterdziestych w Neapolu, zabiegi te jednak byy bez-; skuteczne, a p�niej Maria Karolina miaa by sama czonkiem jednej z l�. W przeciwiestwie do swego ma, kt�ry by godnym wnukiem Augusta III (jego matk bya kr�lewna polska Maria Amalia) i dobrze si czu tylko na polowaniach, Maria Karolina okazywaa pocztkowo poparcie dla idei Owiecenia. Dopiero rozbudzone, chyba pod wpywem Irlandczyka Johna Actona, promowanego przez ni na pierwszego ministra, ambicje mocarstwowe odsuny na dalszy plan zainteresowania kr�lowej reformami.

W innych dziedzinach osignicia reformator�w neapolitaskich nie byy tak istotne. Wprawdzie w rodowisku neapolitaskim Genovesi, Palmieri. p�niej Filangeri i Pagano wypowiadali si zdecydowanie przeciwko utrzymywaniu si jurysdykcji i praw feudalnych oraz domagali si bardziej liberalnej polityki gospodarczej, kt�ra przyspieszyaby rozw�j stosunk�w kapitalistycznych, niewiele jednak z wysuwanych przez nich postulat�w zostao zrealizowanych. Karol VII wraz z Tanuccim niemao wysik�w powici na budow wspaniaych rezydencji monarszych w Casercie czy Capodimonte. Nie mona te im odm�wi troski o rozw�j gospodarczy kraju, przejawiajcy si m. in. w usprawnianiu komunikacji poprzez budow dr�g i most�w. Nie powioda si jednak polityka dworu skierowana przeciwko uprawnieniom baron�w. Spisany w 1741 r. kataster nie przyczyni si ani do ograniczenia wyzysku chop�w, ani do obcienia baron�w odpowiednio wysokimi podatkami. Take udoskonalenie aparatu biurokratycznego, skarbowego i administracyjnego, dokonane przy pomocy Tanucciego, dao skromne rezultaty. R�wnie utworzenie najwyszego trybunau (supremo magistralo) i jego filii po prowincjach z moliwoci apelacji do nich od sd�w baronial-

333

nych nie uzdrowio sdownictwa, zwaszcza e opozycja baron�w zmusia monarch do ograniczenia uprawnie tego sdu. Polityk t kontynuowa Tanucci po rezygnacji Karola VII z tronu w Neapolu oraz Maria Karolina. Rezultaty jednak byy skromne i dotyczyy spraw drugorzdnych, jak ograniczenia liczebnoci zbrojnych oddzia�w, kt�rymi dysponowali baroni na sw�j prywatny uytek. Podjte zostay natomiast wielkie prace modernizacyjne, majce przeksztaci Neapol w nowoczesne miasto. Nastpia te czciowo laicyzacja szkolnictwa przejtego przez pastwo po kasacie jezuit�w. Nie rozwizany pozosta problem upowszechnienia nauczania i poziom alfabetyzacji w Kr�lestwie by bardzo niski.

Niepowodzenia polityki dworu odbiy si na sytuacji finansowej pastwa. Uzyskanie niezalenoci przez Neapol przyczynio si do powikszenia wydatk�w na dw�r kr�lewski, na wojsko i marynark, na mecenat artystyczny. Obcienia te wzrosy, gdy Maria Karolina podja sw „wielk" polityk, tak e w latach dziewidziesitych Neapol by w stanie kryzysu finansowego. Daremnie pr�bowa ratowa sytuacj Giuseppe Palmieri, kt�ry zosta dyrektorem Najwyszej Rady Finans�w Kr�lestwa. Jego projekty zmiany systemu celnego i zwikszenia obcienia wielkich posiadaczy na rzecz skarbu upady. Po wybuchu wojny z rewolucyjn Francj od 1792 r. ustaa poprzednia wsp�praca midzy dworem a zwolennikami reform. Przeprowadzone zmiany nie zdoay przeksztaci stosunk�w spoeczno-gospodarczych Kr�lestwa i w okres wojen rewolucyjnych Neapol wkracza jako pastwo pod wieloma wzgldami zacofane. Sabe byy te jego siy militarne. Armia liczya 15 tys., flota 3 tys. ludzi.

W Kr�lestwie Sycylii pozycja szlachty, zar�wno starej, jak i nowej, bya jeszcze silniejsza ni w Neapolu. Zdobya ona sobie praktyczny monopol na wyw�z zboa; trzymaa take w swym rku handel innymi podami rolnymi. Dominujcy gos miaa w parlamencie, kt�ry funkcjonowa nadal, reprezentujc autonomiczne tendencje wyspy. Baronowie sycylijscy yli r�wnie w miastach, przede wszystkim wPalermo, i podobnie jak neapolitascy odczuwali dotkliwie skutki zwyki cen. Dla wyr�wnania niedobor�w wprowadzili system wydzierawiania swych d�br wielkim dzierawcom (gabellotti) na kr�tki okres (3 do 9 lat) cznie z prawami jurysdykcyjnymi. Gabellotti byli to z pochodzenia wzbogaceni kupcy i lichwiarze. Stali si wczonymi w system gospodarki feudalnej porednikami midzy baronem a poddanymi. Wyjtkowo bowiem gospodarowali sami posugujc si prac najemnik�w. O ile system gabelli nie przyni�s istotnej zmiany w sytuacji finansowej baron�w, o tyle zaciy nad pooeniem chop�w. Pacili oni bowiem wicej ni poprzednio: nie tylko na rzecz pana, ale i dzierawc�w. Wikszo chop�w sycylijskich to osobicie wolni dzierawcy, kt�rzy trzymali ziemi przez 2 — 3 lata za czynsz w naturze albo systemem poowniczym. Ciary te mogy wzrasta przy nowej umowie dzierawnej, ponadto podlegali oni jurysdykcji pana, kt�ry mia swe oddziay wojskowe dla przeprowadzenia swych decyzji. W rezultacie ub�stwo chopa i ucisk byy tak dotkliwe, e uniemoliwiay przy zacofanej

334

technice wzrost produkcji. Tylko na niekt�rych obszarach, gdzie wprowadzono poprzednio system colonna a borgenzatico (kiedy pan dostarcza osadnikowi pocztkowo woy, ziarno itp.) i gdzie by czynsz pieniny, rolnictwo mogo si rozwija i zaczynaa si tworzy warstwa drobnych posiadaczy.

Mieszczastwo sycylijskie byo stanem sabym ekonomicznie i cile powizanym z baronami. Najwikszym miastem byo Palermo, gdzie pod koniec XVIII w. ludno sigaa 140 tys. Walczya w nim o wadz szlachta, kt�ra zasiadaa w senacie, oraz rzemielnicy, zorganizowani w cechy (maestranza), kt�re dysponoway nawet wasnym wojskiem dla pilnowania porzdku publicznego. Byy to wszake instytucje tradycjonalne, nastawione g�wnie na obron dawnych uprawnie miejskich i na kontakty z rynkiem lokalnym. Powoli podnosia si z upadku Mesyna, kt�ra dziki Karolowi VII odzyskaa dawne przywileje, oraz Katania. Oba te miasta miay pod koniec wieku po ok. 46 tys. ludnoci. Ich wasna produkcja rzemielnicza bya jednak skromna. Nawet produkcja jedwabiu podupada, w cigu XVIII w. bowiem brakowao kapitau. Jeeli inwestowano go w ziemi, nie starczyo ju na inne przedsiwzicia. Pewne oywienie spowodowa dopiero napyw kapitau obcego, angielskiego, inwestujcego w produkcj wina (John Woodhouse w Marsali).

W tych warunkach oddziaywanie idei Owiecenia byo stosunkowo sabe. Burbonowie starali si wsp�dziaa z baronami i nie zagraa ich interesom. Dopiero gdy z inicjatywy Marii Karoliny przyby do Palermo w 1781 r. jako wicekr�l markiz Domenico Caracciolo, podj on reformy w duchu absolutyzmu owieconego. Caracciolo przebywa przez duszy czas w Paryu i by zwolennikiem ideologii Owiecenia. Za swe g�wne zadanie uwaa osabienie pozycji baron�w. Stara si skoncentrowa w swym rku administracj, ograniczy prawa jurysdykcyjne baron�w, wprowadzi wybory urzdnik�w w komunach zamiast nominowania ich przez barona, odebra baronom prawo kontroli nad finansami miast. Ogosi zniesienie inkwizycji, kt�ra cieszya si specjalnymi przywilejami na Sycylii, i podj prace nad przygotowaniem nowego katastru, kt�ry pozwoliby r�wnomiernie obciy podatkami r�wnie szlacht i kler. Baronowie przeciwstawili si tej polityce, uznajc, e broni praw „narodu" sycylijskiego przeciwko uzurpacjom Neapolu. Doszo do zaostrzenia stosunk�w midzy obu Kr�lestwami i Caracciolo musia opuci Sycyli w 1786 r., a z jego reform niewiele pozostao. Nastpca Caracciola, ksi di Caramanico, by wielkim mistrzem loy masoskiej w Neapolu i czu si r�wnie zwizany z ideami Owiecenia, by jednak znacznie ostroniejszy w kontynuowaniu polityki swego poprzednika. Udao mu si uzyska poparcie miejscowych intelektualist�w i podj kroki w celu upowszechnienia oczynszowania na wsi i ograniczenia przywilej�w feudalnych baron�w. 'Parlament sycylijski zgodzi si nawet na spisanie katastru. Szlachta sycylijska zmierzaa zreszt w tym okresie do wywalczenia sobie uprawnie konstytucyjnych na wz�r angielski i pozyskaa do tego mieszczan. Wzrost nastroj�w reakcyjnych i ustpienie ks. Caramanico

335

w 1794 r. zahamoway dalsze poczynania reformatorskie na wyspie.

W odmiennych warunkach przebiegay dziaania reformatorskie w ksistwie Parmy i Piacenzy. Po wyganiciu rodu Farnese znalazo si ono ostatecznie w 1748 r. pod rzdami Filipa Burbona. By to kraj rolniczy, nastawiony g�wnie na produkcj zboa i hodowl. Poziom rolnictwa by stosunkowo wysoki, jak na caej Nizinie Pada-skiej, niezbdne byy tylko systematyczne prace irygacyjne, nad kt�rych realizacj czuway wadze ksistwa. Wanie w Parmie wprowadzona zostaa ju w 1768 r. uprawa ziemniak�w, najwczeniej w caej Italii. Wasno ziemska bya w rku szlachty i kleru. Chopi korzystali z systemu poownictwa i dzieraw. Struktura ta w cigu XVIII w. nie ulegaa zmianom, jakkolwiek nastpowa og�lny wzrost produkcji rolnej. Natomiast produkcja przemysowa opieraa si na cechach i niewielkich manufakturach, produkujcych na lokalny rynek. Miasta miay charakter orodk�w rezydencjonalnych, a zarazem centr�w handlu podami rolnymi. Najwiksza z nich Parma nie miaa nawet 20 tys. ludnoci.

W tej sytuacji nieatwo byo znale oparcie dla poczyna reformatorskich. Niemniej Don Filippo podj pr�by wzmocnienia pozycji wadcy i podniesienia dochod�w skarbu. Pomocna mu bya ona, c�rka Ludwika XV i Marii Leszczyskiej, Luiza Elbieta, oraz powoany na sekretarza stanu Francuz Francois Guillaume du Tillot. Polityka jego miaa przede wszystkim charakter antykurialny, zrozumiay ze wzgldu na pretensje papieskie wobec Parmy. Zni�s wic inkwizycj, ograniczy zakres jurysdykcji kocielnej, podporzdkowa pastwu dobra martwej rki; przy poparciu licznych w Piacenzy jansenist�w walczy te z jezuitami, doprowadzi do usunicia ich z ksistwa i przejcia ich szkolnictwa przez pastwo. Tillot ograniczy uprzywilejowanie fiskalne kleru i szlachty, wprowadzajc jednolite podatki. Zabiega te o rozw�j gospodarczy kraju, inicjujc prace irygacyjne, popularyzujc nowe uprawy, cigajc z zagranicy specjalist�w — robotnik�w i technik�w. Ponadto ogosi wolno handlu wewntrznego.

Staraniem Tillota ks. Filip powoa na preceptora swego syna Condillaca. Na kr�tko Parma staa si pierwszorzdnym orodkiem Owiecenia woskiego. Na uniwersytecie w Parmie i w kolegium Albero-niego w Piacenzy wykadali sprowadzani z Francji profesorowie. Std na cae Wochy rozpowszechniaa si filozofia sensualizmu.

Dziaalno Tillota budzia zgorszenie i op�r miejscowych, bardziej tradycyjnych intelektualist�w, nie m�wic ju o stanowisku warstw uprzywilejowanych. Po mierci Filipa Tillot rzdzi wszake r�wnie w imieniu jego maoletniego syna Ferdynanda (1765—1802). Jednak gdy obj on samodzielne rzdy i polubi c�rk Marii Teresy, arcyksiniczk Mari Ameli, los reformatora zosta przesdzony. Wok� nowej kr�lowej skupili si tradycjonalici, du Tillot musia ustpi ze swego stanowiska w 1771 r., a w dwa lata p�niej Parma zawara porozumienie z Rzymem, kt�re przywracao klerowi czesi straconych uprawnie. Powr�cia nawet inkwizycja. Jakkolwiek reformy nie byy odtd kontynuowane, posiew dziaalnoci Tillota i Condillaca

336

pozosta i w Farmie wyroso pokolenie, kt�re ywo uczestniczy miao w ruchu rewolucyjnym i narodowym.

ABSOLUTYZM OWIECONY. TOSKANIA I LOMBARDIA

Jedynie kraje woskie, kt�re znalazy si we wadaniu dynastii habsburskiej, cilej biorc habsbursko-lotaryskiej, poznay blaski i cienie absolutyzmu owieconego. Lombardia w cigu XVIII w. odzyskaa sw prno gospodarcz. Rozwino si zwaszcza rolnictwo, kt�re dor�wnywao najlepiej rozwinitym obszarom rolniczym w Europie. Wzrost cen na zboe i inne produkty rolne zachca do inwestowania w ziemi i stwarzania warunk�w umoliwiajcych podniesienie wydajnoci. Podejmowane byy wiksze prace irygacyjne. Dobre wyniki daa racjonalna hodowla byda, oparta na starannie przygotowywanych pastwiskach i uprawie rolin pastewnych. Zamiana czci grunt�w na Nizinie Padaskiej na tereny pasterskie pozwolia w stosunkowo kr�tkim czasie wydatnie zwikszy produkcj misa i przetwor�w mlecznych. Ich eksport sta si jednym z g�wnych r�de wzbogacania si Lombardii. W rezultacie podniosa si zn�w ilo kapitau lokowanego w ziemi, tym razem miao to jednak charakter nie rentierski, ale inwestycyjny i sprzyjao podniesieniu si produkcji. W ten spos�b zacza si tworzy buruazja wiejska, w kt�rej skad obok dawnych wielkich posiadaczy wchodzili przedsibiorcy kapitalistyczni; zaczynao si przeksztacenie feudalnej jeszcze w swej istocie wasnoci ziemskiej we wasno kapitalistyczn. Procesy te przebiegay powoli i wikszo ziemi bya jeszcze wasnoci starej szlachty i kleru. Wielu te chop�w spadao do poziomu bezrolnych najemnik�w albo kr�tkoterminowych dzierawc�w. Obok tego byli te coraz liczniejsi tacy, kt�rym powodzio si stosunkowo dobrze. Dysponowali oni nawet kapitaem, kt�ry inwestowali w drobne przedsiwzicia handlowe i przemysowe. Mona wiec dostrzega pocztki rozwarstwienia kapitalistycznego na wsi lombardzkiej w wyniku dokonywajcej si przemiany struktury agrarnej.

Te przedsibiorstwa chop�w, a take redniego mieszczastwa, zwizane byy z przenoszeniem produkcji jedwabniczej z orodk�w miejskich na wie. Jedwabnictwo lombardzkie z trudem konkurowao z innymi orodkami w p�nocnych Woszech czy we Francji; dla obnienia wiec koszt�w produkcji w etapach przygotowawczych wykorzystywano prac chaupnicz uboszych chop�w. Podobne tendencje mona obserwowa i w innych dziaach produkcji tekstylnej. Nastpio oywienie przemysu lokalnego. W Mediolanie i w Como powstaway tekstylne manufaktury scentralizowane, powizane z produkcj chaupnicz wsi. Tworzyli je przedsibiorcy prywatni przy protekcyjnej polityce wadz. Oywia si te produkcja rzemielnicza. W rezultacie wzrastaa wymiana midzy miastem a wsi i tworzy si rynek wewntrzny, oparty na zasadach kapitalistycznych. Nie bez znaczenia byy starania wadz o usprawnienie komunikacji. Wynikay one czciowo z potrzeb og�lnej polityki austriackiej: taki charakter miaa budowa alpejskiej drogi zdatnej do ruchu koowego, kt�ra przez Brenner i Moden

337

prowadzia do Florencji. Podejmowano wszake r�wnie budow dr�g o charakterze lokalnym; wanym szlakiem komunikacyjnym sta si kana Paderno, kt�ry poczy Mediolan z Adyg.

Przemiany spoeczne powizane z rozwojem gospodarczym prowadziy przede wszystkim do powstawania wspomnianej kapitalistycznej buruazji, przewanie opartej na produkcji agrarnej, czy te czcej t produkcj z inwestycjami i aktywnoci w miecie. Stosunkowo nieznaczn jej cz stanowili przedsibiorcy przemysowi. Natomiast przyczya si do niej cz starej arystokracji, r�wnie zainteresowanej w podnoszeniu poziomu rolnictwa. Wanie z tej warstwy wyszli najwybitniejsi przedstawiciele Owiecenia lombardzkiego. Z tego wzgldu mona si zastanawia, czy Dzie Pariniego przedstawia rzeczywicie zjawisko typowe. Natomiast plebs miejski zachowywa sw�j tradycyjny charakter, niewielu byo robotnik�w zatrudnionych w manufakturach. Jakkolwiek w 1787 r. zniesione zostay cechy rzemielnicze, wyprzedzao to raczej zmiany, jakich mona byo oczekiwa w miastach. Ludno miast rosa stosunkowo wolno: w Mediolanie podniosa si ona ze 114 tys. w pocztkach wieku do 131 tys. w 1790 r. Szybciej chyba wzrastao zaludnienie caej Lombardii, skoro tylko midzy 1749 a 1776 r. podnioso si z 900 tys. do 1120 tys.

Te przemiany gospodarcze i spoeczne uatwiay przenikanie ideologii Owiecenia do Lombardii: nieprzypadkowo wanie Mediolan sta si od lat szedziesitych najwaniejszym orodkiem Owiecenia woskiego. Napoparcie zainteresowanych w rozw�j u prowincji warstw, jak i intelektualist�w mogy liczy w swych poczynaniach reformatorskich wadze austriackie. Pocztki tej polityki zwizane byy wszake z potrzebami fiskalnymi monarchii. Dopiero w latach szedziesitych tendencje reformatorskie stay si blisze stanowisku filozof�w. Tak wic ju za Karola VI w 1718 r. zapocztkowane zostao przygotowywanie generalnego katastru, obejmujcego cao d�br w kraju. Prac przerway wojny i podjto je ponownie dopiero w 1749 r. Dziki wysikom wybitnego ekonomisty Pompeo Neriego kataster ukoczono w 10 lat p�niej. Opiera si on nie tylko na deklaracjach posiadaczy, ale i na nowych obliczeniach i pomiarach dokonywanych z urzdu. Kataster sta si podstaw jednolitego podatku od posiadanych nieruchomoci. Poniewa ustalenia dokonane w katastrze miay charakter do trway, jeli chodzio o obcienia fiskalne, zachcao to wacicieli do podejmowania zabieg�w o podniesienie poziomu kultury rolnej, zapewniajcego wzrost dochod�w. Wan reform byo zniesienie ce wewntrznych i likwidacja systemu dzieraw podatkowych. Przywr�cono te wadzom pastwowym uprawnienia jurysdykcyjne przysugujce poprzednio osobom prywatnym. Prowadzio to do osabienia feudalnej struktury Lombardii. Podjte zostay te kroki uatwiajce przeksztacenie feudalnej wasnoci podzielonej na wasno buruazyjn, zniesiono ograniczenia w handlu podami rolnymi, a take wprowadzono reform administracyjn, polegajc na podziale na prowincje i gminy podporzdkowane wadzy centralnej.

Nastpiy te zmiany w stosunkach midzy pastwem a Kocioem.

338

Wprawdzie Maria Teresa bya daleka od antykocielnego stanowiska, nie opara si jednak og�lnej fali. Decydujc rol odegraa kasata zakonu jezuit�w. Przyspieszya ona proces przejmowania na rzecz pastwa czci d�br klasztornych, a take reform szkoln, kt�ra polegaa na przejciu przez pastwo zwierzchnictwa nad szkolnictwem i nadaniu mu bardziej laickiego charakteru. Nowe szkoy miay sta si dostpniejsze, zwaszcza na niszych stopniach, tzw. szkoy normalne, jakkolwiek pene upowszechnienie nauczania byo jeszcze nieosigalne. Ograniczono take niekt�re inne uprawnienia Kocioa, zniesiono inkwizycj i cenzur kocieln, kler poddany zosta wieckim trybunaom, a dobra martwej rki podporzdkowano pastwu. W poczynaniach tych wadze wiedeskie mogy liczy na poparcie ze strony silnego orodka jansenistycznego, jakim po reformach z lat 1771 — 1773 sta si uniwersytet w Pawii. Tamtejsi teologowie, Pietro Tamburini i Giuseppe Zola, popierali tendencje uniezalenienia si od Rzymu, kt�ry krytykowali za lekcewaenie rygor�w moralnych i popieranie teatralnej nabonoci woskiej, z jej kultem obraz�w i miejsc witych.

Wszystkie te reformy odpowiaday zreszt programowi wysuwanemu
przez zwizanych z Owieceniem intelektualist�w lombardzkich, z kt�rych
wielu, jak choby Pietro Verri, uczestniczyo w ich realizowaniu. Gdy
doda do tego jeszcze roztaczany wtedy mecenat kulturalny, trudno
si dziwi, e tene Verri uznawa, i pod panowaniem Marii Teresy
Lombardczycy byli w takim stopniu szczliwi, w jakim „mona by
pod rzdem absolutnym". Sytuacja ulega gruntownej zmianie, gdy
wadz sprawowa cesarz J�zef II (1780— 1790). Kontynuowa on w wielu
dziedzinach dziaalno reformatorsk, zarazem wszake coraz silniej
podporzdkowywa spoeczestwo rygorom owieconego absolutyzmu.
Ogosi wic tolerancj religijn, jednoczenie jednak podporzdkowa
Koci� wadzy monarchy, kt�ry mia nawet decydowa o charakterze
ceremonii religijnych. W Lombardii, kt�ra jeszcze w 1768 r. liczya
ok. 290 mskich i prawie tyle eskich klasztor�w, zni�s ponad 100
klasztor�w uznanych za nie zwizane z nauczaniem, bd te po
prostu nieproduktywne. Pastwu zostay podporzdkowane seminaria
dla ksiy, a bulle papieskie miay czeka na cesarskie elequatur.
Daremnie do Wiednia zjeda Pius VI, by zahamowa ten proces.
Powiodo mu si uzyska tylko uznanie niekt�rych odrbnoci w Lombar
dii, gdzie Koci� utrzyma nieco bardziej samodzielne stanowisko ni
w innych krajach monarchii habsburskiej. podporzdkowywaniem sobie
Kocioa wizay si zreszt i inne kroki, kt�re prowadziy do peniejszej
j centralizacji pastwa. Zniesiony zosta Senat lombardzki, administracja
f i sdownictwo przeszy w rce urzdnik�w i sdzi�w przysyanych
l z innych teren�w monarchii. Miejscowa ludno bya wprawdzie wolna
'j od suby wojskowej, spaday jednak na ni koszty utrzymania regiment�w
austriackich lokowanych w Lombardii. Wzrastaa r�wnie kontrola
' policyjna.

Te przerosty despotycznych ambicji zniszczyy harmonijne stosunki panujce poprzednio midzy ludnoci Lombardii a wadzami. Nie bez uzasadnienia w poczynaniach J�zefa II dostrzegano niebezpieczne

339

tendencje unifikacyjne, groce odrbnociom kulturalnym. Zar�wno konserwatyci, jak i ludzie zwizani z Owieceniem odsuwali si od wsp�pracy z Wiedniem. Budzi si ruch patriotyczny, kt�rego celem byo uniezalenienie si od Austrii. Tene sam Verri ogosi Uwagi nad pastwem mediolaskim w 1790 r. (Riflessioni sullo Stato di Milano neWanno 1790), w kt�rych ukaza kryzys dotychczasowych zaoe swego obozu. mier J�zefa II powstrzymaa nieprzerwany „strumie nowoci", jaki spada na Lombardie za jego rzd�w; nastpcy jego nie byli jednak w stanie odzyska dawnego zaufania.

Gdy Lombardi oplatay sprzecznoci midzy tolerancj a despotyzmem, w bardziej harmonijny spos�b rozwija si absolutyzm owiecony w Toskanii. Pod rzdami Medyceuszy Toskania staa si krajem rolniczym, w kt�rym produkcja przemysowa nastawiona bya g�wnie na rynek lokalny. Osab handel midzynarodowy, jedynie Livorno utrzymywao sw wyjtkow pozycj. Ju od dawna kupcy i bankierzy chtnie lokowali sw�j kapita w ziemi, do nich te naleaa wikszo grunt�w. Obszerne dobra naleay r�wnie do Kocioa, ksicia i szlachty, natomiast coraz mniej byo gospodarstw, kt�rych wacicielami byli chopi czy drobni mieszczanie. W systemie agrarnym dominowao poownictwo. Zapewniao ono wysokie zyski patronowi, natomiast chop poownik i jego rodzina wegetowali. Wzrastao zaduenie, odrabiane coraz czciej w postaci paszczyzny. Produkcja rolna, jakkolwiek do urozmaicona, bo obejmujca obok zb� take wino, oliw i owoce, nie wystarczaa na potrzeby kraju. Znaczn cz (ok. 25%) powierzchni stanowiy nieuytki lub obszary nie objte systematyczn upraw. Gboki upadek przeywaa Maremma — wyludniona, malarycz-na, z niskim poziomem produkcji.

Gospodark Toskanii moga poprawi tylko wydatna opieka ze strony wadz i zabiegi wacicieli o zwikszenie obszar�w uprawnych i podniesienie produkcji. Tego rodzaju polityk poprowadzili dopiero nowi wadcy Ksistwa z dynastii habsbursko-lotaryskiej. Pocztkowo w imieniu Franciszka II rzdzia w Toskanii regencja, w kt�rej skad wchodzili przewanie przybysze z Lotaryngii; p�niej osobiste rzdy obj brat cesarza J�zefa II, wielki ksi Piotr Leopold (1765—1791), po przejciu za przez niego tronu cesarskiego Ferdynand III. Toskania jako sekundogenitura dynastii habsbursko-lotaryskiej nie prowadzia waciwie samodzielnej polityki zewntrznej, nie miaa te niemal armii. Za rzd�w Franciszka II bya waciwie traktowana jak jedna z prowincji monarchii, dopiero szersz samodzielno uzyskaa za Piotra Leopolda. Wanie wtedy Toskania staa si jednym z najwaniejszych p�l dowiadczalnych owieconego absolutyzmu w Europie, jakkolwiek pierwsze reformy wprowadzone zostay ju przez rzdy wiatej regencji. Objy one pocztkowo dziedzin gospodarcz; wadze otwary moliwo swobodnego eksportu zboa z Maremmy, zmniejszyy ograniczenia wynikajce z zasady fideikomisu (dotyczce dziedziczenia i swobody dysponowania majtkiem) i objy kontrol nad dobrami martwej rki. R�wnie w zakresie stosunk�w midzy pastwem a Kocioem wprowadzono pierwsze zmiany, zniesiona zostaa przede wszystkim

340

cenzura kocielna wobec ksiek, regencja tolerowaa istnienie l� masoskich, nadaa uprawnienia kolonii ydowskiej w Livorno. Zreformowane podatki miay obejmowa r�wnie duchowiestwo. Pozwolio to znacznie podwyszy dochody pastwa, kler bowiem, stanowicy ok. 3% ludnoci Toskanii, mia w swym posiadaniu ok. 1/3 d�br. Jednoczenie wzrastaa liczebno i wpywy zwolennik�w ideologii Owiecenia.

Gruntowne reformy przeprowadzi dopiero Piotr Leopold. Przewysza on brata rozsdkiem i umiarkowaniem, jakkolwiek nie ustpowa mu w pomysach reformatorskich. Mia przy tym doskonaych wsp�pracownik�w w osobach ministr�w Francesco Gianniego i Pompeo Neriego; ten ostatni przeni�s si wtedy z Mediolanu do Florencji. Jego polityka gospodarcza zmierzaa przede wszystkim do penej liberalizacji handlu ziemi i jej produktami. Bya to polityka zgodna z zaoeniami fizjokratyzmu. Z inicjatywy Pompeo Neriego w 1767 r. otwarty zosta wolny handel podami rolnymi w caym Ksistwie i umoliwiony swobodny eksport. W 1783 r. zlikwidowano ostatecznie ca i myta wewntrzne i wprowadzono jednolite ca na granicach. Zniesiono te ograniczenia w handlu nieruchomociami; w dobrach ziemskich przestaa obowizywa zasada majoratu i fideikomisu. W latach 1770—1781 nastpia likwidacja cech�w i korporacji kupieckich. Odpowiadao to zasadzie wolnoci handlu oraz interesom manufakturzyst�w, kt�rych inicjatyw ograniczay poprzednio przepisy cechowe. Florencja bya pierwszym woskim miastem, w kt�rym przestay funkcjonowa cechy.

Nastpio dalsze ujednolicenie administracji. Dotyczyo to przede wszystkim samorzdu lokalnego; komuny uzyskay wszdzie podobn organizacj i do szerokie uprawnienia w sprawach gospodarczych, fiskalnych i administracyjnych. Ujednolicone zostay take w caym kraju podatki, podstawowym obcieniem by podatek wasnociowy, ustalany przez kad komun. Zniesiono wszelkie immunitety fiskalne, cznie z kocielnymi, chopi zostali nieco odcieni i nastpio wyr�wnanie w opatach. Administracja centralna zachowaa funkcje kontrolne, nie doszo jednak do spisania og�lnego katastru. Dla zapoznania spoeczestwa ze stanem finansowym kraju Piotr Leopold jako pierwszy woski wadca zacz ogasza bilans pastwowy.

W latach 1781 — 1782 nosi si Piotr Leopold z zamiarem nadania swemu pastwu konstytucji. Projekt jej przygotowa Francesco Gianni. Przewidywano w nim zwikszenie udziau spoeczestwa w rzdach, m. in. miay powsta wybierane przedstawicielstwa prowincjonalne i caego pastwa, kt�re kontrolowayby system finansowy i przedstawiay wasne postulaty. Do ogoszenia konstytucji nie doszo, niemniej Toskania stanowia niezwyky w Europie przykad pr�by agodnego przejcia od owieconego absolutyzmu do monarchii konstytucyjnej. By moe wr�d posiadaczy ziemskich, kt�rzy tworzyli warstw dominujc, zbyt silne byy jeszcze tendencje partykularystyczne, by taka pr�ba moga by uwieczona powodzeniem, niemniej same pomysy konstytucyjne wiadczyy o wewntrznym kryzysie absolutyzmu owieco-

341

nego. Piotr Leopold prawdopodobnie nie wierzy w moliwo przetrwania tego systemu, chyba e oparby si na sile wojskowej, pochodzcej w tym wypadku z zewntrz, i to pod warunkiem zaniechania dalszych reform. T drug drog mia ostatecznie wybra Wiede.

Reformy konstytucyjne nie byy realne bez przemian w charakterze wasnoci ziemskiej. Niezbdne byo stworzenie liczniejszej grupy drobnych posiadaczy spor�d chop�w i uboszego mieszczastwa. Piotr Leopold pr�bowa to osign poprzez rozprzeda czci d�br ksicych, a take kocielnych i organizacji charytatywnych. Jakkolwiek proces ten przybra znaczne rozmiary, udzia stosunkowo ubogich chop�w toskaskich w wykupie ziemi by do ograniczony. Wielka wasno nie naladowaa przykadu ksicia. Z myl o drobnych rolnikach podjto te prace nad kultywacj nieuytk�w w Val de Chiana oraz w okolicach Pizy. Nie powiody si pr�by osuszenia bot Maremmy.

Zarazem Piotr Leopold dba o rozw�j owiaty, zakada nowe szkoy, zreformowa uniwersytety w Pizie i Sienie. Powstay muzea, zakadano liczne akademie. Toskania bya pierwszym krajem woskim, gdzie wprowadzono przymusowe szczepienia przeciw ospie. Gbokie reformy objy te sdownictwo. W 1786 r. ogoszona zostaa Legislazione criminale toscana, pierwszy w Europie kodeks karny oparty na zaoeniach Owiecenia, kt�re sprecyzowa Beccaria. Zniesiono w nim kar mierci i tortury; narzdzia tortur zostay publicznie spalone we Florencji.

Jakkolwiek Florencja staa si trzecim wanym orodkiem Owiecenia woskiego i osignicia jej wadcy zdobyway poklask w Europie, o czym wiadcz choby wraenia Stanisawa Staszica z jego podr�y po Woszech, nastroje wr�d ludnoci toskaskiej byy mniej entuzjastyczne. Niezadowolenie budziy coraz bardziej policyjne formy rzdzenia, a prawdziw burz wywoay rozbienoci na tle religijnym. Piotr Leopold prowadzi w stosunku do Kocioa polityk podobn jak J�zef II. Nie wystarczay ju poprzednio wprowadzone ograniczenia. Kolejno zniesiono immunitet fiskalny, inkwizycj; skasowanie zakonu jezuit�w uatwio laicyzacj szkolnictwa. Bulle papieskie nie mogy obowizywa bez zgody wadz. W deniu do podporzdkowania sobie Kocioa Piotr Leopold znalaz du pomoc w jansenistach, kt�rzy zdobyli silne wpywy wr�d kleru. Przekonany jansenista, biskup Pistoi i Prato Scipio de Ricci, sta si g�wnym doradc wielkiego ksicia w sprawach kocielnych. Z jego inicjatywy zmieni si charakter ksztacenia ksiy w seminariach; toczya si te kampania przeciwko zakonom, kultowi relikwii i cudownych obraz�w, pielgrzymkom i procesjom.

Pr�ba si wypada jednak niekorzystnie dla jansenist�w. Wprawdzie na synodzie diecezjalnym w Pistoi w 1786 r. ksia poparli nowy regulamin dla duchowiestwa, przygotowany przez Ricciego, w nastpnym jednak roku biskupi zwoani do Florencji wypowiedzieli si przeciwko proponowanym reformom. Chodzio w nich o zapewnienie wikszej autonomii lokalnym kocioom, o uproszczenie ceremonii religijnych,

342

zniesienie zbyt licznych wit i kultu relikwii. Przeciwko proponowanym ograniczeniom wystpowa te lud toskaski, przywizany do tradycyjnych form okazywania swej wiary. Doszo nawet do zaburze w samym Prato. Op�r by zbyt silny, by Piotr Leopold i jansenici zdoali go przezwyciy, i sprawa reformy upada. Tezy Ricciego zostay w 1795 r. oficjalnie potpione przez Rzym, kt�remu podporzdkowa si w par at p�niej sam ich autor.

W 1790 r. Piotr Leopold obj tron cesarski jako Leopold II i wadz w Toskanii przekaza w nastpnym roku synowi Ferdynandowi III. Jakkolwiek dziaalno reformatorska Piotra Leopolda bya nie mniejsza ni jego matki i brata w monarchii habsburskiej, jej ostateczne wyniki byy poowiczne. W najwaniejszej kwestii, poprawy pooenia chop�w, osignicia byy skromne i nie dotyczyy podstawy stosunk�w midzy chopami a wielkimi wacicielami ziemskimi. Nie nastpia zmiana w strukturze rolnictwa toskaskiego. Nie nastpia te poprawa w stanie przemysu. Produkcja jedwabnicza przeywaa wanie w drugiej poowie XVIII w. okres upadku; przy wprowadzonej wolnoci handlu nie bya zdolna skutecznie konkurowa z obcymi wytworami. W innych dziedzinach osignicia byy skromne mimo podejmowanych krok�w, jak np. zaoenie manufaktury ceramicznej Ginori w Doccia. Pooenie rzemielnik�w i robotnik�w manufaktur ulego natomiast pogorszeniu, czego wiadectwem byy choby rozruchy we Florencji w 1790 r. Z wyjtkiem Livorno handel nie przekroczy ram rynku lokalnego mimo wysik�w wadz. Podobnie wic jak w wielu innych krajach, tak i w Toskanii czasy owieconego absolutyzmu koczyy si trudnociami ekonomicznymi, wzrastajcym niezadowoleniem ludu, wtpliwociami moralnymi intelektualist�w.

Bardzo ograniczony charakter miay reformy wprowadzone w powizanym z Wiedniem ksistwie Modeny. Ksi Franciszek II d'Este doprowadzi do maestwa swej wnuczki Marii Beatrycze z arcy-ksiciem Ferdynandem. Konsekwencj miao by przejcie wadzy nad Moden przez Habsburg�w, co zapewniao im kontrol nad liniami komunikacyjnymi z Toskani. Pod wpywem Wiednia i w Modenie wprowadzono podobne ograniczenia uprawnie Kocioa jak w Lombardii i Toskanii, spisano kataster (dopiero w 1788 r.) i nieco zmniejszono uprawnienia szlacheckie.

PRZESANKI PRZEBUDZENIA POCZUCIA WSP�LNOTY NARODOWEJ

Histprycy woscy zastanawiaj si, w jakiej mierze odrodzenie narodowe Woch przygotowane zostao w dobie Owiecenia. Wie si to z istotnym dla dziej�w Woch problemem, czy rozbudzenie poczucia narodowego i denie do zjednoczenia kraju nie zostao spowodowane dopiero impulsami obcymi, przede wszystkim oddziaywaniem rewolucji francuskiej. Jednoznaczna odpowied na to pytanie nie jest moliwa, skoro do lat pidziesitych XVIII w. nie doszo ze strony woskiej do podjcia pr�b zjednoczenia kraju, a ponadto sytuacja w r�nych

343

pastwach woskich ksztatowaa si bardzo rozmaicie; gdy jedne z nich szybko si rozwijay, inne tkwiy w stagnacji. Pogbiay si w ten spos�b narastajce przez wieki odrbnoci.

Cz jednak historyk�w woskich skonna jest przypisywa due znaczenie dokonywajcym si pod wpywem ideologii Owiecenia przemianom gospodarczym i spoecznym we Woszech. Zwraca uwag szybki wzrost liczby ludnoci, kt�ra w kocu XVIII w. siga 18 mln. Prdzej wzrastaa przy tym ludno wsi ni miast. Wochy byy obszarem od dawna silnie zurbanizowanym. Jeeli w kocu XVIII w. byo 26 miast liczcych ponad 20 tys. mieszkac�w, a a 5 powyej 100 tys., nie oznaczao to zbytniej zmiany sytuacji w stosunku do XVI w. Natomiast wzrost zagszczenia ludnoci do 56 os�b na km² w Piemoncie, a a 74 na weneckiej terraferma, wskazywa na wyrane przemiany strukturalne. Nieprzypadkowo w gospodarce europejskiej XVIII w. Wochy s przede wszystkim dostawc produkt�w rolnych i surowc�w. Woska produkcja przemysowa i rzemielnicza odgrywa w ekonomice Europy rol drugorzdn; nie zaspokaja zreszt nawet potrzeb miejscowych. Taka jest cena, jak Wochy pac za rozbicie polityczne i stulecie stagnacji gospodarczej. Zdawali sobie spraw z tej sytuacji wybitni ekonomici woskiego Owiecenia. Zaczy si pojawia gosy, postulujce potrzeb podejmowania wsp�lnych decyzji ekonomicznych przez wszystkie pastwa woskie. Domaga si tego ju w poowie wieku Ferdinando Galiani w toku dyskusji nad uzdrowieniem spraw monetarnych. Podstaw takiej polityki stay si w wielu pastwach woskich zasady fizjokratyzmu, odpowiadajce tendencjom rozwojowym w gospodarce woskiej.

Decydujce dla rozbudzenia de zjednoczeniowych byy wszake zmiany w strukturze spoecznej, przede wszystkim pojawienie si proto-buruazji czy nowej buruazji, kt�rej bogactwo opierao si na miaym inwestowaniu w handel, przemys i gospodark roln. W przeciwiestwie do arystokracji i szlachty, zainteresowanych w utrzymaniu swych dotychczasowych przywilej�w i w niezmiennoci stosunk�w politycznych, a take w przeciwiestwie do starego mieszczastwa, zamknitego w ciasnym kole interes�w komuny czy republiki miejskiej, nowa buruazja, nastawiona na powikszenie produkcji i obrot�w handlowych, dostrzegaa sw�j interes nie tylko w likwidacji przywilej�w dawnej klasy panujcej, ale i w zniesieniu barier celnych i poszerzeniu rynku odbiorc�w, co mogo si odby przede wszystkim poprzez zjednoczenie Italii.

Proces powstawania nowej buruazji zosta dopiero zapocztkowany w XVIII w. Na razie obejmowaa ona do r�norodne grupy, kt�re dziki swej aktywnoci ekonomicznej mogy by zaliczane do spoecznoci nowego typu. Istniay pod tym wzgldem do istotne r�nice midzy poszczeg�lnymi obszarami Woch. Grupy przemysowo--kapitalistyczne byy wic wyranie silne tylko w p�nocnych Woszech, zwaszcza w Lombardii. O wiele liczniejsza bya warstwa kapitalistycznych przedsibiorc�w zwizanych z rolnictwem. I w-tym wypadku najliczniejsi byli wielcy waciciele czy dzierawcy tego typu w Lombardii i Piemoncie.

344

Oni to g�wnie starali si przeksztaci dawne dobra kocielne czy szlacheckie w przedsibiorstwa kapitalistyczne, posiadajce wasne narzdzia produkcji i posugujce si prac najemn. Wane dla szlachty i kleru zyski, pynce z uprawnie feudalno-sdowych, stanowiy dla nich element drugorzdny wobec dochod�w z produkcji. Obok nich istniaa wszake liczna buruazja ziemiaska czy handlowo-ziemiaska, kt�ra w ograniczonym stopniu korzystaa z dochodu typu kapitalistycznego i opieraa si przede wszystkim na rencie feudalnej i lichwie. Warstwa ta wykupywaa ziemi i bya do aktywna w r�nych dziaach gospodarki wiejskiej (hodowla, jedwabnictwo). Wykorzystywaa ona chop�w w silniejszym stopniu ni dawni posiadacze, nie przyczyniajc si jednak do zmiany stosunk�w produkcyjnych. Z t warstw wizali si te wielcy dzierawcy, kt�rzy pozostawali tylko porednikami midzy wacicielami a chopami, nie odgrywajc roli inicjator�w rozwoju gospodarczego. Mona ich byo spotka r�wnie dobrze na Sycylii, jak w Pastwie Kocielnym czy Piemoncie. Natomiast na nowe tory gospodarowania przechodzia cz szlachty, zwaszcza w Lombardii i Toskanii; tworzyo to wr�d niej postawy zblione do buruazji.

Zar�wno przemiany w stosunkach produkcyjnych, jak i w strukturze spoecznej nastpoway wszake bardzo powoli. Jeeli dochody o charakterze kapitalistycznym stanowiy tylko mniejsz cz dochod�w nowej buruazji, take we Woszech p�nocnych, to ju to samo decydowao o postawach tej warstwy. Nie miaa ona charakteru klasy rewolucyjnej i nie reprezentowaa tendencji radykalnych. W jej skad wchodzio wielu ludzi nowych, kt�rzy zdobywali siln pozycj materialn zaczynajc od skromnych pocztk�w. Ich konflikt ze szlacht wyr�niajc si pyncymi z urodzenia przywilejami by naturalny. Nowa buruazja suya oparciem polityce reform i owieconemu absolutyzmowi, szczeg�lnie jeli chodzio o tendencje sekularyzacyjne w stosunku do Kocioa. Pod tym wzgldem podobne stanowisko zajmowaa r�wnie szlachta, chocia jej powizania rodzinne z wyszym klerem nastrajay j bardziej kompromisowo.

Przeprowadzone przez owieconych monarch�w reformy nie byy w stanie rozwiza narastajcych w�wczas we Woszech napi i konflikt�w spoecznych. U ich podoa leao zuboenie chop�w, kt�re mimo ruchu reformatorskiego, mimo wzrostu cen na pody rolne objo w kocu drugiej poowy XVIII w. prawie cae Wochy. Sytuacja ta bya w duym stopniu rezultatem utrzymywania si na tym samym niemal poziomie pac i wynagrodzenia dla najemnik�w w rolnictwie przy wzrocie cen na artykuy spoywcze i przemysowe. Liczba najemnik�w zwikszaa si, w miar jak rolnictwo przechodzio na kapitalistyczne formy produkcji. Spadali do tej kategorii drobni dzierawcy i poownicy, kt�rych obcienia wzrastay nieproporcjonalnie do dochod�w. Sytuacj pogarszao te przejmowanie wsp�lnych uytk�w gminnych przez posiadaczy bd wielkich dzierawc�w. Poprawa i podniesienie si produkcji we Woszech w XVIII w. przyniosy wic polepszenie sytuacji materialnej tylko niewielkiej czci chop�w, kt�rzy zdolni byli zapewni wzgldn samodzielno swej gospodarce. Wikszo

345

znajdowaa si w coraz trudniejszym pooeniu. Ndza chop�w prowadzia do ponownego nasilania si zb�jnictwa i zwikszania liczby ebrak�w. W niekt�rych krajach, jak w Piemoncie, ukazyway si r�wnie ostre, co i bezskuteczne zarzdzenia przeciwko ebrakom. Pr�bowano take rozwija akcje charytatywne. Ani przytuki, ani domy opieki czy przymusowej pracy nie byy jednak w stanie skutecznie ograniczy rozmiar�w tego zjawiska.

Do tych niezadowolonych mas chopskich nie umieli trafi zwizani z Owieceniem reformatorzy. Prdzej udawao si to tradycyjnie wpywowemu na wsi woskiej duchowiestwu. Umiao ono wykorzysta niech chop�w do wprowadzanych reform, w kt�rych dopatrywali si r�da swych trudnoci, i uzyskiwa poparcie chop�w przeciwko wszelkim zmianom. Tym te mona tumaczy brak oddwiku na wsi woskiej dla poczyna i de jansenist�w.

Nacisk ze strony ludu, a take brak konstytucyjnych powiza midzy owieconymi monarchami a popierajcymi ich warstwami czy zwolennikami reform doprowadziy ostatecznie do zaamania si tendencji reformatorskich we wszystkich niemal pastwach woskich ok. 1790 r. W obliczu rewolucji francuskiej zarysowywaa si sytuacja kryzysowa we Woszech: reformy okazay si nieskuteczne lub poowiczne, co budzio niezadowolenie nowej buruazji, jednoczenie za burzyli si zuboali chopi. Brakowao na razie programu, kt�ry by wyzwoli narastajce siy spoeczne.

Szczeg�lna rola przypadaa w tej sytuacji woskim intelektualistom. U progu stulecia bya to warstwa r�wnie rozbita wewntrznie, co i zniewolona duchowo. W cigu pierwszego p�wiecza z ludzi najr�no-rodniejszego pochodzenia, od chop�w do arystokracji, wyrosa nowa generacja intelektualist�w postulujcych gruntowne reformy i wiadomie starajcych si zdoby decydujcy wpyw na ksztatowanie si stosunk�w. Po raz pierwszy od czas�w Odrodzenia warstwa ta od lat szedziesitych XVIII w. nadawaa ton yciu politycznemu Woch. Na jej postawie zawayy wasne, woskie tradycje, g�wnie z czas�w Odrodzenia, a take wskazania i dowiadczenia Owiecenia europejskiego. Liczne polemiki, kt�re obejmoway w�wczas ca Itali, oywienie intelektualne przyczyniy si do wzrostu poczucia jednoci jzykowej i kulturalnej Woch�w w stopniu nie spotykanym od pocztk�w XVI w. Przeom umysowy prowadzi do odnowienia ycia politycznego Woch. Denie do reform i upowszechnianie idei Owiecenia miay sta si istotn wizi czc wszystkich Woch�w: tak przynajmniej wyobraali to sobie intelektualici. Wanie wr�d tej warstwy, do przecie wyobcowanej z caego spoeczestwa, zaczo si budzi silniejsze poczucie narodowe, jako poczucie wsp�lnoty woskiej. Ugruntowywao si przekonanie, e tylko zmiany przeprowadzone na obszarze caych Woch mog doprowadzi do realizacji szczytnych cel�w Owiecenia. Zarazem budzia si niech do cudzoziemc�w. Parini krytykowa zachwyty nad cudzoziemszczyzn u Woch�w i pd do naladowania zagranicy. Historycy przypominali dawn wietno, by pom�c Wochom w odzyskaniu zaufania do wasnych moliwoci i w rozbudzeniu dumy

346

narodowej. Ju Giannone wzywa Woch�w, by chwycili za bro dla uwolnienia kraju od obcej zalenoci. Verri ubolewa nad brakiem jednoci. Gianrinaldi Carli w artykule w „Caffe" pisa „o ojczynie Woch�w" i ubolewa, e „Wosi nie maj rodak�w we wszystkich Wochach". Natomiast Antonio Genovesi zapewnia, e ze wzgldu na swe pooenie i inteligencj mieszkac�w Wochy s powoane do kierowania wiatem, a tylko podzia kraju to uniemoliwia. Wzywa wiec wadc�w woskich do zjednoczenia, bez kt�rego Wosi nie mog zapewni sobie dostatku i silnej pozycji midzynarodowej. Podobnie historycy z Piemontu, Carlo Denina i Napione, upominali si o stworzenie konfederacji pastw woskich. W przededniu za rewolucji francuskiej Alfieri wzywa Woch�w, by „zbudzili si ze swego snu miertelnego", aby obali tyrani i zapewni sobie wolno opart na wysokich walorach moralnych. Jednoczenie Ugo Foscolo stawia za najwaniejszy cel zapewnienie wielkoci woskiej ojczynie.

Tak wic ju przed rewolucj francusk wr�d intelektualist�w woskich budzio si po kilkuwiekowej przerwie poczucie wsp�lnoty narodowej, przeciwstawiajce si dominujcemu poprzednio partykularyzmowi. Dopiero po wielu dowiadczeniach miao ono obj cae spoeczestwo woskie. Zbyt silne byy w XVIII w. tradycje partykularnych odrbnoci, rywalizacja region�w i miast, sigajce nieraz redniowiecza, interesy wadc�w drobnych pastewek i ich otoczenia, a take antagonizmy dzielce dwa najsilniejsze pastwa woskie — Kr�lestwo Neapolu i Kr�lestwo Sardynii. Jak si to dziao ju niejednokrotnie, niezbdny by impuls i pomoc z zewntrz, by mona byo przeama te opory, by stworzy bardziej korzystne warunki do wytworzenia si poczucia narodowego jednoczcego Woch�w. Taka wanie rola przypada rewolucji francuskiej.

XII. WOCHY W DOBIE REWOLUCJI FRANCUSKIEJ I CESARSTWA NAPOLEONA

WOCHY WOBEC

REWOLUCJI FRANCUSKIEJ

nadeszy lata, kiedy dzieje Woch miay si toczy w rytmie Marsylianki. Wprawdzie od wybuchu rewolucji francuskiej upynie jeszcze 7 lat, zanim stare granice dzielce ziemie nadpadaskie i P�wyspu Apeniskiego zaczn pka pod uderzeniami armii rewolucyjnej i nadejd czasy ksztatowania nowego adu, ju jednak pierwsze wieci o zburzeniu Bastylii i wprowadzanych we Francji zmianach odbiy si gonym echem po Woszech. Jedni chwalili mstwo ludu paryskiego i gono domagali si likwidacji absolutyzmu w pastwach woskich, inni z przeraeniem ledzili sukcesy rewolucji i starali si zdusi zapalne iskry sympatii dla nowej Francji. Nadchodzia chwila prawdy. W obliczu obalenia caej struktury feudalnego pastwa i spoeczestwa miao wyj na jaw, kto tylko deklarowa si jako zwolennik Owiecenia i reform, a kto rzeczywicie got�w by konsekwentnie realizowa szczytne ideay.

Pierwsz reakcj na wydarzenia paryskie by powszechny entuzjazm. Najlepiej wyrazili go poeci, przebywajcy w�wczas w Paryu Alfieri w wierszu Parigi sbastigliata czy Hipolit Pindemonte w poemacie Francia. W ich marzeniach lud Parya mia sta si wzorem dla Woch�w. Wkr�tce jednak warstwy uprzywilejowane, arystokracj i kler, a zwaszcza wadc�w, ogarn strach, kt�ry wycisn pitno na ich dalszym postpowaniu. Rozpocza si coraz bardziej gwatowna propaganda kontrrewolucyjna, coraz bezwzgldniejsze represje spaday na zwolennik�w i sympatyk�w rewolucji.

Zwolennicy reform pocztkowo usiowali dziaa w ramach legalnych. Pod wraeniem nowej sytuacji Pietro Verri przygotowa projekt konstytucji, kt�ra nadaaby Lombardii charakter monarchii parlamentarnej. Nadzieje na tak zmian wiza z objciem tronu cesarskiego przez Leopolda II. Podobne propozycje w Kr�lestwie Sardynii wysun hr. Dalmazzo Francesco Vasco w opublikowanym w 1791 r. memoriale Essai sur une form du gouvernement legitime et modere. Wiktor Ama-deusz III skaza go w odpowiedzi na wizienie, w kt�rym Vasco zmar w 1796 r. Wadcy nie chcieli sysze o adnych dalszych reformach. Po ich stronie opowiedzia si te twardo Koci�, zwaszcza od chwili przyjcia przez francusk Konstytuant tzw. konstytucji cywilnej kleru w lipcu 1790 r. Jedynie niewielka cz jansenist�w wyamaa si z og�lnie solidarnej postawy duchowiestwa i popieraa nadal hasa rewolucji francuskiej.

348

Ani powstanie silnego obozu kontrrewolucyjnego, ani jego propaganda podkrelajca wewntrzne trudnoci Francji rewolucyjnej nie zdoay zapobiec wystpieniom, w kt�rych znajdoway odbicie sympatie dla sukces�w ludu francuskiego. Trudnoci wewntrzne przeyway zreszt i kraje woskie od koca lat osiemdziesitych; przyczyniay si one wanie do bardziej zdecydowanego manifestowania tych sympatii. Szczeg�lnie silne byy tego rodzaju wystpienia w pogranicznej Sabaudii, gdzie ruch obejmowa masy chopskie. Podobne nastroje ogarniay r�wnie chop�w z innych ziem woskich, gdzie, jak w Odogna w Abruzji w 1791 r., dochodzio do wystpie przeciwko wielkim dzierawcom, szlacheckim wacicielom czy kr�lewskim poborcom. Rozmiary tego zjawiska nie zostay dokadnie zbadane, niemniej powszechnie sycha byo we Woszech * zapowiedzi: „zrobi jak Francuzi" („far come i francesi"). Nie doszo jednak do poczenia si tych oderwanych wystpie. Jakkolwiek we Woszech istnia swoisty stan kryzysu, nie byo sytuacji rewolucyjnej.

Istniao wszake wystarczajce podoe, by wyr�s ruch jakobisko--rewolucyjny, nie bez wpywu zreszt nadchodzcej z Francji propagandy. Najwicej zwolennik�w spotyka wr�d intelektualist�w, rzadziej midzy buruazj. Gdzieniegdzie trafia przecie nawet do arystokracji i r�wnie rzadko do ludu. Naczelnym hasem tego ruchu stawao si Risorgimento: gdy ludzie Owiecenia pod tym sowem rozumieli odrodzenie moralne i kulturalne, jakobini zaczli uywa go do oznaczenia nowej organizacji caego ycia narodowego Woch; rewolucyjnej zmianie miaa ulec zar�wno struktura spoeczna, jak i polityczno-pastwowa kraju.

Ob�z jakobisko-rewolucyjny we Woszech by na razie zbyt saby, by m�g zaway na polityce pastw woskich. Bardziej absorboway je midzynarodowe konsekwencje rewolucji francuskiej. Nastpio bowiem zerwanie sojuszu francusko-austriackiego, kt�ry od p�wiecza stabilizowa sytuacj Woch. Obawa przed rewolucj spowodowaa, e nie zostao to wykorzystane do zdobycia wikszej niezalenoci przez pastwa woskie. Znalazy si one zreszt pod silnym naciskiem nie tylko Austrii, ale i Anglii. Niemniej zawiody pr�by poczenia wysik�w pastw woskich. Daremnie najbardziej zagroony Wiktor Amadeusz III ju w 1791 r. proponowa zawarcie antyrewolucyjnej ligi pastw woskich opartej na zasadzie konfederacji. Bez skutku dyskutowano p�niej nad podobnym projektem Neapolu.

W rezultacie, gdy w 1792 r. doszo do wojny podjtej przez Austri przeciwko Francji, przyczy si do niej pocztkowo tylko Wiktor Amadeusz III, kt�rego dwie c�rki miay za m�w Burbon�w, ks. Artois i ks. Prowansji. Dyplomacja francuska bezskutecznie podsuwaa poprzednio kr�lowi Sardynii plany zamienne (Lombardi za Sabaudi). Tymczasem wojna, kt�ra zacza si 21 wrzenia, potoczya si niekorzystnie dla pozbawionego pomocy austriackiej Piemontu. Francuzi zajli w kr�tkim czasie Sabaudi i Nice, yczliwie przyjmowani przez ludno. 27 listopada Konwent Narodowy przyczy Sabaudi do Francji, zgodnie z yczeniem zwoanego poprzednio z inicjatywy Francuz�w miejscowego zgromadzenia narodowego, z po-

349

cztkiem za 1793 r. do Francji wczona r�wnie zostaa Nicea. Na tym na razie wyczerpay si aspiracje terytorialne francuskich rewolucjonist�w. Francuzi zatrzymali si na przeczach alpejskich i usiowali skoni Wiktora Amadeusza III do pokoju, nadal obiecujc mu jako rekompensat Mediolan. Kr�l Sardynii jednak, ufny w subsydia angielskie i pomoc austriack, odrzuca te propozycje i doczeka si w!794 r. nowej ofensywy francuskiej, uwieczonej zdobyciem znacznej czci wybrzea liguryjskiego a po Savon. Sytuacja Wiktora Amadeusza staa si tak krytyczna, e musia zgodzi si na zawarcie nowego ukadu sojuszniczego z Austri, przewidujcego odzyskanie przez ni wszystkich teren�w lombardzkich straconych w XVIII w. Kontrrewolucyjna postawa kr�la Sardynii postawia jego pastwo na skraju katastrofy.

R�wnie Burboni neapolitascy prowadzili wrog wobec rewolucyjnej Francji polityk. Dusz jej staa si siostra kr�lowej Francji Marii Antoniny, Maria Karolina, kt�ra wraz z Actonem staraa si wcign Neapol do wojny. Na przeszkodzie staa sabo militarna kr�lestwa. Tote gdy w grudniu 1792 r. pojawia si przed portem w Neapolu eskadra francuska z daniem satysfakcji za antyfrancuskie intrygi posa neapo-litaskiego w Stambule, wadze zastosoway si do wszystkich ycze Francuz�w. Uatwio to powstanie orodka jakobiskiego w Neapolu. Dopiero gdy na Morze r�dziemne przybya silna flota angielska, Neapol zmieni swe stanowisko, zawar sojusz z Londynem i przyczy si do wojny. W lecie 1793 r. Neapolitaczycy uczestniczyli ju w ekspedycji angielskiej na Tulon.

Pozostae pastwa woskie nie bray a do 1796 r. udziau w walkach z Francuzami. Nawet nie uczynia tego Toskania, jakkolwiek Anglicy zmusili wielkiego ksicia Ferdynanda III do zawarcia sojuszu w 1793 r. i czysto formalnego przyczenia si do wojny. Toskania nie dysponowaa siami zbrojnymi i przy pierwszej okazji, 9 lutego 1795 r., podpisaa pok�j z Francj. cile neutraln postaw zachowyway Genua i Wenecja, chocia w ostatniej znaleli schronienie wybitni przyw�dcy rojalistycznej emigracji francuskiej. Wszake podobnego azylu udzielia Wenecja i patriotom polskim po powstaniu Kociuszki. Francuzi starali si nawiza stosunki dyplomatyczne nawet z Pastwem Kocielnym. Ulegy one zerwaniu w 1791 r. po zajciu Awinionu. Wysany przez rezydenta francuskiego w Neapolu do Rzymu jako przedstawiciel rewolucyjnej Francji dziennikarz Hugo de Basseville poczyna sobie tak miao, e za sw agitacj republikask zapaci yciem. Zosta on zamordowany 13 stycznia 1793 r. podczas tumultu przez nieznanych sprawc�w. Konwent obarczy odpowiedzialnoci za to morderstwo wadze papieskie, sprawa jednak pozostaa w zawieszeniu, bo Francuzi nie dysponowali dostatecznymi rodkami na wymuszenie dla siebie satysfakcji.

Og�lne zaoenia polityki francuskiej we Woszech opieray si zreszt na starych wzorach. Przedstawiciele francuscy w r�nych pastwach starali si doprowadzi do izolacji Austrii, obiecujc jej kosztem r�ne nabytki terytorialne. Zarazem dziaali oni wszake r�wnie jako

350

emisariusze rewolucji, uatwiajc powstawanie grup jakobiskich'; Jeeli politycy francuscy mimo goszonych deklaracji myleli przede wszystkim o swych interesach narodowych czy interesie grupy aktualnie rzdzcej we Francji, to przecie woscy uczestnicy ruchu jakobiskiego nie byli tylko prostym narzdziem w rku rewolucji francuskiej, ale dziaali r�wnie zgodnie z wasnym odczuciem narodowych potrzeb woskich.

Wielu czonk�w ruchu jakobiskiego wyszo z l� masoskich. Jak bya o tym mowa, mimo wszelkich zakaz�w kocielnych masoneria rozwina si szeroko we Woszech w drugiej poowie XVIII w., zyskujc nawet poparcie owieconych monarch�w. Masoneria dzielia si na r�ne odcienie i grupy, obok bliskiego katolicyzmowi kierunku mistyczno-teozoficznego istnia kierunek owiecony, zr�nicowany zreszt na skrzydo zachowawcze i bardziej radykalne, o charakterze demo-kratyczno-egalitarnym. Masoneria, nawet jeeli wysuwaa hasa reformatorskie, nie bya przecie organizacj rewolucyjn. Niemniej jej oddziaywanie na arystokracje i buruazj uatwiao wpyw na te warstwy idei rewolucyjnych, jej za formy organizacyjne, tajemniczo i anonimowo uczestnik�w, stanowiy etap, kt�ry uatwi tworzenie si klub�w rewolucyjnych. Poniewa wiele l� woskich zwizanych byo z Wielkim Wschodem Francji, centraln instytucj masonerii francuskiej, funkcjonowanie ich budzio podejrzenie u wadc�w woskich i skonio niekt�rych do wydania zakazu dziaalnoci masonerii. Skutkiem tej polityki byo przyjcie przez masoneri wosk nowych form organizacyjnych. Wzorowano si na Marsylii, gdzie znajdowao si jedno z najbardziej radykalnych centr�w masonerii francuskiej i gdzie nadano loom bardziej uproszczon posta, przypominajc p�niejsze kluby. Dziki tym zmianom masoneria posuya za oparcie dla powstajcego ruchu rewolucyjno--patriotycznego we Woszech.

W propagandzie jakobiskiej we Woszech istotn rol odegraa r�wnie Korsyka. Wyspa ta, przez wieki powizana jzykowo i tradycyjnie z Wochami, bya teraz czci rewolucyjnej Francji. Wanie dlatego moga si sta czym w rodzaju pomostu midzy rewolucj dokonan we Francji i przygotowywan we Woszech. W 1790 r. na Korsyk przyby odlegy potomek Michaa Anioa. Filippo Buonarroti (1761 — 1837). Pochodzi on z Pizy, gdzie odby studia uniwersyteckie i zwiza si z masoneri i demokratycznym, egalitarnym kierunkiem Owiecenia. Jego entuzjazm wobec rewolucji francuskiej spowodowa konieczno opuszczenia Toskanii. Na Korsyce zacz wnet wydawa pierwsze czasopismo rewolucyjne w jzyku woskim „Dziennik Patriotyczny Korsyki" (..Giornale patriotico della Corsica"). Byo to w gruncie rzeczy pierwsze czasopismo woskiego Risorgimento. Z Korsyki Buonarroti pr�bowa organizowa grupy rewolucyjne we Woszech; nie jest wykluczone, e wanie jego dziaalno daa impuls do powstania organizacji jakobiskich.

Ogniska rewolucyjne tworzyy si po caych Woszech. Ju w 1790 r. musia ucieka z Piemontu do Francji jansenista Giovanni Antonio Ranza z Vercelli. Na przeomie 1792 i 1793 r. okazao si. e w Aocie i Novarze znajduj si osoby pozostajce w korespondencji

351

z rewolucjonistami francuskimi. Spady na nie kary wizienia. W 1793 r. dziaay w Turynie a 3 kluby rewolucyjne, jeden pod opiek bankiera Vinay o umiarkowanym charakterze i 2 bardziej radykalne, w kt�rych dziaali m. in. lekarz Barolo, student medycyny Guglielmo Cersie z Aosty oraz p�niejszy historyk Carlo Botta. Z czasem kluby te poczyy si i stworzyy rodzaj organizacji promieniujcej na miasta prowincjonalne i na wie. Wr�d czonk�w do liczni byli adwokaci, lekarze, kupcy, ksia, rzadziej urzdnicy i szlachta. Zostao ustalone, e w momencie ofensywy francuskiej, przewidzianej na kwiecie 1794 r., klubici opanuj cytadele w Turynie, zgadz kr�la i ogosz republik. Przy pomocy konsula angielskiego w Genui, gdzie klubici kontaktowali si z przedstawicielem Francji, wpada na tropy sprzysienia policja piemoncka. Gdy Barolo zdradzi towarzyszy, powoany na polecenie kr�la sd surowo rozprawi si ze schwytanymi: trzech z nich powieszono. Ci z klubist�w, kt�rzy zdoali zbiec do Francji, odegrali p�niej istotn role w ruchu jakobiskim.

Szerszy jeszcze charakter przybra ruch jakobiski w Neapolu. Poparli go nie tylko intelektualici, mieszczastwo i niszy kler, ale nawet arystokracja, zniechcona do rzd�w Burbon�w wskutek polityki Marii Karoliny i popierania przez ni Actona. Sab stron tego ruchu byo natomiast to, e w przeciwiestwie do Piemontu ogranicza si tylko do miast, nie sigajc wsi. Pierwsze kluby opary si w Neapolu na loach" masoskich zorganizowanych na wz�r Marsylii przez opata Antonio Jerocades, gdy w 1789 r. wadze zakazay dziaalnoci masonerii. Najwczeniej tego typu loe powstay w Kalabrii, potem w samym Neapolu. W ostatniej znaleli si m. in. Carlo Lauberg, Francesco Salfi, Giambattista De Riso, Annibale Giordano, przyszli przyw�dcy jakobin�w neapolitaskich. Pocztkowo dziaalno ich ograniczaa si do dyskusji nad ideologi rewolucyjn. Impuls do dalszego rozwoju ruchu da pobyt francuskiej eskadry w 1792 r. Organizacja rewolucyjna otrzymaa bardziej zwarty charakter i zacza si przygotowywa do walki o wadz, m. in. opracowujc zaoenia przyszej konstytucji. Wprawdzie zaoona przez Lauberga organizacja Societa patriotica (Stowarzyszenie Patriotyczne) zostaa rycho rozbita przez policj, ale na jej miejsce powstaway nowe, niekt�re .bardzo radykalne. W 1794 r. rozpoczy si bezwzgldne przeladowania klubist�w. Wadze opieray si nieraz na faszywych donosach lub wykorzystyway podejrzenia do pozbywania si przeciwnik�w czy rywali politycznych. Liczne procesy dotkny zwaszcza intelektualist�w i arystokracj. Oblicza si, e w Kr�lestwie Neapolu przeprowadzono wtedy 813 proces�w przeciwko jakobinom i wydano 51 wyrok�w mierci. Dopiero w 1797 r. wypuszczono z wizie wikszo skazanych, jakkolwiek ostatni z nich wyszli dopiero w 1799 r. po ogoszeniu republiki.

Podobne grupy klubist�w powstay na Sycylii. Najwiksze znaczenie miaa organizacja utworzona w 1795 r. w Palermo przez Francesco Paolo -di Blasi; planowaa ona utworzenie republiki na wyspie. Sprzysienie Blasiego miao poparcie na wsi i utrzymywao kontakty

352

Z innymi jakobinami woskimi i z Francuzami. I ten zwizek zosta wykryty, wielu jego czonk�w wadze osadziy w wiezieniu, Blasi za r trzema towarzyszami zosta stracony. Potem r�wnie Sycyli objy nieustanne przeladowania oraz procesy jakobin�w i pseudojakobi-n�w.

Kluby czy organizacje jakobiskie powstaway take w Pastwie Kocielnym. W Rzymie ju w 1792 r. aresztowano jako podejrzanych o jakobinizm ludzi zwizanych z Basseville'em. Wadze nie zdoay jednak zniszczy organizacji ani wtedy, ani poprzez nowe aresztowania w 1794 r. Silnym orodkiem jakobinizmu staa si Bolonia. Agitacj rewolucyjn rozpocz w niej Luigi Zamboni w 1790 r., p�niej jednak uda si do Francji, z kt�rej wr�ci w 1794 r. Tymczasem w Bolonii od 1792 r. dziaao ju sprzysienie ludowe, tzw. spisek malkontent�w, kt�ry mia swe r�da nie tyle w oddziaywaniu propagandy jakobiskiej, ile w niezadowoleniu ludnoci z sytuacji miasta i regionu. Zamboni po powrocie poprowadzi bardziej radykaln ni poprzednio propagand i szykowa rewolucj na listopad J 794 r. Rodzina Zamboniego przygotowaa na moment wybuchu tr�jkolorowe kokardy dla spiskowc�w: obok kolor�w Bolonii biaego i czerwonego dodaa zielony. Byy to przysze barwy zjednoczonych Woch. Zamboni nie zyska oczekiwanego poparcia, zosta aresztowany i popeni w wizieniu samob�jstwo. Jego ojciec zmar na torturach, jeden za ze spiskowc�w skazany zosta na powieszenie.

Organizacje jakobiskie tworzyy si r�wnie w Lombardii (wr�d student�w uniwersytetu w Pawii), Rzeczypospolitej Weneckiej (zwaszcza na terraferma, m. in. wr�d student�w Padwy), w Genui. Silny ruch antyfeudalny obj Sardyni; w 1794 r. powstacy zdoali nawet przepdzi z wyspy Piemontczyk�w. Wtedy chopi obr�cili si przeciwko baronom, masowo przeciwstawiali si jurysdykcji paskiej i naduyciom feudalnym. Na czele ruchu chopskiego stan Gian Maria Angioi. W 1795 r. jednak nowy wicekr�l zdoa doj do porozumienia z baronami, uzyska te poparcie si umiarkowanych i pokonany Angioi musia opuci wysp i uda si do Parya. Na uczestnik�w powstania spady surowe represje, wadze wyday 14 wyrok�w mierci; Wiktor Amadeusz III wszake musia zarazem zgodzi si na przyznanie Sardynii szerszych uprawnie autonomicznych. Odtd Sardynia znalaza si pod ochron floty angielskiej i suya za punkt oparcia dla Domu Sabaudzkiego.

Ruch- rewolucyjny dziaa wic na rozlegych obszarach Woch, cho jego pene rozmiary nie s atwe do ustalenia. Moe jednak mia racj francuski agent Francois Cacault, gdy pisa w 1794 r., e rewolucja moe we Woszech liczy na poparcie nie tylko garci modych zapalec�w, kt�rzy rzeczywicie wiedli prym wr�d spiskowc�w, ale i na sympati wikszoci mieszkac�w. W jego przekonaniu rewolucja miaa tutaj wiksze poparcie ni wr�d Niemc�w czy Belg�w. .Ruch rewolucyjny bowiem wyrasta jakby sam z siebie, propaganda francuska miaa drugorzdne znaczenie. Pogldy uczestnik�w tych wszystkich ruch�w spiskowych nie s dostatecznie znane i tylko cz z nich

353

mona uwaa za jakobin�w z przekonania. Niemniej nastpowaa og�lna radykalizacja postaw, widoczna zwaszcza wr�d dawnych zwolennik�w ideologii Owiecenia. Stanowisko rzd�w powodowao, e wszelkie pomysy konstytucyjnych reform okazyway si iluzj. Jednoczenie wz�r francuski przyczynia si do wysuwania postulat�w likwidacji wewntrznego rozbicia Woch, do stworzenia jak z Francji republiki „jednej i niepodzielnej". Zreszt i sytuacja zmuszaa patriot�w dziaajcych w r�nych pastwach woskich do upodobniania swych wysik�w. Niekt�rym wydawao si, e realizacja tych pomys�w jest bliska. Takie stanowisko zajmowali zwaszcza Wosi, kt�rzy znaleli si w opanowanej przez Francuz�w Nicei. Ranza przystpi tam do wydawania pisma patriotycznego „Monitor Woski" („Monitore italiano") i zapowiada w nim, e jedna czy dwie zwyciskie bitwy wystarcz, by zasadzone zostao we Woszech drzewo wolnoci. Enrico Michele 1'Aurora wystpi z propozycj stworzenia legionu zoonego z Woch�w, kt�ry walczyby o wolno dla caego kraju. Og�lnie przecie wszelkie nadzieje wizano z pojawieniem si rewolucyjnej armii francuskiej. Wzorem, jak miay si uoy stosunki midzy t armi a rewolucjonistami woskimi, staa si dziaalno woskiego orodka jakobiskiego w One-glia, zorganizowanego w 1794 r. po zwyciskiej ofensywie francuskiej na wybrzeu liguryjskim. Na czele tego orodka stan Buonarroti. Pr�bowa on ju w czasie ekspedycji francuskiej na Sardyni w 1792 r. ogosi konstytucj dla tego kraju z maej wysepki San Pietro, zdobytej przez Francuz�w. Po wybuchu antyfrancuskiego powstania na Korsyce znalaz si przy boku B�napartego w Tulonie. W czasie pobytu we Francji sta si zdecydowanym zwolennikiem robespierryzmu. W tym duchu tworzy te orodek jakobiski w Oneglia, gdzie znalazo si sporo przybysz�w z Piemontu i Neapolu. Za sw�j robespierryzm Buonarroti zosta oskarony po 9 termidora o dziaalno wrog dla republiki. Pod pretekstem nieuzasadnionej konfiskaty d�br waciciela ziemskiego, przeciwko kt�remu zbuntowali si poddani, Buonarroti zosta w pocztkach 1795 r. wezwany do Parya i osadzony w wizieniu na kilka miesicy. To aresztowanie stanowio ostrzeenie dla jakobin�w woskich, kt�rzy zamierzali postpowa zgodnie z ustalonym przez siebie programem dziaania. Przemino jednak niedostrzeone, nie wpywajc na pene wyczekiwania nastroje we Woszech.

POWSTANIE REPUBLIK P�NOCNOWOSKICH

W 1795 r. zacza si rozpada antyfrancuska koalicja. Po Toskanii zawary pok�j Prusy, Holandia i Hiszpania. Wprawdzie Wiktor Ama-deusz III podj wanie wtedy wraz z Austriakami ofensyw w celu odzyskania zdobytych przez Francuz�w teren�w, nie osign jednak sukcesu i doczeka si nowej akcji francuskiej. Mianowany wodzeni armii Woch gen. Napoleon Bonaparte rozbi z pocztkiem 17% r. Piemontczyk�w i Austriak�w i zmusi Wiktora Amadeusza do zawarcia 28 kwietnia 17% r. rozejmu w Cherasco. Nicea i Sabaudia pozostaway przy Francju sam Piemont mia sta si baz dla przyszych dziaa

354

francuskich we Woszech. Warunki te rycho potwierdzi pok�j paryski (z 15 maja).

Pok�j z Wiktorem Amadeuszem III by ciosem wymierzonym w plany jakobin�w piemonckich, kt�rzy przygotowywali republikask rewolucje. Akcj kierowa Buonarroti, kt�ry po wypuszczeniu z wiezienia stan na czele projakobiskiego klubu „Panteon" w Paryu oraz wsp�-dziaa z Babeufem. Przede wszystkim jednak interesowa si Wochami, starajc si, by podobnie jak w Holandii take za Alpami wybucha rewolucja republikaska. Porozumia si w tej sprawie z komisarzem przy wojsku we Woszech Salicetim oraz ogosi memoria La Paix perpetuelle avec les rois (Wieczny pok�j z kr�lami), w kt�rym domaga si pomocy rzdu francuskiego w obaleniu wszystkich monarch�w we Woszech, wcznie z papieem, i umoliwienia dziki temu stworzenia demokratycznej republiki woskiej. Buonarroti za niezbdne dla powoania takiej republiki uwaa wsp�dziaanie wszystkich Woch�w. By te przekonany, e w interesie Francji ley pozyskanie sobie sympatii ludu woskiego zgodnie z hasem: „wojna paacom, pok�j chatom".

Rzd francuski zamierza wszake zapewni sobie tylko „granice naturalne", natomiast obszary woskie miay sta si obiektem przetargu. Rozejm w Cherasco, kt�ry odpowiada tym planom, przekreli moliwo realizacji programu Buonarrotiego. Wkr�tce zreszt on sam zosta uwiziony za udzia w spisku Babeufa, Sprzysieniu R�wnych. Niemniej patrioci woscy przygotowali w Nicei projekt powoania rzdu rewolucyjnego w Piemoncie, weszli te w kontakt z Bonapartem. Na kr�tko udao im si utworzy wadze miejskie w Alba, na kt�rych czele stanli dziaajcy w spisku rewolucyjnym Bonafous i Ranza. Ogosili oni proklamacje do Piemontu i Lombardii oraz do onierzy woskich walczcych po stronie austriackiej z wezwaniem do wstpowania do rewolucyjnych legii woskich. Na tym jednak skoczya si ich dziaalno i po podpisaniu pokoju paryskiego Alba wr�cia pod zwierzchno Wiktora Amadeusza. Dyrektoriat posuy si jako-binami woskimi tylko dla wywarcia presji na kr�la Sardynii.

Losy Woch byy wszake w rku Bonapartego. Armia jego podja ofensyw przeciwko Austriakom. 10 maja w bitwie o most w Lodi, podczas kt�rej wielki Korsykanin pokaza, e czy talent wodza z osobistym mstwem, wojska austriackie zostay rozbite. 14 maja 1796 r. wojska francuskie wkroczyy do Mediolanu. Po ponownym zwycistwie w Borghetto i zajciu Werony (Bonaparte tak samo lekceway neutralno Wenecji jak poprzednio Austriacy) rozpoczo si oblenie Mantui. Pod wpywem tych sukces�w wadcy woscy zaczli szuka porozumienia z Francuzami. Za cen wysokich kontrybucji zapewniy sobie rozejm Parma i Modena. P�niej Neapol zobowiza si wycofa swe wojska walczce przy boku Austriak�w i oddzieli sw flot od angielskiej. Potwierdzi te warunki pok�j paryski z 11 padziernika. Nadesza te chwila upomnienia si w Pastwie Kocielnym o satysfakcj za mier Bassevill'a. Bonaparte zaj legacje i wymusi rozejm w Bolonii, na mocy kt�rego Bolonia i Rawenna pozostay

355

w rku francuskim, do Ankony za wprowadzono francusk zaog. Doszy do tego olbrzymie kontrybucje w pienidzu i dzieach sztuki.. Cae Wochy zostay zmuszone do uznania przewagi francuskiej. Sytuacja militarna nie bya wszake jeszcze cakowicie wyjaniona: Mantua bya siln twierdz, a wojska austriackie czterokrotnie usioway udzieli jej pomocy. Pr�by te skoczyy si czterema zwycistwami Bonapartego: pod Castiglione, Bassano. Arcole i Rivoli. 2 lutego 1797 r. Mantua pada i Wochy p�nocne znalazy si w rku Francuz�w.

Nadal jednak wadze francuskie traktoway zdobyte tereny Woch jako ewentualny obiekt dla przetargu z Wiedniem. Na razie caa ludno uginaa si pod nieznonymi ciarami wojennymi. Zaczo si od naoenia na Mediolan olbrzymiej kontrybucji 20 mln frank�w. Podobnie dziao si i na innych terenach. Do koca 17% r. Francuzi wycignli z Woch ok. 46 mln w pienidzach i 12 mln w srebrze i podobnych walorach. Taki sam proceder by kontynuowany i w nastpnym roku. Odbio si to fatalnie na gospodarce woskiej, na moliwociach tworzonych pod opiek Francji rzd�w woskich, a przede wszystkim na pozycji jakobin�w. Rewolucyjna Francja bya r�wnie bezlitosna dla przeciwnik�w, co i potencjalnych sojusznik�w.

W miar sukces�w militarnych zmieniaa si polityka Dyrektoriatu wobec zdobytych ziem woskich. Pocztkowo w Mediolanie powstaa prowizoryczna administracja wojskowa. Pozostay wszake niekt�re dawne instytucje, m. in. wadze municypalne, jakkolwiek skad ich zosta zmieniony. Obsadzone zostay przez czonk�w zaoonego tu po wkroczeniu Francuz�w przez przyjaciela Marata, Carlo Salvadora, Stowarzyszenia Przyjaci� Wolnoci i R�wnoci. Stowarzyszenie stawiao sobie za cel utworzenie republiki lombardzkiej podobnej do innych republik powstajych w Europie Zachodniej na wz�r Francji. Obok ludzi o przekonaniach radykalnych znaleli si w nim i umiarkowani, jak Pietro Verri czy Giuseppe Parini. Za rad Bonapartego wadze municypalne wysay do Dyrektoriatu do Parya trzech delegat�w z projektem powoania republiki. Zanim do tego doszo, w kocu sierpnia utworzona zostaa Administracja Generalna Lombardii, w kt�rej skad weszli najbardziej aktywni czonkowie samorzd�w miejskich. Zajmowaa si ona sprawami fiskalnymi i wojskowymi. 9 padziernika zaoony zosta Legion Lombardzki, kt�ry pod tr�jkolorowym sztandarem (zielony, biay i czerwony) mia walczy przy boku Francji. Zarazem w Mediolanie zaczli si zbiera demokraci z caych Woch, toczc dyskusje co do przyszoci kraju na amach coraz liczniej wydawanych czasopism, jak „Termometr Polityczny" (..Termometro politico") czy „Dziennik Patriot�w Woskich" („Giornale dei patrioti d'Italia"), kt�rego redaktorem by Matteo Angelo Galdi. Dyskusje trzeba byo r�wnie podejmowa z niechtnymi zjednoczeniu oraz demokratyzacji Woch publicystami i politykami francuskimi, kt�rzy w postawach demokrat�w woskich dopatrywali si jakobinizmu, wrogiego Dyrektoriatowi. We wrzeniu 17% r. rozpisany zosta konkurs na rozpraw na temat: jaki z wolnych rzd�w najlepiej zapewni szczcie Woch. Uczestniczy w nim kwiat intelektualist�w woskich. W spos�b zdecydowany za

356

Utworzeniem republiki woskiej opowiada si Galdi, a take zwolennik raczej federacyjnego charakteru pastwa Giovanni Ranza. Podobnie zgodni co do republikaskiej formy przyszych Woch byli te pozostali uczestnicy konkursu, chocia mona byo obserwowa wahania midzy niepodzieln, scentralizowan republik a federacyjn. Odpowiadajcy wysunli wiele projekt�w dotyczcych zmniejszenia r�nic spoecznych, zapewnienia sprawiedliwoci i penej r�wnoci dla wszystkich. Nagr�d? zdoby Melchiore Gioia, kt�rego stanowisko naleao do umiarkowanych. By on zwolennikiem powolnych reform, nawet nowa republika miaa powstawa stopniowo.

Tymczasem atmosfera podniecenia patriotycznego udzielaa si szerokim masom. Odbyway si manifestacje za realizacj programu przedstawianego przez Enrico Michele L'Aurora, kt�ry domaga si stworzenia zjednoczonej republiki woskiej. W listopadzie doszo do wielkiej manifestacji ludnoci, na kt�rej ogoszono powstanie Republiki Trans-padaskiej i dano zwoania konstytuanty. Nie nastpio jednak adne formalne rozwizanie tej sprawy. Niemniej wanie z lombardzk Administracj Generaln gen. Jan Henryk Dbrowski podpisa 9 stycznia 1797 r. ukad, zatwierdzony tylko przez Bonapartego, na podstawie kt�rego przystpi do tworzenia Legionu Polskiego z polskich emigrant�w politycznych i wzitych do niewoli Polak�w, przymusowo wcielonych do armii austriackiej. onierze Legionu otrzymywali obywatelstwo lombardzkie, mundur zbliony do polskiego z napisem na naramiennikach: „Ludzie wolni s brami" („Uomini liberi sono fratelli"). Tak na ziemi woskiej zaczynaa si ta najdziwniejsza epopeja polskiego onierza, przybywajcego z pastwa, kt�re wanie upado, do pastwa. kt�re jeszcze nie powstao, by walczy o wolno, kt�r mia przynie napoleoski despotyzm.

Bonaparte mia bowiem do sprawy woskiej odmienny stosunek ni Dyrektoriat. Jako Korsykanin rozumia lepiej Woch�w, a jako w�dz zdawa sobie spraw z koniecznoci ich pozyskania, jeeli sukcesy armii francuskiej miay przynie trwae rezultaty. Niezbdne byy w jego przekonaniu ustpstwa na rzecz da woskich republikan�w. Tote za jego aprobat doszo do zebrania si 16 padziernika 17% r. kongresu w Modenie, na kt�rym przedstawiciele Bolonii, Ferrary, Modeny i Reggio postanowili utworzy konfederacj cispadask o charakterze ligi wojskowej ze wsp�lnym dow�dztwem — Rad Obrony. Zapada tam take decyzja o organizowaniu Legionu Woskiego, kt�ry mia walczy pod takim samym 'tr�jkolorowym sztandarem, jak legion tworzony w Mediolanie. Wydana z tej okazji proklamacja odwoywaa si do tradycji Ligi Lombardzkiej. U podoa bowiem caej tej nowej tworzcej si republiki leay zar�wno tradycje komunalne, jak i nowe tendencje republikaskie. Kompromis midzy tymi dwoma nurtami znalaz odbicie r�wnie w ogoszonej 30 padziernika w Bolonii konstytucji dla tego miasta i jego obszaru. Bya to pierwsza konstytucja woska.

Formalnym przeksztaceniem konfederacji cispadaskiej w republik zaj si drugi kongres zwoany na 27 grudnia do Reggio Emilia,

357

kt�re szczycio si ogoszeniem niepodlegoci przed wkroczeniem Francuz�w i zwyciskim starciem z wojskami austriackimi. 110 czonk�w kongresu, przewanie mieszczan, cho byo paru ksiy i szlachty, po raz pierwszy pochodzio z wolnych wybor�w; byo to pierwsze tego typu zgromadzenie w czasie Risorgimento. Kongres opowiedzia si od pocztku za utworzeniem jednej i niepodzielnej republiki. Przyjto dla niej tr�jkolorowy sztandar (zielony, biay i czerwony). Republika musiaa mie konstytucj; bolosk uznano za nieprzydatn, kongres wybra wic specjaln komisj do przygotowania nowej. Powoany zosta te rzd Republiki Cispadaskiej, Bonaparte jednak nie uzna tego kroku i domaga si najpierw uchwalenia konstytucji. Obrady kongresu toczyy si do 9 stycznia, po czym zwoano nowe posiedzenie do Modeny.

Na obrady, kt�re trway tam od 21 stycznia do l marca, przybyli r�wnie przedstawiciele Massy, Carrary i Imoli, kt�re przyczyy si do konfederacji. Kongres przygotowa konstytucj, kt�ra obok boloskiej bya jedyn w tym czasie spisan przez Woch�w. Pozostae narzucali Francuzi. Zreszt i w tym wypadku Bonaparte wydal ostateczn aprobat po dokonaniu poprawek. Konstytucja, oparta na wzorze konstytucji francuskiej z 1795 r., miaa charakter bardziej zachowawczy. Na kongresie bowiem przewag zdoby ob�z umiarkowany, kt�ry przeciwstawia si wprowadzaniu zbyt radykalnych zmian postulowanych przez jakobin�w. Przejawio si to choby w tekcie artykuu o wolnoci, uchwalonym na wz�r Deklaracji praw, gdzie znalazo si zastrzeenie, e pena r�wno nie istniaa i istnie nie moe. Konstytucja przewidywaa powoanie na wz�r francuski dwuizbowego ciaa ustawodawczego (Rady Szedziesiciu i Rady Trzydziestu) oraz 3-osobowego dyrektoriatu jako wadzy wykonawczej. Po uchwaleniu konstytucji przez kongres l marca przedstawiono j do aprobaty spoeczestwa. W referendum za przyjciem konstytucji opowiedziay si 76382 osoby przeciwko 14259. Dua liczba gos�w negatywnych dobrze wiadczy o swobodzie gosowania, tym bardziej e kraj znajdowa si pod okupacj francusk. Wynik by wyranym sukcesem obozu umiarkowanego, przeciwko bowiem gosowali zar�wno niezadowoleni z jej kompromisowego charakteru demokraci, jak i ludzie niechtni Francuzom z powodu rabunk�w i kontrybucji. Niemniej po raz pierwszy od dugiego czasu szerokie warstwy spoeczestwa poczuy si uprawnione do decydowania o sprawach pastwa i narodu.

W wyborach do ciaa ustawodawczego umiarkowani powt�rzyli sw�j sukces. W Bolonii i Ferrarze przewag zyskay nawet ywioy konserwatywne. 26 kwietnia 1797 r. odbyo si w Bolonii pierwsze posiedzenie ciaa ustawodawczego i zacz funkcjonowa przewidziany przez konstytucj rzd. Nie trwao to dugo. Rzd napotka rycho trudnoci ze strony demokrat�w z Reggio. kt�rzy spowodowali wystpienia chopskie przeciwko utrzymujcym si prawom feudalnym. Doszo te do zaburze wywoanych francuskimi kontrybucjami. W kocu Bonaparte uzna, e Republika Cispadaska znajduje si pod zbyt silnym wpywem element�w zachowawczych, kleru i szlachty, i zdecydo-

358

wa si przy okazji rozejmu z Austri wprowadzi nowe rozwizania, kt�re pooyy kres jej istnieniu. Republika Cispadaska okazaa si tworem zbyt samodzielnym, niewygodnym dla Bonapartego i Dyrektoriatu, zbyt silnie nawizujcym do tradycji woskich. Ujawniy si w niej te wewntrzne podziay w spoeczestwie woskim, kt�re odpowiaday nie tylko r�nicom w tradycjach terytorialnych, ale take rozbienociom w pogldach na problemy polityki wewntrznej i zewntrznej.

Tymczasem dziaania wojenne przyczyniay si do dalszego umocnienia si pozycji Francuz�w we Woszech. Coraz bardziej iluzoryczne staway si wszelkie pr�by samodzielnego rozwizania problemu woskiego. Po kapitulacji Mantui Bonaparte dla zapewnienia sobie bezpieczestwa na poudniowej flance kr�tko rozprawi si z Pastwem Kocielnym. Francuzi wykorzystali przygotowania papieskie do wojny spowodowane przelotnymi sukcesami austriackimi. Armia francuska wtargna na terytorium Pastwa Kocielnego i atwo zamaa op�r wojska papieskiego, kt�re albo poddawao si masowo, albo bez walki uciekao przed nieprzyjacielem. Pius VI zmuszony zosta do podpisania pokoju w Tolentino 19 lutego 1797 r. Papie rezygnowa w nim z Awinionu, Venaissin oraz Bolonii, Ferrary i Romanii. Na czas wojny w rku francuskim pozostawaa Ankona. Nie wolno mu byo przystpi do adnego ukadu antyfrancuskiego, mia te zapaci wysok kontrybucj (dodatkowo 15 mln skud�w) i wyda liczne dziea sztuki i rkopisy.

Po tym zwycistwie Bonaparte przystpi do decydujcej ofensywy przeciwko Austriakom. 16 marca wojska francuskie przeszy Tagliamento. 24 pod Tarvisio rozbity zosta arcyksi Karol i Austria stana otworem. Gdy wysunite oddziay francuskie zbliay si do Semmeringu,

359

18 kwietnia Austriacy przyjli w Leoben podyktowane im warunki rozejmu. Mia on charakter kompromisowy. W zamian za rezygnacj z Belgii i Lombardii Austriacy mieli otrzyma odszkodowanie kosztem Rzeczypospolitej Weneckiej. Przypa im miaa Istria, Dalmacja i znaczna cz terraferma. Na razie przewidywano, e Wenecja otrzyma odszkodowanie w postaci legacji papieskich. Wkr�tce jednak okazao si, e Francuzi i Austriacy zgotowali Wenecji podobny los, jaki przed dwoma laty sta si udziaem Polski.

Lekcewaenie neutralnoci Rzeczypospolitej i gwaty ze strony wojsk francuskich doprowadziy do wybuchu niezadowolenia ludnoci terraferma. Widowni otwartego wystpienia przeciwko Francuzom staa si Werona, gdzie midzy 17 a 24 kwietnia doszo do synnej Wielkanocy Weroskiej. Powstanie w Weronie, bezlitonie stumione przez Francuz�w i wspomagajc ich Legi Polsk, posuyo za pretekst do okupacji caego terytorium weneckiego przez wojska francuskie. Inny pretekst uatwi bezporednie zaatakowanie Wenecji. Gdy do portu weneckiego, jako portu neutralnego, wpyna fregata francuska, napadli na ni marynarze weneccy. Francja odpowiedziaa na to wypowiedzeniem wojny. W obliczu interwencji Bonapartego oligarchiczny rzd Rzeczypospolitej ustpi i 12 maja wyoni si nowy, demokratyczny, kt�ry wkr�tce uj cakowicie wadz w swoje rce. Obok miejscowych demokrat�w w utworzeniu tego rzdu dziaali take Francuzi i Polacy, m. in. J. Sukowski. Nowy rzd wenecki zawar pok�j z Francj, odda jej cz floty, zobowiza si do przekazania licznych dzie sztuki i rkopis�w (wtedy to legionici polscy cigali synne konie z bazyliki w. Marka), wreszcie przyj protekcj francusk. Wszystkie te ustpstwa nie uratoway republiki. Daremnie ludno Wenecji, Padwy i Werony domagaa si poczenia z pozostaymi obszarami p�nocnych Woch w jedn, niepodzieln republik, daremnie ze zwoanego w tym celu kongresu wysyano delegacj do Bonapartego. Decyzji nie zmieniono. Nie byy to dobre czasy dla starych Rzeczypospolitych. Nawet przyjazna Francji Genua nie zdoaa utrzyma swej odrbnoci. Francuzi postarali si, by w Genui obalony zosta dotychczasowy rzd oligarchiczny, a na jego miejsce powoano wadze demokratyczne. 6 czerwca 1797 r. dokonany zosta odpowiedni zamach stanu, po czym pastwo przybrao nazw Republiki Liguryjskiej. Przygotowana przez Bonapartego konstytucja wprowadzaa na wz�r konstytucji 1793 r. obowizek wyksztacenia dla wszystkich i zapewnienia pomocy dla ubogich. W dyrektoriacie genueskim przewaaa umiarkowana buruazja. ywioy bardziej radykalne, dajce zjednoczenia z p�nocnymi Wochami, nie odgryway wikszej roli.

Tymczasem w Paryu decydoway si losy Republiki Cispadaskiej i Republiki Lombardzkiej. Zgodnie z ocen Bonapartego Dyrektoriat postanowi utworzy z nich jedn Republik Cisalpisk. Uroczysta jej proklamacja przez Bonapartego nastpia 29 czerwca 1797 r. Obok Lombardii i obszar�w Republiki Cispadaskiej wczone do niej zostay legacje Romanii i Rawenny, a nieco p�niej Brescia oraz szwajcarska Valtellina. Konstytucja nowego pastwa zostaa narzucona

360

przez Bonapartego 8 lipca 1797 r. i opieraa si na konstytucji francuskiej z 1795 r. Bonaparte mianowa pierwszy dyrektoriat, skadajcy si z 5 czonk�w (2 z Mediolanu i po jednym z Ferrary, Bergamo i Reggio). Powoa te ciao ustawodawcze. Wydano zarzdzenia likwidujce dawne prawa feudalne, urzdy stanu cywilnego przekazane zostay gminom i wprowadzono luby cywilne. Zakaz zapisywania d�br na rzecz Kocioa i zniesienie fideikomis�w i primogenitury koczyy proces zapocztkowany w dobie owieconego absolutyzmu.

Republika Cisalpiska w swych ostatecznych granicach z 1797 r. miaa 3,5 mln ludnoci i obejmowaa terytoria 5 dawnych pastw. Nie realizowaa jednak sn�w o zjednoczeniu Woch. Republika bya tylko narzdziem w rku Bonapartego i Dyrektoriatu, kt�rych celem nie byo ani jednoczenie, ani demokratyzacja Woch. Posugiwanie si woskimi demokratami trwao tylko dop�ty, dop�ki wygodnie byo przy ich pomocy podwaa dawn pozycj kleru i arystokracji. P�niej demokraci, zwaszcza ci, kt�rzy wyej stawiali interesy woskie ni wysugiwanie si sojuszniczce, zostali pozbawieni wpywu na rzecz ludzi, kt�rych oddania i saboci Francuzi mogli by pewni. Jeeli wic mimo wszystko Cisalpina stanowia krok w kierunku zjednoczenia przynajmniej p�nocy Woch, to zarazem przynosia tylko dalsze rozczarowania demokratom woskim, kt�rzy wizali przesadne nadzieje na wsp�prac z Francj.

Francuzi nie udzielali wikszego poparcia r�wnie radykaom piemonc-kim, kt�rzy nadal usiowali przej wadz czy doprowadzi do obalenia monarchii. Sypay si wyroki mierci za przygotowywanie zamach�w na osob nowego kr�la, Karola Emanuela IV, wygnacy piemonccy za nie czuli si nawet bezpieczni w azylu francuskim, skoro Bonaparte kaza aresztowa Ranz, gdy wygodne to byo dla polityk�w francuskich, zamierzajcych pozyska zaufanie i wsp�prac Kr�lestwa Sardynii.

W takiej sytuacji doszo do podpisania pokoju w Campoformio 17 padziernika 1797 r., przy kt�rym nawet miejsce byo podane niecile, bo ukad podpisano na zamku Passeriano. Traktat ten, kt�ry rozczarowa Polak�w, by niefortunny dla Woch�w. Austriacy zgodzili si wprawdzie na uznanie Republiki Cisalpiskiej (przy czym ks. Herkules z Modeny mia dosta odszkodowanie w Niemczech), zarazem otrzymali przecie rekompensat kosztem Wenecji. Rzeczpospolita Wenecka ulega rozbiorowi midzy Austri, Francj i Republik Cisalpiska. Ostatnia otrzymaa tylko zachodnie skrawki terraferma (Bresci i Bergamo), lwia cz z sam Wenecj dostaa si pod panowanie Wiednia, wreszcie Wyspy Joskie przypady Francji. Przeciwko tym postanowieniom oponowa nawet Dyrektoriat paryski, kt�ry po wprowadzeniu we wrzeniu zmian w swym skadzie nabra bardziej republikaskiego charakteru i sprzeciwia si ustpstwom w sprawie weneckiej na rzecz Austrii, odmawiajc ratyfikacji traktatu pokojowego. Bonaparte zignorowa te zastrzeenia. Demokraci woscy przyjli warunki z Campoformio z gbok dezaprobat. Potpi je Ugo Foscolo, kt�ry niedawno jeszcze wychwala wraz z innymi demokratami weneckimi Bonapartego jako wyzwoliciela. Wykorzystywali t sytuacj wszyscy woscy prze-

361

ciwnicy rewolucji francuskiej i spowodowanych przez ni zmian. Ale nawet ta cz demokrat�w i patriot�w, kt�ra nadal walczya w Mediolanie o realizacj swych plan�w, daleka bya od poprzedniego bezkrytycznego spojrzenia na Francj. W ich postawach uwydatnio si denie do zapewnienia niezalenoci ojczyzny.

Francuzi zdawali sobie spraw ze zmian w postawach Woch�w, tote starali si utrwali warunki zapewniajce im bezwzgldn hegemoni we Woszech. Republika Cisalpiska zmuszona zostaa do przyjcia korzystnego dla Francji ukadu handlowego, zapewniajcego dominacj francuskich wyrob�w przemysowych w p�nocnych Woszech. Dyrektoriat narzuci te Republice ukadem z 22 lutego 1798 r. obowizek wystawienia 22-tysicznej armii i zapewnienia utrzymania 25-tysiecznej armii francuskiej wraz z coroczn opat 18 mln lir�w. Wtedy to Legie Polskie przeszy na sub Republiki Cisalpiskiej, na podobnych zreszt warunkach, jak z Lombardi. Liczyy one ok. 6 tys. ludzi, dobrze wyszkolonych i zdeterminowanych.

Republika Cisalpiska przechodzia liczne zmiany, wywoane rywalizacj r�nych ugrupowa francuskich o wadz. Odbijay si one na skadzie ciaa ustawodawczego i funkcjonowaniu pastwa p�nocnowos-kiego.

Pierwszy rok istnienia Republiki przyni�s olbrzymie niedobory sigajce 33 mln lir�w. Brakowao czasu i warunk�w do przeprowadzenia niezbdnych reform prawnych, administracyjnych i fiskalnych. Nie doczekaa si realizacji projektowana reforma szkolnictwa, kt�ra miaa dokona cakowitej jego laicyzacji i wprowadzi nowy program nauczania. W stosunku do Kocioa Republika Cisalpiska kontynuowaa tradycje j�zefinizmu, uzupenione postanowieniami francuskiej konstytucji cywilnej dla kleru. Parafianie mieli wybiera swych proboszcz�w, a biskup�w mianowa dyrektoriat. Rozwijana bya silna propaganda antyklerykalna. Obok tej kontroli pastwa nad Kocioem istniaa wszake zapewniona przez konstytucj swoboda kultu.

Po opuszczeniu Woch przez Bonapartego, kt�ry zda komend nad armi swemu zaufanemu generaowi Louis A. Berthierowi, i po zmianach w onie Dyrektoriatu paryskiego nastpio zaostrzenie kursu wobec Kocioa katolickiego. Odbio si to na polityce francuskiej we Woszech, tym bardziej e patrioci woscy starali si wykorzysta t sytuacj do realizacji swych plan�w stworzenia jednej republiki woskiej. Prowadzili oni w tym kierunku yw akcj propagandow na terenie Toskanii i Pastwa Kocielnego. Poniewa naleao si obawia, e konflikt na terenie P�wyspu Apeniskiego wykorzysta Austria, nowa polityka powodowaa dalszy wzrost obcie na cele militarne. Republika Cisalpiska musiaa podnie liczb swego wojska do 40 tys. Porozumienie z Campoformio okazao si tylko epizodem.

POWSTANIE REPUBLIK NA POUDNIU I SUKCESY KONTRREWOLUCJI

Pierwsze posunicia francuskie zdaway si utwierdza hegemoni Francji na poudniu Woch. Interwencja w Pastwie Kocielnym bya przedsiwziciem atwym. Znajdowao si ono bowiem w krytycz-

362

nym stanie finansowym, spowodowanym w duej mierze ogromnymi kontrybucjami wycignitymi przez Francje. Do tego do�zyy si niepomylne zbiory i brak ywnoci. Kraj by podminowany dziaalnoci spiskow, kt�r popiera ambasador francuski w Rzymie, J�zef Bonaparte. W tej sytuacji Dyrektoriat paryski postanowi okupowa Rzym. Za pretekst posuya manifestacja publiczna z 28 grudnia 1797 r., podczas kt�rej pad od kuli rozpraszajcych lud onierzy papieskich francuski genera. Ambasador opuci natychmiast Rzym z protestem, wadze za wyday gen.. Berthierowi rozkaz wkroczenia do Rzymu i utworzenia republiki. Wojska francuskie wraz z Legi Polsk znalazy si pod Rzymem 10 lutego. Pius VI kapitulowa bez walki, zastrzegajc si tylko, by nie zostaa przeprowadzona zmiana formy pastwa. Nie zdao si to na nic. Ju 15 lutego grupa patriot�w ogosia na Forum Romanum republik. Na Kapitelu zasadzono drzewo wolnoci. Jednoczenie wezwano gen. Berthiera, by wprowadzi dalsze oddziay do miasta. Gdy jednak zadano od Piusa VI zrzeczenia si wadzy doczesnej i uznania republiki, papie odm�wi. Doprowadzio to do zajcia Watykanu przez wojska francuskie. W bazylice w. Piotra odpiewano uroczyste Te Deum z racji odzyskania wolnoci przez Rzym, papieowi za nakazano opuszczenie miasta. Pius VI przeni�s

363

si pocztkowo do Toskanii. Mimo zabieg�w nie uzyska pomocy od adnego pastwa europejskiego. Po wybuchu rewolucji w Toskanii szuka schronienia w Farmie, skd zosta wywieziony do Francji 19 kwietnia 1799 r. Po paru miesicach, traktowany jako jeniec wojenny, „obywatel papie" zmar w Valence w pobliu Grenoble. Ponienie autorytetu papieskiego nie przynioso istotnych korzyci ani Rzymianom, ani Wochom. Republika Rzymska otrzymaa wprawdzie przygotowan przez Dyrektoriat konstytucj, waciwa jednak wadza naleaa do armii francuskiej, kt�ra lekcewaya polecenia paryskich wadz cywilnych. Republikanie mieli wprawdzie w Rzymie do szerokie poparcie, obok buruazji opowiadaa si za nimi cz arystokracji i ludu niezadowolonego z trudnoci gospodarczych, do jakich doszo pod rzdami Piusa VI. Popierali republik ydzi, kt�rzy uzyskali prawa cywilne. Niemniej w miar jak rzdy francuskich dow�dc�w zaczy si dawa we znaki ludnoci, coraz chtniej dawano posuch propagandzie antyfrancuskiej. Ju 25 lutego 1798 r. doszo do rewolty na Zatybrzu. gdzie podburzany przez ksiy lud wystpi przeciwko

364

Francuzom i ydom. Podobne wystpienia co troch powtarzay si na prowincji. Mimo bezwzgldnoci Francuz�w nie zostay cakowicie zduszone.

Natomiast sam Rzym sta si. jak poprzednio Mediolan, g�wnym orodkiem propagandy rewolucyjnej na cae Wochy. Przybyli tutaj wybitni przyw�dcy demokratyczni, ukazywao si wiele publikacji. Toczya si dyskusja nad przyszoci Woch. Demokraci rzymscy opowiadali si za zjednoczeniem Woch, umiarkowani republikanie byli raczej zwolennikami rozwizania autonomicznego. Szerzyy si te oryginalne idee czce jakobinizm z pogldami ewangelicznymi, prowadzc do utopijnego socjalizmu. Znalazy one odbicie w pismach Claudia della Valle.

Sytuacja fiskalna Republiki Rzymskiej bya fatalna. Daremnie dla podratowania skarbu wadze kontynuoway rozpoczt ju przez Piusa VI sprzeda d�br kocielnych. Rzym by obiektem bezwzgldnego rabunku ze strony zar�wno wojskowych, jak i cywilnych przedstawicieli Dyrektoriatu. Doszo do tego, e przeciwko generaowi Andre Massenie, mianowanemu po Berthierze dow�dc, zbuntowao si wojsko, zraone jego zachannoci, i trzeba byo go odwoa. Francuzi wywozili z Rzymu zoto i srebro, dziea sztuki, rkopisy. Wiele z nich znalazo si w otwartym w 1807 r. przez Napoleona Luwrze i tylko cz zdoano rewindykowa po kongresie wiedeskim.

Tymczasem wzrastao napicie w stosunkach midzy Francj a Neapolem. Neapol czu si zagroony nie tylko obecnoci Francuz�w w Rzymie, ale i podjt przez Bonapartego wypraw do Egiptu, podczas kt�rej Francuzi opanowali po drodze Malt. Odpowiedzi Neapolu na t ekspansj francusk byo zawarcie ukadu sojuszniczego z Austri (18 maja 1798 r.), triumfalne przyjcie Nelsona po zwycistwie nad flot francusk pod Abukirem, wreszcie przystpienie do sojuszu z Rosj i Angli (29 listopada i l grudnia), przygotowujcymi wanie nowe uderzenie na Wochy. Pod wpywem dow�dcy wojsk neapolita-skich, przysanego z Wiednia gen. Karola Mack von Leiberich, oraz Emmy Hamilton, ony ambasadora angielskiego w Neapolu i przyjaci�ki Nelsona, dw�r neapolitaski zdecydowa si uprzedzi sojusznik�w. 23 listopada 1798 r. przewaajca liczebnie nad Francuzami armia neapolitaska wkroczya do Republiki Rzymskiej i 29 bya w Rzymie, dokd uda si sam kr�l Ferdynand I. Sukces by kr�tkotrway. Nowy dow�dca francuski, gen. Jean-Etienne Championnet, ju 12 grudnia odebra stolic. By to rezultat zwyciskiej bitwy, jak stoczy Legion Polski pod generaem Kniaziewiczem z wojskami neapolitaskimi pod Civita Castellana. Nastpio cakowite rozprzenie armii burboskiej i wkr�tce Polacy zdobyli Kapu. W Abruzji stawiali wprawdzie Francuzom op�r chopi, kt�rzy porwali za bro przeciwko najedcom, jednak dw�r kr�lewski uciek na okrtach Nelsona z zagroonego Neapolu do Palermo, gdzie znalaz si 23 stycznia 1799 r.

Tymczasem gdy przedstawiciel Burbona podpisywa rpzejm z gen. Championnetem, nieoczekiwanie Neapol opanowali lazzaroni, kt�rzy zdobyli zamek, otworzyli wizienia i zaczli przeladowa zwolennik�w Francji. Championnet, przy kt�rego boku znaleli si uciekinierzy

365

z miasta, uzna rozejm za zerwany i zacz walk o Neapol. Lazzaroni stawili jednak r�wnie bohaterski, co rozpaczliwy op�r i przez trzy dni (od 21 do 23 stycznia) wojska francuskie, cisalpiskie i polskie musiay zdobywa dom za domem. Championnet uzna mstwo przeciwnik�w, kt�re chwali publicznie, nie zastosowa represji, 24 stycznia za wzi udzia w uroczystym naboestwie w katedrze, gdzie powt�rzy si cud w. Januarego. Lud uzna to za oznak, e wprowadzone zmiany miay za sob poparcie boskie.

Podczas walk o Neapol profrancuscy radykaowie opanowali zamek SanfElmo i 22 stycznia ogosili utworzenie Republiki Partenopejskiej

366

(Neapolitaskiej). 24 stycznia Championnet uzna to postanowienie i powoa rzd tymczasowy z Carlo Laubergiem na czele. W skad jego wchodzili przewanie dawni czonkowie ugrupowa jakobiskich. Sekretarzem rzdu zosta Francuz Marc Antoine Julien de la Dr�me, dawny zwolennik Robespierre'a. W caoci rzd peni funkcje ustawodawcze, natomiast do cel�w wykonawczych wyoni z siebie 6 komitet�w; najwaniejszym z nich by komitet centralny. Organizacja ta przypominaa rzd rewolucyjny doby Konwentu. W rzeczywistoci decydujca rola przypadaa wojskowym wadzom francuskim. Championnet dobrze wsp�pracowa z Laubergiem i powoli Neapol stawa si silnym orodkiem propagandy rewolucyjno-patriotycznej we Woszech. I tutaj pojawiy si nowe czasopisma, spor�d kt�rych najbardziej znanym sta si „Monitor Neapolitaski" („Monitore napoletano"), wydawany przez Eleonor de Fonseca Pimentel. Tw�rcami nowego adu byli prawie bez wyjtku ludzie zwizani pochodzeniem z Neapolem. Przewaay wr�d nich postawy umiarkowane, bliskie buruazji, czy nawet arystokracji. Powstao przecie w kwietniu 1799 r. Stowarzyszenie Patriotyczne (Societa patriotica), oparte na wzorach jakobiskich, w kt�rym mieszay si elementy radykalne i demagogiczne. Kierowa nim Salfi.

Rzd tymczasowy podj walk z feudalnymi przeytkami, ograniczy si jednak do zniesienia fideikomis�w i primogenitury. Natomiast nad projektem likwidacji wszelkiej zalenoci feudalnej toczyy si tak dugo dyskusje, e gdy zosta wreszcie przyjty, byo za p�no, by m�g wpyn na postaw chop�w, niechtnych republice. Nie zdobyli si te patrioci na przekazanie choby czci ziemi latyfun-dialnej w rce chop�w, co mogoby im zapewni szersze poparcie. Zawayo to ujemnie na losach republiki, uatwiajc antyrewolucyjn propagand. Najwicej za czynia zreszt bezwzgldna gospodarka wojskowa Francuz�w.

Niemay wpyw na trudnoci Republiki Partenopejskiej miay wewntrzne spory midzy francuskimi wadzami wojskowymi i cywilnymi, kt�re ju poprzednio odbiy si ujemnie na sytuacji Republiki Cis-alpiskiej i Rzymskiej. Dyrektoriat zn�w chcia traktowa Neapol jako obiekt przetarg�w i eksploatacji. By przeciwny nawet utworzeniu republiki. Championnet awansowa do stopnia generaa od prostego grenadiera i nie patyczkowa si z cywilami. Gdy komisarz Dyrektoriatu Faipoult ingerowa w rozstrzygnite przez niego sprawy, po prostu wypdzi go z Neapolu. Skoczyo si jednak na odwoaniu samego Championneta, kt�rego nastpca, gen. Jacues Alexandre Macdonald, przesta si opiera temu komisarzowi Faipoultowi i ulega we wszystkim Dyrektoriatowi. Wadze francuskie zaday wtedy od Neapolu olbrzymiej kontrybucji w wysokoci 60 mln frank�w, konfiskaty wszystkich d�br kr�lewskich, arsena�w, bank�w, bibliotek, manufaktur porcelany i arras�w, nawet zabytk�w Pompei. Odwoany zosta ze stanowiska Lauberg, a Julien aresztowany. Kierownictwo rzdu obj Ignazio Ciaia. Wprowadzono te zmiany, kt�re miay upodobni rzd do wzor�w Dyrektoriatu. W podobnym duchu opracowyway wadze francuskie i przysz konstytucj.

367

upieskie rzdy francuskie budziy zniechcenie do republiki. Obejmowao ono nawet prowincjonaln buruazj. Zdecydowanie wrogo nastawieni byli chopi, kt�rzy w republice widzieli dzieo mieszczan i arystokracji. Udzielali oni poparcia wszelkim wystpieniom przeciwko republice. Nawet przyw�dcy rozb�jnik�w, jak synny Fra Diavolo, czyli Michele Pezza, przy pomocy chop�w skutecznie paraliowali komunikacje. Znalaz si te w�dz dostatecznie energiczny i utalentowany, by wykorzysta bdy Francuz�w i sabo militarn republiki. By nim kardyna Fabrizio Ruffo, potomek bogatej rodziny kalabryjskiej, dawny administrator skarbowoci papieskiej. W porozumieniu z kr�lem Ferdynandem Ruffo wyldowa 7 lutego z ma grup pod Reggio i przystpi do tworzenia Armii Chrzecijaskiej, zwanej te Armi Wiary witej (Armata della Santa Fede). Ruffo zapowiada reformy, kt�re poprawiyby pooenie ludnoci, odwoywa si do religii i wkr�tce dysponowa tysicami ochotnik�w. W marcu opanowa Kalabri. Francuzi, kt�rzy wanie oczycili z partyzant�w Apuli, szykowali si do uderzenia na armi sanfedyst�w, gdy nadeszy wieci o niepowodzeniach na p�nocy. Macdonald pozostawi wtedy tylko 4,5 tys. ludzi po twierdzach, a z reszt zacz si pospiesznie przesuwa ku g�wnemu teatrowi wojny, pozostawiajc Republik Neapolitask jej wasnemu losowi.

Zaamanie na p�nocy nastpio niespodziewanie. Wydawao si, e Francuzi umacniaj tam swoje pozycje. Ju w lipcu 1798 r. wojska francuskie wkroczyy do Turynu i usadowiy si w cytadeli. Gdy w pocztkach grudnia nastpia okupacja dalszych wanych punkt�w strategicznych, 8 grudnia Karol Emanuel IV musia zrzec si sprawowania wadzy w Piemoncie i wyjecha na Sardyni, by stamtd ogasza protesty przeciwko poczynaniom francuskim. Dyrektoriat powoa nowe wadze, kt�rych zadaniem byo uatwienie przyczenia Piemontu do Francji. Nie byo mowy o zjednoczeniu z Cisalpin. Zreszt nawet niekt�rzy patrioci piemonccy, jak Ranza, w aneksji swego kraju widzieli jedyny ratunek przed nieustannymi upiestwami Francuz�w. Nic dziwnego, e gosowanie, kt�re odbyo si pod takimi naciskami, skoczyo ,si uchwaleniem petycji o wczenie Piemontu do Francji, co nastpio w lutym.

Wr�d patriot�w woskich zapanowaa dezorientacja. Niekt�rzy tylko nie stracili wiary w rewolucyjn Francj i nawoywali do wsp�pracy z dawnymi jakobinami. Ju poprzednio, chyba od 1796 r., dziaaa w p�nocnych Woszech Czarna Liga (Liga nera), kt�ra szykowaa si do zjednoczenia i uniezalenienia Woch od wszelkich obcych potg. Nieco p�niej powstao tajne Stowarzyszenie Promienistych (Societa dei raggi), kt�rego g�wnym centrum bya Bolonia. Promienici wanie szukali porozumienia z francuskimi radykaami. Ich rola nie jest jednak cakowicie jasna — na czele organizacji sta Alessandro Savioli, dawny czonek bawarskich iluminat�w, niewykluczone byy te oddziaywania agent�w austriackich na Stowarzyszenie. Niemniej miao ono powane wpywy. W lutym 1799 r. przygotowywao powstanie w Piemoncie. Jakkolwiek spisek zosta wykryty, doszo do wystpie

368

antyfrancuskich w Monferrato i w niekt�rych innych miejscowociach. Uczestnicy ich, przewanie chopi, nosili kokardy z wizerunkami wybitnych jakobin�w. Rewolty te zostay krwawo stumione przez wojska francuskie.

Mimo napotykanego oporu miejscowej ludnoci Dyrektoriat stara si podporzdkowa sobie take pozostajce dotychczas na uboczu kraje woskie. W styczniu 1799 r. wojska francuskie zajy Lukk, w marcu Toskanie, w kt�rej przystpiy do tworzenia Republiki |t; Etruskiej. Zanim jednak zrealizowano te plany, zacza si wojna f z drug koalicj.

r Na wiosn 1799 r. wr�d przeciwnik�w Francji obok Rosji i Anglii

znalaza si zn�w Austria. 26 marca podjte zostay walki w p�noc-

'•; nych Woszech. Miay one niepomylny przebieg dla armii francuskiej,

u boku kt�rej walczyy wojska cisalpiskie wraz z Legionami Polskimi,

sigajcymi wtedy do 10 tys. ludzi. W pocztkach kwietnia dowodzcy

armi Woch gen. B. Scherer po porakach pod Weron i Magnano

wycofa si znad Adygi nad Add. Wtedy Austriacy uzyskali wsparcie

18-tysicznej armii rosyjskiej pod komend Suworowa i ofensywa

potoczya si dalej. Suworow sforsowa Add, rozbi Francuz�w pod

Cassano i triumfalnie wkroczy do Mediolanu jako wyzwoliciel Woch.

'jf 30 kwietnia ogosi tutaj likwidacj Republiki Cisalpiskiej. Podjta

| przez Macdonalda pr�ba kontrofensywy skoczya si klsk w bitwie

| nad rzek Trebbi (17—19 czerwca). Poniosy w niej cikie straty

J dzielnie walczce Legiony Polskie. Po tym niepowodzeniu kapitulowaa

'' 9 lipca zaoga Mantui, kt�rej dow�dca wyda w rce Austriak�w

polskich legionist�w pochodzcych z Galicji.

Wojska francuskie pr�boway jeszcze raz podj uderzenie na

( Lombardi, zostay jednak zn�w rozbite pod Novi 15 sierpnia.

Resztki armii francuskiej i cisalpiskiej wraz z niedobitkami Legion�w

Polskich znalazy schronienie w Genui. Tymczasem Suworow usun

'-'•' r�wnie Francuz�w z Piemontu i w Turynie powoa rzd oddany

Karolowi Emanuelowi. Dopiero w toku walk o Szwajcari udao

si Francuzom zahamowa dalsze postpy koalicji.

i Klski armii francuskiej ukazay, jak silne byy nastroje anty-
> francuskie we Woszech. Zar�wno oddziay francuskie, jak i demokraci
i woscy spotykali si na obszarze caych niemal Woch ze zbrojnym
J oporem. Gdzie tylko pojawiay si wojska koalicyjne, przeciwko
*: „jakobinom" wystpowaa miejscowa ludno, zwaszcza chopi, wzburzeni
upiestwami armii francuskiej i atwo. pozyskiwani przez kler i agent�w
¹ kontrrewolucji. Jak trafnie pisa Procacci: „Wochy miay swoj Wande,
V nie majc przedtem autentycznej rewolucji". Republikanie traktowani
;; byli z niezwyk surowoci. Rozpocz si okres biaego terroru.
Z Lombardii wadze austriackie deportoway kilkuset ludzi do Dalmacji,
tysice przeszy przez wizienia. W Piemoncie bezwzgldnoci odzna-
czyy si oddziay chopskie, kt�re bray odwet za terror Francuz�w.
Nawet Suworow musia rozbroi oddzia zwany Massa cristiana,
wsawiony okruciestwem. W Toskanii zorganizowane przez agent�w
koalicji, Anglika Waughama, Lorenzo Moriego i jego on Alessandrin,

369

zwan na przek�r jej obyczajom „dziewic z Valdarno", oddziay tzw. Armii Aretyskiej z hasem „Viva Maria" cigny przez cay kraj ku p�nocy, bezlitonie rozprawiy si z „jakobinami" i ydami w Sienie, opanoway Florencje i wszdzie siay postrach swym fanatyzmem kontrrewolucyjnym. Dopiero pod naciskiem wojsk austriackich Armia Aretyska skierowaa si do Umbrii. Austriacy za powoali w Toskanii rzd tymczasowy, kt�ry przeladowa wszelkich zwolennik�w reform, nawet z czas�w Piotra Leopolda.

Najbardziej tragiczny obr�t przybray wydarzenia w Republice Neapolitaskiej. Po odejciu g�wnych si francuskich powstacy, wspomagani przez wojska rosyjskie i tureckie oraz flot angielsk, opanowali wikszo kraju. Wysany do Apulii przez wadze republiki Hektor Caraffa musia zamkn si w Pescarze, kt�rej broni do 30 czerwca. Republikanie nie umieli zreszt skoncentrowa swych si i doczekali si nadejcia armii kardynaa Ruffo pod Neapol. Mimo dzielnej obrony na mocie Magdaleny 13 czerwca, nie zdoali utrzyma miasta, gdzie zn�w wybucho powstanie lazzaron�w. i schronili si pod oson dzia francuskich w zamku SanfElmo oraz w Castel Nuovo i w Castel deH'Uovo. Ruffo nie m�g zdoby tych miejsc i 23 czerwca uzgodnione zostay warunki kapitulacji, zapewniajce republikanom moliwo odpynicia do Francji wraz z wojskami francuskimi. Ukad ten gwarantowali dow�dcy rosyjski, turecki, przedstawiciel Ferdynanda oraz dow�dca okrt�w angielskich, znajdujcych si w porcie. Gdy jednak do Neapolu przyby Nelson, zada, by republikanie zostali potraktowani jako zdrajcy i buntownicy. Mimo sprzeciw�w kardynaa Ruffo, kt�ry uwaa, e naley doprowadzi do wewntrznego zjednoczenia i uspokojenia kr�lestwa. Nelson nie ustpi, spodziewajc si, e za jednym zamachem zniszczy gniazdo jakobinizmu i zwie na trwae dw�r Burbon�w z Angli. Dow�dca francuski da si przekupi i zgodzi si na kapitulacj, zapewniajc tylko powr�t wojsk francuskich do Francji, po czym z wasnych szereg�w wydawa w rce burboskie demokrat�w neapolitaskich.

Po przybyciu do Neapolu Ferdynanda IV nastpia krwawa rozprawa z republikanami. Spor�d postawionych przed sdem Rady Pastwa 119 skazano na mier. Znalaz si wr�d nich prawnik Mario Pagano. profesor uniwersytetu Domenico Cirillo. dziennikarka Eleonora de Fonseca Pimentel, Ignazio Ciaia. liczni dow�dcy wojskowi z Hektorem Caraffa na czele. Sdziwy Francesco Caracciolo zosta postawiony przed sdem wojskowym i powieszony na rei okrtu admiralskiego Nelsona. Wielu patriot�w pado ofiar zwycizc�w, gdy wyszli z Castel Nuovo i Castel dell'Uovo po kapitulacji. Natomiast wojska francuskie, cisalpiskie i polskie z Kapui i Gaety opuciy kr�lestwo bez przeszk�d.

Masakra neapolitaska bya najbardziej bezwzgldnym aktem represji zastosowanym przez kontrrewolucj w 1799 r. mier republikan�w pocigna przecie dalekosine skutki dla Kr�lestwa Neapolu. Raz na zawsze przekrelona zostaa moliwo porozumienia midzy dynasti burbosk i patriotami. Burbonowie mieli odtd opiera si na naj-

370

bardziej zacofanych elementach w Neapolu, co wczeniej czy p�niej miao przesdzi o ich losie.

Tymczasem likwidacja Republiki Neapolitaskiej pocigna za sob upadek Republiki Rzymskiej. Wikszo jej prowincji ju wczeniej bya podminowana przez powstania. Mimo e do Umbrii wkroczya Armia Aretyska i Austriacy, a od poudnia posuwali si Neapolitaczycy wraz z drobnymi oddziaami rosyjskimi, wojska francuskie jednak do koca wrzenia utrzymay si w Rzymie. Wtedy dow�dca francuski gen. Pierre Garnier wykorzysta niesnaski midzy Anglikami i Rosjanami i zawar z dow�dc floty angielskiej blokujcej Civitavecchia ukad, kt�ry pozwoli mu na powr�t do Francji wraz z rzymskimi republikanami. Ostatecznie Rzym i Lacjum zostay zajte przez wojska neapolita-skie. Nie doszo tutaj do krawawych represji w stosunku do zwolennik�w republiki, jakkolwiek przez Pastwo Kocielne przebiega fala terroru. Wyadowa si on nie tylko na jakobinach, ale i na ydach, kt�rzy popierali wadze republikaskie za przyznane im uprawnienia. Doszo do pogrom�w, na gminy ydowskie nakadano kontrybucje, mnoyy si aresztowania.

Stosunkowo dugo toczyy si walki w Marchii, gdzie silna zaoga francuska przebywaa w Ankonie. Na stron powstac�w przeszed tutaj genera wojsk cisalpiskich Giuseppe Lahoz. By on komendantem pierwszego Legionu Lombardzkiego z 17% r., ale i jednym z zaoycieli Stowarzyszenia Promienistych i przeciwnikiem polityki Dyrektoriatu wobec Republiki Cisalpiskiej. Lahoz pr�bowa najpierw tworzy niezaleny orodek w Marchii, p�niej przeszed na stron powstac�w, zosta nawet aresztowany przez Austriak�w i ostatecznie zgin podczas walk z Francuzami. Przed mierci twierdzi, e pragn usunicia z Woch zar�wno Francuz�w, jak i Niemc�w. Jego przyjaciel, gen. Domenico Pino, pozosta wszake przy Francuzach uwaajc, e interes Woch jest cilej zwizany z Francj, i po kapitulacji zaogi Ankony 13 listopada uda si wraz z ni do Francji.

Przykad Lahoz wskazuje wymownie, jak trudne byy decyzje patriot�w woskich. Zwizanie si z Austri r�wnao si zgodzie na utrzymanie dawnych stosunk�w we Woszech i czynio z patrioty narzdzie w rku Wiednia. Jednoczenie przecie trzeba si byo przeciwstawia i niekorzystnej dla sprawy jednoci Woch polityce Dyrektoriatu. Nieszczciem patriot�w byo to, e nie umieli oni pozyska ludu woskiego do wsp�lnej walki o zjednoczenie i reformy. atwiej trafiali do niego przeciwnicy wszelkich przemian, jeli nie awanturnicy. Pozostao pytanie, czy patrioci woscy skorzystaj z tej lekcji, jakiej im udzielia historia.

Na razie g�wne pretensje obracay si przeciwko Dyrektoriatowi i jego polityce. Emigranci woscy, kt�rzy znaleli si we Francji, albo onierze, kt�rzy walczyli nadal przy boku armii francuskiej w Ligurii, wizali swe nadzieje przede wszystkim ze zmianami w rzdzie francuskim. Pocztkowo w lipcu zdawa si zwycia kierunek zbliony do jakobinizmu. Wanie wtedy zwr�cili si patrioci woscy do wadz francuskich o podjcie polityki, kt�rej celem byoby stworzenie jedno-

371

litej republiki woskiej. Cesare Paribelli przedstawi petycj, w kt�rej nie tylko krytykowa dotychczasowe postpowanie Dyrektoriatu, ale postulowa powoanie republiki woskiej. We Florencji miaoby si zebra zgromadzenie narodowe, kt�re by powoao rzd tymczasowy dla organizowania takiej republiki. Opowiadali si za takim rozwizaniem i niekt�rzy Francuzi. Deputowany jakobiski w Radzie Piciuset Briot ostro krytykowa tych wszystkich, kt�rzy nie dopuszczali do zjednoczenia Woch.

Wkr�tce jednak sytuacja ulega zmianie. Nastpi zamach 18 brumaire'a (9 listopada), Bonaparte zosta ministrem wojny, p�niej konsulem i zdoby sobie decydujcy wpyw na rzdy. Republika woska odsuwaa si w nieprzewidzian przyszo. Idea�w jakobisko-republikaskich nie mona byo wprowadza w ycie przy dyktaturze Napoleona. Jeeli miay zachowa warto dla nastpnych pokole, naleao gruntownie przemyle saboci dotychczasowych rozwiza. Zaj si tym Vincenzo Cuoco w opublikowanym w 1801 r. Szkicu historycznym o rewolucji neapolitaskiej 1799 r. (Saggio storico sulla Revoluzione napoletana del 1799). Jego zdaniem rewolucja neapolitaska upada, bo bya rewolucj „pasywn". Rozumia przez to narzucenie wzor�w nie dostosowanych do sytuacji w kraju, co powodowao rozdwiki midzy rewolucjonistami a masami ludowymi. Rewolucja powinna si rodzi z potrzeb danego kraju. Dla powodzenia rewolucji woskiej niezbdne byo pozyskanie sobie opinii ludu. Wtedy mona byo myle o rewolucji aktywnej, to jest takiej, kiedy sam lud z siebie do niej przystpuje. Zabrako tego w Neapolu, gdy patrioci i lud m�wili innymi jzykami. Przy poparciu Francji naleao wic najpierw prowadzi polityk umiarkowan, kt�ra by pomoga w poprawie og�lnego pooenia, a w nastpstwie i w ugruntowaniu wiadomoci politycznej ludnoci. P�niejsza historiografia woska, zwaszcza nacjonalistyczna, posugiwaa si nieraz pogldami Cuoco, by w jakobinizmie dostrzega tylko obce idee sztucznie przesadzane na grunt woski i w ograniczony spos�b inspirujce Risorgimento.

Rzeczywisto okresu wzniesienia rewolucyjnego lat 1796— 1799 bya bardziej zoona. Zainicjowane zostay w�wczas istotne zmiany w pooeniu buruazji, otwierajce przed ni nowe perspektywy. Powsta ruch patriotyczny z jego rewolucyjnymi pogldami na porzdek polityczny Woch i przygotowano jasny program jednolitej, republikaskiej i niezalenej Italii. Dojrza te wtedy umiarkowany ruch reformatorski, Umocnio si w ten spos�b spoeczne oparcie dla Risorgimento.

WOCHY W SYSTEMIE NAPOLEOSKIM

Objcie wadzy przez Napoleona i jego zwycistwa otworzyy nowe perspektywy przed Wochami. Nie byo ju mowy o zjednoczonej republice woskiej. Otwieraa si jednak moliwo przynajmniej czciowej likwidacji wewntrznego rozbicia Woch i utrwalenia ustroju pastwowego, kt�ry by zapewnia wzgldn stabilizacj i unowoczenienie administracji. Dla spoeczestwa, kt�re przeszo gwatowne wstrzsy

372

wzniesienia rewolucyjnego, a p�niej surow okupacje austriacko-ro-syjsk lub ekscesy sanfedyst�w, bya to ewolucja korzystna. Daa ona podstawy do wytworzenia si mitu Napoleona, kt�ry we Woszech XIX w. odegra nie mniejsz rol ni w Polsce. Nie wydaje si przy tym istotne, jak gboko Napoleon by osobicie zaangaowany w sprawy Woch i czy myla kiedykolwiek o ich zjednoczeniu. Jego korsykaskie pochodzenie, i to z rodziny, kt�ra miaa na wysp przyby z Toskanii, czynio z niego typowego czowieka pogranicza. Pocztkowo uwaa si za Korsykanina i by niechtny wobec Francuz�w. Dopiero w toku rewolucji rozwino si w nim poczucie wsp�lnoty z Francj, mona jednak dyskutowa, czy mia jasn wiadomo przynalenoci narodowej. Czu w sobie przecie r�wnie pokrewiestwo z Wochami, darzy je sympati, jako cesarz za uwaa si za kontynuatora tradycji cesarzy rzymskich. Od czas�w redniowiecza aden z wadc�w nie uczyni tak wiele dla wzmocnienia poczucia jednoci Woch, przynajmniej p�nocnych.

W cigu 1800 r. Francuzi odzyskali utracone poprzednio pozycje we Woszech p�nocnych. Do 4 lipca, daty podpisania honorowej kapitulacji, gen. Massena broni Genui, cigajc na siebie g�wne siy austriackie. Tymczasem Napoleon na czele nowej armii przekroczy w maju Alpy przez Przecz w. Bernarda, opanowa Piemont i wikszo Lombardii, wkroczy do Mediolanu, po czym rozbi armi austriack pod Marengo 14 lipca. Dow�dca austriacki gen. Michael Melas zosta zmuszony do przyjcia konwencji w Alessandrii, na podstawie kt�rej jego wojska musiay ustpi za rzek Mincio. Mona byo odtworzy Republik Cisalpisk i Liguryjsk. W Piemoncie powsta rzd tymczasowy. W listopadzie Francuzi zajli Toskani.

Rokowania pokojowe nie przyniosy na razie rezultatu i w kocu listopada wznowione zostay dziaania wojenne na froncie woskim i niemieckim. Dopiero wtedy nowe klski zmusiy Austriak�w do przyjcia warunk�w stawianych przez Pary. Pok�j zosta podpisany 9 lutego 1801 r. w Luneville. Nawizywa on do postanowie z Campo-formio, z tym e do Republiki Cisalpiskiej miaa by wczona dalsza cz ziem weneckich a po Adyg, cznie z Weron. Do pokoju z Francj zosta zmuszony r�wnie Neapol. W czasie wznowienia walk p�n jesieni wojska neapolitaskie wtargny do Toskanii, zostay jednak rozbite i wycofay si nie tylko z Toskanii, ale i z Rzymu. Pok�j z Ferdynandem IV zosta podpisany 28 marca 1801 r. Na jego podstawie Francja uzyskaa Stato dei Presidi wraz z Elb i miaa prawo utrzymywania garnizon�w na wybrzeu w Apulii do czasu zawarcia pokoju z Angli. Ferdynand zobowiza si wypuci wini�w politycznych na wolno i zapewni emigrantom swobod powrotu.

W porozumieniu z Hiszpani ustalone zostay losy Toskanii i Parmy. Traktat'w Aranjuez z 21 marca 1801 r. przewidywa, e po mierci obecnego ksicia Ferdynanda (kt�ra nastpia w 1802 r.) Parma przejdzie pod wadanie francuskie. Natomiast syn Ferdynanda i jego nastpca Ludwik, onaty z ksiniczk hiszpask Mari Luiz, mia

373

otrzyma w zamian Toskanie jako Kr�lestwo Etrurii, do kt�rego przyczona zostaa cz Stato dei Presidi. Francja zatrzymaa sobie Elb i Piombino. wcielone ostatecznie w 1802 r. Dotychczasowy wielki ksi Toskanii mia otrzyma jako odszkodowanie Salzburg. Po rychej mierci Ludwika regencje w Etrurii obja jego matka Maria Amalia i sprawowaa j do 1807 r. Zachowaa sw odrbno Lukka, kt�ra pozostaa republik pod protektoratem francuskim.

Losy Piemontu zalene byy od stanowiska Pawa I. Car yczy sobie widzie Piemont zn�w we wadaniu dynastii sabaudzkiej, tote Napoleon nie spieszy si z ponownym wcieleniem tej prowincji do Francji, spodziewajc si, e umocni w ten spos�b antyangielskie stanowisko Pawa. Jednak gdy car zosta zamordowany, zastrzeenia te zniky i pierwszy konsul zdecydowa si najpierw zamieni Piemont we francuski obszar wojskowy, a p�niej wcieli go cakowicie do Francji dekretem z II wrzenia 1802 r. Ju poprzednio restaurowana bya Republika Liguryjska oraz Cisalpiska, kt�ra w 1802 r. otrzymaa nazw Republiki Woskiej.

W rezultacie rozwiza z lat 1801-1802 pod bezporedni wadz Francji znalaz si Piemont, Parma i Elba, pastwami satelickimi zostay Republiki Liguryjska i Woska oraz Kr�lestwo Etrurii. Zmiany te, dokonane w gruncie rzeczy jednostronnie przez Napoleona, wywoay zastrzeenia angielskie. Londyn uzna je za naruszenie pokoju z Amiens i ze swej strony wbrew warunkom tego ukadu nie zwr�ci Francuzom Malty. Dalsze zaognienie wywoao utworzenie cesarstwa. Krok ten zosta utosamiony z wysuniciem pretensji do dominacji w Europie. Wprawdzie na koronacj Napoleona przyby do Parya papie Pius VII, kt�remu poprzednio zezwolono na powr�t do Rzymu na podstawie konkordatu podpisanego z Francj w 1801 r., jednak dyplomacja angielska i austriacka pracoway ju nad przygotowaniem nowej koalicji antyfrancuskiej. Tymczasem Napoleon przyj tytu kr�la Woch 18 marca 1805 r. i w trzy miesice p�niej koronowa si elazn koron w Mediolanie. Republika Woska zamienia si w Kr�lestwo Woskie. W tyme czasie wczona zostaa do Francji Republika Liguryjska, Lukka za i Piombino zamienione na ksistwo, kt�re przypado siostrze Napoleona Elizie Bonaparte i jej mowi Felice Bacciocchi.

Wojna Napoleona z trzeci koalicj przyniosa nowe zwycistwa Francji i pok�j z Austri w Preszburgu (Bratysawie) z 26 grudnia 1805 r. Do Kr�lestwa Woch przyczone zostay wszystkie dawne posiadoci weneckie, pozostajce we wadaniu Wiednia, cznie z Istri i Dalmacj. Zarazem tene pok�j potwierdzi ostateczne zniesienie witego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, kt�re rocio sobie formalne ju tylko w�wczas pretensje do zwierzchnictwa nad czci Woch. Pok�j w Preszburgu nie koczy wojny z Rosj ani — co byo istotniejsze dla Woch — z Angli. Zwycistwo Nelsona pod Trafalgarem i dominacja floty angielskiej, rozcigajca si take na Morze r�dziemne, skoniy Napoleona do ogoszenia blokady kontynentalnej Anglii. Wpyno to na polityk cesarza wobec Rzymu

374

i Neapolu. Wykorzystujc udzia Kr�lestwa Neapolu w trzeciej koalicji, Napoleon w dwa dni po pokoju preszburskim uzna, e dynastia neapolitaska przestaa panowa. W lutym Massena zaj Neapol. Ferdynand IV i Maria Karolina zn�w znaleli schronienie na Sycylii. Kr�lem Neapolu zosta brat cesarza J�zef Bonaparte. Panowa on tylko do 1808 r. — kiedy obj tron hiszpaski. Po nim wadc Neapolu zosta jego szwagier Joachim Murat. Nie utrzymao si r�wnie Pastwo Kocielne. Ju w 1805 r. wprowadzona zostaa ponownie zaoga francuska do Ankony, a w nastpnym roku do Civitavecchia. Likwidacja Pastwa Kocielnego zacza si w 1807 r. Napoleon wcieli wtedy Marchi do Kr�lestwa Woskiego, Rzym za wraz z Umbri i Lacjum w nastpnym roku przyczy do Francji. 17 maja 1809 r. cesarz ogosi, e wiecka wadza papiea przestaa istnie. Na wszelki wypadek, by unikn powstania ludu rzymskiego, protestujcy przeciwko tym poczynaniom Pius VII zosta uwiziony, a p�niej wywieziony do Sabaudii, a w kocu do Fontainebleau. |v Jeszcze przed rozbiorem Pastwa Kocielnego Napoleon przekaza ksistwo Benewentu Talleyrandowi, a Pontecorvo — marszakowi Berna-dotte.

Uzupenieniem tych zmian byo zniesienie przez Napoleona w 1807 r. Kr�lestwa Etrurii i wcielenie go jako Toskanii do Francji. Od marca 1809 r. funkcje gubernatora z tytuem wielkiego ksicia penia tam Eliza Bacciocchi. Wreszcie po pokoju w Sch�nbrunn w 1809 r. Napoleon Trydent wczy do Kr�lestwa Woskiego, oddzielajc od niego Istri i Dalmacj, kt�re jako Prowincje Iliryjskie ze stolic w Triecie byy bezporednio zalene od Francji. Tylko Sycylia i Sardynia nie znalazy si pod porednim czy bezporednim panowaniem Napoleona.

l Podobnie jak znaczna cz Europy Zachodniej i rodkowej, p�-
_s nocne Wochy i P�wysep Apeniski pozostaway wic w caoci
* pod wadz Napoleona, jakkolwiek r�ny by stopie zalenoci.
'.' Najsilniejszy w krajach bezporednio wczonych do Francji (Piemont,
Liguria, Toskania, Parma, czciowo Pastwo Kocielne) oraz w poczo
nym z cesarstwem uni personaln Kr�lestwie Woskim. Nieco bardziej
samodzielne byy pastwa rzdzone przez rodzin cesarsk, Lukka
z Piombino i Neapol, chocia i w odniesieniu do nich Napoleon
nie waha si narzuca swych decyzji. Ju wprowadzone zmiany tery
torialne wskazyway, e utrzymujce si od przeszo 3 wiek�w podziay
nie musiay by zjawiskiem staym. Jeszcze powaniejsze znaczenie
miay przemiany wewntrzne, dokonane z inicjatywy czy w imieniu
Napoleona.

Szczeg�lnie istotne byy dowiadczenia, jakich doznaa ludno Republiki z czasem Kr�lestwa Woskiego. Proklamowanie drugiej Republiki Cisalpiskiej 5 czerwca 1800 r. przyjte byo po koszmarze okupacji austriackiej z entuzjazmem. Pooenie kraju jednak byo nadal cikie. Na samo utrzymanie wojska francuskiego trzeba byo paci po 2 mln lir�w miesicznie. Wyznaczone przez Napoleona wadze z trudem daway sobie rad przy do pynnych jeszcze formach

375

organizacyjnych Republiki i ostatecznie pierwszy konsul zdecydowa si zwoa do Lyony powoane przez siebie ciao ustawodawcze, nazwane Consulta, skadajce si g�wnie z przedstawicieli obozu umiarkowanego. Napoleon narzuci zgromadzeniu now konstytucje, kt�ra przypominaa francusk konstytucje z czas�w Konsulatu. Znalaza si w niej deklaracja, e wadza suwerenna opiera si na caoci obywateli, jednak ani trzy kolegia elektoralne, ani inne organa nie miay wikszego znaczenia wobec szerokich uprawnie prezydenta, kt�ry mianowa urzdnik�w i rad legislatywn, przygotowujc prawa. Konstytucja sankcjonowaa uprzywilejowan pozycj arystokracji oraz buruazji ziemskiej i handlowej. Na prezydenta pocztkowo Napoleon zamierza wskaza swego brata J�zefa, p�niej zacz myle o sobie. Tymczasem powoana przez Consult komisja do wyboru prezydenta opowiedziaa si najpierw za kandydatur Melziego, a gdy ten odm�wi, Aldiniego. Po jego kolejnej odmowie prezydentem wybrano Bonapartego. Gdy nowy prezydent przemawia na zgromadzeniu po wosku, rozlegay si okrzyki zaguszajce wyraz „Cisalpina" woaniem „Italiana". W kocu Napoleon aprobowa 26 stycznia 1802 r. t zmian i odtd pastwo przybrao nazw Republika Woska (Republica Italiana). Po wielowiekowej przerwie pojawiaa si nazwa Wochy — Italia — na oznaczenie pastwa i fakt ten musia sta si nowym impulsem dla patriot�w w ich staraniach o zjednoczenie.

Wiceprezydentem zosta Francesco Melzi d'Evril. By on czowiekiem wysokiej kultury i wyjtkowej rzetelnoci, budzcym uznanie nawet u przeciwnik�w. Pogldy jego uksztatoway si pod wpywem Owiecenia, by zreszt szwagrem Verriego. Zjednoczenie caych Woch uwaa za utopi, ale jako monarchista yczy sobie zjednoczenia w ramach monarchii p�nocnych i rodkowych Woch. Wanie Melzi by inspiratorem przekazania prezydentury Bonapartemu, wyobraa sobie bowiem, e moe to by krok w kierunku uzyskania niezalenoci. Melzi stara si przenie na grunt woski osignicia, zwaszcza administracyjne i fiskalne, rewolucji francuskiej i obali prawne pozostaoci feudalizmu, bez naruszenia jednak pozycji arystokracji i buruazji. W okresie prezydentury Napoleona Melzi kierowa waciwie sprawami wewntrznymi Republiki, opierajc si g�wnie na obozie umiarkowanych, z pochodzenia przede wszystkim wacicieli ziemskich, czciowo te przedstawicieli wolnych zawod�w i intelektualist�w. Gdy w 1805 r. powstao Kr�lestwo Woskie, Napoleon mianowa wicekr�lem swego pasierba, Eugeniusza Beauharnais, Melzi zosta usunity w cie, a na czoo wysun si Antonio Aldini, prawnik boloski. By on sekretarzem stanu rezydujcym w Paryu. Uzyska tam wpyw na Napoleona i inspirowa jego poczynania we Woszech. Rozbudowana zostaa wtedy administracja, oparta na nowych ludziach. Natomiast zamara dziaalno parlamentarna. Wobec oporu, jaki stwarzao ciao prawodawcze przy podnoszeniu obcie skarbowych, Napoleon praktycznie je zlikwidowa, nie zwoujc go po 1805 r.

Organizacja pastwa opieraa si na modelu francuskim. Przygotowywano wprawdzie nowe kodeksy prawne: cywilny, postpowania cywil-

376

nego. handlowy, karny i postpowania karnego. Tylko w zakresie postpowania karnego projekt woski zdoa si utrzyma, poza tym wadze wprowadziy francuskie kodeksy przetumaczone na woski, w 1806 r. cywilny Kodeks Napoleona, w 1808 r. handlowy, w 1810 r. karny. Od 1802 r. administracja lokalna funkcjonowaa wedug wzoru francuskiego; oznaczao to odsunicie urzdnik�w komunalnych i powoywanych przez ludno na rzecz urzdnik�w mianowanych centralnie. Podobnie zreorganizowane zostao sdownictwo. Olbrzymiej rozbudowie uleg aparat policyjny. Wprowadzono r�wnie obowizek 4-letniej suby wojskowej dla mczyzn, kt�rzy ukoczyli 20 rok ycia.

Armia bya zreszt stale powikszana. Walczya ona dzielnie w kampanii 1800 r., kiedy wyr�niy si zwaszcza dwie legie woskie pod generaami Giuseppe Lechi i Domenico Pino. Braa te udzia we wszystkich nastpnych kampaniach Napoleona, ponoszc wielkie ofiary. Konskrypcja wojskowa staa si powanym obcieniem ludnoci. Wielu uchylao si od suby, a dezerterzy zasilali bandy rozb�jnik�w, kt�rzy stale dziaali na wsi mimo wzrostu liczebnoci wojska i policji. Niemniej stworzenie silnej armii woskiej miao istotne znaczenie dla ugruntowywania si poczucia wsp�lnoty narodowej, a jej sukcesy umacniay wiadomo wasnej wartoci wr�d modziey woskiej. Spor�d dzieci oficer�w napoleoskich wyroso wielu konspirator�w doby romantycznej.

Utrzymanie armii wasnej oraz francuskiej, budowa twierdz czy dr�g strategicznych (wanych zreszt i z punktu widzenia handlowego, jak poczenie Mediolanu ze Szwajcari przez przecz Sempione) pochaniay olbrzymie kwoty. Pastwo tono w dugach. Ju w 1802 r. wydatki wynosiy 86 mln lir�w (z czego 49 mln na kontrybucje i potrzeby wojenne) przy dochodach 72 mln. Sytuacja ta nie ulega poprawie do koca istnienia Kr�lestwa Woskiego. Wzrastay natomiast podatki, wadze wprowadziy zn�w uciliwe dla uboszych warstw pog�wne, zniesione w Cisalpinie, podniosy si te podatki porednie. W 1804 r. dochody wzrosy ju do 107 mln, ale jeszcze szybciej zwikszao si zaduenie. Cay ten system podatkowy, kt�ry po 1814 r. przejli bez wikszych zmian Austriacy, budzi olbrzymie niezadowolenie ludnoci. Ofiar jego pad w 1814 r. oddany Bonapartemu minister finans�w Giuseppe Prina, rozszarpany przez tum mediolaski. Na razie system ten stanowi zwaszcza wr�d chop�w znakomit poywk dla wszelkiej propagandy antynapoleoskiej.

Staym orodkiem takiej opozycji by Koci�. Podpisany przez Republik 16 wrzenia 1803 r. konkordat z Rzymem, wymuszony na papieu przez Napoleona, opiera si na bliskich j�zefinizmowi „prawach organicznych kleru woskiego", kt�re przyja Consulta w Lyonie. Przy zachowaniu penej tolerancji katolicyzm by uznany za religi pastwow. Ksia mieli by opacani przez pastwo, ale te pastwo zastrzegao sobie gos przy nominacji na biskup�w; take proboszcz�w mieli powoywa biskupi za zgod wadz cywilnych. Uznana jednak zostaa zwierzchno sdowa biskup�w nad duchowiestwem, ksia byli uwolnieni od suby wojskowej. Postanowienia

377

konkordatu byy uzupenione i zmienione, podobnie jak we Francji, wydanym w 1804 r. przez Melziego dekretem organicznym. Wskutek protest�w papiea wszed on w ycie dopiero po koronacji Napoleona na kr�la Woch. Zmniejszeniu ulega liczba diecezji i parafii, zlikwidowano niekt�re klasztory. Uwizienie papiea zwikszyo kontrol pastwa nad Kocioem, kt�ry objty zosta dalszymi ograniczeniami, utrzymanymi p�niej przez Wiede. W tej sytuacji zrozumiaa bya opozycja duchowiestwa wobec wadz pastwowych i jego ywy udzia w organizowaniu tajnych zwizk�w, jak Towarzystwa Serca Jezusowego, kt�re podsycao walk przeciw rzdowi.

Zdeterminowan, cho niezbyt liczn grup przeciwnik�w Bonapartego stanowili dawni jakobini woscy. Tylko cz z nich pogodzia si z wprowadzonymi zmianami, wielu trzymao si poprzednich radykalnych idea�w. Nie pomagay surowe represje i likwidowane pozornie tajne zwizki rycho odyway. Pojawiay si nawet organizacje terrorystyczne, jak dziaajcy w Bolonii sztyletnicy, kt�rzy zwalczali funkcjonariuszy rzdu. Gdy narodowa gwardia boloska pozostawaa bierna, na yczenie Melziego doszo do okupacji Bolonii przez oddziay

378

francuskie i wprowadzenia stanu wyjtkowego. Zapady surowe wyroki na aresztowanych. Mimo to Bolonia pozostaa orodkiem dziaalnoci antynapoleoskiej.

Warstwami, na kt�re spaday najwiksze ciary i kt�re wynosiy najmniej korzyci z wprowadzanych zmian, byli chopi i plebs miejski. Mimo sporadycznych wybuch�w entuzjazmu, jak przy koronacji Napoleona w Mediolanie, nie doszo do wytworzenia si zaufania midzy tymi warstwami a reimem napoleoskim. By to w niemaym stopniu rezultat zbyt poowicznego programu reform, wysuwanych przez ob�z umiarkowanych. Dokonujcej si bowiem modernizacji pastwa nie towarzyszyy przeksztacenia stosunk�w produkcji na wsi. Rozprzedawana przez wadze ziemia pastwowa czy kocielna dostawaa si w rce buruazji i arystokracji. Nie nastpi te powaniejszy rozw�j przemysu, kt�ry wpynby na popraw pooenia ludnoci miast. Poziom ycia i warunki pracy warstw uboszych nie ulegy zmianie i ju to samo mogo budzi niezadowolenie.

Najwiksze korzyci ze zmienionej sytuacji wycigaa buruazja. Gdy ceny na pody rolne wzrosy midzy 1790 a 1815 r. trzy do czterech razy, zyski std przypaday g�wnie buruazji ziemiaskiej. Natomiast buruazja miejska korzystaa ze stworzenia stosunkowo duego pastwa bez wewntrznych barier celnych, z rozbudowy komunikacji. Rozwija si te przemys produkujcy na potrzeby armii francuskiej i woskiej. Dziki temu powana cz pienidzy wybieranych na wojsko francuskie pozostawaa na miejscu. Dobrze prosperowaa pocztkowo produkcja jedwabiu; wobec przeywanych w�wczas przez Lyon trudnoci jedwab woski dociera wtedy nawet do Anglii. Wzrastaa wymiana handlowa z Austri, Szwajcari i Niemcami. Z czasem wszake ujemnie na sytuacji przemysu woskiego zawayo denie Napoleona do stworzenia z Woch obszaru cile powizanego ekonomicznie z Francj i zalenego pod tym wzgldem od niej. Cay system celny zbudowany zosta w ten spos�b, by wyroby francuskie znajdoway atwy zbyt we Woszech, gdy natomiast woskie miay utrudniony eksport do Francji. Wochy miay raczej dostarcza pod�w rolnych i surowc�w. Sytuacja ta pogarszaa si w miar, jak bariery celne przenosiy si na poudnie Woch po kolejnych aneksjach. Do tego doczyy si konsekwencje blokady kontynentalnej Anglii. Wprawdzie pierwsze zakazy handlu z Angli pojawiy si ju w 1803 r., nie byy one jednak pocztkowo zbyt cile przestrzegane. Dopiero od proklamacji blokady w 1806 r. i wprowadzenia surowego nadzoru nastpi zast�j w tym handlu. Gwatownie spady obroty port�w w Genui, Livorno, Ankonie i Triecie, tym bardziej e Anglicy ze swej strony blokowali dostp do port�w woskich. Dokonywane konfiskaty towar�w odbiy si fatalnie na finansach kupc�w. Jednoczenie niepomiernie podniosy si ceny na towary kolonialne. Korzystali na tym Anglicy, kt�rzy stworzyli z Malty wielki magazyn tych towar�w szmuglowanych masowo do Woch. Doszo do tego, e po 1810 r. sam Napoleon udziela licencji na handel z Angli, nie bdc w stanie opanowa sytuacji.

379

Mimo tych ogranicze eksport wzr�s nawet w latach 1810-1812 i osign wyszy poziom ni import. Poza podami rolnymi i surowcami obejmowa on tylko niewielkie iloci jedwabiu. Przy wszystkich trudnociach i nier�wnomiernociach rozwoju gospodarki woskiej w dobie napoleoskiej powstawaa sytuacja uatwiajca prdk emancypacj nie tylko ekonomiczn, ale i polityczn buruazji, zwaszcza p�nocno-woskiej. Ten szybki rozw�j buruazji, wynikajcy m. in. r�wnie ze wstrzemiliwego stanowiska arystokracji wobec nowych wadz,

380

stanowi punkt zwrotny w ksztatowaniu si struktury spoecznej p�nocnych Woch. Bya to najwaniejsza spucizna czas�w napoleoskich.

Nie przeyway podobnych przemian obszary woskie, kt�re zostay bezporednio wczone do cesarstwa. Poza Toskani i Parm byy to terytoria, kt�re nie zaznay reform owieconego absolutyzmu. Tym wiksze znaczenie miao dla nich wprowadzenie francuskiego prawodawstwa i administracji. W sytuacji ekonomicznej tych ziem nie nastpiy wszake powaniejsze zmiany, z wyjtkiem moe Piemontu, gdzie podni�s si nieco poziom rolnictwa. Wanie Piemont nalea do tych obszar�w, kt�re najatwiej jeszcze godziy si z wprowadzaniem jzyka francuskiego (tradycyjnie traktowanego r�wnorzdnie z woskim), gdzie buruazja bya zadowolona z wikszych moliwoci politycznych, a szlachta znajdowaa dla siebie zatrudnienie we francuskiej administracji i wojsku. Inne obszary przyjmoway rzdy francuskie z wikszym oporem, co znajdowao odbicie choby w powstawaniu licznych tajnych zwizk�w antyfrancuskich. Wadze odpowiaday na to zaostrzeniem reimu policyjnego.

Najbardziej nieoczekiwane efekty miao obalenie rzd�w Burbon�w w Neapolu. Pierwsza bowiem restauracja Ferdynanda przyniosa kryzys jeszcze gbszy ni ten, kt�ry zaznacza si przed 1798 r. Chopi nie uzyskali obiecanych przez kardynaa Ruffo ulg podatkowych. Szlachta zachowaa nie uszczuplone uprawnienia na wsi, cho musiaa zrezygnowa z czci swych praw w miastach. Gospodarka kraju znajdowaa si w cakowitej stagnacji, wzrastao zaduenie pastwa, ludno dotkliwie odczua skutki nieprzerwanej inflacji. Rycho zaczy powstawa tajne zwizki patriotyczne: jeden z nich policja wykrya w Kalabrii. W tych warunkach objcie tronu przez J�zefa Bonaparte, a p�niej rzdy Joachima Murata mogy liczy na poparcie znacznych si spoecznych. Daremne te pozostay pr�by Burbon�w wywoania nowego powstania w Kalabrii czy powtarzajce si ataki floty angielskiej na nadbrzene miasteczka.

J�zef Bonaparte, kt�ry ksztaci si na uniwersytecie w Pizie i uwaa si za kr�la filozofa, preferowa doradc�w francuskich. Mia zreszt mierne zdolnoci polityczne i najbardziej wpywow osobistoci przy nim by minister policji Saliceti. kt�ry poprzednio wsawi si przyczeniem Toskanii do Francji. Sytuacja ulega zmianie, gdy po wyjedzie J�zefa Napoleon powoa na tron neapolitaski ma Karoliny Bonaparte, Joachima Murata. By to r�wnie dzielny co ambitny oficer kawalerii. Chcia by kr�lem narodowym, otacza si Neapolitaczykami, dba o rozbudow armii. Spor�d patriot�w stworzy znakomity korpus oficerski i powszechnie widziano w nim czowieka zwizanego ze zwolennikami jednoci Italii. Popad nawet w konflikt z Napoleonem, gdy w 1811 r. zada, by wszyscy Francuzi, kt�rzy chcieli utrzyma swe urzdy w Neapolu, przyjli obywatelstwo Kr�lestwa Neapolita-skiego. Napoleon zadecydowa, e kady Francuz ma automatycznie to obywatelstwo.

W Neapolu podjte zostay podobne reformy jak w Kr�lestwie

381

Woskim. Na wz�r francuski wprowadzony zosta nowy system administracyjny, przy kt�rym wprawdzie utrzymano komuny, ale ograniczajc .ich uprawnienia. W zreformowanym sdownictwie obowizyway kodeksy napoleoskie. W dziedzinie skarbowoci najwiksz zmian byo ogoszenie zapowiadanego za Burbon�w, ale nie realizowanego podatku od posiadoci: wadze rozpoczy opracowywanie nowego katastru, kt�ry mia si sta jego podstaw. Przy tym wszystkim Joachim zdoa ustabilizowa budet i zmniejszy dugi. Starczyo pienidzy na podejmowanie wielkich prac publicznych, przede wszystkim na rozbudow dr�g.

Szczeg�lne znaczenie miay starania o zniesienie wszelkich pozostaoci uprawnie feudalnych. Ju w 1806 r. ogoszone zostao przejecie przez pastwo feudalnych praw baron�w, zwaszcza jurysdykcyjnych, oraz likwidacja r�nych nalenoci typu feudalnego. Zniesiono prawo wycznoci i monopolu, z kt�rego korzystali baronowie, wolno byo odtd np. swobodnie posugiwa si rzekami do cel�w przemysowych. Za niekt�re z tych uprawnie baronowie uzyskali odszkodowanie, powoana zostaa te specjalna Komisja Feudalna, kt�ra zajmowaa si realizacj tych postanowie i rozpatrywaniem zatarg�w midzy baronami a komunami. W 1807 r. zapocztkowany zosta proces podziau wasnoci midzy baron�w, Koci� i chop�w. Zniesiono fideikomisy, zlikwidowano te wiele klasztor�w, a ich dobra zostay przejte przez pastwo i rozprzedane. Brakowao jednak kapita�w na wykup ziemi przez chop�w, czy nawet drobne mieszczastwo, i w rezultacie wielka wasno pozostaa prawie nietknita, tyle e nabraa charakteru wasnoci kapitalistycznej. Zaostrzao to tylko podziay spoeczne — obok wielkich posiadaczy ziemskich istniay masy sproletaryzowanego chopstwa, kt�re w najlepszym razie prowadzio gospodark samowystarczaln. Wolniej ni na p�nocy Woch przebiega natomiast proces powstawania warstwy poredniej. Zwaszcza buruazja miejska stanowia grup sab, tym bardziej e przemys i handel midzynarodowy nie znajdoway si w takim stanie rozwoju, by uatwiay koncentracj kapitau. Niemniej pod rzdami Murata nastpowao og�lne oywienie gospodarcze i wzrost dobrobytu. Jakkolwiek te, jak przystao na owieconego despot, Murat by przeciwny nadaniu Kr�lestwu konstytucji, okres jego panowania pozosta w tradycji neapolitaskiej jako wiek szczliwy. U r�de tego mitu leay zapewne r�nice, jakie dzieliy lata „dobrego rzdu" od fatalnej administracji burboskiej.

W kr�tkim okresie, kiedy Wochy znalazy si w orbicie cesarstwa napoleoskiego, przeyy one we wzmoonym tempie zjawiska typowe dla monarchii owieconej. Cae niemal Wochy zetkny si z nowoczesn organizacj pastwa, ograniczeniu lub likwidacji ulegy uprawnienia feudalne, wzroso poczucie wsp�lnoty narodowej, zmniejszyy si r�nice stanowe, zwaszcza midzy szlacht a buruazja. Otworzyy si moliwoci awansu spoecznego i dla jednostek z warstw uboszych. O ile w XVII i XVIII w. jedyn niemal drog takiego awansu by Koci� (std taka wielka liczba ksiy i zakonnik�w wr�d

382

gosicieli ideologii Owiecenia), o tyle teraz moliwoci te ulegy Tt znacznemu poszerzeniu. Otwieraa si przede wszystkim kariera wojskowa, if uatwiona przez liczne akademie wojskowe zakadane przez Napoleona we Woszech. Szerokie mo�liwo�ci wizay si z rozwojem biurokracji. Ij atwiej dostpne stay si zreorganizowane uniwersytety, akademie sztuk piknych, wzorowane na Francji licea i szkoy specjalne. W tych i warunkach z szerszym ni poprzednio oddwikiem spotyka si gos intelektualist�w. Wielk poczytno zdobyway sobie czasopisma. Wydawany przez Vincenzo Cuoco „Dziennik Woski" („Giornale italiano") ksztatowa w zakresie polityki, gospodarki, literatury opini publiczn nie jednego regionu, ale caych Woch.

ZAAMANIE SI SUPREMACJI NAPOLEOSKIEJ

Sabo polityki napoleoskiej we Woszech zasadzaa si na silnym ruchu opozycyjnym na P�wyspie Apeniskim, utrzymywaniu si wrogich nowemu porzdkowi orodk�w na Sycylii i Sardynii, niepewnej sytuacji midzynarodowej. Jak wiadomo, Napoleon nie zdoa sobie pozyska � poparcia wikszoci spoeczestwa woskiego i panowanie francuskie " musiao si liczy z oporem chop�w, kleru, znacznej czci arystokracji i i plebsu miejskiego. Nawet w warstwach wsp�dziaajcych z Napoleonem jego rozwizania nie spotykay si z pen aprobat i utrzymyway l si denia do zjednoczenia caych Woch oraz zapewnienia im nie-•L zalenoci. Na tym tle doszo do powstania we Woszech licznych I tajnych zwizk�w, o do niesprecyzowanych programach i r�wnie f heterogenicznym skadzie spoecznym, skoro spotykali si w nich jakobini z wielbicielami starego adu, agenci francuscy z agentami angielskimi i burboskimi, zwolennicy Napoleona z jego przeciwnikami. Wsp�lnym ich hasem byy niepodlego i konstytucja, rozumiane bardzo r�norodnie.

Punktem wyjciowym tych zwizk�w bya przewanie masoneria, wr�d kt�rej wystpoway zar�wno tendencje liberalne, jak i ultra-konserwatywne. Na tym gruncie powsta zwizek zwany Adelfia, dziaajcy g�wnie w p�nocnych Woszech, z czasem i we Francji. Wyoni si on z konspiracji jakobin�w i wojskowych, kt�rzy zdobyli sobie wpywowe stanowiska w armii napoleoskiej. Do Adelfii nalea Luigi Angelotti di Fronsinone, organizator zamach�w stanu przeciwko Napoleonowi, oraz od 1809 r. Filip Buonarroti. W poudniowych Woszech rozwin si natomiast ruch karbonarski. Pocztki jego nie s w peni jasne: wie si je z dziaalnoci loy masoskich rytu szkockiego, silnych na poudniu, albo te z wzorami francuskimi, mianowicieprzeniesionprzezurzdnik�wfrancuskichprzybyych w 1806 r. do Neapolu, a powsta we Franche-Comte organizacj wglarzy (charbonniers). Nie jest wykluczone, e oba wpywy si zbiegy. Inne hipotezy wywodz karbonaryzm od iluminizmu. W kadym razie karbonaryzm prdko rozpowszechni si w Kr�lestwie Neapolu, gdzie wadze pocztkowo bynajmniej go nie zwalczay. Wr�d karbonariuszy szczeg�lnie liczni byli drobni mieszczanie z prowincji, mieli te zwolen-

383

nik�w w wojsku i w gwardii cywilnej. Og�lnie biorc, ich denia byy patriotyczne i konstytucyjne, ideologia przesycona symbolizmem i mesjanizmem. W 1809 r. ukazaa si nawet faszywa bulla Piusa VII z wezwaniem do wstpowania do wglarzy i przestrzegania zasad wczesnego chrzecijastwa.

Karbonaryzm zyska sobie take poparcie w rodkowych Woszech, a dopiero w latach 1814—1815 dotar do Woch p�nocnych. Wczeniej na tych terenach zdobyy sobie wpywy zwizki wyranie konserwatywne, powizane z klerem. W Piemoncie naleaa do nich utrzymujca si od 1782 r. Przyja Chrzecijaska (Amicizia christiana), w Republice Woskiej wspomniane Towarzystwo Serca Jezusowego, byy te podobne zwizki na poudniu. Natomiast na obszarze dawnego Pastwa Kocielnego i w Romanii najsilniejsza bya organizacja Guelfia, o tendencjach do liberalnych, opowiadajca si za monarchi konstytucyjn. Jej protektorem mia by dow�dca si brytyjskich na Morzu r�dziemnym i minister penomocny w Palermo William Bentinck.

Bentinck by wigiem, przekonanym o doskonaoci konstytucji angielskiej, i odegra istotn rol w zmianach ustrojowych dokonanych na Sycylii. Od 1806 r. Anglicy okupowali na niej wszystkie waniejsze punkty strategiczne i kontrolowali poczynania Burbona. Gdy Ferdynand myla o wykorzystaniu Sycylii do ataku na Neapol, Sycylijczycy oczekiwali, e dw�r kr�lewski na stae osidzie w Palermo. Rycho ujawniy si sprzecznoci midzy obu stronami. Reformy z lat osiemdziesitych osabiy sycylijski feudalizm,*na postaw szlachty i mieszczastwa oddziaywaa myl francuska. W rezultacie wr�d szlachty sycylijskiej — podobnie jak polskiej — pojawiy si tendencje do likwidacji niewygodnych dla niej stron feudalizmu i dostosowania si do nowej sytuacji, jaka powstawaa w Europie. Zacz si szlachecki ruch nowatorski, kt�ry znalaz dla siebie wzory w Anglii. Stary parlamentaryzm sycylijski mia by wykorzystany do stworzenia monarchii konstytucyjnej.

Sytuacja ekonomiczna wyspy bya w�wczas do pomylna, rosy ceny zboa, a pody rolne znajdoway atwy zbyt w armii i flocie brytyjskiej. Tym mocniejsza czua si szlachta. W 1810 r. doszo do pierwszych konflikt�w: dw�r usiowa wprowadzi nowe podatki bez zgody parlamentu. Gdy Maria Karolina polecia aresztowa buntujcych si baron�w, w rozgrywk wda si Bentinck, kt�ry wanie przyby do Palermo. Uwaa on, e przeciwko Napoleonowi naley odwoa si do woskiego poczucia wolnoci i niezalenoci narodowej. Utworzenie na Sycylii monarchii konstytucyjnej staoby si wzorem dla caych Woch. Liberalizm i romantyzm miay podj walk z absolutyzmem Napoleona.

Bentinck, kt�ry wiedzia zreszt o kontaktach Marii Karoliny z Francuzami, doprowadzi do odsunicia kr�lowej od rzd�w i odwoania narzuconych podatk�w. 20 lipca 1812 r. parlament przyj podstawowe zasady konstytucji. Dwuizbowy parlament, skadajcy si z izby par�w i gmin, otrzymywa wadz ustawodawcz wraz z prawem nakadania podatk�w. Miao nastpi zniesienie praw feudalnych i ustawaa jurysdykcja baron�w. Utrzymywali oni jednak dominujc pozycj

384

W kraju, przysugiwao im bowiem dziedziczne prawo zasiadania w izbie par�w i uzyskiwali niepodzieln wasno posiadanej ziemi, bez adnych zobowiza feudalnych. Przewidywano te oddzielenie tronu sycylijskiego od neapolitaskiego: po odzyskaniu Neapolu Sycylia miaa si sta sekundogenitur Burbon�w.

Miedzy zwolennikami konstytucji rycho wybuchy rozdwiki; gdy w lipcu 1813 r. zebra si parlament, buruazja domagaa si bardziej demokratycznych reform. Na wsi rozgorzaa prawdziwa walka o ziemi. Gdy jednak Ferdynand usiowa dokona zamachu stanu, Bentinck to udaremni i kr�l musia przekaza wadz synowi Franciszkowi. Maria Karolina za wyjechaa do Wiednia, gdzie zmara w 1814 r. Nie doczekaa ju zmiany polityki angielskiej, kt�ra umoliwia Fredy-nandowi IV powr�t do wadzy, a w 1816 r. zniesienie konstytucji sycylijskiej.

adne powaniejsze zmiany nie nastpiy natomiast na Sardynii, gdzie Karol Emanuel IV wstpi do klasztoru i w 1802 r. przekaza tron Wiktorowi Emanuelowi I. Stara si on wytargowa Piemont u Napoleona, a gdy okazao si to bezskuteczne, osiad pod opiek floty angielskiej w Cagliari, czekajc na zmian w sytuacji midzynarodowej.

Tymczasem nadszed rok 1812. Pod broni znajdowao si wtedy 91 tys. Woch�w. Cesarz uywa ich poprzednio w swoich kampaniach na r�nych obszarach Europy, od Polski po Hiszpani. Teraz z Wielkiej Armii, kt�ra wyruszya na Moskw, powr�ciy tylko niedobitki. Spor�d 27 tys. ludzi, kt�rych na t kampani wysao Kr�lestwo Woskie, zostao ok. tysica. Klska poruszya Wochy, wzmogo si oddziaywanie tajnych zwizk�w i propaganda angielska. Patrioci spodziewali si. e Anglicy uatwi im uniezalenienie si od Francji i Austrii oraz stworzenie pastwa konstytucyjnego, kt�rego wz�r dostarczaa Sycylia czy uwolniona od wroga Hiszpania. Zjednoczenie Woch zdawao si nie podlega wtpliwoci. Sam jednak ob�z patriotyczny nie by jednolity ani nie posiada wsp�lnej organizacji. Ludno za pragna pokoju i stabilnoci. Tote buruazja nie zamierzaa odwoywa si do pomocy mas, ale jako orodek zjednoczenia chciaa wykorzysta jedno z pastw woskich dysponujcych wojskiem i dobr administracj. Okazao si jednak, e ani Beauharnais, ani Murat nie mieli uzdolnie Bernadotte'a, a istniejce midzy nimi konflikty uatwiy sukcesy Austriak�w, sigajcych po hegemoni we Woszech.

Eugeniusz Beauharnais i Joachim Murat walczyli w 1812 r. w Rosji, gdzie ten ostatni dowodzi resztkami Wielkiej Armii po wyjedzie Napoleona. W Poznaniu zda on komend Eugeniuszowi i 6 stycznia wyjecha do Neapolu. Naraa si na wym�wki Napoleona, ale spodziewa si. e w ten spos�b ocali koron. Rokowania z Austriakami i Bentinckiem, kt�ry zdy ju zaj Ponz, nie wypady zbyt pomylnie: w najlepszym razie obiecywano mu zamian Neapolu na p�nocne Wochy. Murat, wzywany przez Napoleona, zdecydowa si wic przyj mu z pomoc. Jednoczenie wszake nie tylko nie przyj wysuwanego przez karbonariuszy postulatu ogoszenia konstytucji dla Kr�lestwa Neapolu,

385

ale zacz ich przeladowa. Zdawiono ruch karbonarski w Kalabrii wok� Cosenzy. Nie powstrzymao to jednak wystpie karbonar-skich w Ostuni, Abruzji, w innych czciach Kalabrii, zarazem pozbawio Joachima szerszego poparcia spoecznoci neapolitaskiej. Uwikany w sprzecznociach, po bitwie pod Lipskiem Murat podj zn�w rokowania z koalicj. Liczy na niech Wiednia do Burbon�w. 11 stycznia 1814 r. podpisa alians z Austri, kt�ry za wsp�dziaanie w walce z Beauharnais zapewnia mu utrzymanie korony neapolitaskiej. Pod naciskiem Londynu akceptowa te warunki i Bentinck, po czym Murat pody ze swym wojskiem do Emilii. Tutaj Beauharnais walczy ze zmiennym szczciem z Austriakami, kt�rzy kolejno spychali go za Isonzo, Adyg i Mincio. Wtedy to Murat zaatakowa jego siy w Reggio. W tyme czasie Bentinck wyldowa z wojskiem angielskim i sycylijskim w Livorno, wezwa Woch�w do powstania na wz�r hiszpaski przeciwko Napoleonowi i pr�bowa zahamowa postpy Murata. Pogbio to tylko og�lny zamt. W kocu przy porednictwie austriackim zostao ustalone, e Bentinck mia zajmowa Liguri, gdy Murat Toskanie. Pozycj Murata wzmocnio wtedy jego porozumienie z przybyym z zesania do Rzymu Piusem VII, kt�ry za zwrot terytori�w Pastwa Kocielnego obieca uzna Murata za kr�la Neapolu, jeeli taka bdzie decyzja mocarstw. Na razie sprawa tronu neapolita-skiego pozostawaa w zawieszeniu.

Odmiennie potoczyy si losy Kr�lestwa Woskiego. Po abdykacji Napoleona 16 kwietnia Eugeniusz Beauharnais zawar w Scharino--Rizzinorozejm z Austriakami wzdu linii Adygi. Utrzymywa Lombardi i mia prawo wysyania delegacji na rokowania z mocarstwami. Gdy jednak odesa oddziay francuskie do kraju, w Mediolanie wybucho powstanie. W Lombardii istniaa silna opozycja przeciwko pozostaniu Eugeniusza na tronie. Cakowitego usunicia cudzoziemc�w domagali si „czyci Wosi" (Italiani puri), kierowani przez Fryderyka Confalonieri. Inni skonni byli widzie na tronie Murata bd przyszego wadc Modeny, arcyksicia Franciszka d'Austria d'Este. Stara arystokracja czekaa nawet na powr�t Austriak�w, ale nie miaa tego otwarcie gosi. 17 kwietnia Melzi zwoa senat dla wysania delegacji do Parya na rokowania pokojowe. Senat jednak wypowiedzia si przeciwko podejmowaniu jakichkolwiek krok�w, p�ki na tronie pozostaje Eugeniusz. 20 kwietnia doszo w Mediolanie do krwawych rozruch�w, kt�rych ofiar pad minister Prina. Gdy po stronie ludnoci domagajcej si ustpienia Eugeniusza stan komendant placu, gen. Pino, i powsta rzd prowizoryczny, Beauharnais porozumia si z Austriakami, przekaza im Lombardi i wyjecha do Niemiec, gdzie zmar w 1824 r.

26 kwietnia wojska austriackie zajy Mediolan. Wysana przedtem do Parya przez Italiani puri delegacja z Confalonierim na czele nic nie uzyskaa. Daremnie liczono na pomoc Anglik�w. Od angielskiego ministra Castlereagha usyszeli Wosi, e popiera pretensje Austrii, e Lombardczycy nie powinni obawia si Wiednia, ale te by nie starali si o konstytucj. Daremnie Confalonieri odwoywa si do

386

praw narodu woskiego do samodzielnoci i zjednoczenia. 12 czerwca 1814 r. mocarstwa proklamoway aneksj Lombardii do cesarstwa austriackiego. Poprzednio, gdy Wiktor Emanuel I przyby do Turynu, do Kr�lestwa Sardynii zostaa wczona Genua, mimo e Bentinck Ogosi w niej ustanowienie republiki. Zgodnie z postanowieniami traktatu paryskiego, podjtymi 30 maja, Toskani mia obj ponownie jako wielki ksi Ferdynand III, w Farmie ksin zostaa Maria Luiza, ona Napoleona, w Modenie wadz obejmowa Franciszek d'Austria d'Este. W zawieszeniu pozostawaa sprawa granic Pastwa Kocielnego, legacje bowiem zajli Austriacy, a Marchi Neapolitaczycy. Nie rozstrzygnito te przyszoci tronu w Neapolu.

W odpowiedzi na decyzje paryskie o przekazaniu Lombardii Austriakom w Mediolanie powstaa jeszcze jedna konspiracja, w kt�rej skad weszli g�wnie wojskowi i urzdnicy. Na czele stan gen. De Meester. Po wypdzeniu Austriak�w sprzysieni zamierzali powoa na tron Murata lub Wiktora Emanuela. Spisek zosta wykryty w grudniu 1814 r. Cesarz wprawdzie uaskawi skazanych na kar mierci jego uczestnik�w, sytuacja jednak w Lombardii pozostawaa nadal napita.

Gdy na kongresie wiedeskim wahay si losy Neapolu, Napoleon wr�ci z Elby do Francji. Tym razem Murat dziaa pod impulsem chwili. 15 marca wypowiedzia wojn Austriakom, wkroczy do Romanii, a 30 marca z Rimini wezwa Woch�w do walki o niezaleno i zjednoczenie. Proklamacja, uoona by moe przez Pellegrino Rossiego, profesora uniwersytetu w Bolonii, nie wywoaa wikszego odzewu, kampania za zakoczya si niepowodzeniem. Murat na kr�tko opanowa Boloni i Ferrar, po czym, pokonany pod Tolentino, musia si wycofa do Kr�lestwa Neapolu, kt�re najechali Anglicy. 12 maja ogosi w Pescarze konstytucj, liczc, e pozyska tym karbonariuszy. Na wszystko byo ju za p�no. 20 maja Murat musia podpisa rozejm w Casa Lanza w pobliu Kapui. Zgodnie z poprzednio zawart konwencj midzy Austri a Burbonami Ferdynand IV powraca do Neapolu, z zastrzeeniem amnestii dla tych. co byli przy wadzy od 1806 r. Murat uciek na Korsyk, w padzierniku 1815 r. wyldowa za w Kalabrii z maym oddziaem. Pojmanego skaza na mier sd wojskowy. 13 padziernika 1815 r. zosta rozstrzelany. Bohaterska postawa Murata w ostatnich chwilach stworzya wok� jego postaci ca legend. Tote w Neapolu utrzymywa si a do zjednoczenia ruch „muratyst�w".

Bdy rzdzcych i brak realizmu wr�d patriot�w uatwiy utrzymanie rozbicia Woch i podporzdkowanie wpywom obcym. Na kongresie wiedeskim reprezentowani przez przedstawicieli dynastii sabaudzkiej i burboskiej Wosi nie mieli wiele do powiedzenia. O wszystkim decydowao 5 wielkich mocarstw, danie za Hiszpanii, by rozpatrzy spraw wosk jako cao, zostao odrzucone. Kongres odwoywa si do zasady r�wnowagi europejskiej i legitymizmu. Pierwsza uzasadniaa dokonane aneksje, druga powr�t starych dynastii. Wochy — podobnie jak Polska — nie naleay do kraj�w, wobec kt�rych te zasady byy cile przestrzegane. Prawa legitymistyczne nie obowizyway wobec

387

republik. Wskutek tego tereny Wenecji wraz z jej posiadociami bakaskimi dostay si pod panowanie Austrii (tylko Wyspy Joskie zatrzymaa Anglia). Genu uzyska Wiktor Emanuel, kt�remu zwr�cono r�wnie Nice i Sabaudie. Lombardia wraz z Trydentem wr�cia pod panowanie Austrii. Dynastia lotaryska odzyskiwaa Toskani wraz ze Statodei Presidi. Bardziej skomplikowana bya sytuacja Burbon�w parmeskich. Na razie Karol Ludwik otrzyma tylko Lukk, natomiast Parma miaa mu przypa po mierci Marii Luizy. Ferdynand IV mia panowa w Neapolu i Sycylii, uznanych teraz za jedno Kr�lestwo Obojga Sycylii, tote odtd bdzie Ferdynandem I. Odzyskao te swe terytoria w rodkowych Woszech Pastwo Kocielne mimo austriackich zakus�w na legacje. Pod zwierzchno papiesk wr�ciy nawet Benewent i Pontecorvo. Pius VII zobowiza si do ogoszenia penej amnestii, pozostawienia d�br w rku aktualnych wacicieli, a take do wpuszczenia za�g austriackich do Comachio i Ferrary.

Kongres wiedeski, mimo angielskich i rosyjskich opor�w, ugruntowa wic dominacj Austrii we Woszech. Projekty jednak kierownika polityki wiedeskiej Metternicha stworzenia ligi pastw woskich czy wsp�lnej policji do walki z rewolucjonistami nie zyskay aprobaty wadc�w woskich, dostatecznie zaniepokojonych wpywami Austrii. Nad utrzymaniem istniejcego stanu rzeczy miao wic czuwa wite Przymierze. Podpisay je Austria, Rosja i Prusy 26 wrzenia 1815 r. Wbrew oczekiwaniom tw�rc�w nie stao si jak form ligi europejskiej, gwarantujcej pok�j i utrzymanie istniejcych stosunk�w. Nie przystpia do niego Francja ani Anglia, take nie akceptowa jego zasad papie. Niemniej posuyo ono Metternichowi do utrzymania pozycji Austrii i uniemoliwienia zmian we wprowadzonym przez kongres wiedeski systemie.

XIII. RESTAURACJA

I PORYWY ROMANTYZMU

RESTAURACJA
A DZIEDZICTWO DOBY NAPOLEOSKIEJ

NIEWIELE byo w Europie obszar�w,
gdzie restauracja byaby wprowadzona r�wnie pedantycznie i bez
wzgldnie, jak we Woszech. Zasug w tym zakresie dzieliy si
Austria i dynastie woskie, kt�re starannie zacieray wszelkie lady
rewolucyjnych przemian. Pena realizacja tych zamierze przekraczaa
wszake moliwoci �wczesnych wadc�w, ostre za akcje represyjne
tylko pogbiay ducha oporu wr�d spoeczestwa, kt�re po dowiadcze
niach okresu rewolucyjnego trudniej byo zniewoli. Nie znaczy to,
by restaurowane rzdy nie miay poparcia adnych si spoecznych.
Niejednokrotnie, chocia nie zawsze, sprzyjaa im arystokracja, kt�ra
wyobraaa sobie, e przy ich pomocy zdoa odzyska lub obroni
swe uprzywilejowane stanowisko. Bya to warstwa nieliczna, ale wci
wpywowa i na wielu obszarach utrzymaa sw dominujc pozycj
ekonomiczn, zwaszcza w poudniowych i rodkowych Woszech.
Inna rzecz, e na niekt�rych terenach, jak na Sycylii, arystokracja
przeciwstawiaa si stosunkom wprowadzonym w myl postanowie
kongresu wiedeskiego i stanowia si jednoczenie konserwatywn
i rewolucyjn, podobnie jak �wczesna szlachta polska czy wgierska.
Z tych samych przyczyn popiera restauracj Koci�, jakkolwiek
j�zefinizm mia dla niego r�wnie wiele ciemnych stron, co i bonapartyzm.
Niemniej wpyw kleru na masy chopstwa i plebsu miejskiego, zwaszcza
na poudniu, przy sabo rozwinitej wiadomoci politycznej tych warstw,
uatwia restaurowanym monarchom podporzdkowanie sobie ludnoci.
Najwaniejsz podstaw restauracji we Woszech stanowiy wszake
siy wojskowe i policyjne, i to nie tyle wasne poszczeg�lnych wadc�w,
ile Austrii. Jak przed laty Madryt i Rzym decydoway o sile kontr
reformacji, tak obecnie Wiede i Rzym przesdzay o sukcesach
restauracji.

W takiej sytuacji cakowite odcicie si od dokonanych w poprzednim okresie przemian byo albo niemoliwe, albo naraao wadze na trudn konfrontacj z siami opozycji. Tote nawet na przyczonych do cesarstwa austriackiego terenach woskich cesarz Franciszek I musia p�j na pewne ustpstwa. Obszary te zostay wyodrbnione i uzyskay 7 kwietnia 1815 r. nazw Kr�lestwa Lombardzko-Weneckiego. Jeeli nawet wywoane to byo powrotem Napoleona z Elby i ostatni kampani Murata, nawet po ostatecznym zwycistwie niechtne takiemu

389

rozwizaniu wadze wiedeskie nie zdobyy si na zmian tej decyzji. Jakkolwiek te system rzd�w by w tym Kr�lestwie mniej liberalny ni napoleoski, znalazy si uprawnienia autonomiczne, kt�re uatwiay utrzymywanie si odrbnoci tego terytorium w ramach cesarstwa. Istniao wiec stanowisko wicekr�la, jakkolwiek szerszy zakres wadzy przypada urzdujcym w Mediolanie i Wenecji gubernatorom. Utworzono te rodzaj przedstawicielstwa stanowego, reprezentujcego ziemiastwo i miasta, kongregacje dla caego obszaru i prowincji, kt�re miay suy rad gubernatorom. Czonkowie kongregacji centralnych byli powoywani przez cesarza i funkcje ich ograniczay si do wyraania zgody na podatki i formuowania ycze, kt�re nie mogy mie charakteru politycznego. Istniay te rady komunalne w miastach. W gruncie rzeczy zasadnicze decyzje zapaday w lombardzko-weneckiej kancelarii nadwornej, urzdujcej w Wiedniu od 1817 r. W podobny spos�b biurokracja Metternicha rzdzia i innymi prowincjami pastwa.

Zniesiona zostaa armia woska, utrzymywa si jednak obowizek suby wojskowej. onierzy woskich wysyano wszake w gb cesarstwa, m. in. do Galicji (co uatwiao z czasem kontakty midzy polskimi i woskimi ruchami niepodlegociowymi), natomiast we Woszech suyli g�wnie Wgrzy, Chorwaci i Niemcy, znienawidzeni przez ludno miejscow. Wszystko dozorowaa niesychanie rozbudowana policja. Podobnie jak w caych Woszech zapanowaa surowa cenzura druk�w. Zniesiony zosta Kodeks Napoleoski, na jego miejsce wprowadzono prawodawstwo i sdownictwo austriackie, kt�re nie dopuszczao jawnoci obrad i obecnoci adwokata. Przy wyrokach w wielu wypadkach przewidywana bya kara mierci i praca przymusowa.

Nie zmieniony zosta wprowadzony za Napoleona system fiskalny. Podobnie jak wtedy dochody woskie suyy w duym stopniu potrzebom centralnym cesarstwa i tylko nieproporcjonalnie nisk cz przeznaczano na cele miejscowe. W yciu gospodarczym g�wny nacisk pooono na rozw�j rolnictwa. Byo to czciowo uzasadnione nieurodzajami z lat 1816—1817 i wysokimi cenami na pody rolne. Chodzio jednak przy tym o stworzenie rynku zbytu dla austriackiej i czeskiej produkcji przemysowej, przy zahamowaniu rozwoju przemysu woskiego. Odpowiednio pomylane te byy taryfy celne. Hamujco pod tym wzgldem oddziaywao r�wnie przecicie wiz�w z ssiednimi krajami woskimi i wprowadzenie wysokich barier celnych na granicach.

Pozytywn stron dziaalnoci austriackiej byo zatrzymanie na subie woskich urzdnik�w i oficer�w i zachowanie czci prawodawstwa napoleoskiego. Ju jednak kontynuowanie polityki j�zefinizmu wobec Kocioa wynikao z denia do zapewnienia wpywu wadz na t wan dla ycia wewntrznego Woch instytucj. Widomym tego przejawem byo m. in. powoanie na arcybiskupa Mediolanu Niemca Karola Gaysrucka. Niemniej utrzymywa si stosunkowo wysoki poziom umysowy i moralny kleru, co nie byo bez znaczenia dla rozwoju kulturalnego w Kr�lestwie Lombardzko-Woskim. Poziom szkolnictwa by tutaj wyszy ni w innych prowincjach cesarstwa, Mediolan za pozostawa intelektualnym centrum Woch. Z inicjatywy dow�dcy

390

austriackiego we Woszech, feldmarszaka Henryka Bellegarde, eks-oticera saskiego, zaczo si ukazywa czasopismo „Biblioteca Italiana". Umieszczano w nim artykuy z zakresu literatury, nauki i sztuki, kt�ryeh zadaniem miao by m. in. zwalczanie pogld�w nie odpowiadajcych wadzom austriackim. Redaktorem mia zosta wybitny poeta Ugo Foscolo, kt�ry jednak odm�wi zoenia przysigi na wierno cesarzowi, do czego by zobowizany jako oficer armii woskiej, i zbieg z Lombardii. Ostatecznie czasopismem kierowa poeta Vincenzo Monti, nadajc mu charakter klasycystyczny; dochodzio przecie na jego amach do dyskusji midzy zwolennikami klasycyzmu i romantyzmu. W peniejszym stopniu dawao wyraz nowym tendencjom czasopismo „II Conciliatore" („Rozjemca"), zaoone w 1818 r. z inicjatywy Fryderyka Confalonieri i przemysowca Luigi Porro Lamberthenghi. Redagowa je mody poeta Silvio Pellico przy wsp�udziale takich pisarzy i uczonych, jak Hermes Visconti, Giovanni Berchet. Pietro Borsieri. Jego liberalne i romantyczne

391

tendencje wywoay w kocu interwencj wadz policyjnych, kt�re pocztkowo spodzieway si, e tego typu czasopismo uatwi wykrycie przedstawicieli opozycji i poznanie ich pogld�w. W 1819 r. czasopismo zostao zlikwidowane z powodu przynalenoci Pellico do tajnej organizacji.

Jeeli nawet ograniczenia wprowadzane w Kr�lestwie Lombardzko--Weneckim nie byy ostrzejsze ni w innych pastwach woskich, to przecie austriacki reim nie m�g oczekiwa sympatii u wikszoci poddanych. W przeciwiestwie do innych obszar�w woskich Lombardia i Wenecja znajdoway si pod obcym panowaniem, wczone do do obcego organizmu pastwowego, i w dobie budzenia si poczucia narodowego fakt ten musia decydujco zaway na postawie ludnoci. Panowanie austriackie przyspieszao raczej proces dojrzewania wiadomoci narodowej na tym terenie, wok� kt�rego wczeniej czy p�niej miaa si rozegra decydujca walka o zjednoczenie Woch.

Nacisk austriacki zaznaczy si wszake i w krajach, kt�re zachoway sw odrbno. Gdy Metternich nie zdoa stworzy podporzdkowanej Austrii ligi woskiej, doprowadzi do zawarcia traktat�w, majcych wiza militarnie pastwa woskie z Austri. Znajdoway si te w nich klauzule, w kt�rych zawarte byy gwarancje utrzymania wprowadzonego na kongresie wiedeskim stanu rzeczy i przeciwdziaania reformom. Otwierao to rzdowi austriackiemu w razie potrzeby moliwoci interwencji na P�wyspie Apeniskim. Wadze austriackie popieray te wszelkie ugrupowania konserwatyst�w, a take przygotowyway grunt pod nowe aneksje kosztem Pastwa Kocielnego czy Piemontu.

Z pastw woskich, w kt�rych rzdzili wadcy zwizani pochodzeniem z Habsburgami, tylko w Modenie Franciszek IV prowadzi polityk cakowicie zblion do austriackiej. Jego matka bya ostatni przedstawicielk rodu d'Este. ksi za czu si bliszy Habsburgom. By on czowiekiem nie pozbawionym energii i umiejtnoci rzdzenia, stara si o zmniejszenie ciar�w spadajcych na poddanych i o zapewnienie sprawnego wymiaru sprawiedliwoci. Wyg�rowane ambicje skaniay go do absolutyzmu i bezwzgldnego zwalczania opozycji, zwaszcza liberalnej. Jego g�wne oparcie stanowi Koci�, kt�remu przywr�ci przywileje, i szlachta, usatysfakcjonowana przyznan jej indemnizacj za utracone uprawnienia. Franciszek IV wysuwa pretensje do spadku po dynastii sabaudzkiej. uzasadnione maestwem z c�rk Wiktora Emanuela I. Wprawdzie nie uzyska w tej sprawie poparcia na kongresie wiedeskim, nie brakowao wszake we Woszech libera�w, kt�rzy widzieli w jego osobie kandydata na kr�la zjednoczonej monarchii woskiej, moliwego do przyjcia przez Wiede.

Inaczej ukaday si rzdy Marii Luizy w Parmie i Lotaryczyk�w w Toskanii. Maria Luiza wraz ze swym przyszym drugim mem Adamem Neippergiem utrzymaa wikszo praw i instytucji wprowadzonych w okresie napoleoskim. W 1820 r. ogosia nowy kodeks cywilny, oparty w duym stopniu na miejscowych tradycjach. Opozycja nie bya tutaj zbyt surowo tpiona, istniaa wzgldna swoboda sowa, co sprzyjao rozwojowi literatury, owiaty i nauki. Podobnie byo

392

w Toskanii za rzd�w Ferdynanda III (1814—1824) i jego syna Leopolda II (1824-1859). Przy ministrach Neri Corsinim i Vittorio Fossombronim kraj ten cieszy si najlepszym rzdem we Woszech. Zniesienie Kodeksu Napoleona nie oznaczao tutaj cofnicia, przywr�cono bowiem wcale nie gorszy Kodeks Leopolda. Utrzymane zostay zreszt niekt�re zmiany wprowadzone przez Francuz�w. Koci� nie odzyska w Toskanii dawnych praw; klasztory odebray jedynie cz swych majtnoci, nie przywr�cono natomiast sd�w kocielnych; nie znalaz te oparcia we wadzach restaurowany przez papiea zakon jezuit�w -by to jedyny tego rodzaju wypadek we Woszech. Podobnie jak w XVIII w. ksita toskascy nie troszczyli si o utrzymanie siy zbrojnej, natomiast uzyskane dziki temu pienidze przeznaczali na cele uytecznoci publicznej, jak osuszanie bagien, przeprowadzanie kana�w. W tych warunkach ludno nie protestowaa zbytnio przeciwko rzdom opartym bd co bd na obcej sile, jakkolwiek wr�d szlachty i mieszczastwa pojawiay si tendencje liberalne, tolerowane w gruncie rzeczy przez wadze. W tej atmosferze kwito ycie kulturalne. Jean Pierre Vieusseux zaoy najwaniejsze do dzisiaj woskie czasopismo historyczne „Archivio Storico Italiano". Wydawa take w latach 1821-1833 czasopismo „Antologia", w kt�rym porusza nurtujce Woch�w problemy nie tylko literackie i naukowe, ale i polityczne. Inny historyk i pisarz, Gino Capponi, wystpowa ze swymi pogldami liberalnymi, poeta za Giuseppe Giusti publikowa ostre satyry na panujce wok� niego stosunki.

Natomiast w Kr�lestwie Sardynii Wiktor Emanuel I zachowywa si tak, jakby nic nie zaszo od chwili opuszczenia przez dynasti sabaudzk Turynu. Na dw�r i do wadzy wezwa wszystkich tych. kt�rzy penili swe funkcje w 1798 r., bez wzgldu na ich wiek i stan umysu. Uwaa bowiem, e wszelkie p�niejsze nominacje i akty prawne byy niewane. Pod rozkazy tych nieudolnych starc�w odda urzdnik�w i oficer�w napoleoskich. Zamiast Kodeksu Napoleona obowizywa dawny, nie uporzdkowany system prawny, kt�ry dopuszcza nawet tortury. Przywr�cone zostay liczne feudalne zasady ustrojowe, jak fideikomisy czy majorat. Pene wpywy odzyska Koci�. Dziaay zn�w trybunay kocielne, jezuici za objli doz�r nad szkolnictwem. Reimowi temu poddana bya r�wnie Genua, kt�ra nie uzyskaa szerszej autonomii — jedynym jej przejawem byo powoanie specjalnego organu do kierowania sprawami miasta, skadajcego si czciowo ze szlachty, czciowo z mieszczan. Sytuacja gospodarcza Genui bya fatalna, jej obroty kurczyy si coraz bardziej, zwaszcza gdy wskutek wysokich barier celnych midzy Piemontem a Lombardi wyw�z towar�w lombardzkich kierowa si g�wnie na Triest i Livorno. Stan taki wywoa narastajc opozycj wobec rzd�w dynastii sabaudzkiej. Genua staa si jednym z najwaniejszych orodk�w myli republikaskiej we Woszech. Wiktor Emanuel I nie zdoa zreszt konsekwentnie zrealizowa swego programu wyplenienia wszystkich pozostaoci czas�w napoleoskich. Mimo swej ultrakonserwatywnej postawy przeciwstawia si w polityce midzynarodowej Austriakom. W 1819 r. za przekaza

393

kierownictwo sprawami wewntrznymi kraju ministrowi Prosperowi Balbo, kt�ry by rzecznikiem reform i oywienia gospodarczego niezbdnego do poprawy sytuacji pastwa.

Podobne jak w Kr�lestwie Sardynii tendencje reprezentowao Pastwo Kocielne. Wprawdzie sekretarz stanu kardyna Ercole Consalvi, kt�ry umia przeciwstawi si polityce Metternicha na kongresie wiedeskim, stara si pocztkowo zmodernizowa dawne instytucje Pastwa Kocielnego, wprowadzane ponownie na miejsce napoleoskich, skutki jednak jego poczyna byy niewielkie i ograniczyy si do usprawnienia administracji przez podzia pastwa na 4 legacje, a take do skromnych reform w sdownictwie i skarbowoci. Pius VII ogosi przywr�cenie wszystkich dawnych uprawnie Kocioowi, w pewnej mierze take wieckim feudaom. Z rk prywatnych odebrane zostay dobra kocielne. Nadal wysze stanowiska pastwowe sprawowali wycznie duchowni, a sdy kocielne, cznie z inkwizycj, podjy dawn dziaalno. Tylko w 1815 r. byo 737 proces�w, podczas kt�rych pod pokrywk zwalczania herezji wadze rozprawiay si z liberaami bd w og�le z opozycj. Nawet za nieprzestrzeganie wit kocielnych groziy kary cielesne. Zakazano szczepienia ospy jako zabiegu bezbonego, z podobnych wzgld�w skasowano owietlenie ulic. Przywr�cony w 1814 r. zakon jezuit�w zapewni sobie dominujcy wpyw na szkolnictwo. Caa polityka bya rezultatem zdobycia w Kurii decydujcego gosu przez najbardziej zagorzaych konserwatyst�w wr�d kardyna�w, tzw. zeiant�w, popieranych przez Metternicha. Byli oni zwolennikami cakowitego powrotu do dawnego systemu rzd�w. Skutki tych poczyna widoczne byy ju w 1816 r., roku nieurodzaju, kiedy doszo do wybuch�w niezadowolenia ze strony chop�w. Paday w�wczas dania laicyzacji pastwa.

Natomiast w Neapolu, nie bez wpywu ukad�w z Muratem i z Austri, doszo do swoistej fuzji element�w burboskich i mura-towskich, opartej na zaoeniach owieconego absolutyzmu. Rycho miao si okaza, e bya to sytuacja przejciowa, w kt�rej adna ze stron nie zapomniaa o swych podstawowych celach. Na razie jednak utrzymywaa si wzgldna tolerancja polityczna. Sabym elementem tych ukad�w pozostawa Ferdynand, kt�ry nigdy nie zdradza talent�w monarszych, a pod koniec ycia przerzuci si od rozpasania erotycznego (mia cay harem w San Leucio) do skrajnego bigotyzmu. Pod jego wpywem podj obskuranck polityk, zawar w 1818 r. z papieem konkordat, kt�ry przywraca sdy kocielne, take dla spraw maeskich, cenzur kocieln publikacji oraz oddawa Kocioowi, a praktycznie jezuitom, piecz nad szkolnictwem. Zarazem zniesiony zosta Kodeks Napoleona, a wprowadzony Kodeks Ferdynanda, na szczcie do bliski w zaoeniach pierwszemu. Ju poprzednio zniesienie autonomii Sycylii wywoao silne napicie na wyspie. Kr�lestwo Obojga Sycylii znajdowao si przy tym w fatalnej sytuacji finansowej: u progu rzd�w Ferdynanda I zaduenie przekraczao 56 mln lir�w. Na poddanych spaday wielkie ciary podatkowe (nawet przy przewozie towar�w midzy Sycyli a Neapolem trzeba byo paci ca), nie byo

394

warunk�w ani do rozbudowy przemysu, ani do oywienia handlu. Pogarszao si te pooenie chop�w, gdy wstrzymano reformy muratowskie, a dzierawcy i waciciele ziemscy stale powikszali daniny. Wzrastao napicie w caym kraju, kt�re wykorzystywa ruch opozycyjny, wyjtkowo liczny w Kr�lestwie Obojga Sycylii.

Podobnie bowiem jak mimo najlepszych wysik�w nie powiodo si zlikwidowa wielu zmian wprowadzonych w dobie rzd�w napoleoskich, tak i ywotne okazay si tajne zwizki. Nie byo to zjawisko wycznie woskie. Idee wolnoci i r�wnoci, kt�re wieciy swe triumfy podczas rewolucji francuskiej, nie zostay odrzucone pod naciskiem witego Przymierza. Przywiecay one nadal znacznej czci buruazji, a take intelektualist�w. Szczeg�lnie poruszay za modych ludzi, zwaszcza student�w, kt�rzy nie chcieli si zgodzi z istniejcymi stosunkami. Absolutyzmowi, kt�ry w swej najbardziej obskuranckiej formie dominowa w wikszoci kraj�w europejskich, przeciwstawiano pastwo konstytucyjno-parlamentarne. Do walki zachca romantyzm w imi wolnoci i niezalenoci traktowanych jako najwysze wartoci, czowieka, a take rozbudzone poczucie narodowe, dla kt�rego naczelnym zadaniem byo zapewnienie swobodnego rozwoju swemu narodowi. We Woszech rozumiano przez to nie tylko uniezalenienie si od hegemonii Wiednia, ale i zjednoczenie.

W warunkach absolutyzmu nie byo innej drogi do realizacji tych cel�w, jak zamach stanu czy rewolucja. Takie zadania stawiaa te sobie wikszo tajnych zwizk�w. W zalenoci od sytuacji panujcej w danym kraju staray si one albo pozyska sobie poparcie wr�d urzdnik�w i wojska, albo te stworzy wasne siy, przy pomocy kt�rych mogyby sign po wadz. W por�wnaniu z okresem napoleoskim znacznie si poszerzya podstawa spoeczna tajnych zwizk�w we Woszech. W naturalny spos�b znajdowali w nich ujcie dla swych zawiedzionych nadziei usunici od sprawowanych funkcji czy zepchnici na drugorzdne pozycje oficerowie i urzdnicy z czas�w napoleoskich. Gdy doda do tego take znajdujc si w opozycji now buruazj. byaby to prawie caa klasa panujca w dobie cesarstwa. W dalszym cigu dziaali w tajnych zwizkach intelektualici. Nadal te wr�d aktywnych czonk�w spotykao si radykalnych ksiy. Pojawiali si coraz czciej, jakkolwiek stale nielicznie, chopi i robotnicy. Caej tej czynnej opozycji liberalnej brakowao wsp�lnej formy organizacyjnej i programu. Nie byo to zreszt chyba realne w warunkach konspiracyjnych.

Na poudniu i we Woszech rodkowych najwaniejszym tajnym zwizkiem pozostawali karbonariusze, wglarze. Przez sw�j symbol -wgiel — rozumieli zapa, z jakim pracowali nad zapaleniem ognia wolnoci. Organizacja karbonaryzmu bya hierarchiczna. Karbonariusze przechodzili skomplikowany ceremonia przyjcia, uzyskiwali podobnie jak w masonerii stopnie czeladnika, mistrza i wielkiego mistrza; kademu przysugiwa inny poziom wtajemniczenia i inny rytua. Wglarze mieli rozbudowany system przenoni i symboli, kt�ry uatwia im porozumiewanie si, a zarazem wyodrbnia ich w spoeczestwie. Nazy-

395

wali siebie „dobrymi kuzynami", ich sekcje czy loe zwane byy „budami" (haracche), ponad kt�rymi byy namioty i prowincje. Dla wytumaczenia zawiej symboliki wglarskiej. zaczerpnitej czciowo z chrzecijastwa, rozpowszechniane byy swego rodzaju katechizmy, zawierajce program karbonaryzmu. Midzy sob nawizywali kontakty za pomoc odpowiednich znak�w doni, a take sekretnych s�w. Do obowizk�w ich naleao zaopatrzenie si w bro i uiszczanie skadek na rzecz organizacji. Dla zdrajc�w przewidziane byy surowe kary. do kary mierci wcznie. Wr�d wglarzy dziaay r�wnie kobiety, kt�re miay odrbny zwizek pod nazw Ogrodniczki. Kobiety zajmoway si g�wnie propagand, udzielaniem pomocy przeladowanym przez policj itp.

Wglarze nie mieli jednolitego programu, czya ich tylko og�lnie pojmowana idea wolnoci i r�wnoci oraz walki z tyranem. G�wnym ich celem byo uwolnienie Woch od obcej zalenoci i utworzenie federalnego pastwa parlamentarnego, przy.czym metody walki miay by zalene od okolicznoci. Liczba karbonariuszy jest trudna do ustalenia: niekt�rzy historycy woscy oceniaj j na 200 tys., ale nie brak i takich, kt�rzy uwaaj, e przez wglarstwo przewino si ok. 600 tys. czonk�w. Wydaje si, e bardziej radykalne stanowisko zajmowali wglarze najwyszych stopni. Byli to republikanie, niewolni nawet od ulegania pewnym tendencjom utopijnego socjalizmu. Niewiele z tych pogld�w przenikao do mas.

Podobnie zr�nicowana wewntrznie bya tajna organizacja, kt�ra dominowaa wr�d patriot�w na p�nocy. Nosia ona nazw Societa dei Federati Italiani i prawdopodobnie stanowia kontynuacj dawnej Adelfii. Federati mieli zaoenia zblione do wglarzy. M�wio si wr�d nich o stworzeniu zjednoczonego Kr�lestwa Woskiego, niezale-

396

nego i konstytucyjnego. Nie brako przy tym pomys�w, zwaszcza w Piemoncie, by przyszego kr�la woskiego powoa z dynastii sabaudzkiej. Wreszcie na obszarze Woch rodkowych utrzymywaa. si dawna Guelfia. jako organizacja liberalna, kt�ra ok. 1818 r. nawizaa kontakty z weglarstwem. Wanie w tym czasie pojawia si te tendencja do powizania i ujednolicenia caego ruchu konspiracyjnego. Reprezentowa j Buonarroti, kt�ry zaoy wtedy organizacj Wzniosych Mistrz�w Doskonaych (Sublimi maestri perfetti). Prawdopodobnie chodzio mu o doprowadzenie do wsp�dziaania na szczeblu najwyszego wtajemniczenia. W kadym razie Mistrzowie Doskonali mieli w swym programie obok zjednoczenia Woch take zapowiedzi powoania naturalnej religii, wprowadzenia rzd�w demokratyczno-republika-skich. ograniczenia prawa wasnoci. Wydaje si. e faktycznie Buonarroti zdoa zapewni swej organizacji zwierzchno nad Federati Italiani. by moe r�wnie nad Guelfia.

Przeciwko walczcym o nowy porzdek tajnym zwizkom wystpowa nie tylko aparat policyjny, ale take inne tajne zwizki o charakterze ,z konserwatywnym. I one powstay przewanie w okresie napoleoskim, f| jak choby dziaajcy w Pastwie Kocielnym sanfedyci, kt�rzy po t';¹ 1830 r. mieli przeksztaci si w Kongregacj w. Krzya. Sanfedyci za g�wny cel stawiali obron wieckiej wadzy papiea. Natomiast nieco inny charakter mia zwizek zwany Concistoriali, kt�ry zamierza pod kierunkiem kardynaa Consalviego przeciwstawia si hegemonii austriackiej we Woszech. Za swe zadanie stawiali sobie oni przepdzenie Austriak�w i nowy podzia Woch midzy papiea, kr�l�w Sardynii f i Obojga Sycylii oraz ksicia Modeny. a take cara Aleksandra I. •i kt�ry za okazan pomoc otrzymaby Genu i Ankon! Natomiast powstaa w Piemoncie po rozbiciu dawnej Przyjani Chrzecijaskiej Przyja Katolicka (Amicizia Cattolica), kt�ra zajmowaa si g�wnie propagand pogld�w konserwatywnych i polemizowaniem z liberaami, narazia si carowi Mikoajowi I i zostaa w 1825 r. zakazana przez wadze. Istniay wreszcie tego typu organizacje w Neapolu i Modenie.

Cakowicie odmienny charakter miay istniejce tajne organizacje, kt�re nie stawiay cel�w politycznych, ale suyy do zapewnienia swym przyw�dcom dominujcej i wpywowej pozycji, nierzadko posugujc si terrorem wobec administracji pastwowej. Organizacje te trway z pokolenia na pokolenie. Naleay do nich w Neapolu camorra, a na Sycylii mafia. Ich wpywu na ycie kraju nie mona lekceway, chocia nie wydaje si, by uczestniczyy w okrelony spos�b w walkach o zjednoczenie Woch.

PIERWSZE PORYWY REWOLUCYJNE

Przyw�dcy tajnych zwizk�w oczekiwali z otwartym wystpieniem na korzystny ukad sytuacji wewntrznej czy midzynarodowej. Tak np. w Pastwie Kocielnym, gdzie panowao powszechne niezadowolenie z nieudolnych rzd�w Piusa VII. w 1817 r. choroba papiea zdawaa

397

si zapowiada nowe konklawe. Wielka Rada gwelf�w z Bolonii uzgodnia wtedy z wielkim mistrzem karbonariuszy z Ferrary, eby w momencie mierci Piusa VII wywoa powstanie, kt�re doprowadzioby do zmiany systemu rzd�w. Do porozumienia tego doczyy si tajne zwizki z Romanii i Marchii. Przedwczenie w nocy z 23 na 24 lipca doszo do star z wojskiem papieskim w Maceracie. Wystpienie to zostao zduszone, po czym nastpiy liczne aresztowania i procesy z picioma wyrokami mierci, zamienionymi na wiezienie. Pius VII y jeszcze przez kilka lat i cae przedsiwzicie doprowadzio tylko do czciowej dekonspiracji ruchu.

Bardziej pomylna dla de liberalnych sytuacja nastpia w 1820 r. Silne wraenie we Woszech wywoao powodzenie ruchu liberalnego w Hiszpanii, gdzie w rezultacie zbrojnego powstania kr�l Ferdynand VII musia 7 marca przywr�ci konstytucje. Poniewa nie doszo mimo to do interwencji ze strony witego Przymierza, karbonariusze neapoli-tascy spodziewali si, e podobne wystpienie moe si r�wnie powie w Kr�lestwie Obojga Sycylii. Karbonariusze liczyli na szerokie poparcie spoeczestwa, zniechconego do rzd�w Ferdynanda I i otaczajcej go kliki, kt�ra nie liczya si z adnymi prawami i mylaa tylko o szybkim zbiciu wasnego majtku.

Terminy powstania parokrotnie przesuwano i w kocu doszo do spontanicznego wybuchu. 2 lipca 1820 r. dwu zwizanych z wglarzami oficer�w puku jazdy w Noli, Michele Morelli i Giuseppe Silvati, skorzystao z niezadowolenia onierzy i wezwao ich do walki. 127 onierzy siado na ko i rozpoczo marsz na Avellino. Poprzedzaa ich grupa miejscowych wglarzy, kt�rzy szli z okrzykami: „Niech yje B�g, kr�l i Konstytucja!" i z niebiesko-czerwono-czarnymi sztandarami. Gdy za powstacami opowiedzia si komendant Avellino, miejscowe wadze prowincji zoyy przysig na konstytucj. Podobne ruchy objy wtedy inne czci Kr�lestwa, na czele powstania stan za dawny genera Murata, Guglielmo Pepe, kt�ry ju poprzednio zbiera swe siy w Kalabrii. Gdy ruch rozla si od Neapolu po Apuli, Ferdynand I ugi si wobec gr�b i 6 lipca rankiem wyda edykt, w kt�rym obieca wprowadzenie konstytucji podobnej jak w Hiszpanii, utworzy nowy gabinet skadajcy si z dawnych urzdnik�w Murata i powoa na wikariusza Kr�lestwa z peni wadzy monarszej swego syna Franciszka. Wobec niepokoj�w w samym Neapolu kr�l w nocy z 6 na 7 lipca ogosi konstytucj, wzorowan na hiszpaskiej z 1812 r., i przysig na Ewangeli jej przestrzega. 9 lipca oddziay karbonariuszy uroczycie wkroczyy do Neapolu. Wodzem wojska neapoli-taskiego na miejsce austriackiego generaa Nugenta zosta Pepe.

Wtedy jednak okazao si, e midzy spiskowcami brakowao jednoci co do dalszego kierowania sprawami pastwa. Karbonariusze byli niechtni powoaniu do rzdu i rady kr�lewskiej dawnych ludzi Murata, uwaali ich bowiem w wikszoci za konserwatyst�w, dalekich od rozumienia aktualnych problem�w kraju. W rezultacie karbonariusze powoali Zgromadzenie Narodowe, kt�re stanowio nie tylko ich najwysz wadz, ale i rodzaj drugiego, nieoficjalnego rzdu. Niezalenie

398

od tego odbyy si wybory do parlamentu, kt�ry zebra si l padziernika. Wikszo w nim uzyskaa buruazja wiejska, kt�ra wprawdzie przeciwstawiaa si starym feudaom, dbaa jednak g�wnie o wasne interesy i nie umiaa pocign za sob chopstwa. Prowadzio to do zaostrzenia napi wewntrznych.

Doszo r�wnie do konfliktu midzy Neapolem a Palermo. Sycyli take objo wrzenie rewolucyjne. W czasie obchod�w ku czci patronki Palermo, w. Rozalii, w dniach od 14 do 16 lipca doszo do wystpie ludowych, kt�re zmusiy garnizon neapolitaski do opuszczenia stolicy Sycylii. Powstacy domagali si tutaj przywr�cenia konstytucji z 1812 r. Nie byo jednak pod tym wzgldem jednolitoci na wyspie. Cz miast opowiedziaa si po stronie Neapolu. Samo Palermo zostao ogarnite fal upiestw i rozboj�w. Tymczasem z Neapolu przybya ekspedycja wojskowa pod wodz brata nowego dow�dcy armii, Florestano Pepe. Nie zdoaa ona jednak opanowa miasta i zawara ugod, na podstawie kt�rej sycylijskie Zgromadzenie Narodowe miao zdecydowa o formie zwizku z Neapolem. Rozwizanie takie odrzuci parlament w Neapolu i wysa dalsze oddziay wojskowe pod generaem Pietro Collett, kt�ry opanowa Palermo, naoy na nie kontrybucj i zabroni swobody publikacji. Palermo nie byo w stanie przeciwstawi si przemocy, ale nie wzio udziau w narzuconych wyborach.

Tymczasem nad mod monarchi konstytucyjn zawisy grone chmury. Nowi kierownicy pastwa nie pr�bowali stan na czele rewolucji woskiej, ale szukali oparcia u potg europejskich. Uzyskali tylko wyrazy sympatii ze strony Francji niechtnej Austrii. Car Aleksander I, na kt�rego liberalizm karbonariusze najbardziej liczyli

399

i kt�ry by w kontaktach z nimi przez swoich agent�w we Woszech, przeciwstawi si wprawdzie samodzielnej akcji austriackiej, organizowanej przez Metternicha na podstawie sojuszu midzy Kr�lestwem Obojga Sycylii a Austri, nie odrzuca jednak wsp�lnej interwencji mocarstw. Gdy nie sprzeciwiaa si jej take Anglia, Metternich. kt�ry ju 17 lipca odm�wi Neapolitaczykom prawa do konstytucji jako barbarzycom i ludziom nieowieconym, doprowadzi do spotkania w padzierniku 1820 r. w Opawie wadc�w Rosji, Austrii i Prus; przybyli na nie take ministrowie Francji i Anglii. Wobec niechtnej postawy tych ostatnich nie zostay podjte ostateczne decyzje, niemniej pastwa witego Przymierza uznay ponownie prawo do interwencji w obronie ustalonego w Wiedniu porzdku. Zwoany zosta nastpny podobny kongres do Lubiany, na kt�ry zaproszono r�wnie Ferdynanda I. Uda si tam za zgod parlamentu, zapowiadajc, e bdzie broni konstytucji. Tymczasem na obradach w styczniu 1821 r. Ferdynand wystpi jako zagorzay rzecznik absolutyzmu, wrogi wszelkim reformom. Zgodnie z jego yczeniem Metternich przeforsowa w�wczas, mimo oporu papiea, Rosji i Francji, decyzj o zbrojnej interwencji w Neapolu. Natychmiast gen. Johann Frimont v. Palotta podj z 52 tys. Austriak�w marsz na poudnie P�wyspu Apeniskiego. Neapol wprawdzie dysponowa 50-tysieczn armi, nie bya ona jednak przygotowana do walki, brakowao planu operacyjnego, a wikszo genera�w skonna bya do rokowa, tym bardziej e kr�l zapowiada pene wsp�dziaanie z najedcami. Osamotniony Pepe zosta pobity pod Rieti przez Austriak�w, kt�rzy 23 marca opanowali Neapol.

Parlament rozwiza si po bezsilnych protestach. Nie pr�bowaa oporu take Sycylia. Jedynie w Mesynie genera Giuseppe Rosaroli stara si wezwa ludno do walki, nie uzyska jednak jej poparcia. Zn�w powr�ciy bezwzgldne rzdy absolutne. Wielu uczestnik�w powstania znalazo si w wizieniach. Posypay si wyroki mierci. Straceni zostali m. in. Morelli i Silyati. Wielu spiskowc�w udao si na emigracj, m. in. obaj generaowie Pepe, Rosaroli, Colletta.

Zanim umierzona zostaa rewolucja w Neapolu, podobne wystpienia ogarny Piemont. I tutaj byy one dzieem tajnych zwizk�w i wojska. Ruch ten domaga si nadania konstytucji i podjcia wojny z Austri o wyzwolenie podlegych jej ziem woskich, mia przy tym wszake charakter monarchiczno-sabaudzki. Take w Piemoncie panowao powszechne niezadowolenie z nieudolnoci rzdu, kt�ry nie umia sobie poradzi ze wzrastajc droyzn, godem i hamowa rozw�j kraju. Poza skrajnymi reakcjonistami wszystkie ugrupowania od konserwatywnych po radykalne domagay si bezskutecznie reform. Jakkolwiek istniay midzy opozycyjnymi ugrupowaniami r�nice co do charakteru niezbdnych zmian, od wybuchu rewolucji w Neapolu wsp�pracoway ze sob. W przeciwiestwie do Neapolu spiskowcy mieli powizania z liberaami z innych pastw europejskich, a nawet podtrzymywali kontakty z dyplomatami francuskimi, hiszpaskimi i bawarskimi.

Liberaowie piemonccy wizali te pewne nadzieje z rodzin kr�lew-

400

sk. Spodziewali si. e uda im si rozbudzi ambicje Wiktora Emanuela I na opanowanie Lombardii, a przede wszystkim liczyli na reprezentanta bocznej linii (Carignano) Karola Alberta, przewidywanego na nastpc tronu wobec bezpotomnoci Wiktora Emanuela i jego brata Karola Feliksa. Karol Albert, urodzony w 1798 r., by wywieziony jako dziecko wraz z ojcem do Parya, a p�niej przebywa w Genewie, gdzie wychowywa si w zasadach surowego protestantyzmu. Suy te w armii napoleoskiej do katastrofy cesarza. Wskutek tego Metternich na kongresie w Wiedniu usiowa odsun go od nastpstwa na rzecz Franciszka modeskiego. W Turynie Karol Albert y w odosobnieniu, lekcewaony przez dw�r Wiktora Emanuela, jakkolwiek polubi c�rk wielkiego ksicia toskaskiego. W tych warunkach Karol Albert, niepewny swej przyszoci, wszed w kontakty z opozycj. Zwaszcza federati byli przekonani, e w razie potrzeby udzieli im poparcia.

Przygotowywaniem wystpienia zbrojnego zajmowaa si grupa wojskowych, przewanie arystokratycznego pochodzenia. Na czele jej znajdowali si markiz Carlo E. Asinari di San Marzano. pukownik kawalerii i syn ministra spraw zagranicznych, hr. Guglielmo Moffa di Lisio, kapitan kawalerii, oraz majorzy artylerii hr. Giacinto Provana di Collegno i hr. Santorre di Santarosa, a take dawny kapitan napoleoski hr. Ettore di San Martino. Spiskowcy utrzymywali bliskie kontakty z tajnymi zwizkami w Lombardii, Marchii i Romanii.

Wrzenie ogarno Piemont w pocztkach 1821 r. W styczniu odbyy si demonstracje uliczne student�w w Turynie. Wojskowi uznawali jednak, e wygodnym momentem do wystpienia bdzie wymarsz interwencyjnej armii austriackiej z ssiedniej Lombardii do Neapolu. W pocztkach marca doszo do przeomowych rozm�w z ks. Carignano. tj. Karolem Albertem. Wobec jego waha wybuch zosta odoony. Wtedy jednak z inicjatyw wystpili wglarze z Alessandrii. Komendant twierdzy, pukownik Guglielmo Ansaldi. dawny onierz napoleoski, skoni w porozumieniu ze spiskowcami turyskimi miejscowych wglarzy do wystpienia. 10 marca proklamowali oni konstytucj wzorowan na hiszpaskiej, utworzyli rzd tymczasowy w postaci junty i wywiesili tr�jkolorow chorgiew wosk, ogaszajc powstanie Kr�lestwa Woch z Wiktorem Emanuelem jako kr�lem. Ten jednak szykowa si do akcji represyjnej, gdy 12 marca spiskowcy opanowali cytadel w Turynie. Wtedy Wiktor Emanuel ogosi abdykacj na rzecz Karola Feliksa. Poniewa nowy kr�l znajdowa si Mediolanie, regencj w jego imieniu obj Karol Albert.

Regent, wbrew oczekiwaniom libera�w, nie by zwolennikiem monarchii konstytucyjnej, a jego g�wn trosk byo zabezpieczenie sobie nastpstwa tronu. Poprowadzi wic gr w ten spos�b, by lawirujc midzy jedn a drug stron zaskarbi sobie ostatecznie wzgldy silniejszego. Nieatwo mu byo wprawdzie podejmowa decyzje pod nieobecno nowego kr�la, niemniej pod naciskiem libera�w, wrzenia wr�d ludnoci stolicy, a take groby buntu wojsk wiernych monarsze Karol Albert ogosi przyjcie konstytucji oraz powoa nowych ministr�w i junt posiadajc uprawnienia przyszego parlamentu. Jednoczenie

401

wystosowa pismo do r�nych rzd�w europejskich z tumaczeniem, e dziaa pod przymusem i e ogoszone przez niego ustpstwa nie maj waloru prawa, bo nie zostay zatwierdzone przez nowego kr�la. Gdy Karol Feliks poleci mu uda si do Novary. gdzie genera Teofil de Latour d'Auvergne zbiera wojska wierne monarchii, Karol Albert wszed w porozumienie z posem austriackim w Turynie i 21 marca wyjecha do Novary, a potem na spotkanie z kr�lem. Dopiero gdy okazao si, e Karol Feliks nie zamierza go oglda, uciek do Toskanii. P�niej zacign si do armii francuskiej i w jej szeregach wzi udzia w walce z hiszpaskimi konstytucjonalistami w 1823 r. Nie trzeba dodawa, e by wtedy uwaany przez libera�w za zdrajc.

Tymczasem kierownik rzdu turyskiego, ksidz Merentini, i mianowany przez Karola Alberta ministrem wojny Santore di Santarosa daremnie pr�bowali podj dziaania wojenne na terenie Lombardii. Nie udao im si pozyska wojsk gen. de la Tour. Gdy zawioda mediacja rosyjska, nastpia interwencja austriacka. Powstacy zostali rozproszeni w starciu pod Novar 8 kwietnia, po czym Austriacy opanowali Piemont i przywr�cili bez trudu absolutyzm. Nie stawiaa nawet oporu Genua, kt�ra pocztkowo popara konstytucj. Na uwizionych spiskowc�w spaday surowe kary, m. in. 97 wyrok�w mierci. Przyw�dcy ruchu szukali schronienia przed represjami na emigracji. Wzili oni udzia w walkach o niepodlego i niezaleno innych lud�w, zwaszcza w walkach o wyzwolenie Grecji. Pad w nich bohatersko Santarosa.

Ruchy liberalne w mniejszym stopniu objy inne pastwa woskie, kt�rych wadcy odpowiedzieli wzmoonym terrorem sdowo-policyjnym. Tak dziao si zwaszcza w Kr�lestwie Lombardzko-Weneckim, gdzie ju w 1818 r. wadze wykryy w Polesine spisek karbonarski, kt�ry rzekomo zamierza pozyska syna Napoleona dla przeciwstawienia si Austriakom. Przyw�dcy: Orboni di Ferrara i sdzia Feliee Foresti, skazani zostali na cikie roboty przez sd w Wiedniu. Jeszcze podczas tego procesu wpad w rce policji austriackiej muzyk z Forli, Pietro Maronelli, od kt�rego uzyskano dane umoliwiajce wykrycie „namiotu" w Mediolanie. W wyniku nowego procesu zar�wno Maronelli, jak i Silvio Pellico zostali skazani na kar mierci zamienion na doywotnie wizienie na Spielbergu. Policja austriacka wykrya take spisek federati lombardzkich, kt�rzy kierowani przez Fryderyka Confalonieri zawarli ugod z organizacjami piemonckimi, i w razie zwycistwa libera�w w Piemoncie wyzwol Lombardi. 13 grudnia 1821 r. Confalonieri wraz z innymi uczestnikami konspiracji, m. in. Giorgio Pallavicino, Pietro Borsieri, zosta aresztowany. Po okrutnym ledztwie zapady w 1823 r. wyroki sdowe. [ tym razem wyroki mierci cesarz zamieni na doywotnie cikie wizienie. Aresztowania objy r�wnie Wenecj, gdzie zapado 13 wyrok�w mierci na wglarzy i gwelf�w, zamienione p�niej „za ask" cesarza na wizienie w Spielbergu bd w Lublanie. Wikszo uwizionych zdoaa przetrwa katusze i doczeka momentu wypuszczenia na wolno. Kilku z nich opisao swe wraenia w pamitnikach. Najbardziej

402

wstrzsajce byy wspomnienia Silvia Pellico. Jego ksika (Moje wizienia), opublikowana w 1832 r., wywara olbrzymie wraenie w caej Europie, dyskredytujc rzekomy humanitaryzm austriacki.

Represje na karbonariuszy i gwelf�w spady r�wnie w Pastwie Kocielnym, jakkolwiek nie doszo tam do wikszych wystpie z obawy, by nie zostay wykorzystane przez Austriak�w. Niemniej zwaszcza w Romanii powtarzay si morderstwa polityczne i policja papieska nie bya w stanie im zapobiec. Nie zmienia sytuacji bulla papieska z 13 wrzenia 1821 r., w kt�rej Pius VII rzuca ekskomunike na karbonariuszy i na wszystkich, kt�rzy im udzielali pomocy. Ostre represje posypay si na opozycj po powoaniu na tron papieski Leona XII (1823—1829). Do rzd�w doszli wtedy zelanci. Ercole Consalvi za rzekomy liberalizm utraci stanowisko sekretarza stanu. Sam Leon XII by zreszt czowiekiem surowym i despotycznym i wysany w jego imieniu do Romanii kardyna Agostino Rivarola zorganizowa w 1825 r. wielkie procesy, w kt�rych a 500 os�b zostao skazanych. midzy innymi byo 7 wyrok�w mierci (2 z nich wykonano publicznie w Rzymie) oraz 100 skazujcych na galery i doywotnie cikie wizienie. Nowe procesy spowodowa odwetowy zamach na kardynaa Rivarol.

R�wnie w Modenie Franciszek IV powoa specjalny trybuna stanu, kt�ry wydawa surowe wyroki na winnych spiskowania. Na ich podstawie w 1822 r. zosta powieszony ksidz Giuseppe Andreoli. W Parmie Maria Luiza ograniczya si do czasowego aresztowania os�b podejrzanych o sympatie liberalne. Jedynie w Toskanii nie doszo do podobnych akt�w.

Zaamanie si ruchu konstytucyjnego w Neapolu i Piemoncie otworzyo okres cakowitej dominacji austriackiej na P�wyspie Apeniskim. Wojsko austriackie byo rozoone w rozmaitych twierdzach i punktach strategicznych od Kr�lestwa Obojga Sycylii po Piemont. W Neapolu austriacka okupacja trwaa do 1827 r., pocigajc za sob koszty 300 mln lir�w. Sytuacja pastwa nie ulega adnej poprawie, gdy po mierci Ferdynanda wadz obj tam Franciszek I. Utrzymywaa si surowa cenzura (wadze potrafiy nawet spali katechizm, w kt�rym bya mowa o mioci ojczyzny), z wojska i administracji usuwano wszystkich podejrzanych o pogldy liberalne, surowo przestrzegano wywizywania si z obowizk�w religijnych. Mimo represji tajne zwizki podtrzymyway sw dziaalno. Niekt�re z nich zdobyway si nawet na rozpaczliwe wystpienia. W 1828 r. doszo do takiego tumultu w Bosco wskutek ogoszenia przez starego kanonika, wizionego ju w 1799 r. Antonio Maria de Luca, konstytucji francuskiej. Ruch obj do znaczny obszar i'zosta stumiony przez wojsko. Na jego uczestnik�w spady surowe represje.

Tymczasem Metternich uzna, e naley doprowadzi do skonsolidowania poczyna rzd�w europejskich przeciwko liberaom. W 1822 r. zwoany zosta w tym celu kongres do Werony. Obok mocarstw byy na nim reprezentowane take pastwa woskie. Przy chodnym stanowisku Anglii, w kt�rej po mierci Castlereagha przewaa w polityce

403

kierunek bardziej liberalny, kongres zaj si sprawami woskimi i hiszpaskimi. Sukces Metternicha by poowiczny. Wprawdzie wanie z Werony mocarstwa zwr�ciy si do Ferdynanda hiszpaskiego o zmian konstytucji, a od Szwajcarii zaday usunicia emigrant�w woskich, by utrudni im wpyw na Wochy, niemniej nie powiodo si Metternichowi doprowadzi do utworzenia kierowanego przez Austri trybunau, kt�rego zadaniem byoby zwalczanie wszelkich de liberalnych we Woszech, ani ligi pocztowej, by uatwi kontrol korespondencji przez Austriak�w. Nie doszo te do odsunicia Karola Alberta od nastpstwa w Kr�lestwie Sardynii, chocia powoywano si nawet na jego wsy, by udowodni powizania z karbonaryzmem. Natomiast zapada decyzja o wycofaniu wojsk austriackich z Piemontu i Neapolu, nieprdko zreszt zrealizowana.

Wydarzenia z lat 1820- 1821 doprowadziy do powstania licznej woskiej emigracji politycznej, kt�ra rozwina szersz dziaalno w Szwajcarii, Francji i Anglii. Emigranci apelowali do opinii tych kraj�w i starali si zapozna je z sytuacj Woch. Spod ich pi�ra wyszo wiele publikacji powieconych ruchom liberalnym we Woszech. G. Pepe pisa o Neapolu. Santarosa o Piemoncie. Emigranci ci, przewanie ludzie o pogldach umiarkowanie liberalnych, znajdowali wsp�lny jzyk z francusk buruazj. niezadowolon z postanowie kongresu wiedeskiego. Ich program zakada konstytucyjny monarchizm, dwuizbowy parlament, ograniczon wolno prasy i stowarzysze, kompromis wobec Kocioa, liberalizm gospodarczy. Ale obok tego obozu liberalnego istnia wr�d woskich emigrant�w take kierunek demokratyczny, reprezentowany przez dawnych zwolennik�w republikani-zmu, na kt�rego czele sta Buonarroti. Dla obudzenia ducha rewolucyjnego wyda on w 1828 r. dzieo o sprzysieniu r�wnych. Nadal te usiowa koordynowa poczynania emigracyjne, Z jego inspiracji powstay w Paryu i w Londynie Komitety Wygnac�w Woskich, kt�rych celem byo podtrzymywanie kontakt�w z demokratycznymi grupami francuskimi i angielskimi. Wanym impulsem poczyna woskich staa si walka o wyzwolenie Grecji. Zwizane z ni rozdwiki midzy Rosj a Austri i Prusami znalazy swe odbicie na P�wyspie Apeniskim, gdzie agenci rosyjscy zachcali do wzmoenia wystpie antyaustriackich, by utrudni Wiedniowi ewentualn interwencj na Bakanach. Filohelle-nizm uatwia r�wnie wsp�dziaanie r�nych orodk�w demokratycznych. Francuski komitet filohelleski nawiza wsp�prac z Woskim Komitetem Wygnac�w. Rezultatem tego byo powstanie tzw. Komitetu Kosmopolitycznego o charakterze ponadnarodowym, kt�rego celem byo stworzenie ligi aciskiej. Powstae w ten spos�b powizania miay owocowa w cigu najbliszych dziesicioleci.

WOCHY W DOBIE REWOLUCJI LIPCOWEJ

W lipcu 1830 r. doszo w Paryu do rewolucji, w kt�rej wyniku na tronie zasiad Ludwik Filip. Wkr�tce potem Belgia oderwaa si

404

od Holandii, w Polsce za wybucho powstanie listopadowe. Wydawao si, e caa Europa stanie w ogniu walk rewolucyjnych.

We Woszech zbyt silne byo jeszcze wraenie klski z 1821 r., by mogy si porwa do walki Piemont czy Neapol. Tote tym razem najbardziej aktywne stay si tereny rodkowych Woch, Modena, Parma i Pastwo Kocielne. Ju pod koniec lat dwudziestych obszary te byy podminowane poprzez tzw. spisek esteski. Mianowicie modeski adwokat Enrico Misley wystpi z propozycj, by do ruchu zjednoczeniowego wczy Franciszka IV. Ksi by wprawdzie znany ze swych konserwatywnych pogld�w, ale jego habsburskie pochodzenie mogo zabezpieczy dalsze dziaania patriot�w przed interwencj Wiednia. Nie jest jasne, czy Misley dziaa z wasnej inicjatywy, czy w porozumieniu z ksiciem, w kadym razie nawiza kontakty z paryskim Komitetem Woskim i Komitetem Kosmopolitycznym, proponujc stworzenie pastwa skadajcego si z Modeny, Parmy i legacji, kt�rego wadc byby Franciszek IV. Liberaowie potraktowali moliwo powanie, a wysany w 1828 r. do Modeny przedstawiciel londyskiego Komitetu Woskiego nabra przekonania, e Franciszek IV got�w jest poprze t imprez.

Dalsze przygotowywanie akcji spado na modeskiego kupca Ciro Menottiego, dugoletniego dziaacza konspiracyjnego. Nie mia on jednak zaufania do ksicia, co okazao si uzasadnione w 1830 r. Na wiadomo bowiem o rewolucji lipcowej Franciszek IV odm�wi dalszego wsp�dziaania, argumentujc nie bez racji, e Francuzi w adnym wypadku nie udziel mu pomocy. Spiskowcy postanowili jednak realizowa swe zamierzenia bez wzgldu na stanowisko ksicia. Menotti rozszerzy przygotowywanie spisku na Parm, Boloni i Florencj; uzyska te zapewnienie z Parya, e Francja nie dopuci do interwencji austriackiej w razie powstania. Na wypadek, gdyby Franciszek IV w ostatniej chwili odm�wi udziau w imprezie, przyszego wadc Woch upatrywano w jednym z czonk�w rodziny Bonapartych. Udao si te doprowadzi do wsp�dziaania midzy liberalnym i demokratycznym skrzydem patriot�w woskich. Powstaa w Paryu Woska Rada Wyzwolecza (Giunta liberatrice italiana) ze starym Francesco Salfim na czele i wezwaa Woch�w do broni.

Pierwsi poruszyli si karbonariusze w Pastwie Kocielnym, dobrze zorganizowani mimo spadajcych na nich represji. Wsp�dziaali oni z Karolem Ludwikiem Napoleonem Bonaparte (p�niejszym Napoleonem III), kt�ry mia zosta regentem do chwili przybycia ks. Reichstadtu, a wic syna Napoleona, przewidzianego na kr�la Woch. Spisek zosta jednak przedwczenie wykryty, a Karol Ludwik musia 10 grudnia 1830 r. opuci Rzym.

Nie zraony tym niepowodzeniem Menotti wyznaczy termin powstania w Modenie, Parmie i legacjach na 5 lutego 1831 r. Franciszek IV by powiadomiony o tych planach i przystpi do rozbicia konspiracji. 3 lutego z jego polecenia nastpiy aresztowania wr�d libera�w, kt�rych kilku usunito z ksistwa. Menotti wyda wtedy rozkaz

natychmiastowego rozpoczcia powstania, nie zdoa jednak zawiadomi wszystkich i tylko niewielka grupa zdeterminowanych zebraa si w jego domu. Po desperackim oporze pod okiem samego Franciszka IV patrioci zostali pokonani i osadzeni w cytadeli. Niepowodzenie w Modenie odbio si na stanowisku prowincji. Chocia w paru miejscach, jak w Carpi, powstacy osignli sukcesy, na wie jednak o ujciu Menottiego zrezygnowali z dalszej walki. Mimo oczekiwa spiskowc�w nie doszo do wybuchu powstania ludowego z szerokim udziaem chop�w. Powoana przez Franciszka specjalna Komisja Wojskowa wydaa wiele wyrok�w mierci na spiskowc�w, a ksi zada pomocy gen. Frimonta. Austriacy jednak czekali na rozkazy z Wiednia, tymczasem za wybucho powstanie w Bolonii. Przeraony tym Franciszek IV opuci wraz z rodzin i uwizionym Menottim 5 lutego Moden i uciek do Mantui.

Bolonia zostaa opanowana przez powstac�w 5 lutego, po czym powsta w niej rzd tymczasowy. Liberaowie objli r�wnie wadz w Ferrarze, gdzie garnizon austriacki odm�wi udzielenia poparcia legatowi papieskiemu, oraz w licznych miastach w Romanii, Marchii i Umbrii. Jedynie w Forli doszo do krwawego starcia z wojskiem. 9 lutego opanowana zostaa Modena. gdzie lud ogosi usunicie z tronu dynastii esteskiej, uwolni wini�w z cytadeli i utworzy Gwardi Narodow. R�wnie w Parmie powsta rzd tymczasowy, gdy Maria Luiza odm�wia zgody na konstytucj i opucia ksistwo. Wszystkie te sukcesy przyszy bez wikszego oporu ze strony obroc�w starego porzdku, co dobitnie wiadczyo o panujcych wtedy nastrojach.

U zwycizc�w dominowa wszake r�wnie duch kompromisu i umiarkowania. Rzd w Bolonii nie przykada naleytych stara do stworzenia odpowiedniej siy zbrojnej. Mao skuteczne pozostay wysiki J�zefa Grabiskiego, dawnego generaa Legii Polskich, przewodniczcego powoanego w Bolonii Komitetu Wojskowego, by wicej troszczy si o przygotowanie wojska. Zadowalano si tym, e oddziay utworzonej przez oficera napoleoskiego Giuseppe Sercognaniego Awangardy Armii Narodowej zdobyy Ankon, w kt�rej wojska papieskie pokonay pocztkowo rewolucjonist�w. Tylko w Modenie genera napoleoski Carlo Zucchi tworzy silniejsze oddziay wojskowe.

Powszechnie wierzono, e nastpi koniec wieckiej wadzy papiea. Powoany wanie na Tron Piotrowy po wyjtkowo dugim konklawe Grzegorz XVI (1831 —1846), oddany Austriakom karmelita Bartomiej Albert Capellari, nie by pocztkowo zdolny do opanowania sytuacji. Mianowany generaem Sercognani z 2 tys. ludzi podj marsz na Rzym i dotar do Terni, gdzie zaoy kwater g�wn. Tutaj dopiero napotka op�r wojsk papieskich. Do ostatecznego sukcesu trzeba byo wzmocnienia armii rewolucyjnej. Tymczasem liberalny rzd boloski liczy, e umiarkowane postpowanie zabezpieczy go przed interwencj austriack. Ogosi wic 8 lutego odebranie papieowi wadzy wieckiej, 26 lutego za przedstawiciele prowincji Pastwa Kocielnego postanowili utworzy pastwo nazwane Zjednoczone Prowincje Woskie. 4 marca przyjli oni statut, kt�ry przewidywa zwoanie zgromadzenia narodo-

406

wego, a na razie powoali Giovanni Viciniego, gow rzdu boloskiego, na przewodniczcego rzdu nowego pastwa. Wszystkie te kroki nie zastpoway troski o rozbudow siy militarnej powstania.

Grzegorz XVI uzna sytuacj za gron i zwr�ci si o pomoc do Wiednia. Uzasadnia j moliwoci insurekcji bonapartystowskiej, kt�ra budzia niepok�j nawet rzdu Ludwika Filipa. Francja postanowia nie udziela poparcia przemianom rewolucyjnym we Woszech. W kocu lutego" wadze francuskie zakazay nawet organizowania korpusu wolontariuszy woskich, tworzonego przez Wosk Rad Wyzwolecz, do kt�rego obok dawnych spiskowc�w woskich przystpowali licznie Francuzi, a take Polacy. Wr�d czonk�w legionu byli Giuseppe Mazzini oraz autor dzieka o przystosowaniu walki partyzanckiej do insurekcji we Woszech, Juanco de Saint Jorioz. Mimo skonfiskowania broni i sztandar�w legionici pr�bowali dwukrotnie sforsowa granice piemonckie, jednak bez skutku. W kocu uczestnik�w tej akcji rozbroiy wojska francuskie: cz aresztowano, innych wcielono do Legii Cudzoziemskiej. Nie powiody si te pr�by przeprawy morskiej, kt�re podejmowali karbonariusze z Marsylii czy z Korsyki. Jednoczenie Ludwik Filip wyjania Metternichowi, e sprawy Parmy i Modeny uwaane s w Paryu za wewntrzne sprawy domu habsburskiego.

Po tych owiadczeniach 4 marca wojska gen. Frimonta przeszy Pad i pod Novi pokonay dzielnie stawajcych patriot�w. Gowa rzdu w Modenie, gen. Zucchi, wycofa si z reszt wojska do Bolonii. Nastpia restauracja rzd�w esteskich. Podobnie w Parmie 13 marca Austriacy przywr�cili wadz Marii Luizie. Bolonia nie wycigna z tych wydarze adnej nauki; oddziay gen. Zucchiego zostay rozbrojone na granicy, by nie tworzy pretekstu dla Austriak�w. Tymczasem Sercognani zosta pobity, gdy 7 i 8 marca usiowa zdoby Rieti. by otworzy sobie drog do Rzymu. Zarazem zgodnie z yczeniem Kurii Rzymskiej gen. Frimont wkroczy na tereny Pastwa Kocielnego, by — jak twierdzi — uwolni je od okropnoci anarchii. Dopiero w takiej sytuacji rzd boloski powoa gen. Zucchiego na naczelnego wodza. Trzeba si jednak ju byo wycofywa do Ankony, kt�ra miaa si sta ostatnim punktem obrony. 21 marca Austriacy zajli Boloni, w 4 dni p�niej Rimini, gdzie doszo do zacitych walk, w toku kt�rych Wosi zdoali zada powane straty interwentom. Vicini jednak nie wierzy w moliwo dalszego skutecznego oporu i zda si na ask papiea. Wikszo jego otoczenia postanowia szuka ratunku raczej w ucieczce poza granice ni liczy na obiecywan amnesti. Nieatwo jednak byo si przedosta przez kordon wojsk austriackich i papieskich. Tych, kt�rzy pr�bowali opuci Ankon morzem, schwyta wenecki admira Francesco Bandiera. Wr�d pojmanych znajdowa si gen. Zucchi, kt�ry stan przed sdem cesarskim w Wenecji i otrzyma kar mierci. Dopiero za wstawiennictwem francuskim zamieniono j na 20 lat cikich rob�t w twierdzy Palmanova, gdzie pozosta do Wiosny Lud�w. Surowe represje posypay si w Modenie. Franciszek IV naoy 600 tys. lir�w kontrybucji na miejscowych yd�w, kt�rym zakaza opuszczania getta. Specjalny Trybuna Stanu rozpatrywa sprawy

407

pojmanych spiskowc�w, na kt�rych spaday kary szubienicy lub galer. Franciszek IV okaza si na tyle askawy, e zagodzi wikszo wyrok�w. Nie unikn jednak mierci Menotti. chocia wykazywa, e dziaa w porozumieniu z ksiciem. Stracony zosta r�wnie Vincenzo Borelli. kt�ry jako notariusz spisywa akt usunicia z tronu dynastii d'Este. Odtd ju do koca ycia Franciszek IV nie zmienia swego postpowania, a na opozycj sypay si surowe wyroki.

Tymczasem w Paryu interpelowany o sprawy woskie minister Casimir Perier owiadczy, e „krew Francuz�w naley tylko do Francji". Byo to jedno z tych synnych powiedze francuskich ministr�w, kt�rymi osaniali bezradno swych rzd�w. Pod naciskiem liberalnych opinii Pary musia przecie przynajmniej pozorowa wystpienia w obronie woskich rewolucjonist�w. Tene sam Perier wypowiedzia si przeciwko okupacji terytorium Pastwa Kocielnego przez Austriak�w i zada od Grzegorza XVI podjcia reform dla rozadowania napi spoecznych. Z inicjatywy Metternicha odbyo si wtedy w Rzymie spotkanie przedstawicieli wielkich mocarstw i Kr�lestwa Sardynii dla przedyskutowania tych spraw. Poparo ono stanowisko Francji i mimo opor�w Austrii 21 maja 1831 r. przedstawiono papieowi memorandum, w kt�rym doradzano m. in. dopuszczenie wieckich do urzd�w w szerszych ni poprzednio rozmiarach, oparcie rad komunalnych i prowincjonalnych na wyborach, popraw systemu sprawiedliwoci. Rady te w niewielkim tylko stopniu zostay uwzgldnione przez Grzegorza XIV.

Tote po opuszczeniu Pastwa Kocielnego przez wojska Frimonta wybuchy nowe tumulty i rewolty. Nie na wiele si zday interwencje wojska papieskiego, kt�re spowodoway tylko krwawe starcia w Cesenie i w Forli z gwardiami obywatelskimi, powoanymi dla utrzymania porzdku w legacjach. Skoczyo si na ponownym wprowadzeniu Wojsk austriackich, a take francuskich, kt�re stacjonoway w Ankonie. Obce wojska przebyway w Pastwie Kocielnym do 1838 r.

Poryw rewolucyjny z 1831 r. skoczy si wic zn�w niepowodzeniem. Nie doszo do adnych zmian, natomiast wzmogy si przeladowania opozycji. Nawet w Toskanii pod naciskiem Wiednia Leopold II musia podj kroki przeciwko liberaom, ograniczajc swobod publikacji. Skutkiem tych niepowodze bya utrata zaufania spoeczestwa do karbonariuszy, federat�w i innych tajnych zwizk�w. Okazao si, e byy sabsze i gorzej zorganizowane, ni przypuszczano. Zwaszcza karbonaryzm wskutek braku jednolitego programu, niedostatk�w organizacyjnych i niedostwa przyw�dc�w straci popularno i przesta stanowi wpywow si polityczn. Poparcie programu zjednoczeniowego nie byo te tak szerokie we Woszech, jak wyobraali sobie to przyw�dcy tajnych zwizk�w. Utrzymyway si silne odrbnoci prowincjonalne czy municypalne, kt�re day o sobie zna w 1831 r. Istniao take rozbicie w samym ruchu patriotycznym we Woszech: brakowao zaufania midzy mod generacj wglarzy a dziaaczami z okresu Kr�lestwa Woskiego. Koniecznoci byo wysunicie bardziej dojrzaego i przemylanego programu zjednoczenia Woch, kt�re nie mogo nastpi w wyniku oderwanych i przypadkowych dziaa.

408

Sabo wikszoci pastw woskich ujawniona przez rewolucje stanowia przy tym wany argument za realnoci takiego programu.

Korzystnej dla sprawy woskiej zmianie ulega dziki rewolucji lipcowej sytuacja midzynarodowa. Wprawdzie w 1831 r. Francja nie bya zdolna do skutecznej interwencji w obronie rewolucji we Woszech, rozpoczyna si jednak ju okres, kiedy zewntrzna polityka Francji odzyskiwaa pen niezaleno. Jednoczenie w Anglii ryche zwycistwo wyborcze wig�w wpyno na zmian charakteru jej polityki zewntrznej. Powstawa silny blok dwu mocarstw liberalnych i konstytucyjnych, kt�ry m�g stanowi w sytuacji P�wyspu Apeniskiego skuteczn przeciwwag wobec wpyw�w witego Przymierza, a nawet doprowadzi do wymanewrowania Austrii z Woch za cen choby nabytk�w na Bakanach. Pene lub czciowe zjednoczenie Woch stawao si jednym z element�w polityki europejskiej, uwzgldnianym w rokowaniach i dziaaniach dyplomatycznych. Jakkolwiek samo zjednoczenie musiao si dokona przede wszystkim jako wynik denia spoeczestwa woskiego, moliwo uzyskania zewntrznego poparcia bya nieodzowna w warunkach r�wnowagi europejskiej.

LITERATURA W WALCE O NOW MENTALNO

Dowiadczenia drugiego i trzeciego dziesitka lat XIX w. wskazyway, e poczucie jednoci midzy Wochami byo stosunkowo sabe i e tylko niewielka ich cz skonna bya przystpi do walki o zjednoczone, niezalene Wochy. W tych warunkach szczeg�lna rola musiaa przypa akcji pogbiajcej wiadomo polityczn i narodow Woch�w. Wielkie znaczenie miay wprawdzie pod tym wzgldem wystpienia rewolucyjne, obok nich jednak konieczna bya dusza dziaalno ze strony kierujcych yciem narodowym organizacji bd ze strony najwybitniejszych przedstawicieli kultury woskiej, kt�rzy dostpnymi sobie rodkami mogli wpywa na postaw caego spoeczestwa. Wobec saboci i tradycyjnych zahamowa woskiej buruazji szczeg�lna odpowiedzialno za losy Woch stana przed intelektualistami, czy moe nawet szerzej biorc — przed inteligencj wosk.

Wskutek opanowania owiaty przez zwizane z restauracj wadze i Koci� najskuteczniejsz drog oddziaywania pozostawao pimiennictwo. Postawy pisarzy woskich nie zawsze byy wszake jednoznaczne. Na literaturze woskiej tej doby odbiy si burzliwe dzieje P�wyspu Apeniskiego w czasie rewolucji i wojen napoleoskich. Zar�wno nadzieje patriot�w, jak i rozczarowania, jakie przypado wtedy przeywa, znalazy swe odbicie w tw�rczoci wybitnych, oraz drugorzdnych pisarzy. Niejeden ? nich. jak choby Vincenzo Monti. z podobnym zapaem opisywa sukcesy rewolucji francuskiej czy Napoleona, jak i wydawa panegiryki ku czci papiea bd przywr�conych przez kongres wiedeski wadc�w. Niemniej ju od pocztku XIX w. mona obserwowa odrodzenie zainteresowa narodowych w literaturze i caej kulturze woskiej, nawr�t do wielkich tradycji; coraz silniej akcentuje si potrzeb przezwycienia regionalizm�w i tworzenia wiadomoci woskiej, wsp�lnej

409

dla caego narodu. Doniosym elementem pod tym wzgldem pozostawa problem jzyka, kwestia charakteru jzyka literackiego, kt�ry pozostawa wanym cznikiem przy utrzymujcej si dominacji dialekt�w w jzyku m�wionym. Puryci domagali si ograniczenia podstawy jzyka literackiego do rodk�w wypracowanych w XIV w. na podstawie dialektu florenckiego. Przeciwne im stanowisko liberalne, nie negujc koniecznoci starania o czysto i poziom jzyka, przyznawao wszake tw�rcom prawo do swobody artystycznej w tym zakresie.

Najwybitniejszym przedstawicielem literatury woskiej przeomu XVIII i XIX w. by Ugo Foscolo (1778-1827), kt�rego bogate ycie odzwierciedla wyrazicie wszelkie perypetie tej epoki. Urodzony w Zante na Wyspach Joskich, pochodzi z rodziny weneckiej. W 1797 r. zacign si do armii Republiki Cisalpiskiej, a po zawarciu pokoju wydawa w Mediolanie „Monitora Woskiego", wystpujc odwanie w imi narodowych praw woskich. Odby kampani 1799 r. a do obrony Genui i suy w wojsku do 1808 r., przebywajc na terenie Francji w Dywizji Woskiej. Powoany na katedr wymowy uniwersytetu w Pawii, po zajciu Mediolanu przez Austriak�w po omawianych poprzednio wahaniach uda si na emigracj do Szwajcarii, a potem do Londynu, gdzie zmar w skrajnej ndzy. Foscolo by r�wnie nieokiezanym indywidualist, jak Alfieri, nie mia jednak rodk�w materialnych na prowadzenie ycia w izolacji. W przeciwiestwie do Alfieriego stara si wydosta ze swego odosobnienia i lepiej pozna otaczajcych go ludzi. Dowiadczenia okresu napoleoskiego uczyniy ze realist politycznego. Nie utosamia anarchicznego buntu z wolnoci, ale nie ustrzego to go przed popadaniem w pesymizm. Jego pogldy pene byy zreszt przeciwiestw i sprzecznoci, zachowa nadziej na ostateczne zwycistwo sprawiedliwoci, mia silne poczucie historii i postpu, chocia nie widzia celu, ku kt�remu by prowadziy. Foscolo siga nieraz do problematyki aktualnie politycznej, czy to w poezji, czy eseistyce, by wymieni zwaszcza Rozwaania o niewoli Italii z 1815 r.

Najwiksze wraenie wywara jego powie Ostatnie listy Jakuba Ortisa, wydana po raz pierwszy w 1798 r., przerabiana p�niej do 1817 r., kt�ra staa si bestsellerem epoki. Przedstawi w niej Foscolo dzieje modego czowieka walczcego przeciwko wszelkiego rodzaju tyranii i znajdujcego ostateczne wyzwolenie w mierci. Dzieo to dziki zawartym w nim tendencjom wolnociowym, dziki przystosowaniu stylu do potrzeb moralnych i politycznych stao si wzorem dla woskiej prozy XIX w. Bardziej bezporednio przekazywa Foscolo swe uczucia i myli w poezji, penej zadumy nad saw i histori, nad mioci ojczyzny, nad potrzeb pikna. Wydarzeniami w literaturze woskiej stay si zwaszcza jego poematy Groby (1806 r.) i Gracje (1825 r.).

Ze wsp�czesnych mu pisarzy duym autorytetem cieszy si Pietro Giordani z Piacenzy, znakomity stylista i krytyk, kt�ry pozostawa wierny swemu uwielbieniu dla Napoleona i jako libera i patriota by przeladowany przez Austriak�w po 1815 r.

Tw�rczo Foscola jest o tyle typowa, e znajduje si na pograniczu

410

miedzy klasycyzmem a romantyzmem, czc denie do harmonijnego pikna z niepokojem wewntrznym. Od lat dwudziestych postawa i estetyka romantyczna zacza zdobywa sobie zdecydowan przewag w literaturze woskiej. Przeomowym momentem byo ogoszenie na amach ..Biblioteki Mediolaskiej" w 1816 r. artykuu A. L. Germaine de Stael O uytecznoci tlumacze. Zapoznanie si z literatur europejsk miao jej zdaniem uatwi przezwycienie klasycyzujcego akademizmu panujcego w literaturze woskiej tej doby. Zdanie jej podzielali pisarze zgrupowani wok� „Rozjemcy", uwaajc, e wyjaowiona kultura woska musi si odwoa do najbardziej rozwinitych kultur europejskich i czerpa z nich podniet do dalszych przeksztace. W ich odczuciu walka z klasycyzmem bya zarazem walk o wyzwolenie od wszelkiego rodzaju tyranii.

Jak wiadomo, wielu z tych tw�rc�w przypacio wizieniem miao swych przekona. Niemniej romantyzm nie stanowi tak jaskrawego przeciwiestwa klasycyzmu, czy szerzej biorc — Owiecenia, jak wskazywayby na to �wczesne spory teoretyczne. W Owieceniu tkwiy bowiem elementy, kt�re rozwin p�niej romantyzm. Romantyzm mia w wielu wypadkach drog przetart przez Owiecenie i dowiadczenia rewolucji francuskiej. Dziki temu romantycy mogli przeciwstawia racjonalizmowi sw�j historyzm, w kt�rym bya zawarta bardziej dojrzaa ocena przeszoci, ni mogo si na ni zdoby Owiecenie. Romantyzm odwoywa si do uznania wartoci uczucia, take religijnego, i wysuwa na czoo wyobrani. Mogo to prowadzi do zajmowania postaw konserwatywnych, ale przecie odwoanie si do tradycji uatwiao uzasadnianie ruch�w narodowych, a rozwijanie ycia uczuciowego pobudzao denia wolnociowe i ugruntowywao potrzeb zapewnienia wszystkim sprawiedliwoci. Romantyzm nie by kierunkiem jednolitym, otwiera jednak znakomite moliwoci tw�rcze dla bojownik�w o niezaleno czowieka i narodu.

Romantyzm woski by w sytuacji o tyle trudnej, e tradycje klasycy styczne byy w kulturze Woch wyjtkowo silne. Przecie wanie ta cecha decydowaa wtedy o swoistym prowincjonalizmie kultury woskiej. Korzenie klasycystyczne powodoway, e romantycy poczuwali si do zwizk�w z tradycj XVIII w. Romantycy lombardzcy uwaali np., e w sztuce powinny znale odbicie aktualne problemy moralne i obywatelskie i e powinna umie je przedstawia w spos�b porywajcy odbiorc�w. Wskutek tego wystpowali przeciwko tradycjom tw�rczoci humanistycznej, rozumianej jako trzymanie si kanon�w i przepis�w powstaych w staroytnoci, natomiast odwoywali si do tw�rczoci ludowej. W niej szukali moliwoci dalszego rozwoju kultury. Przywizywali take du wag do zainteresowa ludu. rozumianego jako szeroka warstwa samodzielnych odbiorc�w sztuki, nie uznajcych tradycyjnych schemat�w. Nawet tego rodzaju ludowo umoliwiaa zmniejszenie przedzia�w istniejcych midzy ludem woskim a intelektualistami czy warstwami uprzywilejowanymi, kt�re tak fatalnie ciyy na dotychczasowych wynikach walk o niezaleno i zjednoczenie.

Najbardziej reprezentatywnymi postaciami w kulturze woskiej pierw-

411

szej poowy XIX w. byli Alessandro Manzoni (1785—1873) i Giacomo Leopardi (1798- 1837). Pierwszy z nich pochodzi z Lombardii i przez matk by wnukiem Cezarego Beccarii. Jego pogldy, pocztkowo racjonalistyczne i deistyczne, ulegy z czasem ewolucji w kierunku katolicyzmu. Nigdy jednak nie zerwa z postaw liberaln i demokratyczn. Nie by te zwolennikiem wieckiej wadzy papiea. By raczej przedstawicielem umiarkowanego, chrzecijaskiego liberalizmu. Zdecydowany zwolennik i gosiciel idei Risorgimento. ju w 1815 r. napisa: „nie bdziemy wolni inaczej, jak tylko zjednoczeni".

Tw�rczo Manzoniego, a take jego postawa zyskay mu autorytet nie tylko we Woszech, 'ale i w caej Europie. Pogldy jego miay znaczny wpyw na ksztatowanie si dziewitnastowiecznej mentalnoci Woch�w. Opowiada si zdecydowanie za zasad r�wnoci wszystkich ludzi. Lwazal r�wniez, e wszyscy, zar�wno poddani, jak wadcy, powinni postpowa etycznie. Pogldy swe wyrazi nie tylko w utworach literackich, ale r�wnie filozoficzno-historycznych. jak w Uwagach o moralnoci katolickiej (1819) czy Rozwaaniach o niekt�rych aspektach dziej�w longohardzkich we Woszech (1822), w kt�rych zaj si zwaszcza stosunkami midzy najedc longobardzkim a ciemionym ludem italskim, pozbawionym praw i niezdolnym do ksztatowania swej historii. Jako historyk Manzoni uwaa si zarazem za sdziego przeszoci. Znalazo to wyraz w jego wielkiej powieci, kt�ra stanowi epok w dziejach literatury woskiej i jest do dzisiaj popularna: Narzeczeni (Promessi Sposi, 1824). Zaj si w niej dziejami lombardzkiej pary wieniaczej w dobie panowania hiszpaskiego, naraonej na nieuzasadnione przeladowania ze strony monych i panujcych. Wsp�czucie dla ucinionych stanowio zreszt stay element w tw�rczoci Manzoniego. W Narzeczonych istnieje wyrany podzia na wiat ludzi dobrych, czyli biednych, i wystpnych, kt�rzy dzier wadz. Manzoni, zgodnie z przekonaniem ludzi Owiecenia, oczekiwa, e nastpi kiedy „na tym wiecie nieco wiksza sprawiedliwo".

Pocztkowo du rol w tw�rczoci Manzoniego odgrywaa poezja, przewanie religijna i patriotyczna. Jeden ze swych wierszy, Marzec 1821, powici rewolucji piemonckiej. Napisa take tragedi Adelchi, obrazujc sytuacj Woch�w pod panowaniem longobardzkim. Stanowia ona prawdziwe osignicie poetyckie, jakkolwiek Manzoniemu zabrako wyczucia potrzeb teatru. Manzoni by znakomitym stylist, umia te, zwaszcza w swej powieci, wprowadzi jzyk, kt�ry by ywy i przystpny dla wszystkich Woch�w.

Pod wpywem idei Owiecenia pozostawa r�wnie w modoci Leopardi. Pochodzi on z arystokratycznej rodziny z poudniowej Marchii, podupadej finansowo, ale zabiegajcej o utrzymanie pozor�w. Zacofanie i maostkowo rodziny - jego ojciec wydawa ultralegitymi-styczne pamflety - doprowadziy go do konfliktu z otoczeniem, caym krgiem rodzinnego miasteczka Recanati. W poczeniu z upoledzeniem fizycznym (by garbaty) stworzyo to w nim postaw buntu. Zbyt p�no zdoby si na opuszczenie Recanati, by mogo to zmieni jego pen pesymizmu postaw. Nie zdoa si te trwale zwiza

412

z adnym z miast woskich, w kt�rych przebywa, borykajc si z trudnymi warunkami materialnymi i chorob. Tote obsesyjny pesymizm, dotyczcy sensu ycia i cierpienia czy celu wiata, tkwi u podstaw jego tw�rczoci. Leopardi zajmowa stanowisko konsekwentnego materializmu: uwaa, e myl ludzka jest tylko odbiciem materii, e dzieje wiata to dzieje przeksztacania materii. Czowiek jednak dla zachowania swej godnoci musi podj walk z bezlitosnym losem. Tylko racje serca mog go wszake uratowa z rozpaczy, w kt�r pogra rozum.

Pogldy filozoficzne Leopardiego zawarte zostay w postaci do luno powizanych szkic�w w Dzieach moralnych (1824), a take w zbiorze jego notatek Zihaldone, ogoszonych drukiem dopiero w 1898 r. Na wsp�czesnych silniej oddziaywaa jego poezja, pieni patriotyczne w zbiorze Do Italii (1818) czy p�niejsze liryki. Wyrzekajc si wszelkiej pociechy, wszelkich zudze, Leopardi we wasnym ja znajdowa si zdoln przeciwstawi si wiatu, co wstrzsajco przedstawi w poemacie Do siebie samego. Poczucie wasnej wielkoci pozwalao mu na wiar we wasne posannictwo wobec caej ludzkoci, na wsp�przeywanie jej b�l�w z wasnym cierpieniem (Janowiec). W „martwym wieku", jakim byy czasy restauracji, pozostawa Leopardi wielkim poet alienacji, niemonoci dostosowania si do warunk�w, w jakich mu przyszo y, ale zarazem poet buntu przeciwko istniejcemu wiatu, przeciwko okrutnej naturze.

Obok tych dwu wielkich postaci romantyzmu woskiego wystpowaa we Woszech w tym czasie spora liczba pisarzy, kt�rych poruszay gboko problemy budzcego si narodu. Wsp�lne dla nich byo odrzucanie klasycznych regu pikna, nadawanie utworom charakteru bardziej „ludowego", szukanie szerszego oddwiku. Bya to tw�rczo przemawiajca g�wnie do uczucia i patriotycznych emocji. Na czoo wysuwa si pod tym wzgldem karbonariusz Giovanni Berchet, kt�ry w Licie na wpoi serio podkrela, e misj poety jest udzia w walce za pomoc dostpnych mu rodk�w przekazu. Natomiast kierunek zbliajcy si ku realizmowi i weryzmowi reprezentowali Carlo Porta i Giuseppe Gioacchimo Belli, kt�rzy zostawili wietn, cho przy tym satyryczn charakterystyk otaczajcej ich spoecznoci. Gdy Porta pisa o bliskim mu Mediolanie. Belli zaj si Rzymem: odpowiednio te wzbogacili jzyk swych utwor�w przez wprowadzenie miejscowych dialekt�w.

Szeroko obraz spoeczestwa i dziej�w woskich przeomu XVIII i XIX w. przedstawi garybaldczyk Ippolito Nievo w formie wVimaginowanej autobiografii: Wyznania Wocha. W swych pismach politycznych, jak Wenecja i wolno Italii, da wyraz swej demokratycznej postawie. Zreszt i inni pisarze tej doby nawizywali w swych powieciach, zwaszcza historycznych, do wielkich tradycji woskich czy do walk o zjednoczenie. Take bogate �wczesne pamitnikarstwo dokumentowao denia narodowe. Obok klasycznego dziea Silvia Pellico spor�d licznych pamitnik�w zasuguj na wyr�nienie wspomnienia Luigi Settembriniego, Massima d'Azeglio, Giovanni Ruffiniego czy Giuseppe Cesare Abby. W miar moliwoci staraa si te oddziaywa na spoeczestwo prasa woska, zwaszcza naukowo-literacka. kontynuujc

413

pod tym wzgldem tradycje Owiecenia. Wyjtkowe miejsce przypada w niej wspomnianym ju czasopismom, jak mediolaski ..Rozjemca" czy florencka „Antologia" lub wydawana przez Carlo Cattaneo „Poli-technica". Z p�niejszych czasopism wikszy wpyw miay „Przegld Europejski" i „Zmierzch", wydawane w Mediolanie, oraz „Antologia Woska" i „Przegld Wsp�czesny" z Turynu. Miaa te sw pras emigracja i ruchy konspiracyjne, jej zasig by si rzeczy ograniczony. Ukazyway si przecie r�wnie czasopisma, kt�re broniy starego porzdku, legitymizmu i konserwatyzmu. Najbardziej chyba osawionym antyliberalnym organem by wydawany w Modenie z inicjatywy Franciszka IV „Gos Prawdy" („La Voce della Verita").

Teatr woski doby romantycznej nie zaznaczy si wybitniejszymi pozycjami. Poza Manzonim mona jeszcze wyr�ni dramaty historyczne Giambattisty Niccoliniego, sigajce po tematy ze redniowiecza i Odrodzenia. Natomiast komedia znajdowaa si nadal pod wpywem Goldo-niego i jeeli nawet celnie przedstawiaa niekt�re elementy z �wczesnego ycia, brakowao jej szerszego oddechu. Wyr�wnywaa te braki opera. Jakkolwiek poza dzieami operowymi muzyka woska nie miaa wikszych osigni, w tej dziedzinie zajmowaa czoowe miejsce w Europie. Pocztkowo dominoway jeszcze wzory klasycystyczne. Kwita opera buffo. Jej najznakomitsze dzieo Cyrulik sewilski Gioacchino Rossiniego (1792— 1868) wystawione zostao w 1816 r. Poza W*ochami, we Francji, oper rozwijali Luigi Cherubini i Gaspare Spontini. I w tym rodzaju Rossini napisa jedno, ale wybitne dzieo. Wilhelma Telia (1829), kt�rego tematyka nawizywaa do walk o niezaleno. Pod wpywami romantyzmu muzyka woska znalaza si ju w latach dwudziestych. W operze styl romantyczny reprezentowa Vincenzo Bellini (1801 -1835) z takimi dzieami, jak Lunatyczka czy Norma, oraz Gaetano Donizetti (1798— 1848) z ucj z Lammermoor. Tworzy on take opery komiczne, z kt�rych najbardziej znane s Don Pasguale czy Nap�j miosny. Natomiast w dobie Wiosny Lud�w i walk o zjednoczenie wielkie wraenie wywieray opery modego Giuseppe Verdiego (1813—1901), zwaszcza Nabucco i Trubadur, kt�re stay si niemal wezwaniem do walki.

Znacznie mniejsz rol odgryway sztuki plastyczne. O ile jeszcze rzeby A. Canovy bd obrazy Andrea Appianiego (1754—1817) sw bezporednioci, czy nawet swego rodzaju aktualizacj polityczn (grobowiec Alfieriego), poruszay odbiorc�w, to w nastpnej generacji, w dobie Restauracji, przewaa chodny akademizm. W malarstwie reprezentowali go Vincenzo Camuccini, Pietro Benvenuti, Luigi Sabatelli, w rzebie ucze Thornwaldsena Pietro Tenerani. Powrotu do prawdy domaga si wprawdzie Lorenzo Bartolini czy Giovanni Dupre, jednak ich wystpienia nie doprowadziy do zasadniczego przewrotu. Podobnie byo w malarstwie, gdzie romantyzm przejawia si w przewadze tematyki historycznej (podobnie jak w prozie) lub w swoistym sentymentalizmie, jak u Franciszka Hayeza. Nie bya to jednak sztuka najwyszych lot�w i nie dor�wnywaa kroku bardziej rozwinitym orodkom sztuki europejskiej, zwaszcza we Francji.

414

W nauce woskiej tej doby specjalne miejsce przypado historio/ grafii. Staraa si ona przywr�ci wietno imienia woskiego, nie tracc nic z dobrych tradycji XVIII w. W swych najlepszych dzieach czya te ciso dokumentacyjn z wysokim poziomem metodologicznym i umiejtnoci syntetyzowania. Istniejce rozbicie wewntrzne we Woszech znajdowao swe odzwierciedlenie w r�norodnoci spojrzenia na przeszo. Wski klerykalizm reprezentowa Cesare Cantu, autor wielkiej, 35-tomowej Historii powszechnej. Z pozycji gwelfickich i katolickich napisana zostaa Historia Woch Cesara Balbo. Natomiast postawa antyklerykalna i gibeliska znalaza odbicie w Historii Woch od 1815 do 1850 Giuseppe la Fariny. Podobne stanowisko zajmowali Giuseppe Ferrari czy aktywnie zaangaowani pisarze polityczni Carlo Pisacane lub Carlo Cattaneo (1801 — 1869), historyk, filolog, a zarazem teoretyk federalizmu republikaskiego, kt�ry w p�niejszych pracach zblia si do zaoe pozytywistycznych. R�wnie na podstawie wasnych dowiadcze napisa sw Histori Kr�lestwa Neapolu od 1734 do 1825 r. Pietro Colletta, kt�ry ukaza zar�wno nieudolno dynastii burboskiej, jak i wolnociowe denia spoeczestwa.

Najwiksze znaczenie dla nauk historycznych miaa wszake Francesco de Sanctisa (1817—1883) Historia literatury woskiej (1870), oparta na zaoeniach estetyki heglowskiej. Zawieraa ona oryginaln koncepcj pojcia „formy", wynikajc z przekonania o cisym powizaniu midzy histori literatury a histori kultury i spoeczestwa. Tak rozumiana historia literatury bya zarazem histori Woch, co miao swe gbokie uzasadnienie w pozycji, jak zdobya sobie literatura jako czynnik jednoczcy podzielone Wochy. Sanctis nie zawaha si te przed moralistycznym podejciem do historii, eo nadao jego dzieu bardziej osobisty charakter.

Wanie wr�d uczonych woskich tej doby istniao bardzo silne poczucie jednoci caego kraju. Wzmacniay je bliskie zwizki, jakie si wytwarzay w ramach wsp�pracy naukowej. Z inicjatywy Karola Lucjana Bonapartego doszo do pierwszego kongresu intelektualist�w woskich w Pizie w 1839 r. Odbyway si one nastpnie w r�nych miastach woskich, cznie z lombardzkimi, Metternich bowiem spodziewa si, e dziki temu zapewni sobie wpyw na te zjazdy. Najwikszy, sz�sty, zjazd odby si w Neapolu w przededniu Wiosny Lud�w. Wzio w nim udzia 2427 uczestnik�w. Wielu z nich odegrao wkr�tce wan rol w walce o zjednoczenie Woch.

GIUSEPPE MAZZINI I MODE WOCHY

W okresie midzy 1831 a 1848 r. nastpia krystalizacja zwizanych z Risorgimento program�w politycznych. Nie byo to zjawisko przypadkowe, wanie bowiem brak cile ustalonych cel�w i sposob�w ich realizowania uwaany by za g�wn przyczyn niepowodze dotychczasowych wystpie rewolucyjnych. Poprzednio liberalizm by we Woszech pojciem do mglistym; rozumiano go czsto jako przeciwiestwo serwilizmu, akceptowania restauracji i jej spoecznych i politycznych

415

konsekwencji. Nadesza pora precyzowania pogld�w i okazao si. e wr�d libera�w istniej co najmniej dwa rozbiene kierunki: radykalno-demokratyczny i umiarkowany. Ich koncepcje zjednoczenia Woch i zapewnienia niezalenoci miay niewiele punkt�w zbienych.

Kierunek radykalny siga korzeniami do myli jakobiskiej, a wieo zapodniy go wpywy saintsimonizmu. Bya to w niemaym stopniu zasuga wci ywotnego Buonarrotiego. kt�rego zawsze poruszay ideay utopijnego socjalizmu. Saintsimonizm, zwaszcza po mierci mistrza, nabra charakteru nowego chrzecijastwa. W tej te postaci oddziaywa na emigrant�w woskich we Francji. Za ich porednictwem przedosta si do Toskanii, gdzie w 1831 r. na uniwersytecie w Pizie powsta „koci�" saintsimonist�w. kt�rym kierowa student Giuseppe Montanelli. Saintsimonici mieli te swe wpywy w Lworno i Florencji, gdzie ich ideologi zajmowa si sam Vieusseux. Gdy Ludwik Filip podj ostre kroki przeciwko robotnikom i okazao si, e nie mona liczy na Francj jako orodek tego rodzaju ruchu odnowicielskiego. Buonarroti uzna, e ruch woski powinien mie niezaleny charakter. Powoa wic Stowarzyszenie Prawdziwych Woch�w, kt�re stawiao sobie za cel stworzenie Woch zjednoczonych i demokratycznych, opartych na suwerennoci ludu i penej r�wnoci. Ruch ten nie zdoby sobie wielu zwolennik�w, oddziaa jednak na ksztatowanie si radykalnego skrzyda libera�w.

Program i posta organizacyjn nada radykaom Giuseppe Mazzini (1805- 1872). Pochodzi on z Genui, gdzie pod wpywem matki przej si zasadami jansenizmu i republikanizmu i otrzyma staranne wyksztacenie. W 1827 r. wstpi do karbonariuszy. wskutek zdrady zosta jednak w 1830 r. aresztowany i osadzony w twierdzy Savona, gdzie dojrzay jego pogldy polityczne. Gdy dano mu do wyboru pobyt w maym miasteczku lub emigracj, wybra drugie rozwizanie i w lutym 1831 r. uda si do Szwajcarii. Ju w kwietniu znalaz si jednak w Marsylii w otoczeniu podobnych wygnac�w z teren�w niedawno objtych rewolucj i przystpi do realizacji plan�w podjtych w czasie pobytu w wizieniu. Zaoy now organizacj, kt�ra miaa by pozbawiona wad karbonaryzmu i stworzyaby jednolit podstaw dziaania dla wszystkich Woch�w. Uwaa bowiem, e zjednoczenie Woch nie moe si odbywa przez indywidualne akcje i przy ograniczonym poparciu spoecznym. W jego przekonaniu niezbdny by ruch odrodzenia duchowego, o charakterze religijnym i moralnym, oparty na wierze w Boga i w ludzko, a take w postp. Ruch taki powinien obj cae spoeczestwo. Lud nie powinien bowiem oczekiwa pomocy od wadc�w, ale sam z siebie tworzy now rzeczywisto. Rewolucja woska w ten spos�b stawaa si czci realizacji szerszego programu, kt�ry miaby zmieni ca ludzko. Od Woch jednak mia si rozpocz cay proces: po Rzymie cesarskim i papieskim nastpiby Rzym woski! Potem pod kierunkiem Woch�w doszoby do stworzenia nowej Europy. Europy wolnych narod�w, kt�re zdayby do stworzenia nowej ludzkoci.

Mazzini r�wnie daleki by od ortodoksji katolickiej, jak od myli

416

o uspoecznieniu rodk�w produkcji czy wykorzystaniu walki klasowej. W jego przekonaniu poprzez ewolucj miao doj do poczenia pracy i kapitau w tych samych rkach. Wyobraa sobie bowiem, e klasy posiadajce pod naciskiem da ludu i w wyniku odpowiedniego wychowania same zgodz si na konieczne ustpstwa. By to wic program odpowiadajcy najlepiej spoecznoci drobnych wytw�rc�w i drobnych wacicieli. Mazzini przewidywa, e zanim dojdzie do powstania tej nowej epoki, „epoki spoecznej", jak j nazywa, trzeba bdzie o ni walczy. Wtedy kady nar�d mia by kierowany przez sw elit spoeczn wyposaon we wadz dyktatorsk. W rezultacie w jego pogldach nie brakowao sprzecznoci midzy indywidualizmem a uspoecznieniem, midzy parlamentaryzmem a dyktatur, humanitaryzmem og�lnoludzkim a nacjonalizmem, reformizmem a rewolucj. Mazzini nie przejmowa si tym zbytnio. Uwaa si bowiem raczej za apostoa czy proroka ni przyw�dc politycznego. Byo to romantyczne przekonanie o walce politycznej jako misji, kt�ra mu przypada do spenienia. Nadawao to gboki sens moralny jego poczynaniom. Jego zapa i powaga, z jak traktowa przez cae ycie swe zadanie i jak potrafi przepoi swych zwolennik�w, zmieniay dotychczasowy charakter walki o zjednoczenie Woch.

Z takim nastawieniem zaoy Mazzini w 1831 r. Mode Wochy (La Giovine Italia). W czerwcu napisa wytyczne dla tej organizacji.

417

Wkr�tce poczyy si z ni grupy w Genui, Toskanii, Romanii i Umbrii. W 1833 r. nowy ruch podobno liczy ju 60 tys. czonk�w w caych Woszech. Dla ugruntowania znajomoci programu i dla cel�w edukacyjnych Mazzini wydawa w latach 1832—1834 periodyk „Mode Wochy". Potem za wypowiada swe pogldy w licznych pismach. By znakomitym stylist.

Mode Wochy przypominay organizacyjnie dawne tajne zwizki; utrzyma si podzia na 2 kategorie czonk�w, o r�nym stopniu wtajemniczenia. Ostatecznym celem stowarzyszenia byo przygotowanie powstania. Jakkolwiek wymagao to tajemnicy, samo powstanie miao by ukoronowaniem dziaalnoci edukacyjnej czy „apostolskiej", jak to nazywa Mazzini. Niezbdne wic byo stae oddziaywanie pi�rem i sowem na jak najszersze krgi spoeczne. Starano si te pozyska rzemielnik�w i chop�w. Pod pewnymi wzgldami Mode Wochy przypominay wic dziaalno dawnych sekt religijnych, stanowic etap poredni midzy nimi i tajnymi zwizkami a nowoczesn parti. Masowo stanowia zar�wno najsilniejszy, jak i najsabszy punkt ruchu Mazziniego. W jego przekonaniu rewolucja nie moga by narzucona z zewntrz ani nie potrzebowaa oparcia zewntrznego, natomiast miaa wypyn z ludu. Pozostawa jednak nie rozwizany problem, jak pozyska ten lud dla ideologii, kt�ra dotychczas moga liczy na poparcie inteligencji czy buruazji. Odmawiajc zajcia si problemem wasnoci ziemskiej, kt�ry m�g poruszy chop�w, i ograniczajc si do og�lnik�w o poprawie pooenia, Mazzini wrcz uniemoliwia pozyskanie sobie najliczniejszej czci spoeczestwa woskiego. Dopiero po doznanych niepowodzeniach Mazzini pr�bowa znale lepsze rodki oddziaywania. Po pobycie w Anglii pod wpywem dowiadcze czartyst�w zaoy z pocztkiem lat czterdziestych Zwizek Robotnik�w Woskich i wydawa przeznaczone dla nich pismo „Apostolat Ludowy" (..Apostolato popolare"). Zyska pewne poparcie zwaszcza wr�d zarobkowych emigrant�w woskich, nie osign jednak wikszych sukces�w, nie majc penego rozeznania w interesach tej warstwy.

Podejmowane przez Mazziniego wystpienia polityczne we Woszech nie przyniosy mu oczekiwanego powodzenia. Daremnie wic po objciu tronu przez Karola Alberta w Kr�lestwie Sardynii w 1831 r. Mazzini ogosi skierowany do nowego wadcy list publiczny, w kt�rym wezwa go, by zmieni polityk Piemontu i zosta kr�lem Woch.

W najbliszym czasie wanie Karol Albert sta si najwaniejszym przeciwnikiem Modych Woch. Mazzini pocztkowo uwaa, e punktem wyjcia walki o zjednoczenie Woch powinien by Neapol. Mia informacje, e liczne grupy zwolennik�w w Pastwie Kocielnym s gotowe do poparcia takiego wystpienia. Liczy te na wsparcie ze strony Toskanii i uatwienie dla ewentualnego desantu z Korsyki i Marsylii. Jednoczenie kolumny emigrant�w miay wkroczy do Piemontu i zaj Turyn. Rycho plany te okazay si nierealne, natomiast w Piemoncie policja Karola Alberta wykrya na wiosn 1833 r. bardzo rozbudowan tam siatk Modych Woch. Posypay si liczne

418

aresztowania, zwaszcza w Genui oraz w Alessandrii. Po bezwzgldnie przeprowadzonych dochodzeniach zapady surowe wyroki, w tym 27 wyrok�w mierci, z kt�rych wykonano 12. Wr�d straconych znalaz si prokurator z Alessandrii, Andrea Vochieri, kt�ry nie chcia prosi tyrana, Karola Alberta, o ask. Niekt�rzy aresztowani popenili samob�jstwo przed przesuchaniami: w ten spos�b zgin przyjaciel Mazziniego, jeden z organizator�w Modych Woch w Genui, Jacopo Ruffini. Cz wiezionych skazano na wygnanie, wr�d nich znalaz si Vincenzo Gioberti.

Represje zastosowane w Piemoncie w 1833 r. byy o wiele surowsze ni przy poprzednich rewolucjach i Mazzini postanowi podj powstanie nie czekajc, a lud bdzie uwiadomiony. Aprobowa wiec projekt zabicia Karola Alberta i zacz przygotowywa atak na Piemont. Przewidywa wkroczenie uzbrojonych oddzia�w ze Szwajcarii i Sabaudii oraz wywoanie przy pomocy marynarzy powstania w Genui. W akcji mieli wzi udzia sojusznicy Mazziniego — Niemcy, a take Polacy. Ju poprzednio bowiem Mazzini nawiza wsp�prac z Joachimem Lelewelem, z kt�rego inicjatywy powstaa na wz�r woski Moda Polska. Przebywajcy w obozach dla uchodc�w politycznych po powstaniu listopadowym polscy wojskowi zdecydowali si udzieli pomocy w wyzwoleniu Woch. 400 z nich znalazo si w Szwajcarii. Kierownictwo dziaaniami przypado gen. Girolamo Ramorinie, kt�ry walczy w powstaniu listopadowym. Na podstawie wycignitych wtedy dowiadcze Polacy zgaszali zastrzeenia do jego osoby. Cenili bowiem wyej innego uczestnika powstania listopadowego, gen. Giacomo Antoniniego. Obawy okazay si suszne. Ramorino przepuci przekazane mu na zacig wojska pienidze, grajc w karty, po czym zwiza si z policj francusk. Zreszt szpieg�w w otoczeniu Mazziniego nie brakowao. W rezultacie przygotowania przecigay si tak dugo, a caa Europa dowiedziaa si o planowanej akcji. Zaczy si nawet naciski na rzd szwajcarski. Ostatecznie atak podjto l lutego 1834 r. Od razu doszo do nieporozumie. Oddziay polskie i niemieckie przerzucane przez Jezioro Genewskie wyldoway na obszarze szwajcarskim zamiast piemonckim i zostay rozbrojone. Kolumna Ramorina zamiast ataku na Saint-Julien. gdzie ludno bya przygotowana, wkroczya do Annemasse, by natrafi na nie rozumiejcych sytuacji analfabet�w. 3 lutego trzeba byo opuci terytorium Piemontu, Mazzini w gorczce, Ramorino ledwo ratujc ycie przed rozwcieczonymi Polakami. Rozproszone zostay dwa inne oddziay, kt�re przekroczyy granic w pobliu Les Echelles. Nie doszo te do zapowiadanego wybuchu w Genui — jego organizator, marynarz Garibaldi, zdoa zbiec przed grocym mu aresztowaniem do Francji. W ten spos�b zacza si dziaalno polityczna Garibaldiego (l 807 — 1882), kt�rego nazwisko stao si z czasem symbolem walki o zjednoczone, demokratyczne Wochy. W Piemoncie posypay si zn�w wyroki mierci, samego Mazziniego skazano zaocznie. Bez sdu rozstrzeliwano schwytanych jec�w.

Ani Mazzini. ani Mode Wochy nie zaprzestali na tym swej

419

dziaalnoci. Mazzini osiad w Szwajcarii i zaoy w 1834 r. Mod Europ, organizacje, kt�ra miaa poczy wszystkie narody Europy walczce o wolno. Bya to wprawdzie organizacja, kt�ra raczej ustalaa wsp�lne zaoenia i wytyczaa zadania na przyszo, ni byaby zdolna do dziaania, niemniej pod naciskiem zaniepokojonych rzd�w Szwajcaria musiaa usun Mazziniego ze swego terytorium. Nowy azyl znalaz w Anglii. Po 1840 r. przystpi do reorganizacji Modych Woch, kadc nacisk na dotarcie do jak najszerszych mas spoeczestwa.

Tymczasem na terenie Italii dziaay r�ne tajne organizacje, sabiej czy silniej powizane z Modymi Wochami. Jakkolwiek Mazzini by teraz przeciwny akcji powstaczej przed penym uwiadomieniem ludnoci, powtarzay si sporadyczne wystpienia. Na Malcie Modeczyk Nicola Fabrizi, uczestnik rewolucji z 1831 r., stworzy nowy zwizek, Legion Woski, kt�ry mia sta si zbrojnym ramieniem Modych Woch. Przygotowane przez niego zbrojne wystpienie w Neapolu i Pastwie Kocielnym zawiodo. Jedynie cz konspirator�w z Bolonii opanowaa na kr�tko osad Savigno, by prowadzi propagand wr�d chop�w. Grup t rozproszyli karabinierzy, po czym w toku akcji represyjnych ujto 116 konspirator�w, midzy kt�rymi byo a 80 robotnik�w i rzemielnik�w. Dwudziestu spor�d nich skazano na mier, wyrok wykonano na siedmiu, pozostaych osadzono w wizieniach.

Tragiczny by fina dziaalnoci spiskowej braci Attilio i Emilio Bandier�w, syn�w admiraa. W 1840 r. utworzyli oni tajne stowarzyszenie Esperia, obejmujce oficer�w sucych w marynarce austriackiej i stawiajce sobie za cel wyzwolenie i zjednoczenie Woch, oraz nawizali kontakty z Mazzinim. Spisek zosta wykryty przez szpiega papieskiego; sprzysieni uciekli na Korfu, skd udali si do Kalabrii wprowadzeni w bd pogoskami o rozpocztej w niej rewolucji. Wadze austriackie i neapolitaskie ledziy ich kroki i gdy wyldowali w Cosenzy 20 lipca 1844 r., od razu niewielki oddziaek otoczyy wojska kr�lewskie wraz z okolicznymi chopami. Cz polega w nier�wnej walce, pozostaych stracono. Rozstrzelani zostali te obaj bracia Bandiera. Umierali dzielnie, z przewiadczeniem, e czyn ich by niezbdny do obudzenia Woch�w. Niemniej na Mazziniego posypay si zn�w oskarenia o posyanie modziey na stracenie.

Nawet wtedy, gdy zdawao si, e Mode Wochy straciy ju cay autorytet, nie ustay romantyczne porywy. 23 wrzenia 1845 r. niedua grupa sprzysionych pod komend Luigi Carlo Renziego opanowaa na kr�tko Rimini, by ogosi tam manifest z wezwaniem do reformy Pastwa Kocielnego. Tym razem uczestnicy wystpienia zdoali znale azyl w Toskanii. Jakkolwiek wiec podejmowane w imi idei rzuconych przez Mazziniego oderwane wystpienia zbrojne nie przyniosy adnych sukces�w, podtrzymyway jednak wrzenie w r�nych czciach Woch. Wyjtkowo silne te byo oddziaywanie caego ruchu na ugruntowanie si wiadomoci narodowej, zwaszcza wr�d modego pokolenia.

420

VINCENZO GIOBERTI I PROGRAM UMIARKOWANYCH

Niepowodzenia zryw�w rewolucyjnych uatwiy skonkretyzowanie programu obozu umiarkowanego. Rysowa si on ju w dyskusjach na amach „Rozjemcy", a p�niej florenckiej „Antologii", dopiero jednak w latach czterdziestych powstaa sytuacja, w kt�rej tendencje umiarkowanych mogy liczy na szerszy odzew spoeczny.

Przeomowym momentem staa si publikacja w Brukseli w 1843 r. ksiki Prymat moralny, obywatelski i cywilizacyjny Wtoch�w (II primato morale e civile degli Italiani). Autorem jej by ksidz Vincenzo Gioberti (1801 — 1862), swego czasu kapelan kr�lewski w Turynie, skazany na wygnanie za udzia w konspiracji Modych Woch. Gioberti twierdzi — w czym by nadal bliski Mazziniemu — e Wochom naley si szczeg�lna pozycja w dziejach dziki zdolnociom, wspaniaej przeszoci i zwizkom Kocioa z Rzymem. Wochy maj do wypenienia wielk misj wr�d narod�w Europy. Do jej realizacji niezbdne jest odrodzenie polityczne Woch. Gioberti odrzuca drog rewolucyjn i wyobraa sobie, e takie odrodzenie moe nastpi dziki siom ju istniejcym we Woszech. Widzia je w Rzymie i w Piemoncie. Rzym, jako miasto wite i siedziba papiestwa, m�g po ukr�ceniu naduy panujcych w Pastwie Kocielnym sta si g�wnym orodkiem jednoczcym Wochy, Piemont stanowiby jego zbrojne rami, „prowincj wojenn". Wochy stworzyyby konfederacj wadc�w z papieem na czele. Tego rodzaju zwizek m�gby si sta niezaleny od wszelkich wpyw�w zewntrznych. W ten spos�b w dziele Giobertiego odnowiy si tendencje gwelfickie (std wywodzcy si od niego kierunek nazywany neogwelfizmem): wadza wiecka papiea miaaby si sta punktem wyjciowym przywr�cenia wielkoci Woch, w deniu do zjednoczenia peny udzia wzioby duchowiestwo woskie, a Koci� poparby je swym autorytetem. Gioberti zmierza wic do wykorzystania pozycji Kocioa do realizacji narodowych cel�w woskich.

Dzieo Giobertiego wywoao olbrzymie wraenie w caych Woszech i przyczynio si w podobnym stopniu, jak ksika Manzoniego, do rozwoju woskiej wiadomoci narodowej. Pomagao ono Wochom w przezwycieniu kompleksu niszoci, wytworzonego wskutek wielowiekowej obcej hegemonii na P�wyspie Apeniskim. Podobnie jak Fichte Niemcom czy Mickiewicz Polakom, tak Gioberti ukaza Wochom, e maj specjaln misj do spenienia w dziejach wiata i e s nie mniej wartociowym narodem ni inni Europejczycy. Wtpliwoci budziy jego propozycje dotyczce sposobu rozwizania problemu jednoci woskiej. Nie wydawao si moliwe, by wyrazia na nie zgod Austria. Gioberti odsuwa wprawdzie moliwo wojny, wyobraa jednak sobie, e rokowania dyplomatyczne, kt�re przed Wiedniem otworzyyby moliwo rekompensaty na Bakanach, mogyby doprowadzi do zmiany stanowiska Austrii. R�wnie istotne zastrzeenia budzia myl wysunicia na czoo ruchu zjednoczeniowego papiea, i to w momencie, gdy na Stolicy Piotrowej zasiada znany ze swych konserwatywnych przekona

421

Grzegorz XVI. Propozycja taka bya sprzeczna z tradycyjnym nastawieniem libera�w woskich, nawizujcych do Machiavellego i wystpie antykurialnych. Dla rozwiania tych wtpliwoci Gioberti ogosi w 1845 r. Prolegomena do swej poprzedniej ksiki (Prolegomeni del Primato morale e civile degli Italiani), w kt�rych skrytykowa niedostatki rzd�w papieskich i oskary jezuit�w o wrogo wobec idei postpu i wolnoci. Zarazem opowiedzia si za reformami nie tylko w Pastwie Kocielnym, ale i w innych pastwach woskich, zarzucajc zwaszcza nadmiern ostrono pod tym wzgldem kr�lowi Sardynii.

Zblione do Giobertiego stanowisko zaj historyk i powiecio-pisarz Cesare Balbo w ogoszonej w 1844 r. w Paryu ksice Nadzieje Woch (Speranze d'Italia). W przeciwiestwie do Giobertiego nie by on jednak ani neogwelfem, ani przedstawicielem liberalizmu katolickiego, lecz monarchist, tote przyszo Woch wiza przede wszystkim z dynasti sabaudzk. Podkrela te mocno, e sprawy bakaskie zdolne bd osabi zainteresowanie Austrii Wochami i umoliwi uzyskanie niezalenoci. Podobnie wypowiada si pisarz Massimo d'Azeglio, Turyczyk z pochodzenia. W 1845 r. uzyska on popularno dziki krytyce w swej powieci Ostatnie domy w Romanii rzd�w papieskich w tej prowincji, a w 1847 r. ogosi Program dla narodowej

422

opinii woskiej (Programma per 1'opinione nazionale ilaliana), swego rodzaju manifest umiarkowanych w przededniu Wiosny Lud�w, opowiada-c si za konkretnymi reformami, kt�re powinni podj wadcy woscy. [Obejmoway one reform kodeks�w prawnych, wprowadzenie sd�w przysigych, ograniczenie cenzury, zniesienie barier celnych i wprowadzenie na wz�r Niemiec zwizku celnego pastw woskich, i Ten ju cakiem konkretny program popary r�ne grupy we Woszech, jak liberaowie toskascy z Gino Capponim na czele, patrioci boloscy i z innych prowincji papieskich skupieni wok� Marco Minghettiego, wreszcie Sycylijczycy i liberaowie neapolitascy. G�wn jednak si stanowili liberaowie piemonccy, kt�rzy wprawdzie niechtni byli poczynaniom rewolucyjnym, wynosili jednak niezbdne przy organizowaniu nowego pastwa dowiadczenia ze suby administracyjnej i wojskowej. Powstanie obozu umiarkowanych otwierao wic wielk szans przed Karolem Albertem na odegranie kierowniczej roli w Risorgimento.

Program obozu umiarkowanych najbliszy by potrzebom woskiej buruazji. Przewidywa on moliwo stworzenia wsp�lnego pastwa fia drodze rodk�w legalnych, bez cakowitego burzenia istniejcego porzdku. Otwiera take szans przyspieszenia rozwoju ekonomicznego i liberalizacji stosunk�w midzy paffstwem a obywatelem. Za stanowiskiem umiarkowanych opowiaday si wiec r�ne czasopisma, jak „Politechnika" czy „Przegld Europejski". Sporna dla libera�w umiarkowanych, jak i majcych swych zwolennik�w libera�w radykalnych, kt�rzy opowiadali y! Si za republik, bya zasada, na kt�rej miao si oprze zjednoczenie j' Woch. Dominoway tendencje federacyjne. Tacy radykalni liberaowie, jak Carlo Cattaneo czy Giuseppe Ferrari, wyobraali sobie Wochy , jako federacj republik; Cattaneo odwoywa si do wzoru Stan�w Zjednoczonych. Natomiast za Giobertim proponowali utrzymanie nawet istniejcych monarchii, byle wprowadziy rzdy konstytucyjne i powizay si w federacj. Nie byo przy tym jasne, ile pastw woskich ostatecznie by pozostao: m�wio si od dwu do czterech. W kadym razie poza mazzinistami nie wysuwano postulatu cakowitego • zjednoczenia Italii w jedno pastwo, co wynikao z przekonania, e nie odpowiada to jej �wczesnemu rozwojowi i mogoby odbi si negatywnie na sytuacji niekt�rych czci Woch. Byo to stanowisko realistyczne, utrzymyway si bowiem stale wielkie r�nice zar�wno w poziomie ekonomicznym, jak strukturze spoecznej i w mentalnoci ludnoci zamieszkujcej r�ne pastwa woskie.

PRZEBYSKI ZMIAN W GOSPODARCE l YCIU POLITYCZNYM WOCH

Przez cae dziesiciolecia sytuacja ekonomiczna Woch nie ulegaa istotniejszym zmianom. Gdy w Europie Zachodniej nowoczesne formy przemysowe rozwijay si coraz silniej nie tylko w Wielkiej Brytanii, ale i we Francji oraz niekt�rych krajach niemieckich. Wochy przeyway okres stagnacji, spowodowanej w znacznym stopniu ich podziaem

423

i niezdolnoci poszczeg�lnych rzd�w do prowadzenia otwartej polityki ekonomicznej. Realizacja tego zadania przerastaa moliwoci konserwatywnego absolutyzmu. Sabo gospodarcza Woch ujawnia si szczeg�lnie dobitnie podczas wielkiego nieurodzaju i godu w 1846 r. Okazao si, e w XIX w. tego rodzaju klski elementarne byy r�wnie grone dla P�wyspu Apeniskiego, co w XVI czy XVII w. Nie mogo by inaczej w kraju o olbrzymich dysproporcjach rozwojowych, gdzie obok teren�w o dobrze rozwinitym rolnictwie istniay znaczne obszary prymitywnej gospodarki rolnej. Z obszar�w, gdzie rolnictwo byo dobrze rozwinite, eksportowano jak dawniej oliw, wino i zboe. Co kilka lat trzeba byo wszake i tutaj sprowadza ywno, brako bowiem zapas�w na wypadek nieurodzaju.

O rewolucji przemysowej w pierwszej poowie XIX w. we Woszech nie byo mowy. Produkcja opieraa si w najlepszym razie na manufakturze, czciej na pracy chaupniczej i nakadzie. Nie znaczy to, by produkcja przemysowa zupenie si nie rozwijaa. Dotyczyo to zwaszcza produkcji tekstylnej. W samej Lombardii produkcja jedwabiu wzrosa w latach 1815—1841 z 2,2 mln kg do 3,5 mln, liczba za warsztat�w w przemyle bawenianym podniosa si z 15 tys. do 101 644 w tyme czasie. Mediolan sta si zreszt centrum woskiego przemysu bawenianego. Tutaj powstaa te pierwsza we Woszech tkalnia mechaniczna w 1841 r. Lombardzkie jedwabnictwo z powodzeniem walczyo z konkurencj francusk i zdobywao nowe rynki zbytu; m. in. sigao przez Krak�w do Prus. Natomiast z Neapolu eksportowano jedwab do Stan�w Zjednoczonych. Szeroko syn atas i aksamit z San Leucio koo Caserty. W Piemoncie i Toskanii rozwijao si sukien-nictwo, kt�re uzyskiwao surowiec z owiec hodowanych w Alpach czy Apeninach. Turyn sta si centrum przemyski chemicznego. Gdy w Wenecji prosperowaa tradycyjna produkcja szka, w Mediolanie powstaa fabryka porcelany. Mimo wszelkich przeszk�d og�lna produkcja przemysowa i rolnicza powoli wzrastaa. wiadczy o tym moe wzrost obrot�w w handlu zagranicznym. Podniosy si one z 275 mln lir�w w 1830 r. do 650 mln lir�w w 1850. Sabsze byy obroty midzy poszczeg�lnymi pastwami woskimi.

By to w niemaym stopniu rezultat sabo rozwinitych pocze komunikacyjnych. Nadal dominujc rol odgryway poczenia wodne, kt�re nie sprzyjay wymianie midzy r�nymi terenami woskimi. Natomiast moliwoci, jakie otwieraa kolej elazna, byy sabo wykorzystywane. Najwczeniej zbudowana zostaa linia kolejowa czca Neapol z Portici. p�niej powstao poczenie Mediolan —Monza (1840), a dopiero w 1848 r. Turyn-Moncalieri. To ostatnie miao by kontynuowane do Genui. Brakowao linii kolejowej, kt�ra czyaby cae Wochy z p�nocy na poudnie: by to wynik postawy Grzegorza XVI. przeciwnika kolei, jako rodka przyspieszajcego rozprzestrzenianie si za. Powoli take powstawaa we Woszech nowa struktura kredytu. W 1823 r. zaoona zostaa w Mediolanie Kasa Oszczdnociowa Prowincji Lombardzkiej, w latach czterdziestych banki kredytowe w Genewie i w Turynie (podobny bank istnia we Florencji ju od 1817 r.).

424

Akumulacja kapitau bya we Woszech stosunkowo saba, co utrudniao kosztowne inwestycje w przemyle.

Tymczasem na wsi podnosia si stale liczba ludnoci, kt�ra nie znajdowaa zatrudnienia w sabo uprzemysowionych miastach. Rolnictwo odczuwao negatywne skutki zar�wno wzrastajcej konkurencji obcej (rosyjskiego zboa, indyjskiego jedwabiu czy australijskiej weny), jak i spadku cen na pody rolne, zwaszcza zboe, utrzymujcego si od 1818 do 1846 r. Gospodarstwa typu kapitalistycznego czy og�lnie biorc bardziej rozwinite broniy si przed spowodowanym t sytuacj obnieniem dochod�w, przechodzc do upraw rolin przemysowych lub hodowli i wykorzystujc w wikszym stopniu prac najemn, stosunkowo tani wobec szybkiego zwikszania si liczby najemnik�w. Drobna wasno bowiem przeywaa znacznie dotkliwiej istniejce trudnoci i gwatownie rosa liczba proletariatu rolnego. Tak np. w legacji boloskiej liczba najemnik�w (braccianti) r�wnaa si w 1845 r. liczbie poownik�w i dzierawc�w. Szczeg�lnie jednak byo cikie pooenie robotnik�w rolnych na poudniu, gdzie przy og�lnym niskim poziomie gospodarki zdobycie pracy stawao si prawdziwym problemem. Droyzna i brak pracy przyczyniay si do wrzenia wr�d najbiedniejszej czci ludnoci i do r�nych ywioowych wystpie.

wiadomo spoeczna tego preproletariatu, liczniejszego zreszt chyba na wsi ni w miastach, bya mimo to nadal niska. Jeeli wic w dobie Wiosny Lud�w pojawiay si objawy strachu przed „widmem komunizmu" wr�d warstw uprzywilejowanych czy lepiej

425

sytuowanych, wynikay one bardziej z imaginacji ni rzeczywistej sytuacji. Niemniej w 1847 r. doszo do wystpie chopskich w Lombardii, w Toskanii dziaay tajne ugrupowania pozostajce pod wpywem utopijnego socjalizmu i komunizmu, nawet na poudniu wzrastay naciski chopskie na podzia d�br pastwowych. Powtarzay si w r�nych czciach Woch strajki robotnik�w i najemnik�w rolnych. Pod wpywem tej sytuacji wzmagay si wr�d buruazji miejskiej i wiejskiej denia do przyspieszenia rozwizania problemu pastwowoci woskiej. W ramach zjednoczonego pastwa atwiej byo prowadzi jednolit polityk gospodarcz i spoeczn, otwieray si lepsze moliwoci rozbudowy przemysu, uatwiona byaby penetracja produkt�w p�nocnowoskich na tereny rodkowych i poudniowych Woch. Zarazem wszake istniejce dysproporcje midzy poszczeg�lnymi czciami Woch, zwaszcza gbokie r�nice w strukturze spoeczno-gospodarczej p�nocnych i poudniowych Woch, utrudniay zjednoczenie kraju.

Podobnie jak powoli zmieniaa si sytuacja ekonomiczna Woch, tak r�wnie wolno otwieray si nowe perspektywy w yciu politycznym. Zudne byway nadzieje, e zmiany na tronie mog pocign za sob nowy kurs polityczny. Dowiadczyli tego najboleniej mieszkacy Kr�lestwa Obojga Sycylii, gdy wadc zosta Ferdynand II (1830— 1859). Pierwsze jego zarzdzenia zdaway si zapowiada polityk liberaln. Zni�s podatek od soli, dotkliwy dla uboszej ludnoci. Wprowadzi do suby wojskowej uczestnik�w rewolucji 1820 r. Zezwoli na powr�t wielu wygnacom. Nawet zni�s zakaz noszenia brody i baczk�w, zgodnie z mod romantyczn. Zacz roztacza opiek nad przemysem i handlem. Doszo do tego, e Luigi Settembrini skierowa do niego list otwarty, wzywajcy do usunicia Austriak�w z p�wyspu. Wtedy jednak nastpia interwencja Wiednia. Pod naciskiem austriackim Ferdynand II wstrzyma liberalny kurs swej polityki i przystpi do rozbudowy andarmerii, kt�ra miaa sta si g�wn podpor jego rzd�w. Na jej czele postawi czowieka wyjtkowo brutalnego i bezwzgldnego, Francesco Saverio Del Carretto, zreszt eks-liberaa. Otoczony podobnymi kreaturami, Ferdynand II upodabnia si coraz bardziej do swego poprzednika.

Rozam midzy kr�lem a liberaami pogbiy wydarzenia na Sycylii. Powsta tam zwizek, kt�ry stawia sobie za cel przywr�cenie konstytucji. W czasie pobytu kr�la w Palermo we wrzeniu 1831 r. 24 sprzysionych wtargno do miasta z okrzykami: „Niech yje kr�l, wita Rozalia i Konstytucja!" Nie uzyskali poparcia ze strony ludnoci, zostali ujci i jedenastu z nich publicznie rozstrzelano. Podobne represje spady na demokratycznych spiskowc�w w Neapolu, kt�rych konspiracj wykryy wadze w 1832 i 1833 r. Odtd narastao tylko napicie midzy kr�lem a liberaami, kt�re znajdowao wyraz w powtarzajcych si wystpieniach zbrojnych, krawawo tumionych przez wadze. W tych warunkach monarchia burboska ani nie miaa moliwoci, ani nie staraa si stan na Czele ruchu narodowego we Woszech.

Nieco inaczej uoya si sytuacja w Kr�lestwie Sardynii. Karol Albert (1831 — 1849) pocztkowo by jak najdalszy od swych liberalnych

426

flirt�w z lat modoci. Niechtny Francji i Ludwikowi Filipowi, rycho zawar sojusz z Austri dla zwalczania „partii anarchicznej i wrog�w porzdku". Wic si ze witym Przymierzem, prowadzi odpowiedni polityk wewntrzn, stosujc wyjtkowo surowe represje wobec czonk�w Modych Woch i innych organizacji konspiracyjnych. ' Mia nawet sam kierowa akcj policyjn przeciwko liberaom. Niemniej zdawa sobie spraw z koniecznoci reform i po objciu wadzy powoa Rad Stanu, kt�ra miaa sta si organem doradczym monarchy i pracowa nad udoskonaleniem administracji kraju.

Powoli Karol Albert zacz zmienia sw polityk wewntrzn, pozostawiajc jednak sprawy zagraniczne w rku oddanego Austrii hr. Saloro della Margarita. W 1835 r. usun najbardziej reakcyjnego ministra Lescarena i naczelnika policji (generalnego intendenta spraw wewntrznych) Tiberia Pacca, kt�ry fabrykowa r�ne faszywe spiski, po czym podj ograniczone reformy. Tak wic zni�s jurysdykcj feudaln na Sardynii, w 1837 r. ogosi zbliony do napoleoskiego kodeks cywilny, kt�ry wprowadza r�wno w sprawach cywilnych wszystkich obywateli, a w 1839 r. kodeks karny, ograniczajcy wymiar kar. Przeprowadzi te reform procedury karnej oraz zawar umow z papieem, ustalajc jurysdykcj pastwa w sprawach kryminalnych dotyczcych kleru. adna z tych reform nie wychodzia poza praktyk absolutyzmu owieconego. Nawet po zmianie na tronie cesarskim, kt�ry obj upoledzony na umyle Ferdynand I (1835—1848), Karol Albert trzyma si nadal blisko Wiednia. Wiedzia przecie, e mimo ogoszonej przez Ferdynanda I amnestii i dokonanej uroczycie w 1838 r. koronacji w Mediolanie na kr�la Lombardo-Wenecji nie cieszy si on sympati tamtejszej ludnoci. Niemniej w 1842 r. doszo do maestwa piemonckiego nastpcy tronu Wiktora Emanuela z Mari Adelajd, c�rk wicekr�la Lombardo-Wenecji, Rainera Habsburg-Lothringen.

Maestwo to nie wzmocnio zwizk�w z Austri, Karol Albert za podj nowe kroki, kt�re wskazyway na bardziej liberalny kurs jego polityki. W 1842 r. pozwoli zaoy dla caego Piemontu Towarzystwo Rolnicze. By to wyom w dotychczasowej praktyce, kt�ra zabraniaa tworzy zwizki uatwiajce poddanym komunikowanie si ze sob. Towarzystwo stao si r�wnie wanym orodkiem ycia politycznego. W 1844 r. nastpia czciowo laicyzacja szkolnictwa, pojawiy si te czasopisma propagujce pogldy liberalne, jak „Antologia Italiana", z kt�rym wsp�pracowali wszyscy tw�rcy programu umiarkowanego liberalizmu. Na tle spraw celnych doszo w 1846 r. do konfliktu z Austri. Donosia o tym oficjalna „Gazeta Piemoncka", a na radzie ministr�w Karol Albert owiadczy: jeeli utracimy Austri, znajdziemy Wochy, i to Wochy stworzone przez siebie same („Italia fara da se"). Coraz wyraniej Karol Albert znajdowa wsp�lny jzyk z ruchem narodowym.

Decydujcy impuls do podjcia we Woszech nowej polityki da jednak inny wadca. W 1846 r. umar Grzegorz XVI. Ten papie, znany Polakom z potpienia powstania listopadowego, nie by r�wnie dobrym ojcem dla Woch�w. Od walki z liberaami zaczy si jego

427

rzdy i polityk t kontynuowa do mierci. Stanowisko jego znalazo najpeniejszy wyraz w ogoszonej w 1832 r. encyklice Mirari von, w kt�rej nie tylko potpia doktryn liberalizmu, ale i wolno prasy, druku, nawet wolno sumienia. Pastwo Kocielne pod jego rzdami przeywao ustawiczne trudnoci finansowe, wzrastao zaduenie (o czym jednak nie wolno byo m�wi pod grob ekskomuniki. bo sam Grzegorz XVI zadua si u Rotszilda. a czy papie m�g poycza u yda?). Roso te niezadowolenie ludnoci, wadze papieskie nie cofay si jednak przed surowymi represjami w razie wystpie ludnoci czy wobec konspirujcej modziey.

Nieoczekiwanym elektem konklawe z 1846 r. by kardyna Giovanni Mastai-Ferretti, biskup Imoli, kt�ry przybra imi Piusa IX (1846— 1878). Mia on opini liberaa i wyb�r jego wywoa wielk fal entuzjazmu we Woszech. W decyzji konklawe powszechnie widziano zapowied zmian. Mimo posiadanych uprawnie nie uya swego weta Austria, skompromitowana ju w tym roku rzezi galicyjsk. 16 czerwca ogoszono dokonanie wyboru, a nastpnego dnia Pius IX ogosi zgodnie ze zwyczajem amnesti polityczn. Bya to amnestia nieco szersza, ni zwykle stosowana, ale nie generalna, a wypuszczeni musieli zoy przysig wiernoci. Niemniej i to wystarczyo, by pierwsze wystpienie Piusa IX spotkao si z entuzjazmem i by zaczto w nowym papieu widzie przyszego wyzwoliciela Woch. Liberaowie urzdzali manifestacje ku jego czci, ukazyway si liczne publikacje w Pastwie Kocielnym, tworzyy koa polityczne.

Pius IX zapewne nie by w takim stopniu liberaem, jak przyjmowaa to opinia publiczna, niemniej czu si zwizany ze spraw wosk, zna te ksik Giobertiego i odpowiadaa mu jako papieowi proponowana w tym dziele misja. Pocztki jego rzd�w przyniosy kilka reform liberalnych. W marcu 1847 r. przekaza cenzur komisji zoonej w wikszoci ze wieckich czonk�w, w czerwcu powoa rad stanu te ze wieckich, w lipcu wyda dekret o utworzeniu gwardii cywilnej (zniesionej przez jego poprzednika). Przykad papiea zacz dziaa na innych wadc�w; Leopold II wprowadzi w Toskanii wolno druku i podobnie zreorganizowa gwardi cywiln. W Piemoncie Karol Albert zdymisjonowa ministra spraw zewntrznych della Marga-rit i wprowadzi liczne reformy administracyjne. Midzy Rzymem, Florencj i Turynem podjto rokowania o lig celn. 3 listopada po dugich debatach, w toku kt�rych Karol Albert proponowa stworzenie ligi wojskowej, uoone zostay preliminaria umowy celnej.

Wydarzenia te zaniepokoiy Wiede. Wprawdzie oddany Austrii ks. Modeny kategorycznie odm�wi przystpienia do unii celnej, Ferdynand II za rozprawi si bezwzgldnie z liberalnymi manifestantami w Reggio di Calabria, gdzie w 1847 r. stracono 47 ludzi, jednak zaburzenia ogarny nawet Kr�lestwo Lombardzko-Weneckie. Nie bez znaczenia by nieurodzaj z 1846 r., ze szczeg�lnym niepokojem przyjto tutaj te wydarzenia w Galicji; postawa Wiednia oburzaa nawet konserwatyst�w. Po wyborze Piusa IX wadze nie byy w stanie zabroni manifestacji. W kocu, gdy nie pomagay rodki dyplomatyczne,

428

Austria ucieka si do akcji zapobiegawczej. W sierpniu 1847 r. zostaa okupowana przez wojska austriackie Ferrara. Wywoao to protest papiea i podniecenie libera�w. Po stronie papiea opowiedzia si Karol Albert i Metternich na razie ustpi. Oddziay austriackie zostay wycofane z Ferrary i wprowadzone do Parmy, gdzie zmara Maria Luiza i wadz obj Karol II Ludwik. Wywoao to now fale niezadowolenia. Cesare Correnti pisa w swej ksice Austria i Lombardia, wydanej w 1847 r.: Austria jest dla Woch „wroga przez natur, wroga przez wyb�r, wroga przez konieczno". W tyme czasie Metternich wyjania: „Wochy to tylko nazwa geograficzna: na P�wyspie Apeniskim s kraje suwerenne i niezalene. Istnienie i granice tych pastw zostay oparte na zasadzie generalnego prawa publicznego i na ukadach politycznych, kt�re nie mog sta si przedmiotem kontestacji. Cesarz zdecydowa ... przyczynia si do ich niezmiennego trwania". Nadchodzia Wiosna Lud�w.

XIV. RISORGIMENTO

ROK WIELKICH NADZIEI

historia, kt�ra leniwo posuwaa si naprz�d w dobie restauracji, przyspieszya gwatownie kroku. W cigu dwu lat wydarzenia zmieniay si jak w kalejdoskopie, a wraz z nimi zmieniaa si wiadomo uczestniczcych w nich ludzi. We wsp�lnych manifestacjach, na polach wsp�lnych walk, na naradach wsp�lnych wadz powstawa nar�d woski, nie marzenie intelektualist�w czy grupy rewolucjonist�w, ale rzeczywisto. Narodziny nowoczesnego narodu woskiego zbiegaj si z Wiosn Lud�w i nieprzypadkowo zacza si ona we Woszech. Z pocztkiem 1848 r. w Palermo rozrzucono ulotki, e 12 stycznia wybuchnie powstanie. Policja zarzdzia aresztowania, wojsko obstawio ulice. Wylegy tumy ludnoci, ciekawej, jak rewolucja wyglda. W paru miejscach wystpili m�wcy, doszo do sporadycznych walk, a w nocy postawiono barykady i do miasta zaczli napywa chopi. Po kilku dniach Sycylia wolna bya od wojsk burboskich, kt�re trzymay si tylko w cytadeli w Mesynie. Powstay nowe wadze na podstawie konstytucji z 1812 r. Podobne wrzenie ogarno Neapol. 27 stycznia odbya si wielka manifestacja z daniem nadania konstytucji. Po dwu dniach pozostawiony samemu sobie Ferdynand II ustpi, a 10 lutego promulgowa konstytucj. W tydzie p�niej ogosi konstytucj Leopold II dla Toskanii (wraz z wanie przyczon do ksistwa Lukk). Nastpiy r�wnie zmiany w Kr�lestwie Sardynii. Pod wraeniem manifestacji w Turynie, skierowanych zreszt przeciwko jezuitom, Karol Albert 8 lutego ogosi podstawy Statutu fundamentalnego, kt�ry promulgowa 4 marca. Statut peni faktycznie funkcj konstytucji i na jego zaoeniach 16 marca Cesare Balbo utworzy pierwszy rzd konstytucyjny. Wreszcie 14 marca Pius IX ogosi konstytucj w postaci Statutu dla Pastwa Kocielnego. Podobnie jak inne konstytucje woskie z tego okresu bya r�wnie wzorowana na francuskiej z 1830 r., z dwuizbowym parlamentem, w kt�rym tylko druga izba powstawaa w wyniku wybor�w, i to z ograniczonym cenzusem dochodu zespoem elektor�w. Wprowadzano zasad odpowiedzialnoci ministr�w (a nie wadcy), zapewniano wolno druku, r�wno wobec prawa, jako si porzdkow powoywano gwardie cywilne. Konstytucje te powstay jako wyraz kompromisu midzy monarchami a umiarkowanymi liberaami. O zjednoczeniu na razie nie m�wiono, ograniczajc si do unii celnej.

430

P�ki utrzymywa si wprowadzony na kongresie wiedeskim system midzynarodowy, poty wszystkie liberalne zmiany we Woszech mogy zosta zlikwidowane za pomoc interwencji zewntrznej. Ju jednak w 1847 r. przeciwko pretensjom Wiednia wystpia Wielka Brytania. Gdy Metternich ogosi tekst listu do wielkiego ksicia Toskanii, w kt�rym domaga si niewprowadzania reform, premier brytyjski Palmerston uzna to za nieuzasadnione mieszanie si do spraw wewntrznych. Dla angielskiej buruazji liberalizacja stosunk�w we Woszech bya z wielu wzgld�w wygodna, uatwiajc zwaszcza rozw�j handlu. Tote w Londynie przyjto, e kady wadca woski moe przeprowadza reformy wedug swej woli i nie powinno to by poczytywane za naruszenie istniejcego porzdku. Flota angielska na Morzu r�dziemnym zostaa wzmocniona, specjalny za wysannik rzdu Gilberto Elliot hr. Minto kry po stolicach woskich od Turynu do Palermo, wyranie wsp�dziaajc w powstawaniu liberalnych rzd�w.

Rewolucja lutowa w Paryu spowodowaa, e wahajca si poprzednio Francja przestaa popiera polityk austriack we Woszech. Dopiero jednak obalenie Metternicha w Wiedniu zaczo przewleky kryzys wewntrzny monarchii habsburskiej i przekrelio wszelkie plany interwencji. Zarazem osabienie Austrii stworzyo wyjtkow okazj do podjcia walki o wyzwolenie uzalenionych od niej obszar�w woskich.

Nadesza oczekiwana od przeszo 30 lat chwila. Tote wraz z wieci o upadku kanclerza rozprzestrzeniay si wystpienia rewolucyjne. Ju 17 marca lud Wenecji wymusi na gubernatorze uwolnienie wizionych patriot�w. Daniela Manina i pisarza Niccol� Tommaseo, i zgod na utworzenie gwardii cywilnej. Manin stan na czele ruchu rewolucyjnego i zada ustpienia z miasta Austriak�w. Wybuchy walki uwieczone 22 marca zdobyciem arsenau. Wojska austriackie opuciy Wenecj, kt�ra zostaa ogoszona niezalen republik. Powsta rzd kierowany przez Manina. Za Wenecj poszy miasta terraferma. Take w Pannie i Modenie wadza przesza w rce libera�w.

Decydujce dla powodzenia rewolucji w p�nocnych Woszech wydarzenia nastpiy wszake w Mediolanie. W liczcym ok. 160 tys. mieszkac�w miecie znajdowa si silny garnizon wojskowy, sigajcy 14 tys. onierza. 100 dzia byo rozstawionych w r�nych punktach miasta. Dow�dc by marszaek Johann Joseph Radetzky, twardy wojak i niezy strateg. Radetzky zdawa sobie spraw, e miasto jest podminowane propagand liberaln. Doszo ju do manifestacji we wrzeniu 1847 r. i w styczniu 1848 r., przy czym ostatnie pocigny za sob ofiary w ludziach. Radetzky nie obawia si jednak walk, got�w je by nawet sprowokowa, bo jak twierdzi, „3 dni krwi zapewni 30 lat spokoju". Tote gdy 18 marca lud wystpi w Mediolanie z daniem usunicia policji i stworzenia gwardii cywilnej, Radetzky poleci otworzy ogie do jednej z grup manifestant�w. Skutki byy odmienne od jego oczekiwa. Caa ludno porwaa si natychmiast do walki z Austriakami. Trwaa ona 5 dni, rewolucjonici bowiem nie byli przygotowani do wystpienia zbrojnego i brakowao

431

im dow�dztwa. Mediolan pokry si barykadami, do walki uywano za wszystkiego, co byo pod rk, cznie z kamieniami i gorc oliw. Decydujce dla zwycistwa stao si opanowanie bramy Tosa, nazywanej p�niej Bram Zwycistwa, przez oddzia zdeterminowanych rewolucjonist�w pod komend Luciano Manera. Otwarta zostaa w ten spos�b droga dla nadcigajcych z pobliskich miast i wsi ochotnik�w, wzywanych na pomoc przez kierowan przez Carla Cattaneo doranie stworzon Rad Wojenn. Radetzky, kt�ry trzyma ju tylko zamek i mury miejskie, opuci Mediolan w nocy z 22 na 23 marca, by wycofa si do czworoboku twierdz (Mantua, Peschiera, Werona i Legnano), gdzie m�g z powodzeniem stawia op�r przewaajcym liczebnie przeciwnikom. W rezultacie prawie cae p�nocne Wochy byy wyzwolone spod panowania austriackiego. Wszdzie tworzyy si samodzielne wadze i szykowano wojsko do dalszej walki. Pi dni (cinue giornhta) walk w Mediolanie stworzyo wyjtkowo korzystne warunki do zjednoczenia Woch. Niepokonani od kongresu wiedeskiego Austriacy zdawali si nie stanowi ju istotnej przeszkody na drodze do realizacji cel�w Risorgimento.

W zwyciskim Mediolanie zabrako jednolitej decyzji co do dalszego postpowania. Demokraci, kt�rym przewodzi republikanin Cattaneo, dyli do powoania republiki lombardzko-weneckiej, wok� kt�rej m�gby si dokona proces jednoczenia poprzez stworzenie federacji republik woskich. Obawiaa si takiego rozwizania szlachta mediolaska ze swym podest Gabrio Casatim ze wzgldu na spoeczne konsekwencje ujcia wadzy przez demokrat�w. Jedynie Karol Albert

432

sardyski m�g w jej przekonaniu powstrzyma proces dalszej demokratyzacji, a take zniszczy wci gron armi Radetzkiego. Ju podczas walk w Mediolanie szlachta wysaa wiec emisariuszy do Turynu. Interwencji w Lombardii domagali si te liberaowie piemonccy. W czasopimie „II Risorgimento", wydawanym przez nich od jesieni 1847 r., pisa Kamil Cavour: „wybia waciwa godzina dla monarchii sardyskiej, godzina decyzji".

Karol Albert, jak zwykle przeywajcy wahania midzy „starymi a nowymi laty", mia pocztkowo wtpliwoci; w kocu uzna, e utworzenie republiki lombardzkiej mogoby pocign za sob negatywne skutki dla jego monarchii, i to w momencie, gdy otwieraa si moliwo atwej ekspansji kosztem Austriak�w. Zadba jednak, by swemu wystpieniu nada charakter narodowy. 23 marca wystosowa do lud�w Lombardii i Wenecji odezw, w kt�rej wyranie zwiza spraw wosk z dynasti sabaudzk, powtarzajc, e B�g da Wochom moliwo decydowania o sobie. 25 marca wojska sardyskie przekroczyy graniczn rzek Ticino i wkr�tce znalazy si w Pawii i Mediolanie. Armia Karola Alberta nie bya jednak przygotowana do walki i nie zdoaa zak�ci odwrotu Radetzkiego. Brakowao dowiadczonych oficer�w, nie opracowano plan�w strategicznych. Sam kr�l by czowiekiem mnym, ale nieudolnym jako dow�dca. Na jego poczynaniach zbytnio zawayy interesy dynastyczne, tote zamiast szybko rozprawi si z osabionym porak przeciwnikiem, g�wne starania obr�ci na podporzdkowanie sobie Lombardii i Wenecji.

Tymczasem wr�d og�lnego entuzjazmu powstawaa koalicja anty-

433

austriacka. W imi solidarnoci narodowej republikanie z przybyym do Mediolanu Mazzinim wcznie zrezygnowali z akcentowania swych de demokratycznych. Po stronie Karola Alberta pod naciskiem opinii publicznej opowiedzieli si wadcy najsilniejszych pastw woskich. Posik�w przeciwko Austriakom udzielili Leopold II, Pius IX i Ferdynand II. Z Neapolu pod wodz starego Guglielmo Pepe udao si do Lombardii 16 tys. wojska, blisko 8 tys. dostarczya Toskania, w tym 3500 student�w wraz z profesorami przybyo z uniwersytet�w w Pizie i Sienie. Kilka tysicy wojska wysao Pastwo Kocielne. Ju 29 marca podj pr�b zorganizowania Legionu Polskiego w Rzymie Adam Mickiewicz, by udzieli pomocy patriotom woskim. Gdy papie nie popar ogoszonego przez niego manifestu, przeni�s siedzib Legionu najpierw do Florencji, a potem do Mediolanu. Stu kilkudziesiciu legionist�w polskich pod pukownikiem Mikoajem Kamieskim z polskimi sztandarami wzio udzia w kocowej fazie walk z Austriakami. Gdy wojska woskie przystpiy do oblegania Austriak�w zam-

434

knietych w twierdzach Peschiera i Werona, a dziaania zaczy si przeciga, osab zapa monarch�w woskich. Pierwszy zawaha si Pius IX. 29 kwietnia w alokucji do kolegium kardyna�w owiadczy, e jako gowa Kocioa nie moe bra udziau w walce. Jeeli nawet kierowaa nim obawa o pozycj katolicyzmu w Niemczech i Austrii, to wystpieniem tym podway autorytet papiestwa na terenie Woch. Ob�z neogwelficki nie m�g odtd ywi nadziei, e papie stanie si zbawc Italii. Konsekwencj stanowiska Piusa IX miao sta si rycho cakowite rozejcie si interes�w papiestwa i narodowych interes�w woskich, co odbio si take na stanowisku wasnych poddanych do papiea. Za Piusem IX r�wnie Ferdynand II wycofa swe poparcie dla Karola Alberta. Nie bez winy by pod tym wzgldem i sam kr�l Sardynii, kt�ry nie zaj jasnego stanowiska wobec „ligi wadc�w" i na czoo wysuwa ekspansj Piemontu. Nadesane posiki kierowa na drugorzdne obszary dziaania, odmawia zgody na przyjmowanie obcych genera�w i oficer�w, gotowych przyj z pomoc Wochom; odepchn nawet Garibaldiego, gdy ten przyby do Woch, by walczy z Austriakami.

Ferdynand II wykorzysta fakt pozbawienia go tronu przez Sycylijczyk�w i nie tylko odrzuci dania radyka�w dotyczce zmiany konstytucji, ale i rozbi zorganizowane przez nich 15 maja powstanie w Neapolu. Nie miao ono wprawdzie szerszego poparcia ludnoci, niemniej posuyo kr�lowi za pretekst do wycofania si z wojny z Austri i rozwizania parlamentu. Jakkolwiek utrzyma si jeszcze rzd liberalny, byo to pierwsze we Woszech zwycistwo kontrrewolucji. Powizanie si z ni Ferdynanda II przekrelao szans Burbon�w na udzia w tworzeniu nowych Woch, zarazem ukazywao trudnoci, jakie trzeba byo przeama w samym spoeczestwie woskim.

Tymczasem dziaania wojenne nie przyniosy oczekiwanych sukces�w Karolowi Albertowi. Do Woch przesane zostay nowe oddziay austriackie, kt�re poczyy si z wojskami Radetzkiego. Sdziwy marszaek podj dziaania ofensywne. Zaamay si one na bohaterskim oporze oddzia�w toskaskich, zwaszcza batalionu studenckiego z Pizy pod Curtatone i Montanar. Oddziay te zostay niemal cakowicie zniszczone, Piemontczycy jednak uzyskali czas niezbdny do przegrupowania si i zadali Austriakom porak pod Goito 30 maja. Wycofanie si Austriak�w zbiego si z wiadomoci o kapitulacji Peschiery. By to szczyt sukces�w: wtedy to na polu walki onierze okrzyknli Karola Alberta kr�lem Woch.

Ju poprzednio dziki zabiegom dyplomacji sardyskiej, zwaszcza powoanego do rzdu Giobertiego, za przyczeniem si do Kr�lestwa Sardynii opowiedziay si Parma, Piacenza, Modena oraz Lombardia, 4 lipca take Wenecja mimo opor�w ze strony republikan�w podja podobn decyzj. Miaa wic zatriumfowa zasada inkorporacji, a nie federacji. Zabrako jednak decydujcych rozstrzygni militarnych. Karol Albert odrzuci kompromisowe propozycje Wiednia, przewidujce znaczne nabytki dla Kr�lestwa Sardynii: pod panowaniem austriackim miaa pozosta tylko Wenecja. Wojsko piemonckie nie byo jednak w stanie

435

utrzyma swych zdobyczy. Radetzky podj now ofensyw na obszarze weneckiej terraferma; mimo dzielnej obrony pada Vicenza, co przesdzio o losach prowincji weneckiej. Z kolei Austriacy zaatakowali armi sardysk. Krwawa bitwa pod Custozz, stoczona w dniach od 23 do 27 lipca, zakoczya si klsk wojsk Karola Alberta. Po nastpnej porace pod murami Mediolanu kr�l sardyski zdecydowa si odda stolic Lombardii w rce przeciwnika.

Postpowanie Karola Alberta wywoao olbrzymie rozgoryczenie, tym wiksze e poprzednio patrioci przeksztacili tymczasowy rzd Lombardii w Komitet Obrony Narodowej i szykowali si wasnymi siami stawi op�r Austriakom. Tego jednak wanie obawia si kr�l sardyski, przekonany, e doprowadzioby to do ujcia wadzy przez ywioy demokratyczne. Ostatecznie ledwie uszed z yciem przed oburzonymi tumami Mediolaczyk�w. Wda si zreszt ju wtedy w rokowania o zawarcie rozejmu, kt�ry podpisa z Radetzkim gen. Salasco 9 sierpnia. Zawieszenie broni ustalao lini demarkacyjn midzy obu armiami na dawnej granicy midzy Piemontem a Lombardi. Flota sardysk miaa by wycofana z Adriatyku. Rozejmu nie uznaa

436

Wenecja wraz z Ospo, jedyn twierdz, jaka jej pozostaa jeszcze na ldzie, oraz znajdujce si pod komend Garibaldiego oddziay partyzanckie, walczce do koca sierpnia w g�rach p�nocnej Lombardii. Nie zmieniao to jednak og�lnej sytuacji. Moliwoci pokonania Austriak�w i zjednoczenia Woch�w zostay zaprzepaszczone i daremnie Karol Albert zapowiada w wydanej z racji rozejmu odezwie do ludnoci, e „sprawa niepodlegoci woskiej nie zostaa jeszcze stracona".

Jeeli nadal trwaa walka o prawo Woch do decydowania o swym losie, nie byo to zasug Karola Alberta. Jego niepowodzenia ujawniy ca sabo koncepcji zjednoczenia Woch pod berem dynastii sabaudz-kiej. W tych warunkach nadzieje Woch�w na zjednoczenie mogy si wiza tylko z ruchami demokratycznymi. Walka midzy demokratami woskimi a rodzim i obc kontrrewolucj wypenia te waciwie wikszo dziej�w drugiej fazy Wiosny Lud�w na P�wyspie Apeniskim. Nie bya to sytuacja typowa wycznie dla Woch. W caej niemal Europie objtej ruchami rewolucyjnymi nastpowaa tego rodzaju polaryzacja stanowisk, w toku kt�rej buruazja zajmowaa stanowisko coraz bardziej niechtne wobec dalszych postp�w demokratyzacji, uwaajc, e osignite zdobycze byy wystarczajce dla jej cel�w. Natomiast kontynuowali poczynania rewolucyjne demokraci, opierajc si na drobnym mieszczastwie i na proletariacie w tych krajach, gdzie zdya ju powsta ta klasa spoeczna.

Przeciwnicy rewolucji uzyskali przewag we Francji, w Niemczech i zwaszcza w Austrii, gdzie zosta zamany op�r najpierw w Czechach, p�niej w samym Wiedniu i w Galicji. Do wadzy powoano konserwatyst�w z ks. Feliksem Schwarzenbergiem na czele, ustpi te cesarz Ferdynand I, a jego nastpc zosta mody Franciszek J�zef I. Jedynie Wgry broniy swych zdobyczy. Zmiany te nie mogy pozosta bez wpywu na wydarzenia we Woszech. W pocztkach sierpnia susznie pisa Mazzini: „skoczya si wojna kr�lewska, teraz zaczyna si wojna ludowa". Umiarkowani schodz na drugi plan; na czoo wysuwaj si demokraci, przeciwko nim za wystpuj z programem antyliberalnym i antyzjednoczeniowym konserwatyci.

Zacht dla demokrat�w byy sukcesy partyzantki zorganizowanej przez Garibaldiego, kt�ry z niewielkim oddziaem dziki pomocy miejscowej ludnoci przez par tygodni zdoa przeciwstawia si przewaajcym siom austriackim. Take Wenecja, w kt�rej wadz uj Manin, szykowaa si do walki. Niepowodzeniem skoczy si atak austriackiego gen. Weldena na Boloni, kt�rej ludno zmusia Austriak�w do odwrotu. Niemniej zar�wno p�noc, jak i poudnie Woch znalazy si w rku reakcji. Ferdynand II nie tylko zlikwidowa ogniska rewolucyjne w Neapolu, Kalabrii i Basilicacie, ale podj te ofensyw na Sycyli. Skorzysta z wewntrznego rozbicia wr�d libera�w na wyspie i po bitwie pod Custozz podj dziaania, przed kt�rymi dotychczas powstrzymywaa go przychylna Sycylijczykom postawa Anglii i Francji. Korpus ekspedycyjny pod dow�dztwem gen. Carlo Filangieriego, syna znanego prawnika doby Owiecenia, zacz dziaania od oblenia Mesyny. Cikie i barbarzyskie bombardowanie miasta z morza i cy-

437

tadeli upamitnio si nadaniem Ferdynandowi przezwiska kr�l-bomba. W kocu Mesyna zostaa zdobyta szturmem i bezlitonie zupiona. Przy porednictwie angielsko-francuskim doszo wtedy do zawieszenia broni. Po dugich rokowaniach Ferdynand II zgodzi si wyda dla Sycylii 22 lutego 1849 r. akt konstytucyjny, w kt�rym przewidywa utrzymanie parlamentu i rzdu sycylijskiego. Lud Palermo odrzuci jednak kompromis, obali dotychczasowy rzd i powoa nowy, bardziej demokratyczny. Odnowiy si walki z korpusem Filangieriego. Na wodza armii sycylijskiej powoano dowiadczonego w walkach rewolucyjnych gen. Ludwika Mierosawskiego. Nie mia on jednak wojska dostatecznie licznego ani naleycie wyszkolonego, by skutecznie oprze si przeciwnikowi. Po kr�tkiej walce zosta pokonany, jego oddziay za rozproszone. 23 kwietnia przyw�dcy libera�w i demokrat�w sycylijskich udali si na emigracj, jakkolwiek lud Palermo pr�bowa jeszcze stawia op�r. Ostatecznie dopiero 15 maja Palermo zostao zajte przez wojska burboskie. Jedynym ustpstwem zwycizc�w byo tym razem utrzymanie Gwardii Narodowej i ogoszenie amnestii.

Z wikszym powodzeniem dziaali demokraci w rodkowych Woszech. W Toskanii w sierpniu do wadzy doszed umiarkowany libera Gino Capponi, kt�ry nawr�ci do koncepcji konfederacji woskiej, opartej na dobrowolnym zwizku istniejcych pastw. Popar go z Turynu Gioberti, sprzeciwili si jednak demokraci, kt�rzy wysunli projekt stworzenia konstytuanty woskiej, powoanego w drodze powszechnych wybor�w organu, kt�ry miaby podj decyzje o losach Woch i doprowadzi do ich zjednoczenia. Oparciem dla demokrat�w toskaskich byo Livorno, gdzie skupiy si najwaniejsze siy rewolucyjne i gdzie istnia stosunkowo liczny proletariat. Przyw�dc robotnik�w by tam Enrico Bartelloni. Pod naciskiem wzbierajcego wrzenia rewolucyjnego wielki ksi powoa 27 padziernika 1848 r. do rzdu demokrat�w, m. in. Giuseppe Montanellego, uczestnika bitwy pod Custozz, i Francesco Guerrazziego. Montanelli opowiada si za zwoaniem konstytuanty woskiej, napotka jednak silny op�r Guerrazziego, gdy pr�bowa realizowa sw ide. Pod naciskiem manifestacji ludowych parlament w kocu przyj projekt wyboru deputowanych toskaskich do konstytuanty. Leopold II jednak zbieg do Sieny, skd protestowa przeciwko decyzji parlamentu, poniewa take papie odrzuci odpowiedni projekt. Nie czujc si pewnym w Toskanii, Leopold II uda si 21 lutego do Gaety; we Florencji natomiast dyktatorsk wadz zdoby sobie Guerrazzi.

Podobne zmiany nastpiy w Pastwie Kocielnym. Pius DC po alokucji pr�bowa ratowa sw�j presti i 3 maja wystosowa do Wiednia propozycje, by Austria zgodzia si odda Wochom ich terytoria w obrbie naturalnych granic i zaprzestaa walki. R�wnie dla uspokojenia Rzymian powoa Pius IX liberalny rzd Terenzo Mamianiego. Reprezentowany przez niego program reform i stara o zjednoczenie Woch budzi wszake sprzeciwy ze strony najbliszych doradc�w papiea. yczliwy dla Austrii sekretarz stanu Giacomo Antonelli prowadzi polityk zewntrzn cakowicie odmienn ni rzd

438

Mamianiego. Pogarszaa si te sytuacja ekonomiczna Wiecznego Miasta. W kocu Mamiani ustpi. Po okresie nieudanych rzd�w konserwatyst�w papie powoa na kierownika rzdu Pellegrino Rossiego, dawnego przedstawiciela Ludwika Filipa w Rzymie. Rossi by zwolennikiem racjonalnej centralizacji pastwa. Pr�bowa te realizowa wysunity przez piemonckiego ksidza Antonio Rosminiego projekt zjednoczenia Woch jako monarchii federalnej i konstytucyjnej ze staym parlamentem w Rzymie pod prezydencj papiea. Przypominaoby to organizacje Rzeszy Niemieckiej w dobie cesarstwa rzymskiego. Rossi wszed w porozumienie z Wiedniem i Neapolem, gdy 15 listopada zgin zamordowany uderzeniem sztyletu. Zab�jc by prawdopodobnie syn rzymskiego demagoga, zwanego Ciceruacchio, Luigi Brunetti. mier ministra wywoaa demonstracje w Rzymie; grupa demokrat�w, Circolo popolare, kt�ra by moe doprowadzia do zab�jstwa, zadaa od papiea powanych ustpstw politycznych. Pod naciskiem demonstrujcych mas Pius IX powoa nowy rzd z udziaem demokrat�w; przy wadzy znalaz si Mamiani, Giuseppe Galletti oraz przedstawiciel Circolo popolare Pietro Sterbini, dawny karbonariusz i przyjaciel Mazziniego.

Pius IX uwaa to ustpstwo za chwilowe, owiadczy, e powoanie rzdu w takim skadzie zostao na nim wymuszone, po czym 24 listopada uciek z Rzymu i schroni si w Gacie pod opiek wojsk Ferdynanda II. Std ogosi dalsze protesty i usiowa mianowa nowy rzd. Demokraci wadali jednak Rzymem nie ogldajc si na protesty i ekskomuniki papiea. 21 stycznia 1849 r. odbyy si wybory do konstytuanty pastwa rzymskiego, kt�ra 9 lutego pozbawia papiea wadzy wieckiej, a wkr�tce potem ogosia powstanie Republiki Rzymskiej. Demokraci zdobyli wic wadz w dwu najwaniejszych pastwach rodkowych Woch i mogli teraz pokaza, jak wygldaoby Risorgimento pod ich kierownictwem.

DEMOKRACI W WALCE O WOLNO I JEDNO WOCH

Dorane sukcesy we Florencji czy w Rzymie nie decydoway jeszcze o przyszoci Woch. Dop�ki wojsko austriackie znajdowao si w Lombardii, dop�ty wszelkie zmiany byy niepewne. Jedynie armia piemoncka stanowia nadal si zdoln im si przeciwstawi, tote kluczow rol odgrywaa walka o wadz w Turynie. Pod naciskiem radykalnych wystpie, zwaszcza w Genui, Karol Albert powoa na pierwszego ministra Giobertiego, kt�ry ogosi wybory do parlamentu. Przyniosy one wikszo radykalnym liberaom i demokratom. W zwizku z wydarzeniami w Toskanii Gioberti popad w konflikt z t wikszoci i musia ustpi, w nowym za rzdzie decydujcy gos zapewnili sobie radykaowie z Urbano Rattazzim na czele.

Parli oni ku wojnie z Austri. Ju w czasie powstania wiedeskiego i niepowodze austriackich na Wgrzech flota sardyska znalaza si zn�w na Adriatyku i tylko interwencja francusko-angielska zapobiega wojnie. Palmerston, krpowany przez niechtn wzmocnieniu Woch

439

kr�low Wiktorie, nie doprowadzi jednak do rokowa pokojowych midzy Wiedniem a Turynem. Tymczasem Karol Albert ju na jesieni rozpocz zabiegi o zdobycie rodk�w na znaczne pomnoenie armii. Za rad Wadysawa Zamoyskiego wezwa do Turynu gen. Wojciecha Chrzanowskiego, jednego z dow�dc�w w powstaniu listopadowym. Z racji ogoszonych pism teoretycznych cieszy si on na emigracji saw dobrego stratega. W rzeczywistoci by miernych zdolnoci, nie umia porwa onierza, w Piemoncie za czu si obco, nie znajc jzyka ani ludzi. Z przekona by konserwatyst. Powoany na szefa sztabu, opracowywa zaoenia przyszej kampanii.

Sytuacja finansowa kraju bya bardzo cika, nie spos�b byo uzyska poyczki zagranicznej i nie starczyo pienidzy na potrzeby militarne. W tej sytuacji demokraci uznali za konieczne przyspieszenie wojny. Take ich przeciwnicy uwaali, e wojna przyniesie ryche rozstrzygnicia korzystne dla Austriak�w, co umoliwi powr�t do rzd�w absolutnych. Demokraci nie zadbali o naleyty poziom przygotowa wojskowych, zgodzili si na przekazanie komendy nad armi Chrzanowskiemu z tytuem generaa majora (formalnie wodzem naczelnym by kr�l). Szefem sztabu by take konserwatysta, gen. Alfonso La Marmora, zreszt dobry onierz, tw�rca bersalier�w. Gdy demokraci przygotowywali now rewolucj w Lombardii, wojskowi zamierzali ograniczy si do dziaa militarnych. Przewidywano jednak zbieno wystpienia woskiego i wgierskiego, co miao stworzy dla Austrii trudniejsz sytuacj ni jednostronne operacje wojskowe. Piemont mia przy tym przewag liczebn: 120 tys. onierzy wobec 100 tys. Austriak�w.

Plan Chrzanowskiego mia charakter ofensywny i przewidywa uderzenie z rejonu Novary na Lombardi. Na dywizj gen. Ramoriny spadao zadanie zatrzymania ewentualnej ofensywy austriackiej do chwili penego rozwinicia dziaa woskich. 12 marca Kr�lestwo Sardynii wypowiedziao wojn. Radetzky zgromadzi swe wojsko przewaajce dowiadczeniem i wiar w zwycistwo nad Wochami wok� Pawii i 20 marca przekroczy Ticino. Nie napotka tutaj powaniejszego oporu, gdy Ramorino wbrew rozkazom przesun swe oddziay ku Piacenzy. Chrzanowski da si ponie panice, wstrzyma marsz w gb Lombardii i pod Novar 23 marca wda si w bitw z Austriakami, kt�ra mimo pocztkowych sukces�w zamienia si w klsk. Wprawdzie straty woskie w zabitych byy nisze ni austriackie (2392 na 3137), armia jednak zostaa cakowicie rozproszona.

Karol Albert daremnie szuka mierci na polu bitwy, w kocu zdecydowa si na abdykacj na rzecz Wiktora Emanuela, susznie spodziewajc si, e uzyska on lepsze warunki rozejmu. Sam wyjecha do Portugalii, gdzie zmar po 4 miesicach. Tymczasem Wiktor Emanuel spotka si osobicie w Vignale z Radetzkim, obiecujc, e w odpowiednim czasie obr�ci si przeciwko demokratom. Radetzky przysta w tej sytuacji na rozejm, kt�ry podpisano w Novarze 26 marca. Piemont musia si zgodzi na czasow okupacj czci swego terytorium z twierdz Alessandria, odwoanie floty z Adriatyku, wycofanie wszelkich oddzia�w sardyskich spoza terytorium pastwa i redukcj wojska

440

do stanu pokojowego. Dla udokumentowania winy ywio�w demokratycznych stan przed sdem pod zarzutem zdrady i zosta stracony gen. Ramorino. Historycy nie s zgodni co do tego, czy by winny, czy tylko nieudolny.

Ofiar klski Piemontu pada Brescia. Demokraci wzywali Lombardi do ponownego powstania przeciwko Austriakom. Sprzyjay temu podjte przez Radetzkiego kroki represyjne, sekwestr d�br, narzucone wysokie podatki. Po wsiach dochodzio do rozruch�w, surowo tumionych przez austriack soldateske. G�wnym orodkiem nowej rewolucji miaa si sta liczca wtedy 35 tys. mieszkac�w Brescia. 23 marca na polecenie Turynu zaczy si w niej walki demokrat�w z garnizonem austriackim zamknitym na zamku, trwajce do l kwietnia. Austriacy rycho uzyskali posiki. Patrioci z Brescii pod dow�dztwem demokratycznych republikan�w, Luigo Contrattiego, Carlo Cassoli i Tito Speriego, odparli pierwsze ataki i nawet wiadomo o bitwie pod Novar nie zaamaa obroc�w. Ich bohaterstwu zawdzicza odtd Brescia nazw? „lwicy woskiej". Ostatecznie zatriumfowaa przemoc. Marszaek Haynau, dow�dca austriacki, opanowa miasto wr�d niebywaych gwat�w i mord�w, kt�re cigny na przydomek „hieny z Brescii". Straty z obu stron byy znaczne (Austriacy mieli ok. 1000 zabitych), a przebieg walk wskazywa na niedocenianie uniesienia rewolucyjnego ludu woskiego przez wojskowych piemonckich.

Krwawa rozprawa z demokratami w Brescii staa si wstpem do bezwzgldnego likwidowania ich wpyw�w na innych obszarach p�nocnych i rodkowych Woch. Rka w rk z Austriakami dziaali pod tym wzgldem i miejscowi konserwatyci. W Kr�lestwie Sardynii zasadnicze znaczenie miay represje zastosowane wobec Genui. Genua — „Wezuwiusz wolnoci woskiej" w �wczesnym patetycznym jzyku patriot�w, bya g�wnym orodkiem propagandy demokratycznej w Kr�lestwie. Po okresie wsp�pracy z rzdem turyskim w walce o wyzwolenie p�nocnych Woch nastpi kryzys wywoany klsk marcow. Ju 30 marca doszo w Genui do wielkich manifestacji przeciwko polityce Wiktora Emanuela, nastpnego za dnia po walkach ulicznych z wojskiem sardyskim pod hasem republiki demokratycznej i spoecznej utworzony zosta Komitet Bezpieczestwa Publicznego jako zwierzchni organ Genui. Kierownikiem jego zosta Giuseppe Avezzana, dow�dca gwardii cywilnej. Ludwik Napoleon i Radetzky szykowali si do interwencji. Aby j uprzedzi, oddziay sardyskie pod dow�dztwem gen. La Marmory przystpiy do regularnego oblenia Genui. r�dmiecie poddane zostao cikiemu bombardowaniu. Zaskoczeni t bezwzgldnoci demokraci uznali za bezcelowe kontynuowanie walki. Najbardziej zaangaowani udali si na emigracj lub z pomoc do Republiki Rzymskiej, wadze miejskie za kapituloway 5 kwietnia, uzyskujc powszechn amnesti.

Nie obeszo si bez austriackiej interwencji w Toskanii. Dyktatura Guerrazziego nie zapobiega tutaj walkom wewntrznym midzy ugrupowaniami demokratycznymi i konserwatystami. Ostatecznie we Florencji zdobyli przewag konserwatyci, kt�rzy uwizili Guerrazziego, zamknli dzienniki demokratyczne, zakazali dziaalnoci demokratycz-

441

nego Circolo politico Italiano i powoali w imieniu wielkiego ksicia komisj rzdow. Wysana w jej imieniu do Gaety delegacja prosia Leopolda II o jak najszybszy powr�t w obawie przed interwencj zewntrzn. Leopold II powoa jednak sam nowe wadze i wezwa wojska austriackie. Z polecenia Radetzkiego do Toskanii wkroczyo 15 tys. Austriak�w pod marszakiem Konstantynem d'Aspre, kierujc si na Livorno, g�wny orodek demokratyczny w ksistwie. Demokraci rozporzdzali wprawdzie tutaj tylko ok. 3 tys. ludzi, stawili jednak w dniach 11 i 12 maja op�r. Zosta on zamany ogniem artyleryjskim, po czym Austriacy zajli miasto, bestialsko rozprawiajc si z demokratami. 317 os�b zostao rozstrzelanych.

Mimo oporu Leopolda II wojska austriackie wkroczyy r�wnie do Florencji. Okupacja Toskanii trwaa 6 lat, przy czym nie ustaway surowe wyroki sd�w wojskowych na patriot�w, kt�rzy za najmniejszy objaw przeciwstawiania si wprowadzonemu porzdkowi byli rozstrzeliwani. Wielki ksi wr�ci do Toskanii dopiero w lipcu 1849 r. Nikt ju nie wiza z jego osob nadziei na udzia w zjednoczeniu Woch.

Duej centralnym orodkiem demokracji woskiej pozostawa Rzym. Utworzenie bowiem Republiki Rzymskiej byo dzieem nie tylko rzymskich, ale i przybyych z caych Woch demokrat�w. Garibaldi, kt�ry zosta tutaj wybrany do konstytuanty, postawi wniosek o powoanie republiki. W Rzymie rozwijao si ywo czasopimiennictwo demokratyczne, Filippo De Boni wydawa ,.II Popolano" czy ,.I1 Tribuno". a Goffred Mameli „La Pallade". Do Rzymu przyby po kr�tkim pobycie w Toskanii sam Mazzini, bra od 5 marca czynny udzia w kierowaniu sprawami Republiki, a 20 marca powoany zosta do rzdzcego ni triumwiratu wraz z Aurelio Saffim i Carlo Armellinim. Starali si oni stworzy pastwo demokratyczne, w kt�rym sytuacja ludu ulegaby rzeczywistej poprawie. Suy temu miaa m. in. konfiskata czci ziem kocielnych na rzecz rodzin chopskich. Chodzio bowiem o pozyskanie mas chopskich. Rewolucja i republika byy przede wszystkim dzieem mieszczastwa, o czym wiadczy choby skad zgromadzenia ustawodawczego. Dowiadczenia za uczyy, e biedni chopi szli atwo za demagogiczn propagand kontrrewolucji.

Wadze Republiki stay zreszt przed skomplikowanymi zadaniami fiskalno-militarnymi. Papie i sekretarz stanu Giacomo Antonelli podjli zabiegi o uzyskanie pomocy zewntrznej — Francji, Austrii, Hiszpanii i Kr�lestwa Obojga Sycylii. Zwaszcza Ludwik Napoleon szykowa si do szybkiej interwencji, zamierzajc w ten spos�b ugruntowa swe wpywy w Pastwie Kocielnym. W tych warunkach niezbdne byo zapewnienie Republice Rzymskiej dostatecznie silnej armii. Wysiki, jakie podejmowano w tym kierunku, day jednak tylko poowiczne rezultaty. Demokraci obawiali si ogoszenia przymusowej suby wojskowej, gdy mogo to zniechci do republiki chop�w. Opierajc si na wolontariuszach zdoano zacign ok. 20 tys. onierza. Tylko czciowo byli to weterani z poprzednich kampanii woskich. Wikszo stanowili ludzie nie wywiczeni. Brakowao uzbrojenia. Armia miaa

442

raptem ok. 100 dzia. Naczelny w�dz, gen. Pietro Roselli, zawdzicza sw nominacj tylko pochodzeniu z Romanii. Faktycznie g�wny ciar dowodzenia spad na Garibaldiego. Trudnoci z zacigiem wojska i jego wyposaeniem spowodowane byy niedostatkiem zasob�w finansowych Republiki. 21 lutego uznano wic wszystkie dobra kocielne za wasno pastwa (duchowni mieli otrzymywa pace od pastwa), wprowadzono te podatek progresywny, kt�ry dotyka szczeg�lnie kupc�w i producent�w. Take wypuszczenie pienidza papierowego (bon�w) miao suy ratowaniu budetu. Wszystkie te kroki nie przyniosy oczekiwanych rezultat�w i w decydujcych momentach przygotowanie militarne Republiki okazao si za sabe.

Mona zreszt wtpi, czy wobec tak potnych interwent�w Republika Rzymska miaa realne szans przetrwania. Republik mogy uratowa tylko jakie zmiany wewntrzne w zagraajcych jej pastwach, lecz nawet we Francji wpywy demokrat�w byy za sabe, by powstrzyma jej udzia. Wanie wojska francuskie miay zada pierwszy cios Republice Rzymskiej: 17 kwietnia 3-tysiczny korpus francuski pod generaem Nicolas-Charles-Victor Oudinot wyjecha z Tulonu do Civita-vecchia. Emisariusze francuscy zapowiadali tutaj, e gen. Oudinot przybywa jako przyjaciel Republiki, co zapewnio Francuzom bezpieczne ldowanie. Wtedy dopiero Oudinot oznajmi, e przyby, by umoliwi papieowi powr�t do Rzymu. Zgromadzenie ustawodawcze postanowio odpowiedzie si na si, po czym 30 kwietnia Oudinot podj nie przygotowany i nie przemylany atak na Rzym. Zakoczy si on klsk Francuz�w, rozbitych pod bramami Angelica i Cavallegeri przez Garibaldiego. Mazzini, kt�ry ywi zudne nadzieje na pozyskanie Francuz�w, przeszkodzi wykorzystaniu zwycistwa do cakowitego zniszczenia korpusu.

Tymczasem Ludwik Napoleon, kt�remu chodzio o zyskanie na czasie, wysa do Rzymu Ferdynanda Lessepsa z misj doprowadzenia do kompromisu midzy obu stronami, jednoczenie za stara si wzmocni oddziay francuskie. Rokowania Lessepsa nie przyniosy adnych rezultat�w, natomiast Republik zaatakoway wojska burboskie. 9 maja Garibaldi rozbi pod Velletri oddziay Ferdynanda II. Roselli jednak powstrzyma Garibaldiego przed pocigiem na terytorium neapolita-skim. 8 maja bowiem pojawiy si pod Boloni wojska austriackie marszaka d'Aspre. Boloczycy bronili si wszake dzielnie a do 15 maja, odpierajc ataki austriackie i znoszc cikie bombardowanie miasta.

Oudinot zdy ju wtedy zgromadzi ok. 30 tys. wojska, przewanie dowiadczonych weteran�w wojny algierskiej. Lessepsowi nakazano opuci Rzym, po czym Francuzi ogosili odwoanie rozejmu i nie czekajc nawet wyznaczonego przez siebie terminu 3 czerwca podstpnie zaatakowali Woch�w i opanowali dziki zaskoczeniu bram San Pancrazio. Waki o Rzym trway jeszcze przez cay miesic. Miay one zespoli obroc�w pochodzcych z r�nych czci Woch i ugruntowa wyjtkowo silnie ich wiadomo 'narodow. Wszyscy walczyli bohatersko. Gdy 30 czerwca Francuzi przypucili szturm generalny, na linii ognia pado 400 garybaldczyk�w, atak jednak zn�w si nie

443

powi�d. Rami w rami walczyli w�wczas z demokratami woskimi onierze Legionu Polskiego, uformowanego pod kapitanem Aleksandrem Fijakowskim. Byo ich stu kilkudziesiciu. Wyr�ni si zwaszcza byy szef sztabu gen. Macieja Rybiskiego, pukownik Aleksander Izenszmidt-Milbitz.

30 czerwca Mazzini, kt�ry nie chcia si zgodzi na rokowania, ustpi. Zgromadzenie Ustawodawcze powoao nowy triumwirat, kt�ry jednak nie zdoa uzgodni warunk�w kapitulacji z Oudinotem. 2 lipca Zgromadzenie uchwalio jeszcze przygotowywan konstytucj, czc jakobiskie tradycje rewolucji francuskiej z demokratyzmem Mazziniego. Staa si ona dokumentem poziomu woskiej myli politycznej, jakkolwiek nie odegraa ju innej roli, jak tylko testamentu politycznego Republiki Rzymskiej. 3 lipca Rzym zdobyli Francuzi.

Poza Rzymem duej w Republice broniy si tylko Ankona i Ascoli. Nadal toczya natomiast walk osamotniona Wenecja. Garibaldi, kt�ry ju w poprzednim roku myla o przedarciu si na lagun, postanowi zrealizowa sw�j plan. 2 lipca na czele przeszo 3 tys. ludzi opuci Rzym wraz ze sw on Anit i nieugitymi patriotami. cigany przez interwencyjne oddziay, Garibaldi zdoa przedosta si do Terni, skd podj marsz na p�noc i przez terytorium toskaskie i Apeniny przedosta si do San Marino. Zezwoli stamtd swym oddziaom osabionym stratami poniesionymi w toku licznych star, zwaszcza z wojskami austriackimi, rozej si do dom�w. Sam z on i najbliszymi towarzyszami usiowa dosta si do Wenecji. W Cesenatico zdoby kilka barek i pr�bowa na nich dopyn na laguny. Uniemoliwia wykonanie tego planu flota austriacka, patrolujca na Adriatyku. Wikszo towarzyszy Garibaldiego dostaa si w rce nieprzyjaciela, on sam z niewielk grup przy pomocy patriot�w przedosta si do Ligurii, jednak trud�w ucieczki nie wytrzymaa jego ona, kt�ra zmara w okolicach Comachio. W Ligurii Garibaldi zosta aresztowany przez gen. La Marmor i skazany na wygnanie.

Bardziej okrutny by los jego towarzyszy. Z wyrok�w wojskowych sd�w austriackich rozstrzelani zostali m. in. Angelo Brunetti. zwany Ciceruacchio, wraz z synami, z kt�rych jeden by oskarony o zamordowanie Rossiego, a take synny na cae Wochy kaznodzieja i patriota, barnabita Ugo Bassi. Odm�wi on ucieczki z wizienia. mier jego wywoaa olbrzymie wzburzenie i dla uniknicia manifestacji ludnoci, kt�ra nawiedzaa jego gr�b, przeniesiono ukradkiem w nocy jego zwoki w nieznane miejsce.

Obcej przemocy nie moga si opiera dugo take Wenecja. Pr�by uzyskania poparcia angielsko-francuskiego, kt�re podj Niccol� Tommaseo, pozostay bez rezultatu. G�wny wysiek obr�cono wic na wzmocnienie militarne miasta, zacig i zaopatrzenie wojska. Obok ochotnik�w z caych Woch w oddziaach bronicych miasta znajdowali si Szwajcarzy, Wgrzy i Polacy. Pod broni pozostawao ok. 17 tys. onierzy pod komend Guglielma Pepe, cho waciwym tw�rc si militarnych by jeden z triumwir�w rzdzcych Wenecj, Giambattista Cavedalis, zdolny inynier. Na te cele zdoano zgromadzi 60 mln

444

lir�w, g�wnie z podatk�w, dziki wypuszczeniu wasnego pienidza, a take z subsydi�w piemonckich. Wiele zawdziczano ofiarnoci i gotowoci do powice samych Wenecjan.

Jakkolwiek w Wenecji na drodze wybor�w powszechnych powstao r�wnie Zgromadzenie Ustawodawcze, faktycznie wadz dyktatorsk sprawowa Manin. 7 marca Zgromadzenie zatwierdzio jego uprawnienia pod tym wzgldem, a 5 maja przyznao nawet tytu prezydenta. Nieustannie toczyy si walki z Austriakami. Wenecja zostaa zablokowana od morza i na ldzie, gdzie Austriacy opanowali jej pierwsz lini obrony. Ze wzgldu na toczone na Wgrzech walki Austriacy gotowi byli pocztkowo do przyznania szerokiej autonomii wraz z konstytucj Kr�lestwu Lombardzko-Weneckiemu. Odpowiednie propozycje zoy plenipotent do rokowa z Wenecjanami, Karl von Bruck. Rokowania nie przyniosy jednak oczekiwanych rezultat�w, nastpia interwencja Mikoaja I na Wgrzech i nie byo odtd mowy o adnych ustpstwach. Daremnie Wenecja zawara sojusz z Wgrami. Oba kraje nie dysponoway dostateczn si, by skutecznie oprze si wrogom. 25 maja Austriacy zdobyli fort Marghera pod Wenecj, ostatni pozycj na terraferma. 13 lipca zaczo si gwatowne ostrzeliwanie artyleryjskie samej Wenecji. W miecie zacza si szerzy cholera, dotkliwie odczuwano brak ywnoci. Mimo to ludno nie chciaa sysze o kapitulacji, a wojsko dzielnie bronio swych pozycji. Sytuacja wszake staa si tragiczna i 22 sierpnia Manin podpisa akt kapitulacji. Przewidywa on powszechn amnesti i moliwo swobodnego opuszczenia Wenecji przez wszystkich, kt�rzy si na to zdecyduj. Skorzystali z tego uprawnienia Manin i Tommaseo oraz ich kilkudziesiciu towarzyszy. Wadz w miecie obj austriacki gen. Gorzkowski (wsawiony egzekucj ks. Bassiego), kt�ry rozwiza gwardi cywiln, zabroni zgromadze politycznych i wprowadzi ostr cenzur.

W sierpniu r�wnie skoczy si stan wojny midzy Austri a Kr�lestwem Sardynii. Pok�j zosta podpisany w Mediolanie 6 sierpnia, w stosunkowo korzystnym dla strony woskiej momencie, kiedy Austriacy nie odnieli jeszcze decydujcego zwycistwa na Wgrzech. Warunki jego byy nieco lejsze, ni tego da pocztkowo Wiede. Austriacy zdecydowali si na opuszczenie terytori�w Piemontu pod warunkiem wypaty 75 mln frank�w odszkodowania (pocztkowo domagali si 200 mln), zgodzili si te na przyznanie amnestii uczestnikom wystpie z 1848 r. odstpili od dania zniesienia konstytucji i rezygnacji z tr�jkolorowej flagi. Austriacy obawiali si, e zbyt twarde warunki pokojowe mogyby popchn Sardyni ku Francji lub wzmocni nastroje demokratyczne. Mimo to byy trudnoci z ratyfikacj traktatu pokojowego, kt�ry pocztkowo zosta odrzucony przez Zgromadzenie i dopiero po nowych wyborach ratyfikowany 9 stycznia 1850 r.

We wrzeniu 1849 r. walczy z Austriakami i Rosjanami ju tylko woski legion na Wgrzech. Wkr�tce i tam walki ustay. Koczyy si wielkie nadzieje na ryche zjednoczenie i demokratyzacj Woch. Czy jednak bya to klska ostateczna i nieodwracalna? Mona wprawdzie stwierdza lekcewaco, e zasada: „Italia fara da se", zostaa skom-

445

promitowana, e papie bardziej czu si gow Kocioa ni przyw�dc Woch�w, a monarchia sardyska okazaa si za saba, by pokona Austriak�w, i zbyt podporzdkowana planom dynastycznym, by skutecznie odwoa si do szerszych warstw ludnoci. Mona te konstatowa, edemokraci nie zdobyli si ani na stworzenie odpowiednio silnego aparatu wadzy, ani dostatecznej armii, by mogli zrealizowa ide zjednoczenia. Buruazja, rozdzierana wewntrznymi sprzecznociami, a take niechtna demokratyzacji, zagraajcej jej pozycji ekonomicznej, nie staa si si zdoln zapewni dostateczne oparcie deniom patriotycznym. Nawet demokraci, mimo wysik�w Mazziniego, nie zdoali trafi do chopa i cofali si na og� przed naruszeniem witej zasady wasnoci. Nadspodziewanie mocne okazay si siy konserwatywne we Woszech oraz tradycje partykularne, kt�re powodoway rozbicie nawet wr�d demokrat�w.

Przyjmujc suszno tych zastrzee, trudno nie zauway, e podobne bdy czynili rewolucjonici w caej niemal Europie i e wszdzie dowiadczony aparat biurokratyczno-wojskowo-policyjny okaza sw wyszo nad spontanicznymi ruchami rewolucyjnymi, zdolnymi tylko do kr�tkotrwaych sukces�w. Niepowodzenia Wiosny Lud�w we Woszech byy w znacznym stopniu wynikiem utrzymania si militarnej przewagi Austrii, w kt�rej zwycistwo odniosy siy konserwa-tywno-kontrrewolucyjne, a take dwuznacznej postawy Anglii i Francji. Zwaszcza zaw�d sprawia Francja, kt�ra wskutek szybkiego przesunicia si ku celom imperialnym nie tylko nie popara de zjednoczeniowych, ale wrcz przyczynia si do podwaenia ruchu rewolucyjnego we Woszech. Niemniej w dalszej perspektywie Wiosna Lud�w przyniosa w stosunkach midzynarodowych zasadnicze zmiany. Skoczya si epoka witego Przymierza, ekspansywne za tendencje Cesarstwa Francuskiego prowadziy do zmiany ukadu si w Europie. Miao to otworzy nowe szans dla Woch�w.

Wydarzenia zwizane z Wiosn Lud�w wykazay r�wnie, jak dalece, mimo wszelkich zastrzee, dojrzaa wiadomo i narodowe poczucie woskie, wyprzedzajc zar�wno warunki ekonomiczne, jak i polityczne. Byo to wielkie odkrycie dla caej Europy i dla samych Woch�w. Jedna czy druga przegrana bitwa nie bya ju w stanie przeszkodzi w ostatecznym triumfie Risorgimento.

RZDY REAKCJI I NOWE PR�BY REWOLUCYJNE

Podobnie jak po poprzednich ruchach rewolucyjnych, tak i po wydarzeniach Wiosny Lud�w cae niemal Wochy ogarna fala represji. Wywalczone z trudem ustpstwa liberalne byy powszechnie cofane i wydawao si, e Wochy znajduj si w sytuacji jeszcze gorszej ni przed 1847 r. Najbardziej nieludzkie stosunki panoway na poudniu, gdzie kr�l-bomba mci si za godziny strachu i niemocy. Policja czua si wszechwadna; kler przez podporzdkowane sobie cakowicie szkolnictwo pilnowa prawomylnoci modziey. Mnoyy si przeladowania tych wszystkich, kt�rzy odwayli si wystpi przeciwko Ferdy-

446

nandowi II. W wizieniach i na galerach znalazo si ok. 30 tys. ludzi, wr�d nich tak wybitni intelektualici i patrioci, jak Luigi Scttembrini, Carlo Poerio, Sigismondo Castromediano. traktowani jak zwykli przestpcy. Jak oceni przebywajcy w�wczas w Neapolu William Gladstone, byo to „nieustanne, systematyczne, przemylne gwacenie wszelkich pisanych praw ludzkich, amanie wszelkich praw niepisanych a wiecznych".

W niewielkim tylko stopniu lepsza bya sytuacja w Pastwie Kocielnym. Pius IX powr�ci do Rzymu dopiero 12 kwietnia 1850 r., a przedtem przywr�ceniem dawnego porzdku zaja si Komisja Stanu, skadajca si z 3 kardyna�w. Mnoyy si aresztowania patriot�w, co nawet Francj zmusio do protest�w i dania przestrzegania przez wadze papieskie praw przysugujcych poddanym. Pius IX ograniczy si do og�lnikowych manifest�w, a sekretarz stanu Antonelli broni uprawnie papiea do decydowania o swym pastwie w podobny spos�b, jak decyduje o sprawach Kocioa. Nic nie zmieniao si na lepsze w Pastwie Kocielnym, wadza za papiea opieraa si na wojsku francuskim stacjonujcym w Rzymie i austriackim w legacjach. Na wizionych zapaday surowe wyroki. W Ferrarze pod dozorem wojsk austriackich wymuszono godem i torturami na 40 podejrzanych przyznanie si do winy, po czym 10 z nich skazano na kar mierci; wyrok wykonano na 3 z nich. W obawie przed represjami ludno emigrowaa. Z samego Rzymu miao si oddali ok. 25 tys. mieszkac�w.

Szczeg�lnie trudne byo pooenie patriot�w w krajach, gdzie pozostaway wojska austriackie. Austria, kt�ra uwaaa si za zwycizc nad ruchami rewolucyjnymi, staraa si bezwzgldnymi rodkami kontynuowa dawn polityk Metternicha. Nawet w Toskanii wielki ksi zawiesi w 1852 r. konstytucj i wytoczy procesy polityczne takim demokratom, jak Montanelli czy Guerrazzi. Leopold II wprowadzi ponownie kar mierci i zrezygnowa z dawnego antyklerykalnego prawodawstwa. Nie rozpta jednak wielkich represji politycznych, podobnie jak arcybigot i reakcjonista Franciszek V modeski. Natomiast Karol III, kt�ry obj tron w Parmie po ojcu, prowadzi polityk surowych represji i brutalnego absolutyzmu. Ustanowi komisj, kt�ra miaa bada moralno i postaw polityczn wszystkich funkcjonariuszy pastwowych, liberaom wymierza surowe kary, cznie z plagami, zamyka uniwersytety. Sam prowadzi ycie tak rozwize, e stao si to chyba przyczyn jego mierci. Zgin zasztyletowany przez nieznanego sprawc wieczorem 26 marca 1854 r.

W podlegych Austrii prowincjach lombardo-weneckich represje byy najostrzejsze tu po odzyskaniu nad nimi wadzy przez Austriak�w. W pierwszym roku rozstrzelali oni 961 os�b, a w sprawach politycznych wydali ok. 4 tys. wyrok�w skazujcych. Sdy odbyway si bez przesuchania wiadk�w i bez obrony, czsto stosoway kar chosty. Tymczasem p�nocne Wochy przeyway okres trudnoci gospodarczych, na wyniszczone obszary spaday wysokie podatki, do tego doczyy si ze zbiory. W rezultacie niebywale wzrosy ceny ywnoci,

447

a gospodark ogarniaa stagnacja. Wzrastao zn�w niezadowolenie: burzyli si zwaszcza robotnicy. Nawet chopi, do kt�rych dotary jakie echa galicyjskie, bo wracajcych w 1848 r. Austriak�w witali okrzykami: „Niech yje Radetzky, mier panom!", odczuwali dotkliwie skutki zastoju.

Zar�wno represje, jak i fala stagnacji gospodarczej uatwiay odrodzenie si propagandy radykalno-demokratycznej. Dusz jej sta si zn�w Mazzini, kt�ry z emigracji tworzy now sie konspiracyjn we Woszech. Mazzini okaza w 1849 r. wyjtkowe zrozumienie koniecznoci pozyskania dla rewolucji chop�w i robotnik�w, w Rzymie rozpocz akcj rozdawania ziemi midzy chop�w, a za pomoc rob�t publicznych stara si zapewni prac robotnikom. Po klskach ruchu rewolucyjnego utwierdzi si w przekonaniu, e bya to droga waciwa. Zarazem przecie uwaa, e niezbdne jest doprowadzenie do cisej wsp�pracy wszystkich ruch�w wyzwoleczych w Europie. Przebywajc w Londynie zaoy tam w 1850 r. Centralny Komitet Demokracji Europejskiej (w kt�rym Polsk reprezentowa Wojciech Darasz), by czuwa nad koordynowaniem wystpie. Jednoczenie stara si kierowa ruchem woskim. Za zgod znajdujcych si na emigracji czonk�w Zgromadze Ustawodawczych Rzymu, Wenecji, Neapolu i Sycylii utworzy wraz z Saffim i Montecchim Narodowy Komitet Woski, a we wrzeniu 1850 r. ogosi manifest wytyczajcy drog dziaania woskiemu ruchowi demokratycznemu.

Mazzini wyranie odcina si od socjalizmu, uwaajc, e prowadzi on do rozbicia wysik�w. Jego stanowisko spotykao si z zastrzeeniami na emigracji. Giuseppe Ferrari, pod�wczas profesor uniwersytetu w Strasburgu, znany z udziau w rewolucji lombardzkiej, ogosi dzieo Federacja republikaska, w kt�rym twierdzi, e rewolucja w poszczeg�lnych pastwach powinna poprzedzi og�lnowosk walk o niezaleno i e rewolucja taka powinna mie charakter spoeczny, przede wszystkim wprowadzajc korzystne dla chop�w prawa agrarne. Przeciwnikiem zjednoczenia bowiem s g�wnie warstwy bogate. Wzorem powinna by rewolucja francuska od lutego do czerwca 1848 r. Koncepcj Mazziniego uznawa za prowincjonaln i utopijn. Zblione pogldy wyrazi Carlo Pisacane w ksice Wojna we Woszech w latach 1848—1849 (Guerra comhattuta in Italia negli anni 1848—49). Ten dawny urzdnik neapolitaski, wsawiony udziaem w obronie Republiki Rzymskiej, odrzuca wz�r francuski jako nieprzydatny dla Woch. Ze wzgldu na zacofanie struktury gospodarczo-spoecznej istniaa w jego przekonaniu moliwo przeskoczenia buruazyjnej fazy rewolucji we Woszech. Niezbdne byo stworzenie organizacji, kt�ra mogaby pokierowa tak rewolucj socjaln, pozyskujc zwaszcza proletariat. Trzeba wic byo dziaa w samych Woszech.

Tutaj wszake w odr�nieniu od emigracji Mazzini nie mia powaniejszej konkurencji. W licznych miastach, zwaszcza w Pastwie Kocielnym, Toskanii, Ligurii i w Lombardii, powstay z jego inicjatywy komitety, kt�re przygotowyway nowe powstanie. W Mediolanie powiodo

448

si nawet jego zwolennikom doprowadzi do wsp�dziaania z bractwami robotniczymi i rzemielniczymi. Najsabsze wyniki osigna propaganda Mazziniego na poudniu.

Policja austriacka szybko wpada na trop sprzysieenia. Ju w pocztkach 1851 r. zosta aresztowany drukarz Luigi Dottesio za przemycanie publikacji demokratycznych. Sd skaza go na powieszenie. W Mantui powieszono ksidza Giovanni Griolego, kt�ry pomaga onierzowi wgierskiemu w ucieczce z wojska. W teje Mantui u innego ksidza, Enrico Tazzolego, policja znalaza dane dotyczce skadek na ogoszon przez Mazziniego poyczk narodow. Pozwoliy one na wykrycie licznych komitet�w na obszarze lombardo-weneckim. Po dugim procesie powieszono 9 oskaronych. Znalaz si wr�d nich obok Tazzolego take bohater z Brescii, Tito Speri.

Ta okrutna egzekucja doprowadzia do gwatownego zaostrzenia si sytuacji w posiadociach austriackich we Woszech. Zorganizowany przy wsp�dziaaniu z Mazzinim Komitet Obrony w Mediolanie postanowi odpowiedzie powstaniem. Komitet ten, nawizujcy do tradycji woskich jakobin�w, skada si g�wnie z robotnik�w i rzemielnik�w i wzorowa si zapewne na republikaskim stowarzyszeniu robotnik�w francuskich. Mazzini popar t inicjatyw i stara si doprowadzi do jednoczesnego wybuchu wr�d onierzy wgierskich, stacjonujcych w Lombardii. 6 lutego 1853 r. robotnicy wyszli na ulice Mediolanu, zdobyli wyznaczone sobie punkty i ustawili barykady. Wgrzy jednak nie zdoali opuci koszar, mieszczastwo za nie poparo proletariackiego powstania. Nie doszo te do wystpie w innych miastach. W tych warunkach Austriacy atwo zgnietli op�r powstac�w. Aresztowano ponad 700 patriot�w, 16 z nich stracono bez sdu.

Nawiasem m�wic buruazja lombardzka rycho miaa okazj do zamanifestowania swej lojalnoci wobec wadz austriackich czy to z okazji nieudanego zamachu na ycie Franciszka J�zefa, czy te dostarczajc milion lir�w na rodziny austriackich onierzy polegych 6 lutego. Rzd wiedeski zlekceway jednak te objawy i do 1857 r. trzyma w Kr�lestwie Lombardzko-Weneckim Radetzkiego, kt�ry nie bawi si w pozyskiwanie mieszczastwa.

Mazziniego nie zaamao nowe niepowodzenie i krytyki, jakie na niego spaday. Przyby do Genui, gdzie ukrywa si przez 3 lata, organizujc nowy tw�r polityczny, Parti Czynu (Partito d'azione), kt�ra miaa charakter kadrowy, obejmujc dowiadczonych rewolucjonist�w i partyzant�w. By to wic rodzaj elity rewolucyjnej. Zadaniem jej byo pozyskanie swym przykadem masowego poparcia ludowego. Mazzini doszed wtedy do przekonania, e rzdy Franciszka J�zefa, Piusa IX i zwaszcza Ferdynanda II rozarzyy napicie rewolucyjne uciskanej ludnoci i e wystarczy niewielka iskra do wybuchu. Stan taki mia jego zdaniem istnie szczeg�lnie na poudniu. Rzeczywicie byy oznaki silnego fermentu antyburboskiego w Kr�lestwie Obojga Sycylii. W listopadzie 1856 r. Sycylijczyk Francesco Bentivegna z niewielk grup patriot�w podj walk w Mezzojuso niedaleko Palermo.

449

Nie poparty przez lud, zosta ujty i rozstrzelany. Na szubienicy zgin onierz Agesilao Milano, kt�ry rzuci si z bagnetem na Ferdynanda II w czasie parady wojskowej.

Mazzini postanowi wykorzysta te napicia. W porozumieniu z mm przygotowaniem zbrojnego wystpienia zaj si Pisacane. Mimo r�nicy pogld�w z Mazzinim co do charakteru rewolucji Pisacane podziela jego ocen sytuacji na poudniu. Pocztkowo powstanie miao mie szerszy rozmiar. Chocia okazao si to nierealne, wbrew ostrzeeniom Mazziniego Pisacane podj wypraw z niewielk grup towarzyszy. Opanowa sardyski parowiec, popyn nim na wysp Ponza, gdzie wyzwoli wini�w-galernik�w, po czym wzmocniwszy w ten spos�b swe siy uda si do Kalabrii. W nocy z 28 na 29 czerwca 1857 r. wyldowa w Sapri, gdzie komitet neapolitaski mia wywoa powstanie. Nawet to byo jednak niemoliwe, ludno bya po prostu wrogo nastawiona wobec rewolucjonist�w. Pisacane postanowi przedosta si na obszary, gdzie demokraci byli silniejsi. Po drodze 2 lipca zosta pod Sanza zaatakowany przez uzbrojonych chop�w. Pisacane, kt�ry za g�wne zadanie stawia sobie pozyskanie chop�w do rewolucji narodowej i ju od dawna domaga si przekazania im na wasno uprawianej ziemi, zabroni swym towarzyszom podjcia walki z otumanionymi przez propagand wadz i kleru chopami. Nie wpyno to jednak na sfanatyzowane umysy. Cz patriot�w pada z rk chopskich na miejscu, a ci, co przeyli, poszli na galery, skd ich uwolni dopiero Garibaldi. Pisacane, kt�ry nie chcia si dosta w rce Burbona, popeni samob�jstwo. ,Gdy rozgrywa si dramat Pisacanego, jake bliski dramatowi naszego Edwarda Dembowskiego, zlikwidowane zostay w zarodku wystpienia ludowe w Genui i Livorno, kt�re miay wesprze jego dziaania. Mazzini, skazany zaocznie na kar mierci, uda si zn�w na emigracj. Jego dziaalno z lat pidziesitych dobitnie ukazaa, e demokraci woscy nie rezygnowali z walki o zjednoczenie i wyzwolenie, lecz e gotowi s nada jej bardziej radykalny, obejmujcy szersze masy ludnoci charakter. Jeeli nie starczyo im na razie si na podwaenie restaurowanego po Wionie Lud�w porzdku, ich wystpienia stay si wanym argumentem dla tych, kt�rzy usiowali rozwizywa kwesti wosk z zachowaniem dotychczasowej struktury spoecznej.

PIEMONT I CAVOUR

Niepowodzenie ruchu Mazziniego uatwio wysunicie si na czoo Piemontu jako g�wnego orodka Risorgimento. Kr�lestwo Sardynii byo jedynym pastwem woskim, w kt�rym nie doszo do rezygnacji z przyjtej w przededniu Wiosny Lud�w polityki liberalizacji i gdzie patrioci mieli wzgldn swobod dziaania. Turyn, w kt�rym znalazo si sporo uczestnik�w wystpie patriotycznych z caych Woch, sta si prawdziw stolic intelektualist�w woskich. Mody kr�l Wiktor Emanuel II (1849—1878), jakkolwiek wzorem wielu poprzednik�w zar�wno wysoko szacowa sw�j autorytet monarszy, jak i nie stroni od uciech i przyjemnoci ycia, posiada na tyle rozsdku, by zapewni

450

Piemontowi utrzymanie przodownictwa w ruchu liberalnym i antyaustriackim. Mimo powiza rodzinnych z Habsburgami Wiktor Emanuel za g�wnego swego przeciwnika uwaa Wiede i by zdecydowany przeciwstawi si jego polityce woskiej tak ze wzgld�w dynastycznych, jak i og�lnonarodowych.

Podtrzymywa wic Wiktor Emanuel konstytucyjny charakter monarchii. Wprowadzony przez jego ojca Statut, kt�ry sta si z czasem podstaw konstytucji zjednoczonych Woch a po lata faszyzmu, odpowiada zaoeniom liberalnym. Znalazy si w nim zapewnienia bezpieczestwa osobistego, prawa wasnoci, r�wnoci wszystkich wobec prawa, wolnoci prasy, odbywania zgromadze publicznych. Parlament mia sprawowa kontrol nad podatkami. Kr�l utrzymywa wadz wykonawcz, mia jednak dziaa za rad odpowiedzialnego ministra. W dwuizbowym parlamencie kr�l mianowa czonk�w izby wyszej — Senatu. Mogli to by czonkowie rodziny kr�lewskiej albo te ludzie ponad 40-letni, kt�rzy penili jaki wyszy urzd w kraju. Wybory J! do izby niszej odbyway si co 5 lat; uczestniczyli w nich mczyni f majcy ponad 25 lat, umiejcy czyta i pisa, co znacznie ograniczao liczb wyborc�w. Wprowadzenie nowego prawa wymagao zgody nie tylko parlamentu, ale i kr�la. Z czonk�w parlamentu powoywana bya rada ministr�w; na jej czele sta tzw. pierwszy minister.

Rozw�j stosunk�w wewntrznych w Piemoncie, mimo nacisk�w ze strony zwycizc�w, poszed w kierunku ugruntowania tych zdobyczy konstytucyjnych i rzd�w parlamentarnych. Odpowiadao to przede wszystkim buruazji i klasom rednim. Przejawem tej postawy staa si ogoszona w 1851 r. ksika Giobertiego O odnowie obywatelskiej Woch (Del Rirmovamento civile d'Italia). Autor rezygnowa w niej ze swych sympatii neogwelfickich, odrzuca program federacyjny i wypowiada si za zjednoczeniem Woch pod berem domu sabaudzkiego i ze stolic w Rzymie. Byo to wedug niego jedyne moliwe w�wczas rozwizanie.

Pocztek rzd�w Wiktora Emanuela II przyni�s jeszcze pewne wahania w tych sprawach, tym bardziej e parlament, jak wspomniano, odmawia ratyfikacji ukadu pokojowego z Austri. Powoany jednak na pierwszego ministra Massimo d'Azeglio uczyni wszystko, co byo w jego mocy, by utrzyma konstytucyjny charakter rzd�w. Rozpisane zostay nowe wybory, przy czym kr�l nie cofn si przed grob, e zawiesi Statut, jeeli w parlamencie nie znajdzie si wikszo zdolna do zrozumienia koniecznoci politycznej. Wybory jednak wypady po myli kr�lewskiej i rzd zyska siln podpor w umiarkowanych liberaach, kt�rzy zdobyli wikszo.

Po sukcesie wyborczym i ratyfikacji pokoju Massimo d'Azeglio przystpi do przeksztacania pastwa w duchu liberalnym, przygotowujc faktyczne rzdy parlamentarne. Pierwszy minister, szlachcic piemoncki z pochodzenia, mia sam pogldy umiarkowanie liberalne i zgodnie z nimi realizowa zaoenia Statutu. Jednym z g�wnych zada byo dla niego ograniczenie uprawnie Kocioa i kleru, kt�re pozostaway nie zmienione od 1814 r., kiedy Wiktor Emanuel I

451

przywr�ci wszystkie prawa i przywileje zniesione w dobie napoleoskiej. Uprawnienia te stay w sprzecznoci z zasad r�wnoci wobec prawa. Z polecenia d'Azeglio minister stranik pieczci Giuseppe Siccardi przygotowa zbi�r praw, kt�re obejmoway zniesienie jurysdykcji kocielnej, likwidacj prawa azylu, zmniejszenie liczby wit oraz ograniczay moliwoci uzyskiwania nowych d�br przez Koci�. Prawa Siccardiego wywoay ostr dyskusj nie tylko w parlamencie, ale i w caym kraju. Duchowiestwo wzywao do oporu przeciwko rzdowi. Arcybiskup Turynu, Luigi Franzoni, wystosowa do parafii list, kt�ry by niemal wezwaniem do buntu. Skazany za to zosta wyrokiem sdu na miesic aresztu. Gdy nie zmieni swego postpowania i odm�wi udzielenia rozgrzeszenia jednemu z ciko chorych ministr�w, zosta na mocy ponownego wyroku sdowego usunity z kraju. Ostatecznie rzdowi powiodo si przeprowadzi w parlamencie prawa Siccardiego. W debacie w Izbie Deputowanych nad t spraw wyr�ni si zwaszcza Cavour, kt�ry z powodzeniem uzasadnia suszno postawionego przez rzd wniosku.

Camillo Benso di Cavour (1810 — 1861) urodzi si w Turynie w rodzinie szlacheckiej. Matce, pochodzcej z rodziny Sellom, zawdzicza umiowanie wolnoci i poczucie dumy narodowej. Przeznaczony jako modszy syn do suby wojskowej, zrezygnowa z niej. nie mogc jej pogodzi ze swymi sympatiami dla rewolucji lipcowej. Odby wtedy liczne podr�e po Europie Zachodniej, by pozna nowoczesne rolnictwo, stosunki spoeczne i zwaszcza ycie polityczne. Podziw wzbudzi w nim angielski parlamentaryzm i liberalizm ekonomiczny. Po powrocie do kraju zaj si dobrami rodzinnymi Leri, kt�re pod jego rk stay si wzorem dobrej gospodarki. Zmiany w systemie rzdzenia skoniy go do czynnego udziau w yciu politycznym. Zaczyna jako jeden z redaktor�w ,.ll Risorgimento", p�niej wszed do Izby Deputowanych. Jego dowiadczenie ekonomiczne, ogoszone przez niego artykuy, a take ksika Studia ekonomiczne (Saggi economici), w kt�rej wypowiada si za liberalizmem ekonomicznym, przyczyniy si do powoania go na stanowisko ministra handlu. Prowadzona przez niego polityka odpowiadaa wczeniejszym zaoeniom. Obniy wic taryfy celne, zawar ukady handlowe z Francj, Belgi i Angli. Pierwszy z tych ukad�w by wyranie korzystny dla Francji, ale Cavour spodziewa si, e uzyska w ten spos�b poparcie Parya dla polityki swego kraju. Jako minister marynarki przyczyni si do rozwoju floty handlowej i wojennej Sardynii, wreszcie jako minister finans�w zdoa uzdrowi budet i spaci zobowizania finansowe wobec Austrii, co umoliwio zakoczenie okupacji teren�w piemonckich. Jakkolwiek podni�s przy tym podatki, jednoczesny og�lny rozw�j gospodarczy Kr�lestwa pozwoli na dokonanie tej operacji bez nadmiernego obciania podatnik�w Uzyska te dziki zwizkom z domem Rotszyld�w poyczki zagraniczne, co pomogo w zakoczeniu budowy linii kolejowej z Turynu do Genui.

Jakkolwiek Cavour zaczyna sw karier polityczn jako minister w rzdzie d'Azeglio, czu si nieco skrpowany jego konserwatyzmem. Gdy d'Azeglio wsp�dziaa z Senatem, on chcia zwikszy rol Izby

452

Deputowanych i uczyni rzd rzeczywicie odpowiedzialnym przed izb. Cavour zdawa sobie doskonale spraw z koniecznoci pozyskania poprzez konsekwentne reformy poparcia wszystkich libera�w woskich. W celu uzyskania w parlamencie faktycznej wikszoci, kt�ra nie miaaby charakteru konserwatywnego, Cavour jako przyw�dca prawego skrzyda umiarkowanych libera�w postanowi, bez wiedzy pierwszego ministra, porozumie si z lewic libera�w, kierowan przez Urbana Rattazziego. Przez ten pierwszy w dziejach woskiego parlamentaryzmu zwizek (connubio) midzy prawic a lewic powstaa silna grupa opowiadajca si za reform. Doszo wtedy do rozdwik�w midzy d'Azeglio a Cavourem, kt�ry musia na pewien czas ustpi z rzdu. Przy ponownym kryzysie gabinetowym w listopadzie 1852 r. kr�l zleci wanie Cavourowi funkcj pierwszego ministra, kt�r z niewielkimi przerwami mia ju sprawowa do swej mierci.

Jest spraw dyskusyjn, jak dalece Cavour by ju wtedy wiadomy drogi i cel�w, kt�re mia osign podczas swego ..wielkiego ministerstwa", zwaszcza, czy wiadomie dy do zjednoczenia" Woch. Trudnoci, z jakimi si styka, nie tkwiy bowiem tylko w ukadzie stosunk�w midzynarodowych, ale r�wnie w strukturze Kr�lestwa Sardynii. Nie brakowao w nim element�w wstecznych, niechtnych zmianom. Sam kraj by stosunkowo biedny. Trzeba byo jednoczenie zwalcza wewntrzn opozycj, popiera i realizowa rozw�j gospodarczy kraju oraz stara si wykorzysta zmiany w politycznej sytuacji Europy.

453

Kontynuujc polityk swego poprzednika, Cavour podj dalsze kroki zmierzajce do ograniczenia roli Kocioa w pastwie. Nie powiodo si przeprowadzenie prawa o rozwodach, natomiast Cavour zdoa ograniczy liczb klasztor�w i zmniejszy ilo d�br znajdujcych si we wadaniu Kocioa. Cavour prowadzi w ten spos�b do rozdziau midzy pastwem a Kocioem w myl zasady „wolny Koci� w wolnym pastwie". W 1854 r. zniesione miay by zakony, kt�re nie zajmoway si szkolnictwem lub opiek, zarazem pastwo przejoby cz d�br biskupich, a inne dobra kocielne zostayby oboone dodatkowymi podatkami. Parlament opowiedzia si za reform, wywoaa ona jednak zn�w wielkie wzburzenie prawicy i kleru. Rzym grozi ekskomunik. Wiktor Emanuel II got�w by ju nie udzieli zgody na te postanowienia, zwaszcza gdy biskup Casale, Luigi Nazari di Calabiana, obiecywa, e Koci� zapaci pastwu tak kwot, jak mona byo zyska przy konfiskacie d�br klasztornych. Cavour poda si wtedy do dymisji, co wywoao now burz w spoeczestwie, i ostatecznie kr�l wycofa swe zastrzeenia. Cavour obj ponownie kierownictwo rzdu i w 1855 r. obie izby parlamentu przyjy uchwa. Zniesiono w ten spos�b 331 klasztor�w, pozostao jeszcze nadal. 274.

Ten „kryzys Calabiana" pom�g spoeczestwu woskiemu w oderwaniu si od nacisku Rzymu i konserwatyst�w w decydujcych chwilach przeomu lat pidziesitych i szedziesitych. Zbieg si on z gbokimi przemianami ekonomicznymi w Piemoncie. Wanie w tym kraju na lata pidziesite przypada zasadniczy przeom w przemyle, polegajcy na mechanizacji produkcji tekstylnej, kt�ra wysuwa si wtedy na jedno z waniejszych miejsc w Europie. W mniejszym stopniu dotyczy to take produkcji metalurgicznej. Na 377 towarzystw handlowych i przemysowych, jakie dziaay we Woszech pod koniec lat pidziesitych, a 157 byo zwizanych z Piemontem. Dalszemu rozwojowi ulegy take poczenia kolejowe. W 1859 r. w Piemoncie byo 850 km linii kolejowych, prywatnych i pastwowych, gdy w pozostaych wszystkich pastwach woskich — 986 km. Uatwiao to szybki rozw�j handlu zagranicznego. O zwikszeniu akumulacji kapitau w Piemoncie wiadczy te wyranie fakt powoania z inicjatywy Cavoura Banku Narodowego w Turynie, kt�ry sta si zalkiem przyszego Banku Woch. Mimo kierowania si zasadami polityki liberalizmu gospodarczego rzd Cavoura podejmowa r�ne wielkie prace publiczne, m. in. budow kanau, kt�ry przybra p�niej imi Cavoura, systemu irygacyjnego dla wsi okrgu Novary i Vercelli, tunelu Frejus. W rezultacie Piemont by jedynym pastwem woskim, kt�re nie przeywao stagnacji ekonomicznej po Wionie Lud�w i starao si dotrzyma kroku kapitalistycznej gospodarce europejskiej..

Natomiast zgodnie z zaoeniami liberalizmu rzd nie interweniowa w stosunki midzy kapitalist a robotnikiem. Podobnie jak w caej niemal Europie dzie pracy w fabryce wynosi 11 — 13 godzin, powszechnie bya stosowana praca nisko wynagradzanych dzieci i kobiet. Cavour wprawdzie dostrzega niebezpieczestwo, jakie dla stosunk�w kapitalistycznych stanowiy hasa socjalizmu, tote stara si odwoywa

454

do bardziej owieconej czci buruazji, by w swym wasnym interesie i dla rozadowania agitacji socjalistycznej podejmowaa kroki, kt�re przyniosyby popraw w pooeniu proletariatu. Podobnie wzywa do poprawy pooenia chop�w, nie podejmowa jednak adnych reform w tym kierunku. Jedynymi organizacjami, kt�re zabiegay o popraw pooenia robotnik�w, byy wzorowane na krajach zachodnioeuropejskich stowarzyszenia wzajemnej pomocy. Najwczeniejsze powstay w Toskanii i Lombardii; od 1849 r. dziaay te w Piemoncie, gdzie rozwijay si stosunkowo szybko zgodnie ze Statutem Karola Alberta. W 1853 r. odby si w Asti pierwszy zj�- * tych organizacji; zjazdy takie powtarzay si odtd corocznie.

O ile w polityce wewntrznej Cavour stara si przede wszystkim rozadowa istniejce konflikty spoeczne oraz wzmocni aparat pastwowy, choby przez uzyskanie penego poparcia dla buruazji, o tyle mielsze byy jego poczynania w polityce midzynarodowej. Cavour nie planowa prawdopodobnie szybkiego zjednoczenia ziem woskich, ale jako pierwszorzdne zadanie stawia osabienie polityczne Austrii i wyrugowanie jej z zajtych po Wionie Lud�w obszar�w. Zgodnie z dowiadczeniami lat 1848-1849 Cavour zdawa sobie spraw, e kwestia woska stanowi integraln cz polityki europejskiej i e tylko cise powizanie jego programu ze zmianami w ukadzie si midzynarodowych moe zapewni sukcesy. Zarazem Cavour rozumia, e poparcie, na jakie Kr�lestwo Sardynii moe liczy wr�d Woch�w, zaley w znacznej mierze od jego polityki zewntrznej. Tote silnie akcentowa antyaustriackie stanowisko Turynu i stara si przedstawi polityk Wiednia we Woszech jako niezgodn z zasadami liberalizmu w stosunkach midzynarodowych. Narastajce nowe napicia, zwaszcza w polityce francuskiej wobec Austrii, Cavour stara si wykorzysta -do pozyskania sojusznik�w.

Gdy armia sardyska okrzepa po doznanych niepowodzeniach, zreformowana przez gen. La Marmor. Cavour rozpocz ataki dyplomatyczne. Najpierw oskara Austri o amanie postanowie kongresu wiedeskiego przez utrzymanie wojska w Toskanii i legacjach. Po wydarzeniach 6 lutego w Mediolanie, gdy rzd austriacki w ramach represji ogosi konfiskat majtku tych mieszkac�w Lombardo-Wenecji, kt�rzy wyemigrowali za granic (najliczniej do Piemontu), Cavour wystosowa noty protestacyjne do Wiednia i innych mocarstw, po czym przeprowadzi w parlamencie ustaw, kt�ra zapewniaa poszkodowanym 4 mln lir�w jako form indemnizacji. Jakkolwiek nie udao mu si skoni Austrii do ustpstw, uzyska przynajmniej zrozumienie i sympati dla sprawy woskiej w innych pastwach.

Potrafi take Cavour. wykorzysta sytuacj, jaka si wytworzya w zwizku z udziaem wojsk piemonckich w wojnie krymskiej. Wojna ta, wywoana ekspansywn polityk Mikoaja I wobec Turcji, zamienia si rycho w wojn midzy wielkimi mocarstwami. Francja i Anglia usioway nie tylko powstrzyma postpy rosyjskie na Bliskim Wschodzie, ale i podway potg militarn caratu. W toku dziaa wojennych Austria zaja postaw wrog Rosji, okupujc ksistwa naddunajskie

455

i w ten spos�b uniemoliwiajc dziaanie wojsk carskich na Bakanach, nie wczya si jednak bezporednio do wojny. Natomiast sprzymierzeni zwr�cili si do Kr�lestwa Sardynii o wynajcie wojsk, kt�re wziyby udzia w walkach na Krymie. Opinia publiczna odrzucaa tak moliwo. Wiktor Emanuel jednak zgodzi si na wysanie wojsk sardyskich. Cavour pocztkowo by niechtny udziaowi wojska w wojnie krymskiej, ostatecznie jednak uzna, e moe to zapobiec politycznej izolacji Sardynii, kt�ra grozia w wypadku, gdyby Austria czynnie zaangaowaa si po stronie sojusznik�w. Na mocy podpisanego 25 stycznia 1855 r. ukadu 15 tys. onierzy sardyskich pod komend La Marmory zostao przesanych na Krym. Wzili oni udzia w walkach pod Czernaj, przyczyniajc si do odrzucenia kontrofensywy rosyjskiej. Znaczenie tego sukcesu dla umocnienia pozycji obozu liberalno-monarchicznego we Woszech byo powane i nie osabiy go znaczne straty wywoane choler, kt�ra dosiga wojsko woskie. Ofiar jej pad sam La Marmora.

Na konferencji pokojowej zwoanej do Parya Kr�lestwo Sardynii odgrywao tylko drugorzdn rol. Wszelkie projekty zamienne, wysuwane przez Cavoura, jak np. zamiany Lombardii na ksistwa naddunajskie przez Austri, zostay odrzucone. Niemniej zar�wno francuski minister spraw zagranicznych Walewski, jak zwaszcza przedstawiciel angielski lord Clarendon poruszyli spraw wosk, pozyskani przez osobiste interwencje Cavoura. Szczeg�lnie ostro wystpi w kocowej debacie Clarendon. kt�ry zaatakowa reim papieski i neapolitaski: take

456

Walewski podsumowujc wyniki kongresu stwierdzi, e postpowanie tych rzd�w moe doprowadzi do zak�cenia spokoju Europy. Cavour wyzyska t sytuacj do podkrelenia negatywnej roli garnizon�w austriackich na P�wyspie Apeniskim. Chocia kongres paryski nie podj rezolucji w sprawie woskiej, niemniej zostaa ona porednio uznana za problem midzynarodowy, wymagajcy rozwizania. Cavour nawiza w Paryu dobre kontakty z Napoleonem III. Jego p�niejsze spotkanie z cesarzem, jak i wizyta w Londynie, utwierdziy go w przekonaniu o koniecznoci i moliwoci pozyskania pomocy zewntrznej. Najbardziej realna bya pomoc francuska.

DRUGA WOJNA NARODOWA

Rewolucyjne przedsiwzicia Mazziniego i Pisacanego przyspieszyy zabiegi Cavoura o uzyskanie pomocy zewntrznej. Cavour umia przekona dwory europejskie, e rozwizanie monarchiczno-sabaudzkie jest o wiele bezpieczniejsze dla Europy ni rewolucja republikasko--demokratyczna. Powiodo si te Cavourowi uzyska poparcie znacznej czci republikan�w i demokrat�w, kt�rzy nabrali przekonania, e walk o zjednoczenie Woch da si wygra tylko przy pomocy armii i pastwa sardyskiego. Za takim rozwizaniem opowiedzia si przybyy ponownie z Ameryki do Europy w 1854 r. Garibaldi, a take Daniel Manin i wizie ze Spielbergu Giorgio Pallavicino. Po polemice z Mazzinim ci niewtpliwi demokraci i republikanie weszli w porozumienie z Cavourem, obiecujc mu swe poparcie przeciwko Austrii, l sierpnia 1857 r. utworzyli oni Narodowe Stowarzyszenie Woskie (Societa Nazionale Italiana). Kierowa nim pocztkowo Manin, a po jego rychej mierci Pallavicino i Garibaldi. Duy wpyw mia sekretarz Giuseppe la Farina. Odrzucajc w imi zjednoczenia Woch wszelkie partykufaryzmy i rezygnujc ze swych sympatii politycznych. Narodowe Stowarzyszenie Woskie jako g�wne zadanie wysuwao zjednoczenie p�wyspu pod dynasti sabaudzk. Hasem jego stay si sowa: „Wochy i Wiktor Emanuel".

Cavour, kt�ry nie bez cynizmu ocenia pogldy republikan�w, umia jednak posugiwa si Stowarzyszeniem, by zapewni sobie silniejszy wpyw na opini wosk. La Farina sta si narzdziem w jego rku. Cavour m�g odtd powoywa si w rokowaniach midzynarodowych, e reprezentuje cay zjednoczeniowy ruch woski.

Niespodziewanie napotka wszake Cavour opory ze strony Wielkiej Brytanii i Francji. Zwaszcza politycy angielscy obawiali si, e realizacja plan�w Cavoura doprowadzi nie tyle do likwidacji wpyw�w austriackich we Woszech, ile do zastpienia ich przez Francj, co r�wnaoby si niekorzystnej dla Anglii zmianie r�wnowagi si na Morzu r�dziemnym. R�wnie Napoleon III, mimo niewtpliwych sympatii dla Woch, trwajcych od czasu jego zwizk�w z karbonaryzmem w 1830 r., i mimo e dostrzega moliwoci poszerzenia wpyw�w francuskich na tym obszarze, waha si co do poparcia plan�w wojny z Austri, nie zamierzajc wystpowa w roli burzyciela pokoju. Zreszt niechtna

457

angaowaniu si w sprawy woskie bya opinia francuska, szczeg�lnie koa konserwatywno-klerykalne.

Nieoczekiwanie momentem przeomowym sta si zamach Felice Orsiniego na cesarza i jego maonk w styczniu 1857 r. Orsini by powizany z ruchem Mazziniego, walczy w obronie Republiki Rzymskiej i wyobraa sobie, e dokonujc zamachu nie tylko j pomci, ale i stworzy moliwoci przeksztacenia Francji w republik demokratyczn. Zamach nie powi�d si. Pocztkowo zdawao si, e przekreli on moliwo wsp�dziaania Francji i Piemontu. Pary ciska oskarenia na Turyn za popieranie ywio�w rewolucyjnych. W odpowiedzi Cavour oskary w parlamencie mazzinist�w o posugiwanie si mordem politycznym i przygotowywanie zamachu na kr�la Sardynii. Mazzini odpowiedzia ostrym listem na t insynuacj, Cavour jednak osign sw�j cel: m�g przekona Napoleona, e gesty ekstremist�w wywoane s sytuacj Woch i tylko rozwizanie tego problemu moe zahamowa dalsze kroki tego rodzaju. Zreszt i Orsini przed mierci przygotowa dwa listy; w jednym z nich gosi, e spok�j nastpi dopiero wtedy, gdy Wochy bd zjednoczone, a w drugim odwoywa si do yczliwoci Napoleona III wobec Woch. Publikacja tych list�w posuya cesarzowi do pozyskania opinii francuskiej, zaniepokojonej zwizkami z Piemontem.

Wkr�tce Napoleon III zaprosi potajemnie Cavoura na spotkanie w Plombieres w Wogezach, gdzie ustalone zostay sposoby rozwizania kwestii woskiej. Rozmowy, przeprowadzone w lipcu 1858 r., doprowadziy do porozumienia przewidujcego, e Francja udzieli pomocy Piemontowi w wypadku zaatakowania go przez Austri. Celem wojny byoby zjednoczenie caych p�nocnych Woch, tj. Lombardo-Wenecji i Emilii, pod panowaniem dynastii sabaudzkiej. Od Alp po Adriatyk powstaoby nowe kr�lestwo. W zamian Kr�lestwo Sardynii zrezygnowaoby z Sabaudii i Nicei na rzecz Francji, kt�ra uzyskiwaaby upragnione granice w Alpach. Dla pogbienia zwizku midzy obydwoma pastwami kuzyn cesarza Hieronim mia zalubi c�rk Wiktora Emanuela II. Przewidywano, e zostaby on wadc poudniowych lub rodkowych Woch, kt�re tworzyyby dwa kr�lestwa pod francuskimi monarchami. Papieowi pozostaoby tylko Lacjum z Rzymem.

Plany te byy niewtpliwie korzystne dla Francji. Od Cavoura zreszt zaleao, czy da si je wprowadzi w ycie, tzn. czy uda mu si sprowokowa Austri. Tylko bowiem w takim wypadku Napoleon III m�g przekona opini, e dziaa pod naciskiem koniecznoci. Tote Cavour wzm�g przygotowania wojenne rozbudowujc i wzmacniajc armi piemonck. Wielkie kwoty pyny na umocnienie twierdzy Alessandria. Udao si nawet uzyska wsparcie ze strony Lombardczyk�w, za kt�rych dary zakupiono 100 dzia. W pocztkach 1859 r. Cavour zezwoli Garibaldiemu na zacig wolontariuszy, kt�rzy mieli wystpowa jako strzelcy alpejscy.

Austria pocztkowo staraa si odpowiedzie na wzrastajc grob zmian swej polityki wobec Woch. Wycofane zostay czciowo wojska austriackie ze rodkowych Woch. Miejsce Radetzkiego zaj jako wicekr�l w Mediolanie arcyksi Maksymilian, kt�ry mia zainicjowa

458

polityk porozumienia z miejscow ludnoci. Nie zdoby tu wikszego powodzenia ni p�niej w Meksyku. Kroki te tylko przyspieszyy dziaania Cavoura.

Tymczasem 30 stycznia 1859 r. wszed w ycie sojusz francusko--sardyski wraz z konwencj wojskow. Zawarte w nim postanowienia przypiecztowao wkr�tce maestwo Hieronima Bonapartego z Klotyld Sabaudzk. Zaniepokojona szybkim wzrostem wpyw�w francuskich i moliwoci rozszerzenia si wojny na Bakany Anglia pr�bowaa skoni potgi europejskie do rozpatrzenia sprawy woskiej na nowej konferencji midzynarodowej. Napoleon III, kt�ry przez sw on Eugeni znajdowa si pod silnym naciskiem sfer klerykalnych, got�w by przyj t inicjatyw, tym bardziej e obawia si, by ewentualna wojna z Austri nie narazia go na konflikt z Prusami i caymi Niemcami. Dopiero porozumienie z Rosj w pocztkach marca 1859 r. i koncentracja wojsk rosyjskich na zachodnich granicach zabezpieczyy Napoleona przed niespodziankami nad Renem. Niemniej car Aleksander II te domaga si zwoania konferencji mocarstw.

W tym momencie wojskowe koa austriackie uznay, e jedynie prdka interwencja we Woszech i zniszczenie armii sardyskiej przed nadejciem pomocy z Francji zapewni utrzymanie dotychczasowej pozycji Austrii w Italii. Pozyskany przez sztab generalny cesarz Franciszek J�zef wystosowa 19 kwietnia twarde ultimatum, w kt�rym da natychmiastowej redukcji armii sardyskiej. Ju przedtem armia austriacka, znajdujca si pod dow�dztwem gen. Franciszka von Guylaia, zostaa postawiona w stan gotowoci bojowej. Nad granic Piemontu 120 tys. onierzy i 400 dzia czekao tylko na decyzj ataku.

Dla Cavoura, kt�ry znajdowa si pod staym naciskiem mocarstw dajcych rozbrojenia Sardynii, bya to cakowita zmiana sytuacji. Ultimatum austriackie stanowio ten rodzaj interwencji, jaka bya przewidziana w ukadzie z Francj jako warunek udzielenia pomocy. 26 kwietnia Turyn odm�wi podporzdkowania si daniom austriackim, jakkolwiek armia sardyska liczya niewiele ponad 60 tys. -ludzi i 120 dzia. Skoncentrowana midzy twierdzami Casale, Valenza i Ales-sandria armia ta bya jednak lepiej przygotowana do wojny ni przed 10 laty. 29 kwietnia wojska austriackie przekroczyy Ticino. Nie podjy wszake bezporedniego uderzenia na armi sardyska, ale rozpoczy seri marsz�w i kontrmarsz�w, kt�re day czas Napoleonowi III na przerzucenie swej armii do Piemontu za pomoc kolei elaznej. Ekspedycyjny korpus francuski liczy okoo 110 tys. ludzi i niespena 300 dzia, co zapewniao sprzymierzonym przewag nad Austriakami. Ulewne deszcze i pow�d spowodoway, e nieudolny Guylai straci inicjatyw. Tymczasem Napoleon III zaskoczy nieprzyjaciela uderzeniem na Vercelli i Novar. Austriacy spodziewali si ataku szlakiem poudniowym, utwierdziy ich w tym przekonaniu pozorowane ataki Francuz�w i Sardyczyk�w, uwieczone zreszt powodzeniem pod Montebello i Palestro. Gdy jednoczenie na p�nocy strzelcy alpejscy Garibaldiego pokonali Austriak�w pod Varese i San Fermo, kierujc si potem przez Como do Brescii, Guylai rozpocz

459

odwr�t dla osony Mediolanu. 4 czerwca doszo do bitwy pod Magent, w kt�rej wojska sardyskie i francuskie pokonay nieprzyjaciela i otworzyy sobie drog na Mediolan, zdobyty 7 czerwca. Nastpnego dnia do stolicy Lombardii wjechali Napoleon III i Wiktor Emanuel II.

Armia austriacka wycofaa si do czworoboku twierdz, gdzie osobiste dow�dztwo obj Franciszek J�zef przy pomocy szefa sztabu gen. Heinricha Hessa. 23 czerwca wojska austriackie podjy dziaania zaczepne przechodzc rzek Mincio. Zbiego si to z ofensyw francusko-wosk. 24 czerwca doszo do bitwy spotkaniowej na linii San-Martino-Solferino Guidizzolo. Na p�nocy wojska sardyskie stoczyy tward walk z oddziaami gen. Benedeka. mimo walecznych atak�w nie osigajc wikszych sukces�w w g�rzystym terenie. Na poudniu Francuzi powstrzymali uderzenie przewaajcych si austriackich. Decydujce dla wyniku bitwy starcie nastpio w centrum, pod Solferino, gdzie po krwawej walce Francuzi przeamali siy przeciwnika. Bitwa bya wygrana, gwatowna jednak burza uniemoliwia wykorzystanie zwycistwa. Straty obu stron byy bardzo wysokie: Austriacy mieli ponad 21 tys. zabitych i rannych, Francuzi 11 tys.. Wosi 6 tys. Tragiczny wygld pola tej bitwy skoni Henryka Dunanta do podjcia stara, kt�re doprowadziy do zaoenia Czerwonego Krzya.

Wojska francuskie i sardyskie szykoway si do nowej ofensywy przeciwko twierdzom czworoboku, zarazem floty obu kraj�w pojawiy si na Adriatyku z zamiarem opanowania Wenecji. Wojna nie bya jednak rozstrzygnita i wojska austriackie stanowiy wci gron si. Niemniej dla wsp�czesnych bya niespodziank propozycja Napoleona III zawieszenia broni, skierowana 6 lipca osobicie do Franciszka J�zefa. 8 lipca w Villafranca doszo do podpisania rozejmu. W trzy dni potem spotkali si obaj cesarze ustalajc warunki porozumienia, kt�re 12 lipca zostay ostatecznie przyjte przez Napoleona III, Franciszka J�zefa i Wiktora Emanuela II. Obejmoway one utworzenie konfederacji woskiej pod przewodnictwem papiea i ustpienie Napoleonowi III Lombardii bez Mantui i Peschiery. Cesarz Francuz�w mia j przekaza Wiktorowi Emanuelowi. Terytorium weneckie pozostawao pod zwierzchnoci Austrii, chocia ze znaczn autonomi i uznaniem za czonka konfederacji woskiej. Przewidywana bya restauracja wadc�w Toskanii i Modeny i przeprowadzenie reform w Pastwie Kocielnym.

Daremnie Cavour usiowa powstrzyma kr�la od przyjcia tego porozumienia niekorzystnego dla Woch�w. Na znak protestu ustpi ze swego stanowiska. Powoany zosta nowy gabinet, kierowany przez Alfonso La Marmor i Rattazziego. Oburzenie Cavoura na postpowanie Napoleona III podzielao wielu Woch�w i znalazo ono odbicie w licznych pracach historyk�w woskich. Napoleon III prowadzi wszake polityk realistyczn i odpowiadajc przede wszystkim interesom francuskim. Ju w czasie bitwy pod Solferino sytuacja midzynarodowa nakazywaa mu moliwie szybkie wycofanie si z wojny. Powstaa groba interwencji pruskiej. 24 czerwca Berlin zwr�ci si do Londynu i Petersburga o podjcie krok�w, kt�re wstrzymayby rozlew krwi i zapewniy bezpieczestwo w Europie. Jednoczenie w Prusach nastpia

460

czciowa mobilizacja. Zwizek Niemiecki za gromadzi swe siy nad Renem. Zmieniaa si r�wnie postawa Aleksandra II, kt�rego niepokoiy zwizki Woch�w z poczynaniami rewolucyjnymi, rokowania Cavoura z Kossuthem o utworzenie legionu wgierskiego, a zwaszcza wydarzenia na P�wyspie Apeniskim. Wydarzenia te o charakterze rewolucyjnym przekrelay zreszt nadzieje Napoleona III, e da si uoy stosunki we Woszech zgodnie z zaoeniami z Plombieres.

Zwycistwo pod Magent nie tylko odbio si szerokim echem po caych Woszech, ale wywoao rewolucyjne zmiany we Woszech rodkowych. Gdy tylko znika obawa przed interwencj wojsk austriackich, ywioy narodowe przystpiy do obalania tamtejszych wadc�w i do realizacji podstawowego celu: zjednoczenia Woch. Dziaania te byy ju poprzednio przygotowane przez Narodowe Stowarzyszenie Woskie, a wic praktycznie przez Cavoura. We Florencji pierwsze manifestacje uliczne zorganizowane przez republikan�w odbyy si ju 27 kwietnia, tu po wypowiedzeniu wojny. Niezadowolenie budziy zar�wno wielkie koszty okupacji austriackiej, sigajce 32 mln lir�w, jak i niedona polityka rzdu. Doczyy si do tego klski elementarne: cholera, kt�ra w latach 1854-1856 pocigna za sob 26 tys. ofiar, oraz wylew Arno. Leopold II nie przyj stawianych mu warunk�w i opuci Toskani. Liberaowie zwr�cili si w�wczas do Turynu, by Wiktor Emanuel II obj wadz dyktatorsk w Toskanii na czas wojny. Kr�l nie przyj wprawdzie tej propozycji, ustalono jednak, e najwysz

461

wadze bdzie sprawowa dyplomatyczny przedstawiciel Piemontu we Florencji, Carlo Boncompagni. Z jego inicjatywy powoano rzd, na kt�rego czele stan Bettino Ricasoli, polityk o pogldach niezalenych, raczej umiarkowanych. Nie zwiza si ani z aneksjonistami, kt�rzy chcieli natychmiastowego przyczenia do Piemontu, ani z autonomistami. zwolennikami przywr�cenia wadzy dynastii lotaryskiej czy powoania na tron kuzyna Napoleona III. Po rozejmie w Villafranca sytuacj wyjaniy dopiero wybory 7 sierpnia, kt�re day przewag aneksjonistom.

Po bitwie pod Magent uciek z Modeny Franciszek V, natomiast wadz uj tam mianowany przez Cavoura gubernator Carlo Luigi Farini. Take Parma znalaza si pod wadz prowizorycznego gubernatora wyznaczonego przez Turyn, Diodato Pallieriego. W Bolonii po ustpieniu Austriak�w liberaowie utworzyli rzd prowizoryczny, obalajc wadz kardynaa legata. Za tym .przykadem posza caa Romania, po czym 11 lipca przyby mianowany przez Turyn komisarzem Massimo d'Azeglio. Jakkolwiek papie rzuci ekskomunik na wszystkich przeciwnik�w swej wadzy, podobne ruchy objy Umbri i Marchi.

W tych warunkach Napoleon III, kt�ry ba si uchodzi w oczach Europy za poplecznika si rewolucyjnych, musia dostrzec nierealno swych pierwotnych plan�w woskich. Nie dao si nawet wprowadzi w ycie postanowie rozejmu o przywr�ceniu dawnych wadc�w w Toskanii i Modenie. Gdy rzd piemoncki formalnie wyrzek si pretensji do teren�w, na kt�rych poprzednio mianowa swych przedstawi-.cieli, okazao si, e miejscowa ludno nie ma zamiaru podporzdkowa si narzuconym postanowieniom. W Modenie, Parmie i Bolonii powoano miejscowe wadze, wybrane za zgromadzenia ustawodawcze ogaszay usunicie dotychczasowych dynastii i day poczenia si z Kr�lestwem Sardynii. Wprawdzie utworzona zostaa Liga Woch rodkowych, kt�rej g�wnym zadaniem byo stworzenie armii, i na wodza powoano Garibaldiego, mimo jednak propagandy Mazziniego ostatecznie odrzucono rozwizanie republikaskie. Poczucie jednoci narodowej przewayo nad zaoeniami doktrynalnymi i Garibaldi wezwany do Turynu da si przekona Wiktorowi Emanuelowi, e powinien zrezygnowa ze swej funkcji dla dobra sprawy woskiej.

Dla dalszego przebiegu wydarze decydujce okazao si stanowisko Wielkiej Brytanii. Zar�wno bowiem Austria, jak i Francja wzajemnie pilnow$y si przed dalsz ingerencj w sprawy P�wyspu Apeniskiego, postawa za pastw rodkowowoskich komplikowaa moliwo utrzymania warunk�w rozejmu w Villafranca. Tymczasem liberalny rzd Palmer-stona, kt�ry wanie doszed do wadzy, uzna, e w interesie Anglii ley stworzenie zjednoczonego pastwa woskiego, zdolnego .do prowadzenia samodzielnej polityki i przeciwstawiania si wpywom francuskim w basenie Morza r�dziemnego. W tej sytuacji zakoczone 10 listopada 1859 r. rokowania pokojowe w Zurychu nie mogy mie zasadniczego wpywu na dalszy przebieg wydarze we Woszech. Podjte tam postanowienia powtarzay warunki rozejmu w Villafranca, dotyczce przekazania Lombardii i restauracji wadc�w rodkowowoskich. Sardynia nie podpisaa jednak punkt�w dotyczcych konfederacji pastw woskich

462

i restauracji wadc�w. Przewidywano wprawdzie zorganizowanie kongresu midzynarodowego w Paryu, na kt�rym przyjte by zostay zasady rozwizania sprawy woskiej, do zwoania takiego kongresu jednake nie doszo. Dalsze rozstrzygnicia miay pozosta w rku Woch�w.

ITALIA FARA DA SE

Rzucone przed kilkunastu laty w Piemoncie haso, by Wosi sami decydowali o swym losie, stao si nieoczekiwanie realne, w 1860 r. Wzgldna r�wnowaga si midzy Francj a Austri oraz yczliwe wobec zjednoczenia Woch stanowisko Wielkiej Brytanii stworzyy korzystn sytuacj midzynarodow, w kt�rej powanie zredukowana zostaa moliwo nowej obcej interwencji w sprawy P�wyspu Apeniskiego. Wiele zaleao teraz od determinacji samych Woch�w i stanowiska ludnoci, szczeg�lnie na obszarze Pastwa Kocielnego i Kr�lestwa Obojga Sycylii. Nie bez znaczenia bya te moliwo kierowania sprawami woskimi przez wybitnego ma stanu, jakim by Cavour, oraz miaego rewolucjonist Garibaldiego, kt�ry rozumia konieczno zachowania gradacji przy realizowaniu swych idea�w.

Ministerstwo La Marmora — Rattazzi nie byo zdolne do wykorzystania sytuacji midzynarodowej, jaka wytworzya si wok� sprawy woskiej. M�g to uczyni tylko Cavour. Tote mimo niechci, jak ywi teraz wobec niego Wiktor Emanuel II, a zwaszcza jego kochanka Rosa Vercellana, kt�ra wanie otrzymaa tytu contessa di Mirafiori i z czasem miaa zosta morganatyczn on kr�la Woch, 16 stycznia 1860 r. Cavour powr�ci do wadzy. Moment by o tyle szczliwy, e i Napoleon III zacz si skania ku nowemu rozwizaniu sprawy woskiej. W kocu grudnia 1859 r. ukazaa si w Paryu broszura Papie i kongres przygotowana przez samego cesarza, jakkolwiek ogoszona pod innym nazwiskiem, w kt�rej wyranie zostay zakwestionowane zdolnoci papiea do administrowania pastwem i wysunita propozycja, by ograniczy si do wadania Rzymem i najblisz okolic. Ostra odpowied Piusa IX nie zmieniaa stanowiska Napoleona III, co uatwio nowe rokowania Cavoura z Paryem. wiadomy poparcia angielskiego, Cavour zwraca uwag cesarzowi na grob rewolucji, jaka moe obj Wochy w wypadku dalszego lekcewaenia da ludnoci. Ten argument przeway. Na podstawie tajnego porozumienia z Napoleonem doszo do zorganizowania w dniach 11 i 12 marca w Toskanii oraz w Emilii plebiscyt�w. W zdecydowanej wikszoci ludno tych teren�w wypowiedziaa si za zjednoczeniem i przyjciem za konstytucyjnego wadc Wiktora Emanuela II. Jedynie w Toskanii ujawniy si pewne tendencje separatystyczne, ale i tutaj na 366 tys. wypowiadajcych si za zjednoczeniem byo tylko 15 tys. separatyst�w. W pozostaych krajach gosowanie byo prawie jednomylne. Tym razem Wiktor Emanuel II przyj decyzj ludnoci i ogosi przyczenie Toskanii, Parmy, Modeny i Bolonii do swego kr�lestwa mimo ekskomu-niki Piusa IX i zakwestionowania przez papiea legalnoci zajcia Bolonii.

463

Poparcie francuskie trzeba byo take w kocu opaci. Cavour nie zawaha si i postawi spraw Sabaudii i Nicei przed parlamentem. Spotkao si to z potpieniem Mazziniego i sprzeciwami Garibaldiego, kt�ry sam pochodzi z Nicei i protestowa przeciwko temu, by mia si sta „cudzoziemcem we wasnej ojczynie". Parlament jednak zdecydowa si akceptowa odpowiedni klauzul wczeniejszych porozumie i ogosi przeprowadzenie w Sabaudii i Nicei plebiscytu. Odby si on 15 kwietnia pod kontrol i kierownictwem agent�w francuskich i przyni�s oczekiwane wyniki. Decyzj znacznej wikszoci Sabaudia i Nicea zostay przyczone do Francji. Bya to strata dotkliwa — chodzio przecie o kolebk dynastii — okazaa si wszake ofiar potrzebn do dalszej realizacji de zjednoczeniowych. Francja, kt�ra sfinalizowaa swe wielowiekowe denia do oparcia granicy na Alpach, stanowia teraz chcc nie chcc podpor polityki Turynu.

Pomylny przebieg pierwszej fazy jednoczenia ziem woskich pod berem dynastii sabaudzkiej wykaza, e wiadomo i potrzeba zjednoczenia s o wiele bardziej rozbudzone wr�d ludnoci woskiej, ni si tego spodziewano, i e sytuacja dojrzaa do tego, by podj jej urzeczywistnienie w granicach o wiele szerszych, ni to zakadano pocztkowo. Na wiosn 1860 r. Cavour zacz powanie myle o moliwoci zjednoczenia caego p�wyspu. Sprawa bya nadal trudna pod wzgldem polityczno-dyplomatycznym. Otwarty atak na Pastwo Kocielne i Kr�lestwo Obojga Sycylii m�g wywoa op�r ze strony Napoleona III, kt�ry stale uwaa si za opiekuna pastwa papieskiego, a take Austrii, skorej do wykorzystania kadego potknicia w polityce Turynu. Naleao si te liczy ze stanowiskiem cara, uwaajcego si za protektora Burbon�w neapoitaskich. Polityka Cavoura znalaza si w impasie, tym bardziej e by on atakowany za ustpstwa terytorialne na rzecz Francji i krytykowany za mao demokratyczne metody rzdzenia, kt�re zaprezentowaa biurokracja piemoncka w przyczonych krajach.

Naturaln konsekwencj byo w tych warunkach przejecie inicjatywy przez ob�z demokratyczny we Woszech, cilej biorc przez powizan z Mazzinim Parti Czynu. Elitarna ta organizacja nie bya nigdy dostatecznie zwarta, by stworzy jednolite kierownictwo polityczne czy podporzdkowa sobie masy ludowe. Moga ona wszake dziaa bez ogldania si na komplikacje dyplomatyczne, a udzia w jej szeregach Garibaldiego zapewni jej popularno. Znalazo to odbicie w wydarzeniach sycylijskich.

Przed wojn z 1859 r. Cavour pr�bowa wprowadzi Kr�lestwo Obojga Sycylii do koalicji antyaustriackiej. Spotka si jednak z niepowodzeniem. W toku wojny zmar Ferdynand II. a tron obj niedowiadczony jego syn Franciszek II. Nie mia on waciwego rozeznania w sytuacji, a jego doradcy te nie stali na wysokoci zadania. Franciszek II uwaa, e wystarczy kontynuowa polityk ojca. odrzuci wic ponown propozycj Cavoura zawarcia sojuszu i wprowadzenia konstytucji.

W tym czasie Sycyli zaczo ogarnia wrzenie rewolucyjne. Przeciwko

464

panowaniu Burbon�w burzya si tu od dawna caa ludno: zar�wno chopi i biedota miejska, jak szlachta i bogata buruazja. By to nie tylko wynik de autonomicznych, ale i trudnej sytuacji gospodarczej. Utrzymywaa si stagnacja gospodarcza na do niskim poziomie, kt�r pogbiaa zacofana organizacja pastwa Burbon�w. Biurokracja bya cakowicie skorumpowana, administracja funkcjonowaa fatalnie, brakowao kapitau na unowoczenienie przemysu i na rozbudow komunikacji. W 1860 r. w pastwie Burbon�w byo tylko 200 km linii kolejowych. Za mao byo szk�, szpitali, przytuk�w. W tych warunkach ferment rewolucyjny musia narasta, jakkolwiek policja neapolitask barbarzysko tpia przejawy oporu.

Propaganda mazzinist�w i Narodowego Stowarzyszenia Woskiego, kt�re wczyo si r�wnie do tej akcji, trafiaa wiec na poudniu na teren przygotowany. Pomylano o powt�rzeniu przedsiwzicia Pisaca-nego i zorganizowaniu wyprawy, kt�ra wsparaby wystpienia miejscowe. G�wnymi rzecznikami takiego rozwizania stali si trzej mazzinici: Francesco Crispi, przyw�dca powstania sycylijskiego z 1848 r., lekarz z Mediolanu Agostino Bertani i Nicolas Fabrizi z Modeny. Crispi ju w 1859 r. powr�ci na Sycyli, by przygotowa grunt do walki. Wraz z Fabrizim przebywajcym na Malcie dostarcza broni i amunicji. Przyszego wodza powstania upatrywano w Garibaldim, kt�ry odsunity od wojska i polityki przebywa na wyspie Caprera.

Trudniej przyszo pozyska poparcie dworu turyskiego. Cavour widzia w przygotowywanym powstaniu powt�rzenie licznych akcji Mazziniego i obawia si zar�wno rewolucyjno-republikaskiego charakteru ruchu, jak i konsekwencji midzynarodowych. Natomiast Wiktor Emanuel II, choby dla podkrelenia swej niezalenoci od pierwszego ministra, zdecydowa si udzieli tajnego poparcia caej imprezie. Zreszt take Cavour nie przeszkadza Narodowemu Stowarzyszeniu Woskiemu w przygotowywaniu broni i ludzi do ekspedycji.

Sam Garibaldi nie przyj proponowanego kierownictwa dziaa bez waha. Wyspa bya obsadzona przez 20-tysiczn armi neapolitask i jakkolwiek jej warto bojowa bya mierna, miaa ona zapewnion przewag nad powstacami. Niemniej, pomny dawniejszych dowiadcze, Garibaldi domaga si, by wypraw poprzedzi wybuch powstania na Sycylii. Uwaa te, e Sycylia powinna zrezygnowa ze swych pretensji autonomicznych i e walka ma si toczy w imi zjednoczenia Woch, pod hasem „Wochy i Wiktor Emanuel". Garibaldi odby tajne spotkanie z kr�lem i chocia nie uzyska zgody na przekazanie mu puku regularnego wojska, lecz tylko og�lnikowe obietnice, nie zmieni swojego stosunku do wyprawy.

Na Sycylii wystpienia zbrojne zaczy si ju w 1859 r. Przygotowywa je Crispi wraz z Mazzinim, kt�ry przebywajc we Florencji ywo oddziaywa na wypadki na poudniu. Pierwsze pr�by powstacze podjte bez naleytego przygotowania w padzierniku przyniosy tylko fal ostrych represji. Nowego ognia doda list Mazziniego do Sycylijczyk�w z 2 marca 1860 r. wzywajcy ich do dziaania. Pod jego wraeniem ustalono wybuch powstania na pocztek kwietnia. 4 kwietnia skadajcy

465

si g�wnie z robotnik�w oddzia Francesca Riso stoczy cik walk o klasztor della Gancia w trakcie nieudanej pr�by opanowania Palermo. Sam Riso, ciko ranny i poddany torturom, zmar po kilku dniach nie wydajc spisku. Cho ludno Palermo wstrzymaa si wtedy od walki, oddziay chop�w, kt�re podeszy pod miasto, by udzieli pomocy, nie ulegy rozproszeniu i zaczy prowadzi walk partyzanck, kt�r kierowa przybyy z Genui Rosolino Pio, bohater Wiosny Lud�w.

Wybuch walk na Sycylii skoni Garibaldiego do przyspieszenia przygotowa do wyprawy. Przez cay prawie miesic zbiera ochotnik�w i bro, nie bez przeszk�d ze strony Cavoura. Ostatecznie w maym porcie pod Genu, w Quarto, zebrao si okoo 1200 ludzi, przewanie dawnych garybaldczyk�w. Sycylijczyk�w, troch cudzoziemc�w. Wgr�w i Polak�w. Bro ich bardziej nadawaa si do muzeum ni do walki. 5 maja wieczorem garybaldczycy opanowali nie bez porozumienia z wadzami dwa przebywajce w porcie parowce i 6 maja wyprawa „tysica" wypyna z portu. Poniewa nie powiodo si spotkanie z okrtem, kt�ry wi�z bro, Garibaldi wyldowa po drodze w porcie Talamone, gdzie skoni komendanta twierdzy San Stefano do przekazania mu posiadanych 300 karabin�w i 2 dzia. Z tego portu wysa r�wnie Garibaldi niewielki oddzia pod komend Callinaco Zambian-chiego, kt�ry wszcz akcj dywersyjn na terenie Pastwa Kocielnego, bez wikszego zreszt powodzenia.

11 maja oba okrty dotary do portu Marsala w zachodniej

466

Czci Sycylii. Nie byo tam okrt�w burboskich, natomiast znajdoway si 2 angielskie okrty wojenne. W czasie opuszczania statk�w przez garybaldczyk�w nadpyna korweta burboska. Pocztkowo czerwone koszule garybaldczyk�w zostay uznane za uniform onierzy angielskich. Dla wyjanienia sytuacji dow�dca korwety wysa swego oficera na pokad okrt�w angielskich: ten wr�ci ju zorientowany w sytuacji, ale zarazem z daniem, by ostrza artyleryjski nie spowodowa adnych strat w znajdujcych si na brzegu zakadach angielskich. W rezultacie ostrza zacz si dopiero po rozadowaniu statk�w Garibaldiego i nie przeszkodzi w opanowaniu Marsali. Ludno Marsali, kt�ra niedawno bya miejscem represji burboskich, nie okazaa oczekiwanego entuzjazmu. Niemniej Garibaldi natychmiast podj marsz na Palermo i 14 maja ogosi si w Salemi dyktatorem w imieniu kr�la Woch Wiktora Emanuela II. Zarazem zacz tworzy „strzelc�w Etny" z ochotnik�w sycylijskich. Tymczasem z Palermo wysano pod dow�dztwem gen. Landi wojska burboskie, kt�re miay powstrzyma i rozbi wypraw. Zajy one obronne pozycje na zboczach g�ry pod Calatafimi. 15 maja oddziay Garibaldiego, wzmacniane stale napywajcymi chopami, liczcymi na reform roln, kt�ra pooyaby kres ich wielowiekowemu wyzyskowi, uderzyy na nieprzyjaciela. Mimo liczebnej przewagi wojska neapolitaskie nie wytrzymay walki na bagnety i opuciy pole walki. Landi rozpocz odwr�t, przeprowadzony wr�d obustronnie bezlitosnej walki z powstajcymi chopami. Mimo saboci swych si Garibaldi postanowi wykorzysta ten sukces i uderzy na Palermo. Aby zaskoczy nieprzyjaciela, okry z dala miasto i ostatecznie powiodo mu si zmyli przeciwnika. Po dugim marszu nocnym na czele niespena 4 tys. ludzi 27 maja wkroczy do Palermo, gdzie zaczy si zacite walki. Dopiero po pierwszych sukcesach garybaldczyk�w do walki wczya si ludno miasta, zdezorientowana poprzednio propagand burbosk. Wojska burboskie zostay rozbite na dwie czci i sytuacja ich pogarszaa si z godziny na godzin, jakkolwiek miasto byo bombardowane z fortu Castellamare i przez flot. Za porednictwem angielskim 30 maja przyjty zosta rozejm. po czym wojska Franciszka II opuciy Palermo kierujc si do Neapolu. Po tym zwycistwie powstanie objo ca wysp. Wyzwolia si Katania, oddziay Garibaldiego za po cikich i krwawych walkach o Milazzo zajy 27 lipca Mesyn, gdzie tylko w twierdzy utrzymaa si zaoga burboska. Armia Garibaldiego nieustannie wzrastaa dziki napywajcym z caych Woch posikom w ludziach i broni. Powsta teraz problem dalszych los�w wyprawy „czerwonych koszul". Garibaldi szykowa si do przeniesienia rewolucji na p�wysep, gdzie byy tylko sabe garnizony burboskie, a ludno z napiciem czekaa na bieg wydarze. Cavour zajmowa negatywne stanowisko wobec takiej moliwoci. Nie chcia, by Garibaldiemu przypada decydujca rola w zjednoczeniu Woch, obawia si konsekwencji, jakie mogo mie haso reform spoecznych rzucone przez Garibaldiego, przewidywa moliwo interwencji zewntrznej w wypadku przeniesienia rewolucji do Pastwa Kocielnego, co zapowiadao si jako kocowy akt ekspedycji Garibal-

467

diego. Tote aby zahamowa dziaalno Partii Czynu, Cavour wysa na Sycylie La Farine z misj stworzenia „regularnego rzdu", czyli podwaenia pozycji Garibaldiego. La Farina pozyska sobie latyfundyst�w i wszystkich, kt�rzy obawiali si reform goszonych przez Garibaldiego. Ten jednak postanowi zlikwidowa te intrygi, usun La Farine z Sycylii wraz z dwoma szpiegami nasanymi z Pastwa Kocielnego dla zabicia Garibaldiego. Wadze cywiln na Sycylii sprawowa nadal Crispi. Zniesiony zosta podatek od przemiau i inne dawne obcienia feudalne. Ogoszono czciow konfiskat d�br kocielnych i likwidacje niekt�rych zakon�w. Zapowiedziano, e ziemia z d�br komunalnych bdzie dzielona midzy ubogich chop�w.

Garibaldi nie unikn jednak konflikt�w z ludnoci sycylijsk. Niezadowoleni z odkadania reform rolnych chopi burzyli si przeciwko nowej wadzy. Ju w pocztkach sierpnia doszo do star midzy oddziaami Garibaldiego a wzburzonymi chopami. Usta te napyw miejscowych wolontariuszy do garybaldczyk�w. Wystpienia chopskie na jeszcze wiksz skal powt�rzyy si we wrzeniu. W tej sytuacji Garibaldi postanowi przyspieszy przerzucenie walk do Kr�lestwa Neapolu. Nie powiody si r�ne pr�by Cavoura powstrzymania dalszej akcji Garibaldiego; Anglia odrzucia propozycj Napoleona III, by flota angielska i francuska wpyna do Cieniny Mesyskiej, aby uniemoliwi przerzucanie wojsk Garibaldiego na p�wysep. Daremnie te Franciszek II pod wraeniem niepowodze ogosi konstytucj, przyzna powszechn amnesti i powoa liberalny rzd. Jego minister spraw wewntrznych Liborio Romano wda si ju w rokowania z Cavourem, kt�rych celem byo doprowadzenie do obalenia Burbon�w i przejcia wadzy w Neapolu przez libera�w przed przybyciem Garibaldiego. Byo na to za p�no. 18 sierpnia Garibaldi bez adnego oporu przerzuci cz swoich oddzia�w do Melito na poudniowym cyplu Kalabrii. Po zacitej walce z wojskami burboskimi zajte zostao Reggio di Calabria. po czym Garibaldi wr�d entuzjazmu ludnoci uznajcej go za wyzwoliciela dotar 7 wrzenia do Neapolu. Caa Kalabria, Apulia i Basilicata znalazy si po jego stronie.

Franciszek II nie broni Neapolu, lecz uciek do twierdzy Gaeta, gdzie gromadzi wojska dla dalszej walki. Tymczasem Garibaldi dokona reorganizacji rzdu w Neapolu, w kt�rym zreszt pozosta Liborio Romano i liberaowie, i zbiera siy do decydujcej rozprawy z wojskami burboskimi. Franciszek II skoncentrowa okoo 30 tys. wojska, kt�remu Garibaldi z trudem przeciwstawi 21 tys. 1 padziernika doszo do cikiej bitwy nad rzek Volturno. Dopiero nastpnego dnia Garibaldi odni�s cakowite zwycistwo, jakkolwiek nie by w stanie do koca zniszczy przeciwnika, kt�ry zamkn si w Kapui i Gacie.

Tymczasem Cavour nie pozostawa bezsilny. Wiedzia, e do Neapolu zdy dotrze Mazzini, kt�ry odradza ogoszenie plebiscytu na rzecz dynastii sabaudzkiej i postulowa zwoanie zgromadzenia ustawodawczego, by zdecydowao o charakterze zjednoczonych Woch. Cavour zdawa sobie te spraw z tego, e dalszy marsz Garibaldiego pocignie za sob spraw reform agrarnych, przydzielenia ziemi kombatantom.

468

odebrania jej latyfundystom i instytucjom kocielnym. Tote postraszy Napoleona III widmem republiki mazzinistycznej w Rzymie i uzyska od niego zacht do podjcia krok�w, kt�re by zabezpieczyy Wochy przed tego rodzaju zmianami. Cesarz mia powiedzie: „Dziaajcie, byle szybko!" Akcja odbya si zgodnie z tym zaleceniem. Cavour wykorzysta obecno w Pastwie Kocielnym obcych najemnik�w pod gen. Louis de Lamorciere'em i zada od papiea natychmiastowego rozpuszczenia tych wojsk. Jednoczenie doszo do manifestacji i rozruch�w wywoanych przez Narodowe Stowarzyszenie Woskie w Marchii i Umbrii. Zanim papie zdy odpowiedzie, ju oddziay piemonckie przekraczay 11 wrzenia granic i po tygodniu rozbiy wojska papieskie pod Castelfidardo. 20 wrzenia Lamorciere kapitulowa w Ankonie. Marchia i Umbria miay w plebiscycie z 4 i 5 listopada opowiedzie si za przyczeniem do Kr�lestwa Sardynii. Tymczasem Wiktor Emanuel zmierza na czele wojsk na poudnie, nie zwaajc na protesty Piusa IX ani formalne kroki Napoleona III.

Dalsze akty zjednoczeniowe nastpoway szybko. 21 padziernika odbyy si plebiscyty na Sycylii i w Neapolu, kt�re olbrzymi wikszoci opowiedziay si za zjednoczeniem w ramach monarchii konstytucyjnej pod Wiktorem Emanuelem. By to wynik dziaalnoci Cavoura, kt�ry doprowadzi 11 padziernika do podjcia decyzji w parlamencie tury-skim o zorganizowaniu tych plebiscyt�w. Przekrelay one nadzieje Garibaldiego i demokrat�w na wycignicie korzyci politycznych z ich zwycistw wojskowych. Pr�ba si skoczya si sukcesem Cavoura,

469

rola za Garibaldiego dobiega koca. 26 padziernika spotka si jeszcze z Wiktorem Emanuelem i jego wojskami w Teano nad Volturno. Garibaldi wzni�s okrzyk: „Niech yje kr�l!", spotkanie jednak, wbrew licznym apoteozom, byo chodne. Garibaldi wystpowa jako rewolucjonista i burzyciel porzdku, kr�l jako jego obroca. Garibaldi wprowadzi jeszcze Wiktora Emanuela do Neapolu, po czym uraony tym, e kr�l odm�wi dokonania przegldu jego oddzia�w i. wcielenia ich do armii, opuci dw�r i uda si zn�w na sw Caprer.

Wojska burboskie broniy si jeszcze do marca 1861 r. Gaeta pada 13 marca po zacitym obleniu, po czym Franciszek II uda si na wygnanie do Rzymu. Przed zakoczeniem walk, 27 stycznia, odbyy si wybory do parlamentu obejmujcego przedstawicieli caych zjednoczonych Woch. Zwyciyli umiarkowani liberaowie. Jedn z pierwszych spraw, nad kt�rymi dyskutowano, byo ogoszenie Wiktora Emanuela kr�lem Woch. Odrzucono projekty, by uzna, e zosta on powoany przez lud Woch, jak i te, by ogosi si pierwszym kr�lem Woch. Dla podkrelenia, e zjednoczenie Woch dokonao si na drodze opanowania ich przez dynasti sabaudzk, lekcewac rol rewolucyjnych mas w tym dziele, zar�wno Senat, jak i Izba Deputowanych przyjy 17 marca uchwa, e Wiktor Emanuel II przybiera dla siebie i swych nastpc�w tytu kr�la Woch. Wkr�tce potem parlament uzna Rzym za waciw stolic nowego kr�lestwa.

Jakkolwiek ani Wenecja, ani Lacjum nie zostay jeszcze wczone, mona uwaa, e w 1861 r. praktycznie zakoczy si proces jednoczenia ziem woskich. Byo to dzieo pokolenia niezmiernie oddanego tej idei i zacitego w swym deniu. O ile jednak speniy si niemal cakowicie plany obozu monarchistyczno-umiarkowanego, o tyle ob�z demokratyczno-republikaski mimo poniesionych wielkich ofiar daleki by od realizacji reform spoecznych, kt�re miay stanowi istotn cz Risorgimento.

KSZTATOWANIE Slh NOWEGO PASTWA

Zjednoczenie Woch pod berem dynastii sabaudzkiej postawio elit rzdzc przed problemami, kt�rych rozwizanie przerastao jej moliwoci. mier Cavoura, kt�ra do niespodziewanie nastpia 6 czerwca 1861 r., pozbawia Wiktora Emanuela jedynego ma stanu zdolnego z r�wnym powodzeniem 'tworzy nowy system polityczny Woch, jak poprzednio kierowa sprawami Kr�lestwa Sardynii. Nie tylko jego doskonaa znajomo mechanizmu polityki europejskiej, ale i dowiadczenia parlamentarzysty byy niezastpione. Kr�lestwo Woch potrzebowao spokoju zewntrznego i stworzenia warunk�w do wzrostu si wewntrznych. Pastwa europejskie, wr�d kt�rych nie brako przekonania, e zjednoczenie Woch jest zjawiskiem kr�tkotrwaym i nie wytrzyma pr�by czasu, nie spieszyy si z formalnym uznaniem nowego kr�lestwa. Wikszo ziem woskich nie miaa adnego albo tylko sabe dowiadczenia z rzdami konstytucyjnymi, trzeba wic byo swego rodzaju edukacji politycznej caego spoeczestwa, by przyzwyczaio si korzysta z nowych, bardziej demokratycznych form rzdzenia. Nastpcy Cavoura nie mieli ani odpowiedniego dowiadczenia parlamentarnego, ani wasnej wizji systemu parlamentarnego. Odbio si to na funkcjonowaniu pastwa woskiego przez najblisze p� wieku i chyba uatwio p�niejsze wprowadzenie systemu totalitarnego.

Grupa ludnoci, kt�ra na podstawie niewiele zmodyfikowanej konstytucji piemonckiej, poszerzonej na cae kr�lestwo, uprawniona bya do oddziaywania na sprawy publiczne, bya zreszt stosunkowo niewielka. Wobec zastosowania cenzusu majtkowego, a take odsunicia od gosowania analfabet�w, na 20 mln ludnoci tylko ok. 400 tys. miao prawo wybierania przedstawicieli do parlamentu. Szczeg�lnie silnie zaznaczay si pod tym wzgldem dysproporcje midzy poszczeg�lnymi czciami Woch. Uprawnionych bowiem do gosowania byo w 1861 r. w p�nocnych Woszech 167 tys., w rodkowych 55 tys., w poudniowych 129 tys., na wyspach 66 tys. Nie wszyscy zreszt wykorzystywali swe prawa i niekt�rym deputowanym wystarczao kilkadziesit gos�w, by zasiada w izbie. O wyniku wybor�w decydowali wic miejscowi notable, masy ludnoci za byy cakowicie obojtne wobec walki politycznej. Dodatkow trudno sprawiao obradowanie parlamentu w Turynie, dokd przy niedostatku komunikacji docierao si z poudnia nierzadko po kilku dniach podr�y.

W rezultacie przy wadzy znajdowaa si buruazja, kt�ra kontrol

471

nad aparatem administracyjnym wykorzystywaa do dalszego zwikszenia swego potencjau ekonomicznego i ugruntowania swej przewagi. Natomiast olbrzymie masy ludnoci chopskiej nie odczuy adnych korzyci z dokonanych zmian. Zapowiadane przez Garibaldiego czy Mazziniego reformy spoeczne zostay pogrzebane z chwil politycznego zjednoczenia kraju. O zasadach nowego porzdku mieli si chopi uczy od karabinie-r�wczy poborc�w podatkowych. Najbardziej drastycznie sprawy te zarysoway si na poudniu. W momencie zjednoczenia istniay gbokie r�nice midzy stosunkowo dobrze rozwinitymi gospodarczo i przywykymi do nowoczesnej administracji Lombardi czy Toskani a zacofanymi, le i despotycznie rzdzonymi krajami burboskimi bd obszarami Pastwa Kocielnego. Brako tam linii kolejowych, zreszt i drogi

472

byy zaniedbane (jak w Kalabrii czy na Sycylii), rozcigay si wielkie przestrzenie nieuytk�w, rolnictwo marnie wegetowao. Nieatwo byo przeprowadza w tych warunkach niezbdne zabiegi unifikacyjne: ujednolica system prawny, fiskalny, wprowadza jednakowe miary, wagi i pienidz. Obszary, kt�re dotychczas miay charakter odrbnych pastw, zamieniay si teraz w podporzdkowane odlegej wadzy centralnej prowincje, z prefektami, kt�rych uprawnienia przypominay urzdnik�w napoleoskich. Wszystko to wizao si z przezwycianiem starych tradycji, zwyczaj�w, caej mentalnoci r�nej w r�nych czciach Woch. Cavour zdawa sobie spraw, e tego rodzaju przemiany musz odbywa si powoli, przy zapewnieniu miejscowym rodowiskom decyzji o sprawach lokalnych. Dla jego nastpc�w waniejsza bya sprawa doranej obrony jednoci woskiej, kt�ra zdawaa si stale zagroona. Nie cofali si wic przed arbitralnymi metodami, kt�re odbijay si negatywnie na przyszych moliwociach i rozwoju Woch, nawet jeli doranie speniay swe cele.

Polityk tak zar�wno realizowa rzd woski, jak i popiera j parlament. Zdobyy w nim przewag ugrupowania prawicy. Wanie w tym czasie pojawia si podzia na prawic, zwan nieraz historyczn (la destra storica), i lewic (la sinistra). Podzia ten nie by jeszcze stay, deputowani nie czuli si na razie zwizani dyscyplin partyjn ani programem jak w XX w.; oba te ugrupowania nie stanowiy organizm�w zwartych ideologicznie i zbiurokratyzowanych. Byy to raczej obozy czy kierunki, do kt�rych skaniali si r�ni deputowani, tworzcy przede wszystkim grupy poczone wizami terytorialnymi. Wynikao to w niemaym stopniu z do jednorodnego spoecznie charakteru grupy, do kt�rej naleeli deputowani. Ich powizania z prawic czy lewic byy wynikiem osobistego nastawienia.

Wczeniej utworzya si lewica. By to zapewne wynik nacisk�w i walki z Parti Czynu, jak prowadzi Cavour w 1860 r. Ugrupowanie to, zgodnie ze stanowiskiem Garibaldiego wyraonym po zajciu Neapolu, za najpilniejsz spraw uwaao przyczenie Wenecji i Rzymu. Komitety garybaldyskie, kt�re zajmoway si zbieraniem funduszu na bro i agitacj za podjciem szybkich dziaa, stay si pierwszym zalkiem nowoczesnej partii. W styczniu 1861 r. komitety te stworzyy wsp�ln organizacj pod nazw Komitet�w do Zabieg�w o Rzym i Wenecj. Poczone p�niej z odpowiedni organizacj Mazziniego, zostay na jesieni 1862 r. uznane za niebezpieczne dla spokoju pastwa i rozwizane, co zepchno garybaldczyk�w i mazzinist�w do dziaalnoci podziemnej. Obok tego skrzyda radykalnego, reprezentowanego w parlamencie przez demokrat�w toskaskich Francesco Guerrazziego, pie-monckich Brofferia czy sycylijskich Francesco Crispiego, zwizana bya z lewic take grupa libera�w Urbano Rattazziego i Agostino Depretisa. Grupa ta wszake, zgodnie z connubio z 1852 r., gotowa bya jednak zawsze do akceptacji monarchii i udziau w rzdzie. Cae to ugrupowanie nie wysuwao w tym okresie dania wprowadzenia szybkich reform spoecznych czy politycznych, jakkolwiek opowiadao si za nimi.

473

Prawica natomiast opieraa si g�wnie na dawnych zwolennikach Cavoura wr�d libera�w konserwatywnych i umiarkowanych, kt�rzy chcieli kontynuowa jego polityk. Akceptujc monarchi, stali oni na stanowisku rzd�w parlamentarnych. Bya te skrajna prawica zoona z reakcyjnych monarchist�w. W przeciwiestwie do lewicy prawica uwaaa, e spraw Wenecji i Rzymu mona rozwiza tylko poprzez akty midzynarodowe, a nie rewolucyjne.

Po mierci Cavoura kierownictwo rzdu obj Bettino Ricasoli, toskaski szlachcic o liberalnej postawie. Zaj si on przede wszystkim sprawami ujednolicenia administracji kraju. Kr�lestwo zostao podzielone na 59 prowincji, na kt�rych czele stali prefekci, mianowani przez wadze centralne. Prowincje dzieliy si na komuny (gminy), administrowane przez wybieranych radc�w komunalnych, ale z mianowanym przez kr�la syndykiem jako przewodniczcym. Wprowadzono take powszechnie piemonckie ustawodawstwo cywilne i karne. Piemonckie kodeksy nie naleay do najbardziej postpowych, tote np. w Toskanii pojawiy si opory przeciwko tej decyzji. Ogoszone zostay powszechne podatki i obowizkowa konskrypcja wojskowa, kt�ra poza Piemontem bya rzadko stosowana we Woszech. Dokonano take ujednolicenia systemu edukacyjnego, wszdzie podporzdkowanego wadzom pastwowym, zreorganizowano armi i flot, wprowadzony zosta jednolity system miar, wag i monetarny. Wan nowoci byo ograniczenie roli tajnej policji, zniesienie ce wewntrznych dzielcych kraje woskie, ogoszenie wolnoci prasy.

Jakkolwiek wiele z tych postanowie byo koniecznych i korzystnych, spos�b ich wprowadzania w ycie budzi zastrzeenia. Przede wszystkim chodzio o manifestowan przez Piemontczyk�w tendencj do upodobnienia do siebie caych Woch i narzucenia wasnej mentalnoci i zwyczaj�w cywilnych i wojskowych. Poczwszy od rzdu, Piemontczycy czy ludzie — jak m�wiono wtedy — „spiemontyzowani" zajmowali wiele kluczowych stanowisk take na poudniu Woch. Z pogard wyraali si przy tym o tamtejszej ludnoci, e jest zacofana jak plemiona afrykaskie, ciemna i zabobonna. Niewtpliwie biurokracja piemoncka bya sprawniejsza ni dawna biurokracja burboska czy papieska, ale te dawaa si we znaki ludnoci nieraz dotkliwiej, ni bywao poprzednio przy skorumpowanych urzdnikach. Odczuwao si przy tym jej obco. Na wet jzyk jej r�ni si od dialektu poudniowc�w. Nic wic dziwnego, e we Woszech powszechnie wytykano z przeksem t „now inwazj barbarzyc�w". Jakkolwiek Ricasolemu udao si osign sukcesy w polityce zewntrznej i doprowadzi do uznania Kr�lestwa Woch przez potgi europejskie, to w polityce wewntrznej, zwaszcza na poudniu, gdzie nie tylko nie przyzna adnej autonomii, ale przez bezwzgldne wyciganie obcie fiskalnych rujnowa i tak ubogich chop�w, dozna wyranych niepowodze. Znalazo to odbicie w swoistej wojnie chopskiej, kt�ra obja te tereny w postaci wystpie bry-gant�w.

Walka z brygantami staa si problemem poudnia szczeg�lnie w latach 1861 — 1865. kiedy wadze musiay uy a 100-tysicznej

474

armii dla opanowania sytuacji. �wczesnych brygant�w nie mona utosamia z dawnymi bandytami, chocia w ich dziaaniach zdarzay si wystpienia przestpcze. W rzeczywistoci bya to forma protestu, przy pomocy kt�rego ludno poudnia, zwaszcza chopi, wyraali swe niezadowolenie z rozwiza, jakie nastpiy w 1860 r., szczeg�lnie z faktu, e nie przyniosy one poprawy pooenia. Liczne grupy ludnoci, pozbawione wiary w nastanie bardziej sprawiedliwych stosunk�w, dotknite ndz (byy to lata nieurodzaju), chwytay za bro.

Wr�d brygant�w znajdowali si zar�wno onierze armii burboskiej, jak i garybaldczycy. nie przyjci do armii woskiej, zdesperowani chopi, agitowani nieraz przez niechtny nowym stosunkom kler, a nawet cudzoziemcy, nasyani czciowo przez dw�r madrycki, czciowo przez Franciszka II, kt�ry nie traci nadziei na powr�t na tron. Dziaania te pocztkowo rozwijay si r�wnolegle z obron ostatnich twierdz, znajdujcych si w rkach burboskich wojsk, p�niej zamieniy si w partyzantk. Franciszkowi II wydawao si z Rzymu, e zdoa powt�rzy zwycistwo sanfedyst�w. Dostarcza wic pienidzy i stara si zamieni te oddziay w regularne wojsko. Byy momenty, kiedy walczyo w ten spos�b ok. 80 tys. brygant�w, odnoszc powane sukcesy, jak zdobycie Melfi w Basilicacie przez oddziay Cramine Donatellego zwanego Crocco. O sile i trwaoci caego ruchu decydowaa wszake postawa chop�w, dla kt�rych bez znaczenia byy wszelkie kombinacje polityczne. Ndza i fanatyzm z r�wn si pchay ich dawniej przeciwko feudaom czy miejskiego pochodzenia posiadaczom i dzierawcom — galantuomi, jak teraz przeciwko Piemontczykom.

Walka bya z obu stron twarda i bezlitosna, pocigna wicej ofiar ni caa druga wojna narodowa. Wojska piemonckie rozstrzelay ok. 5 tysicy brygant�w, 3 tys. osadziy w wizieniach; 2,5 tys. brygant�w pado na polu walki. Zniszczenie odradzajcych si mimo klsk oddzia�w brygant�w byo jednak przez dugi czas niemoliwe wobec solidarnej postawy ludnoci. Jak stwierdzia specjalna komisja parlamentarna do rozpatrzenia tej kwestii w 1863 r.: „brygantyzm wyraa dziki i gwatowny protest ndzy przeciwko wiekowej niesprawiedliwoci". Dopiero po 1865 r. ruch ten straci sw ywotno, cho sporadycznie przetrwa do 1870 r. Pozostaa jego legenda, pozostaa te niech poudniowc�w do przybysz�w z p�nocy, hamujca zwaszcza wr�d chop�w proces integracji narodowej.

Postawy takie sigay zreszt do najszerszych mas ludnoci. Na Sycylii, gdzie problem brygant�w nie przybra takich rozmiar�w jak na p�wyspie, w nocy z 15 na 16 wrzenia 1866 r. wybucho w Palermo powstanie skierowane przeciwko dynastii sabaudzkiej. Jeeli nawet popieray je siy zewntrzne, zwaszcza dwory burboskie, to przecie odzwierciedlao ono nastroje ludnoci. Oddziay rewolucyjne wkroczyy do miasta z czerwonymi sztandarami i okrzykami: „Niech yje republika!" Dopiero po tygodniu 40 tys. wojska zdoao si upora z tym wystpieniem, kt�re kosztowao ponad 2 tys. ofiar.

Istotnym r�dem trudnoci, jakie przeywao Kr�lestwo Woskie, bya te jego sytuacja finansowa. Wojna o zjednoczenie pogbia

475

og�lny deficyt pastwa. Po 1861 r. trzeba byo tworzy nowy system komunikacyjny, administracyjny i edukacyjny, kt�ry odpowiadaby potrzebom zjednoczonych Woch. Niezbdne okazay si poyczki zagraniczne. Wzroso wic niepomiernie zaduenie pastwa, zarazem za budet obciay procenty lub spaty nalenoci. W cigu pierwszych 5 lat istnienia Kr�lestwa Woch na spacenie poyczek szo 21% dochod�w pastwa, w nastpnym za picioleciu a 31%.

Wysokie wydatki pastwowe byy w powanej czci uzasadnione. Na drogi bite wydano wic w latach 1860-1867 ponad 80 mln lir�w. na koleje elazne 314 mln (ale te dugo ich podniosa si z 1591 do 5161 km), na prace irygacyjne 25 mln. Niemniej og�lny rozw�j gospodarczy kraju by powolny i nier�wnomierny, nastpowaa te og�lna inflacja, wywoana m. in. spekulacjami bankowymi. Od 1857 do 1867 r. ceny ywnoci podniosy si gwatownie; ceny ziarna i misa dwukrotnie, wina cztero- lub piciokrotnie. O wiele wolniej wzrastay pace. Przy nieurodzajach na Sardynii zdarzay si wypadki mierci z godu.

Ratowanie budetu odbywao si zwykle za pomoc doranych rodk�w. Nie podejmowano dostatecznych zabieg�w, by wzrastajce podatki rozoy r�wnomiernie na cae spoeczestwo. Najwiksze ciary podatkowe spaday na warstwy ubosze. Zarazem pace utrzymyway si na najniszym poziomie w Europie. Przystpowano wprawdzie do rozprzeday dawnych d�br pastwowych czy d�br kocielnych, przejtych czciowo przez pastwo w 1867 r., dostaway si jednak one czsto w rce spekulant�w, a nie uboszej ludnoci, kt�ra natomiast tracia dawne prawa do korzystania z las�w czy pastwisk. Najwiksze sukcesy osign jako minister finans�w Quintino Sella, zdobywajc sobie zreszt przydomek „godziciela ludu". Trzeba jednak przyzna, e po jego ustpieniu w 1866 r. deficyt przekracza 60%. Wtedy to wprowadzono nowe podatki, monopol soli i tytoniu, a w 1868 r. przywr�cono znienawidzony przez chop�w podatek od przemiau zboa, macinato. kt�rego zniesienie na poudniu byo symbolem zjednoczenia. Doprowadzio to do rozruch�w, kt�re przybray rozmiary prawdziwego powstania chopskiego w Emilii w 1869 r. Chopi rozbijali urzdy, palili dokumenty, niszczyli myny. Mimo wprowadzenia przeciwko chopom wojska wystpienia trway, pocigajc za sob 257 ofiar miertelnych. Tysice chop�w Emilii znalazo si w wizieniach.

Zjednoczone Wochy napotkay wic od razu u progu swego istnienia trudnoci wewntrzne, kt�rych wadze Kr�lestwa nie zdoay racjonalnie rozwiza. Inkorporacja caych Woch do Kr�lestwa Sardynii uatwia wprawdzie zagodzenie wielu napi midzynarodowych, zawaya jednak negatywnie na organizacji pastwa. Risorgimento nie miao by aktem mechanicznym, lecz gbok odnow. Odejcie od tej zasady spowodowao dugotrway kryzys wewntrzny, kt�ry zaciy na przyszoci Woch i niezmiernie utrudni zakoczenie procesu powstawania nowoczesnego narodu woskiego. Z tym zastrzeeniem naley .n�wi o sukcesie Risorgimento.

476

PRZYCZENIE WENECJI I RZYMU

Jakkolwiek przyczenie Wenecji i Rzymu do zjednoczonych Woch nastpio stosunkowo szybko, byo ono raczej wynikiem korzystnych dla Woch�w przesuni w sytuacji midzynarodowej ni rezultatem wasnych wysik�w. Nie znaczy to, by takich wysik�w nie byo. Ju Cavour usiowa doprowadzi do porozumienia z papiestwem, kt�re umoliwioby poczenie Lacjum z Kr�lestwem Woskim. Jednak jego haso „wolny Koci� w wolnym pastwie" nie zostao przychylnie przyjte w Kurii Rzymskiej. Antonelli liczy na rychy rozpad Woch i rozpoczte rokowania zostay zerwane przez Watykan. Na stanowisko sekretarza stanu nie wpyno ani niepowodzenie jego zabieg�w o koalicje pastw katolickich, kt�ra miaaby uratowa Pastwo Kocielne, ani ujawniony na zjedzie dawnych trzech partner�w witego Przymierza w Warszawie w padzierniku 1860 r. definitywny rozkad tego sojuszu. Ostatecznie Pius IX opar sw polityk na staej obecnoci wojsk francuskich w Rzymie i odm�wi zgody na jakiekolwiek ustpstwa. M�g liczy na obron Napoleona III przed pr�bami ingerencji.

Gdy zawiody nadzieje na dziaania dyplomatyczne, powoany wanie rzd Rattazziego pr�bowa posuy si innym rodkiem nacisku: grob dziaa rewolucyjnych. Pozostawa Garibaldi, przyczajony na Caprerze. Szykowa si on najpierw do wyprawy na Wenecj, gdy jednak okazao si, e Austria jest gotowa do podjcia walk z Wochami. Rattazzi powstrzyma zebranych ju wolontariuszy Garibaldiego w Sar-nico. Pozostawa Rzym. 27 czerwca 1862 r. Garibaldi uda si na Sycyli, gdzie wezwa do walki o Rzym. W kociele w Marsali mia nawet wygosi przysig: „Rzym lub mier". Bez oporu przeszed zn�w Sycyli i z paru tysicami ludzi przedosta si do Kalabrii. Napoleon III jednak by ju uprzedzony i grozi interwencj. Rattazzi odm�wi dalszej pomocy Garibaldiemu, a gdy ten kontynuowa marsz, wysa przeciwko niemu oddziay kr�lewskie. 29 sierpnia doszo do starcia pod Aspromonte. Jakkolwiek Garibaldi stara si unikn walki, strona przeciwna potraktowaa jego oddziay z ca surowoci i ostrzelaa. Ranny w nog Garibaldi zosta uwiziony w forcie Varignano w Spezii, szeciu jego ludzi rozstrzelano z wyroku sdu wojskowego jako dezerter�w. Cae Wochy ogarna fala oburzenia, kt�ra zmusia wadze do wypuszczenia wizionych. Raz jeszcze okazao si, e stanowisko Napoleona III jest decydujce w sprawie Rzymu.

W par lat p�niej stosunki midzy cesarzem a Kocioem ulegy ochodzeniu i rzdowi woskiemu, kierowanemu tym razem przez polityka z Emilii, Marco Minghettiego, udao si doprowadzi do nowego porozumienia z Paryem. Bya to tzw. konwencja wrzeniowa (przyjta 15 wrzenia 1864 r.), kt�ra zawieraa decyzj wycofania wojsk francuskich z Rzymu, jak tylko papie zorganizuje wasne wojsko. Natomiast rzd woski zobowiza si do obrony terytorium papieskiego przed wszelkim atakiem. Dla udokumentowania szczeroci owej postawy miaa zosta wyznaczona nowa stolica Woch.

477

Konwencja nie zadowolia nikogo. Gdy parlament postanowi przenie stolice do Florencji, oburzenie ogarno Turyn. Piemontczycy nie chcieli si pogodzi z utrat swej pozycji i 21 wrzenia wybuch tumult w Turynie. Doszo do walk z wojskiem, pado 20 zabitych i ok. 100 rannych. Oburzony by take papie, kt�ry nie bezpodstawnie uwaa Florencj za etap na drodze do Rzymu i susznie ocenia, e obrona terytorium papieskiego bdzie tylko pretekstem dla wprowadzenia wojsk woskich.

Wkr�tce Pius IX w inny spos�b pokaza, e nie obowizuje go konwencja zawarta poza nim i e nie jest got�w do adnego kompromisu. 8 grudnia 1864 r. potpi w encyklice Quanta cura zar�wno socjalizm, jak i liberalizm jako r�da wszelkiego za, a w dodanym do niej wykazie, Sylabusie, wyliczy 80 bd�w, z kt�rymi Koci� nie moe si nigdy pogodzi. Nalea do nich rozdzia Kocioa od pastwa, wolno religijna, zasada suwerennoci ludu, nawet doktryna, e wyrzeczenie si wadzy wieckiej uatwi rozw�j duchowy Kocioa. Przy sposobnoci potpione zostay r�ne zasady liberalne. Nawet, jak przypomnia niedawno M. ywezyski, twierdzenie, e „papie moe i powinien pogodzi si z postpem, liberalizmem i z kultur nowoczesn", uznane zostao za bdne. W kilka lat p�niej, w 1869 r., Pius IX zwoa do Watykanu sob�r. Przyj on dogmat o nieomylnoci papiea. W ten spos�b Pius IX usiowa zabezpieczy sw wadz w Rzymie i zainteresowa problemem rzymskim inne narody. Przyjty dogmat podkrela znaczenie biskupa Rzymu nawet w�wczas, gdyby zosta pozbawiony wadzy wieckiej.

478

Skutki tego stanowiska byy jak najgorsze dla wszystkich zwolennik�w kompromisowego rozwizania sprawy Rzymu. Nie mona byo liczy na liberalizacj stanowiska Kocioa i woscy umiarkowani liberaowie nie mogli ju oczekiwa, e bd mieli partnera w postaci liberalizmu •katolickiego. W rezultacie wzmogy si nastroje antypapieskie we Woszech, kt�re doprowadziy do przyjcia przez parlament w 1866 r. postanowie o zniesieniu licznych zakon�w i przejciu przez pastwo ich d�br. W og�lnej fali europejskiego antyklerykalizmu Wochy znalazy si na eksponowanym miejscu.

Tymczasem przybraa na aktualnoci sprawa Wenecji. Ani rzd woski, ani Garibaldi nie rezygnowali z przygotowa do akcji, kt�rej uwieczeniem byoby wyzwolenie Wenecji. Przez pewien czas Garibaldi wiza swe nadzieje z Kossuthem i wznowieniem walki Wgier o niezaleno. P�niej nowe perspektywy otworzyo powstanie styczniowe w Polsce. Mazzini spodziewa si, e w lady Polak�w p�jd Wgrzy, Serbowie i Rumuni, e nastpi zrewolucjonizowanie Austrii, co uatwi podjcie nowej walki o Wenecj. Take rzd woski mia chyba podobne plany, skoro zezwolono Mierosawskiemu na otworzenie polskiej szkoy W wojskowej w Cuneo. Dopiero pod naciskiem rosyjskim zostaa ona l-' zamknita w 1862 r. Tymczasem polski orodek rewolucyjny w Londynie z, wystpi z inicjatyw zorganizowania wyprawy ochotnik�w woskich, l wgierskich i polskich dla wywoania powstania w Galicji. Garibaldi *?•' got�w by przyj nad nimi dow�dztwo, nawet Wiktor Emanuel } obiecywa pomoc i pienidze. W kocu projekt uznany zosta za z nierealny, doszo do rozdwiku midzy Garibaldim a wolontariuszami i do Polski udao si 300 ochotnik�w woskich. Jakkolwiek do powstania w Galicji nie doszo, wzili oni udzia w walkach z Rosjanami, w toku kt�rych bohatersk mierci poleg pukownik Francesco j Nullo.

Dopiero konflikt midzy Austri a Prusami stworzy okazj do l podjcia walki o Wenecj. Sam Napoleon III, kt�ry chcia odsun uwag opinii woskiej od sprawy rzymskiej, skania rzd woski do wejcia w porozumienie z Prusami. Zar�wno Napoleon, jak i Wosi liczyli, e Austriacy bd musieli rzuci wszystkie swe siy przeciwko Prusom, co umoliwi atwe sukcesy we Woszech. W razie niepowodze pruskich oson dla Woch�w byaby Francja. Bismarck niezbyt przejmowa si losem Woch czy Wenecji, ale zaleao mu na osabieniu g�wnych si austriackich przez dywersj na poudniu. Tote 8 kwietnia 1866 r. doszo do podpisania przymierza wosko-pruskiego, w kt�rym Wochy zobowizyway si wypowiedzie wojn Austrii w razie jej konfliktu z Prusami, nawet wysa sw flot na Batyk, gdyby tam podya flota austriacka, w zamian za otrzymay obietnic, e Prusy nie zawr separatystycznego rozejmu ani pokoju i e przyczyni si do uzyskania przez Wochy Wenecji. Wosi nie otrzymali nawet wzajemnego zapewnienia, e w razie napadu Austrii na Wochy Prusy udziel im pomocy. Mimo to woski pierwszy minister La Marmora odrzuci zgod Wiednia na odstpienie Wenecji w zamian za neutralno Woch. Spodziewa si bowiem, e zdoa zaj take Trydent. 16 lipca

479

1866 r. zacza si wojna prusko-austriacka. W cztery dni p�niej przystpiy do niej Wochy.

Trzecia wojna narodowa toczya si w sytuacji wyjtkowo korzystnej dla Woch. Siy woskie, obliczane na pocztku kampanii na 250 tys. ludzi i 456 dzia, miay wyran przewag. Wkr�tce wszake okazao si, e armia nie jest wyposaona w nowoczesn bro, e problematyczne jest scalenie armii sardyskiej i neapolitaskiej. e dwukrotnie przewaajca liczebnie flota woska ma dow�dc cakowicie nieudolnego. Garibaldi mia zn�w okazj stworzenia korpusu wolontariuszy, dziaa jednak na uboczu od g�wnych kierunk�w operacyjnych. Jego zadaniem byo zdobycie Trydentu. Tymczasem La Marmora podj zasadnicze dziaania przeciwko synnemu czworobokowi twierdz. Przyj jednak niefortunny plan kampanii i w decydujcej bitwie pod Custozz 24 czerwca zosta pokonany przez arcyksicia Albrechta i zmuszony do odwrotu. Dopiero po zwycistwie pruskim pod Sadow oywi si nieco zapa bojowy armii woskiej. Oddziay jej, uderzajce od Padu, doszy do Isonzo, Garibaldi mia sukcesy w rejonie Trydentu, nie zdoano jednak odnie adnego wikszego zwycistwa. Penym niepowodzeniem skoczya si kampania morska. Gdy flota woska przystpia do bombardowania fort�w wyspy Lissy, zaatakowaa j nieliczna flota austriacka i zadaa jej cikie straty, zatapiajc m. in. krownik admiralski „Re d'Italia" (20 lipca).

Tymczasem Bismarck nie ogldajc si na sojusznika podpisa separatystyczny rozejm z Austriakami. Wochom nie pozostawao nic innego, jak p�j w jego lady. 18 sierpnia doszo do rozejmu z Austriakami, a 3 padziernika 1866 r. zawarty zosta pok�j w Wiedniu.

480

Austria odstpia Wenecje Napoleonowi III, kt�ry dopiero przekaza j Wochom. O innych zdobyczach nie mogo by mowy. Triest i Trydent sam Bismarck uwaa za tereny uatwiajce niemczynie dostp do Morza r�dziemnego, a take Napoleon III odmawia wszelkich nacisk�w na Wiede, starajc si teraz o zblienie z Austri. Nadal wic cz Woch�w miaa pozostawa pod panowaniem austriackim. Trudno zreszt nie dostrzec upokorzenia Woch w sposobie odzyskania Wenecji. Plebiscyt, kt�ry si odby na jej terenach 21 i 22 padziernika, przyni�s przynajmniej jednoznaczn decyzje co do przyczenia Wenecji i jej terytori�w do Kr�lestwa Woskiego.

Skompromitowana nieudolnie poprowadzon wojn z Austri grupa rzdzca spodziewaa si odzyska reputacj opanowaniem Lacjum. Powoany ponownie na pierwszego ministra Rattazzi odwoa si do niezawodnego Garibaldiego. Wobec wycofania wojska francuskiego z Rzymu spodziewa si, e pod pretekstem usuwania wolontariuszy Garibaldiego uda mu si wprowadzi wojska woskie do Lacjum. Gdy Garibaldi zacz gromadzi swe oddziay wok� Pastwa Kocielnego i czeka tylko na wybuch powstania w Rzymie, ingerowa Napoleon III, zapowiadajc wysanie swych wojsk. Rattazzi uzna to za przekrelenie wasnych plan�w, aresztowa Garibaldiego, po czym wysa go na Caprer. Byo wszak za p�no na zmian decyzji. W pocztkach padziernika 1867 r. garybaldczycy byli ju w granicach Pastwa Kocielnego, sam Garibaldi zmyli strae i znalaz si na czele swych wolontariuszy. Zawiodo jednak powstanie w Rzymie. Przednia stra garybaldczyk�w daremnie oczekiwaa na um�wiony sygna i po zacitej obronie Villa

481

Glori wycofaa si zdziesitkowana. Garibaldi, opuszczony przez mazzini-st�w, kt�rzy domagali si utworzenia w Rzymie republiki, podj marsz na Rzym. Zaama si on w ogniu pierwszych karabin�w maszynowych Antoine Chassepota w bitwie pod Mentan 3 listopada, stoczonej z francuskim korpusem ekspedycyjnym. Niedobitki wolontariuszy zostay rozbrojone w Toskanii, sam Garibaldi zn�w uwiziony. Nowa pr�ba zajcia Rzymu skoczya si wic klsk zar�wno Partii Czynu, jak i rzdu woskiego. W Rzymie byy ponownie wojska francuskie, francuski za minister wojny Eugene Rouher owiadczy, e Wosi „nigdy" nie wkrocz do stolicy papiea. Nastpio ochodzenie w stosunkach midzy Francj a Wochami, co znalazo odbicie i w czasie wojny francusko-pruskiej. Po pierwszych niepowodzeniach Napoleon III musia wycofa swe oddziay z Rzymu i domaga si pomocy od Wiktora Emanuela. Kr�l woski uzaleni j od zgody na zajcie Rzymu, Napoleon jednak nie chcia na to przysta i Wosi zachowali neutralno wobec toczcej si wojny. Dopiero po klsce Napoleona

i utworzeniu republiki przyby jej z pomoc Garibaldi ze swymi wolontariuszami, kt�rzy dzielnie bili si z Prusakami.

Tymczasem nowy pierwszy minister woski Giovanni Lanza uzna, e zmiany we Francji zwalniaj Woch�w od trzymania si dawnych zobowiza. Przygotowany ju wczeniej korpus pod dow�dztwem gen. Raffaele Cadorna wkroczy 20 wrzenia 1870 r. do Rzymu. Wojska papieskie stawiay op�r raczej symboliczny i po rozbiciu muru Aureliana koo Porta Pia bersalierzy opanowali bez walki Wieczne Miasto.

2 padziernika ludno wypowiedziaa si w plebiscycie za poczeniem z Kr�lestwem Woch.

Wojska woskie pocztkowo nie obsadziy dzielnicy Citta Leonina, otaczajcej Watykan. Dopiero na yczenie sekretarza stanu kardynaa Giacomo Antonellego wprowadzono tam oddziay dla zapewnienia bezpieczestwa. Pius IX zamkn si w obrbie Paac�w Watykaskich, na wyniki plebiscytu odpowiedzia ekskomunik i podejmowa zabiegi o interwencj zewntrzn. Nie przyniosy one rezultatu, przyjo si jednak odtd, e przy papieu utrzymywa si odrbny kotpus dyplomatyczny, nie pokrywajcy si z korpusem przy woskim dworze kr�lewskim.

13 maja 1871 r. parlament woski uchwali prawo o gwarancjach. Dotyczyo ono zapewnienia papieowi swobody w jego funkcjach duchownych, obejmowao te eksterytorialno Paacu Watykaskiego, Lateranu oraz Castel Gandolfo. Od pastwa woskiego miaa napywa kwota odpowiadajca dotychczasowym kosztom utrzymania dworu papieskiego. Papie jednak odrzuci to prawo encyklik z 15 maja i uzna si za winia w okupowanym miecie, postanawiajc nie opuszcza Watykanu. Pius IX oboy przy tym ekskomunik dynasti sabaudzk i rzd woski i zakaza katolikom uczestniczenia w yciu politycznym pastwa. Ostatnia decyzja miaa najpowaniejsze konsekwencje. W walce o wyzwolenie Woch istotn rol odegraa zar�wno katolicka ludno woska, jak i znaczna cz duchowiestwa, zwaszcza niszego. Po decyzji papiea musia osabn udzia tych grup w ksztatowaniu pastwowoci woskiej. Tymczasem jednak w lipcu 1871 r. stolica

482

Kr�lestwa Woskiego zostaa przeniesiona do Rzymu, a ju 2 lipca Wiktor Emanuel zamieni Kwiryna na swoj rezydencje.

Z opanowaniem Rzymu, stolicy Woch, zakoczony zosta proces jednoczenia pastwa, jakkolwiek dopiero po I wojnie wiatowej wyzwolona zostaa spod panowania austriackiego ludno Triestu i Trydentu. Niemniej adne istotne kwestie terytorialne nie powinny odtd przesania nabrzmiaych problem�w polityki wewntrznej. Spos�b ich rozwizania mia decydowa o losach pastwa woskiego w cigu najbliszego wieku.

XV. POD ZNAKIEM KAPITALIZMU

TRASFORMISMO

od wprowadzenia wojsk woskich do Rzymu zacz si zgodnie z ocen Benedetta Croce, okres „realizmu", kiedy Kr�lestwo Woskie miao funkcjonowa jak inne, „normalne" pastwa europejskie, zapewniajc rozw�j ekonomiczny, wzgldn stabilizacje polityczn i zdobywajc sobie poczesne miejsce wr�d innych kraj�w. Okazao si wkr�tce, e atwiej byo przy sprzyjajcych okolicznociach midzynarodowych stworzy wsp�lne pastwo ni zapewni jego harmonijny rozw�j i zdoby uznanie midzynarodowe. Pokolenie polityk�w, kt�rzy czsto z powieceniem walczyli o zjednoczenie, gorzej dawao sobie rad z kierowaniem pastwem, tote do pocztk�w XX w. Wochy pozostaway krajem sabym, lekcewaonym przez wielkie potgi i wstrzsanym wewntrznymi sprzecznociami.

Politycy ci wywodzili si niemal wycznie z woskiej buruazji, kt�ra ani nie umiaa, ani nie chciaa wczy szerszych mas ludnoci do uczestniczenia w sprawowaniu wadzy. Cakowicie niemal wyczeni byli z ycia politycznego chopi, w olbrzymiej wikszoci analfabeci, podatni przy tym na wrog wobec nowego pastwa propagand, napywajc z nieprzejednanych po przyczeniu Rzymu k� kocielnych. Saby liczebnie proletariat woski powoli tworzy wasne organizacje polityczne, dobijajce si z trudem prawa do oficjalnego dziaania. W tych warunkach wr�d radykalnych grup opozycyjnych zdobyway sobie uznanie postawy anarchistyczne jako przejaw protestu przeciwko obezwadniajcej i hamujcej spontaniczny, oddolny rozw�j spoeczestwa polityce pastwa.

Rzdzca grupa bowiem nie umiaa si zdoby na program polityczny, kt�ry nie obejmowaby tylko rozwizywania doranie nasuwajcych si spraw, ale ustosunkowaby si do takich problem�w, jak reforma administracyjna, uporzdkowanie spraw fiskalnych, kompromis z Watykanem, skuteczna walka z ndz, zwaszcza na poudniu, czy wreszcie losy ludnoci woskiej pozostajcej pod panowaniem austriackim. By to chyba w duym stopniu rezultat spoecznej jednorodnoci tej grupy. Punktem wyjciowym by ju system wyborczy do parlamentu, kt�ry ogranicza znacznie liczb elektor�w i tworzy z parlamentu swego rodzaju przedstawicielstwo buruazji. Jeeli istniay wr�d niej wewntrzne konflikty, np. midzy buruazj wiejsk a przemysow, to potrafia solidarnie broni og�lnych interes�w klasowych.

484

System ten nie uatwia wzmocnienia wpyw�w parlamentu na rzdy w pastwie. Tylko pozornie utrzymywa si przy tym istniejcy ju w parlamencie piemonckim system dwupartyjny. W rzeczywistoci w latach siedemdziesitych oba te obozy podzieliy si na pokan liczb drobnych grup, kt�rych zwizki z og�ln polityk lewicy czy prawicy byy sabe. Czynio to z parlamentu organ mao sprawny, w kt�rym zdobycie wikszoci dla projekt�w rzdowych wymagao skomplikowanych zabieg�w. Podobnie jak w wielu innych parlamentach rzd posugiwa si wtedy metod przekupstwa: cen byo albo miejsce w gabinecie dla lidera grupy, albo jaki urzd pastwowy, albo tylko cenna informacja finansowa czy odznaczenie. Powstawaa w ten spos�b sytuacja, w kt�rej deputowani bez wikszych opor�w dawali si pozyska dla zapewnienia wikszoci rzdowi bez wzgldu na to, czy pochodzili z dawnej prawicy, czy lewicy. System ten nazwano trasformismo. Nie negujc jego negatywnych stron, trudno nie zauway, e odpowiada on rzeczywistemu ukadowi si spoecznych w parlamencie, a rozbijajc silne poprzednio wizi terytorialne, czce przedstawicieli takiego czy innego regionu, przyczynia si do tworzenia moliwie szerokiej grupy rzdowej. Szczeg�lnie istotn rol odegra ten system przy wciganiu buruazji poudniowych Woch do czynniejszego udziau we wadzach pastwowych. Nawizywa on zreszt do synnego „maestwa" prawicy i lewicy z 1852 r. i pozostawa dugo wanym elementem rozgrywek parlamentarnych.

Mistrzem w posugiwaniu si trasformismo by Agostino Depretis. Doszed on do wadzy w 1876 r. w rezultacie tzw. „rewolucji parlamentarnej". Do tego bowiem czasu rzdy pozostaway w rku „historycznej prawicy". Tworzyli j, jak wiadomo, przewanie umiarkowani liberaowie, skonni ju wtedy do wsp�pracy z konserwatystami. Byli to ministrowie w rodzaju Bettino Ricasolego, Quintino Selli czy Marco Minghettiego, niezdolni do reform, kt�re umoliwiyby wyprowadzenie kraju z istniejcych trudnoci. Wr�d prawicy brakowao jednoci. Polityk rzdu popierali raczej Piemontczycy i inni przedstawiciele p�nocnych Woch, natomiast budzia ona zastrzeenia na poudniu, gdzie wzmoonych obcie podatkowych nie rekompensowa rozw�j ekonomiczny. Opozycyjnie nastawiona bya te Toskania, niezadowolona z pozbawienia Florencji roli stolicy, a take zaniepokojona projektami nacjonalizacji kolei elaznych, w kt�rych zainwestowane byy kapitay bank�w toskaskich. Wprawdzie dziki zabiegom Selli wzrastay dochody pastwa, kt�re ulegy niemal potrojeniu od 1862 do 1875 r., kiedy to po raz pierwszy powiodo si zr�wnoway wpywy i wydatki, niemniej sam system fiskalny pozostawa bez zmiany, co budzio zastrzeenia. Jakkolwiek te liberalna polityka gospodarcza uatwiaa og�lny rozw�j, zwaszcza rolnictwa, to buruazja przemysowa oczekiwaa silniejszej polityki protekcyjnej pastwa wanie w zakresie rozbudowy przemysu.

Stosunkowo najbardziej bya jednolita prawica wobec Kocioa. Pius IX nie pogodzi si nigdy z upadkiem swej wadzy wieckiej, przedstawia si wiatu jako „wizie Watykanu" i przy kadej sposobnoci atakowa Kr�lestwo Woskie jako „uzurpator�w i grabiec�w". Ta

485

polityka musiaa wywoywa ze strony rzdu woskiego poczynania, kt�re by zmniejszyy niebezpieczestwo pynce z agitacji kleru wr�d ludnoci. Byo to w gruncie rzeczy do wygodne dla libera�w, midzy kt�rymi sporo byo mason�w, nastawionych w�wczas wrogo wobec katolicyzmu. Podobnie jak w innych pastwach europejskich podjto wiec kroki, kt�re przyczyniy si do osabienia pozycji Kocioa. Ju w 1871 r. zniesiono dalsze kilkadziesit klasztor�w, wkr�tce potem konfiskata obja majtki jezuickie. Istotne zmiany nastpiy w prawie cywilnym: w 1874 r. parlament wprowadzi jako obowizkowe luby cywilne, a w nastpnym roku pocign kler do suby wojskowej, zapowiadajc ostre sankcje za propagand antypastwow. Watykan sta si obiektem niewybrednych atak�w prasy, a na ulicach Rzymu wywoywano incydenty z duchownymi.

Sprawa stosunk�w z Watykanem ani nie scementowaa prawicy, ani nie stworzya podstawy do odnowienia „historycznego aliansu" midzy umiarkowanymi a radykalnymi liberaami. W padzierniku 1875 r. przyw�dca lewicy Agostino Depretis przedstawi w miejscowoci Stradella program swej grupy, majcy uatwi uzyskanie wadzy. Przewidywa w nim poszerzenie prawa wyborczego, zmiany w systemie administracyjnym, kt�re zwikszyyby rol samorzdu i orodk�w prowincjonalnych, wprowadzenie obowizku nauki szkolnej, laickiej i bezpatnej, wreszcie reform systemu fiskalnego, przede wszystkim zniesienie podatku od mielenia, dotkliwego dla chop�w.

Lewica nie stanowia zreszt w�wczas obozu bardziej jednolitego i zdyscyplinowanego ni prawica. Byo wr�d niej sporo dawnych republikan�w, zwolennik�w Mazziniego i Garibaldiego, zwaszcza z poudnia. Ludziom tym trudno byo wyzby si dawnych przyzwyczaje, std powtarzajce si spiski, konspiracje, wzajemnie si zwalczajce. Goszony przez nich demokratyzm by czsto demokratyzmem pozornym, w kt�rym wicej znaczyjy sowa i gesty ni faktyczne przemiany demokratyczne. Obok tej starej, „historycznej lewicy" coraz wikszy wpyw zdobywaa sobie „moda lewica". Trzon jej stanowia obok buruazji i drobnomieszczastwa z p�nocnych Woch take liczna grupa galantuomini i inteligencji z poudnia. Wanie wikszo postulowanych przez Depretisa reform miaa przyczyni si do poprawy pooenia na poudniu.

Ju wybory z 1874 r. przyniosy znaczny wzrost gos�w lewicy na poudniu. Gdy 18 marca 1876 r. upad rzd Minghettiego z powodu drobnej sprawy proceduralnej, nastpne wybory przyniosy peny sukces lewicy. Odtd a do 1887 r. (z kr�tk przerw w 1882 r.) rzdem woskim kierowa Depretis. By on zwolennikiem polityki bardziej dynamicznej ni za jego poprzednik�w. Nie cofa si wszake przed wsp�prac z prawic, starajc si g�wnie o wprowadzenie do wadz ludzi nowych. Wanie dziki takiej postawie z jego osob przede wszystkim wie si system trans form ismo. Jedynie- nieliczni oparli si lukratywnym perspektywom tego systemu i stworzyli tzw. Estrema, grup skrajn, skadajc si z republikan�w, jak Felice Cavallotti czy Giovanni Bovio, z radykalnych demokrat�w w rodzaju Agostino

486

Bertani. Tu take doczy si pierwszy woski socjalista w parlamencie Andrea Costa. Bya to grupa nieliczna, kt�ra nie moga wywrze powaniejszego wpywu na ycie parlamentarne.

Rzdy Depretisa zrealizoway wikszo postulat�w, kt�re znalazy si w jego programie. Wprowadzone zostao prawo o bezpatnej i obowizkowej nauce dzieci w wieku od 6 do 9 lat (kt�re jednak przez dugi czas nie byo w peni realizowane). W 1879 r. zniesiono podatek od mielenia. Przeprowadzono reform kodeksu, w kt�rym w postaci wprawdzie do ograniczonej znalazo si uznanie prawa do strajk�w. Wreszcie w 1882 r. nastpia reforma systemu wyborczego. Obniono cenzus majtkowy, a granic wieku dla gosujcych przesunito z 25 na 21 rok ycia. W rezultacie liczba wyborc�w wzrosa z okoo 600 tys. do przeszo 2 mln. Na 28 mln mieszkac�w kraju wyborcy stanowili wci bardzo niski procent.

Sytuacja Depretisa bya o tyle trudna, e w 1878 r. zmar Wiktor Emanuel II, a jego nastpca, Humbert I (1878-1900), nie mia ani zdolnoci ojca. ani przekonania do rzd�w parlamentarnych. Jego niech pod tym wzgldem podsycaa ona, niemiecka ksiniczka Magorzata, kt�ra ywia pogard dla instytucji demokratycznych. Z jej inicjatywy wprowadzona zostaa na Kwirynale surowa etykieta, a zarazem tworzono tam ze szlachty i wojskowych koo dworskie, kt�re miao rywalizowa z instytucjami demokratyczno-parlamentarnymi. Magorzata bya przekonana, e Wochy s zdolne do rywalizacji z najwikszymi mocarstwami, i zachcaa koa militarne do podejmowania eksperyment�w wojennych. Popieraa te przedstawicieli wielkiego przemysu, spodziewajc si, e przez jego rozw�j Wochy stan si potg ekonomiczn. Polityka dworu paraliowaa wszelkie myli lewicowych ministr�w o reformach. Utrzymywanie si dwu orodk�w wadzy utrwalao stan impasu, w jakim znajdoway si Wochy, tym bardziej e z charakteru parlamentu woskiego wynikaa saba pozycja rzdu wobec dworu kr�lewskiego i zwizanych z nimi k�.

POLITYKA GOSPODARCZA RZDU I ROZW�J

KAPITALIZMU

Kocowe dziesitki lat XIX w. byy wanym okresem w rozwoju gospodarczym Woch. Zaczynaa si wtedy we Woszech rewolucja przemysowa, kt�ra w znacznym stopniu zmienia charakter gospodarki. By to jednak proces dugotrway i skomplikowany zar�wno wskutek istniejcych nier�wnomiernoci w gospodarczym rozwoju r�nych czci Woch, jak i nawracajcych kryzys�w, kt�rych wpyw pogbia si w miar wczania si Woch w wiatowy rytm gospodarki kapitalistycznej.

Znajdujca si pocztkowo przy wadzy prawica zgodnie z doktryn liberalizmu ekonomicznego w ograniczonym tylko stopniu ingerowaa w rozw�j stosunk�w gospodarczych. Zarazem trudnoci fiskalne, konieczno pokrywania wysokich dug�w pastwowych i znaczne wydatki na potrzeby wojskowe nie tylko ograniczay moliwoci finansowe rzdu, ale i odbijay si na chonnoci rynku wewntrznego. Wybujay

487

bowiem fiskalizm obnia poziom konsumpcji. By to zreszt okres stosunkowo pomylny dla rolnictwa. Szybki wzrost cen na produkty rolne pozwala na pewn modernizacj rolnictwa, zwaszcza na poudniu i we Woszech rodkowych. G�wne jednak dochody uzyskane dziki korzystnej sytuacji rynkowej szy nie tyle w rce chop�w, ile przede wszystkim w rce latyfundyst�w czy wielkich dzierawc�w. Nie nastpiy przy tym adne istotne zmiany w zakresie posiadania ziemi. Jakkolwiek pastwo rozprzedao okoo 600 tys. ha z przejtych przez siebie d�br kocielnych, niewielka tylko cz dostaa si w rce chopskie. Zreszt dane statystyczne wskazuj, e gdy w 1862 r. byo okoo 4150 tys. wacicieli ziemskich, to w 1881 r. liczba ta spada do 3351 tys. (chocia w drugim wypadku wczony by teren prowincji weneckiej i Lacjum). Zmniejszaa si wic stale drobna wasno chopska, wzrastay natomiast rozmiary wielkiej wasnoci. Temu procesowi sprzyjaa polityka celna prawicy, kt�ra staraa si zapewni jak najdogodniejsze warunki eksportu wina, oliwy, owoc�w i zboa, nie zabezpieczajc jednoczenie woskich wyrob�w przemysowych przed konkurencj ze strony bardziej rozwinitych pastw kapitalistycznych.

Jednoczenie przecie nastpowaa rozbudowa infrastruktury niezbdnej do p�niejszego szybkiego rozwoju przemysu. Nadal rozwijaa si sie kolejowa, kt�ra w 1880 r. sigaa ju 9270 km. W okresie midzy 1860 a 1880 r. drogi pastwowe i prowincjonalne wzrosy z 22,5 tys. do 35 tys. km, liczba urzd�w pocztowych z 1632 do 3328, dugo linii telegraficznych z 10 tys. do 26 tys. km. Powstaa te sie wielkich bank�w, kt�re dysponoway pokanym kapitaem. Procent bankowy wzr�s z 5 do 7, a nawet do 9, co zachcao do lokowania kapita�w.

Nowy impuls w kierunku oywienia gospodarczego dao objcie wadzy przez lewic. Mimo liberalnych zaoe radykaowie poprowadzili polityk protekcjonizmu wobec przemysu. Nie czuli si oni tak zwizani jak prawica z wielkimi posiadaczami ziemskimi, lecz wanie w nowej buruazji widzieli najwaniejsz warstw, tote popierali jej aspiracje i dziaalno. Poniewa kapitalizm woski wystpi z op�nieniem w stosunku do innych potg ekonomicznych i napotyka trudnoci zar�wno ze zdobyciem surowc�w, kt�rych we Woszech brakowao, jak i rynk�w zbytu, pomoc pastwa bya niezbdna. Tote kapitalizm woski nie przeywa okresu wolnej konkurencji, kt�ra by wyzwolia energi i inicjatyw, ale bronic si przed konkurencj innych kraj�w opiera si w duym stopniu na protekcji pastwa. Ju w 1878 r. wprowadzono pierwsz korzystn dla przemysu taryf celn, a najpeniejszym wyrazem polityki protekcyjnej bya taryfa z 1887 r., kt�ra staraa si broni rodzimego przemysu i popiera rozw�j produkcji zboowej na potrzeby rynku wewntrznego. Polityka taka bya wygodna dla przemysu, odpowiadaa te koom wojskowym i ambicjom dworu. Natomiast fatalnie odbia si na sytuacji poudnia, ograniczajc tamtejsze moliwoci eksportu wina i owoc�w. Ostatecznie wic polityka gospodarcza lewicy, jakkolwiek przyczynia si do rozwoju rodzimego przemysu, nadaa mu zarazem charakter pasoytniczy. Rozwija si

488

on bowiem za cen pogorszenia si pooenia uboszych warstw ludnoci, kt�ra za wyroby woskie musiaa paci droej ni paciaby za wyroby sprowadzane.

Przy podejmowaniu nowej polityki gospodarczej lewica odwoywaa si wyranie do wzor�w pruskich. Ju w 1874 r. pojawiy si we Woszech dania naladowania „ekonomiki niemieckiej". Luigi Luzzatti wraz z grup ekonomist�w zaoy „Dziennik Ekonomist�w" („Giornale degli Economisti"), w kt�rym domagano si rezygnacji z polityki liberalnej i pomocy pastwa dla rozwoju przemysu. Rozwizanie niemieckie, kt�re zapewniao junkrowi utrzymanie poprzedniej pozycji spoecznej, odpowiadao zreszt zar�wno przedsibiorcom przemysowym z p�nocnych Woch, jak i posiadaczom latyfundi�w z poudnia. Obie te warstwy unikay zreszt midzy sob walki, kt�ra mogaby

•i wywoa zamt spoeczny.

1* Istotne znaczenie dla rozwoju przemysu miao przesunicie czci

& kapitau akumulowanego w rolnictwie na inwestycje przemysowe.

-' Zjawisko to przybrao szersze rozmiary dopiero w dobie kryzysu i, rolniczego z lat osiemdziesitych. Ju jednak u progu lat siedemdziesi-tych w zwizku z trudnociami, jakie przeywaa Francja, kapita woski zacz okazywa wiksze zainteresowanie rozbudow przemysu. Wtedy to Eugenio Catoni zaoy Bank Przemysowy i Handlowy, nastawiony g�wnie na udzielanie kredytu na inwestycje przemysowe. W latach osiemdziesitych zwikszy si napyw kapitau zagranicznego, przede wszystkim niemieckiego i austriackiego. Take pastwo udzielao wtedy powanych subwencji na rozbudow przemysu, zwaszcza zwizanego z potrzebami wojskowymi. Powstaway r�wnie towarzystwa akcyjne, dysponujce powanym kapitaem. Do najpotniejszych naleaa sp�ka Alti Forni, Forderie e Acciaierie Terni, kt�rej kapita zakadowy w wysokoci 3 mln lir�w w cigu .3 lat osign ju sum 16 mln lir�w. Sp�ka ta, zwizana z przemysem zbrojeniowym, zbudowaa w 1884 r. pierwsz wielk hut stali we Woszech. Nieco wczeniej powstay wielkie zakady kolejowe Bredy w Padwie czy chemiczne Giovanniego Pirellego w Mediolanie. Przemys elazny i metalurgiczny rozwija si w powizaniu z obszarami, gdzie znajdoway si pokady rudy, jak na Elbie czy w dolinie Aosty. W 1884 r. powstay pierwsze zakady przemysu elektrycznego.

W tradycyjnych przemysach woskich podnosi si poziom techniczny dziki mechanizacji produkcji, nastpowaa te dalsza koncentracja. W Piemoncie powstao anonimowe towarzystwo obejmujce produkcj sukna — Manufattura laniera. W Lombardii w podobny spos�b skoncentrowano produkcj jedwabiu. Szybko wzrastaa produkcja baweniana w Piemoncie, Ligurii i Lombardii. Import baweny podni�s si midzy 1881 a 1887 r. z 218 tys. kwintali do 617 tys. Produkcja baweniana znajdowaa si zreszt pod specjaln opiek pastwa. Cay ten rozw�j koncentrowa si g�wnie na p�nocy. Do wyjtk�w naleay np. zakady metalurgiczne, jakie powstay w Neapolu i Pozzuoli.

Szybko rozwija si przemys stoczniowy. W 1861 r. poczona flota handlowa woska (bez Wenecji i Lacjum) obejmowaa statki

489

o cznej wypornoci 654 tys. ton. W 1876 r. wzrosa ju do 1078 tys. W wikszoci byy to jeszcze aglowce; dopiero w nastpnym okresie marynarka woska zacza si przestawia na parowce. Przyspieszyo ten proces poczenie si dwu najwikszych kompanii morskich Rafaela Rubattino z Genui i Vincenza Florio z Palermo w jedn Navigazione Generale Italiana. W 1881 r. Kompania ta dysponowaa ^2/3 parowc�w woskich i zdobya sobie pod tym wzgldem praktyczny monopol. Za t transakcj krya si te wielka operacja bankowa, kt�ra pozwolia na poczenie kapitau bankowego i kapitau przemysowego w kapita finansowy. Dysponujca nim grupa finansist�w i armator�w miaa take bliskie powizania z politykami lewicy, zwaszcza z Crispim, co pozwolio jej atwo uzyska dodatkowe fundusze z dochod�w pastwowych. Tak np. otrzymane w 1885 r. 53 mln lir�w umoliwiy rozbudow stoczni. Z potrzebami polityki imperialnej zwizane byo otwarcie nowych linii czcych Wochy z Oceanem Indyjskim. Natomiast nie zosta wykorzystany do unowoczenienia marynarki wielki ruch migracyjny do Ameryki. Armatorzy woscy bowiem zakupywali w�wczas za granic, zwaszcza w Anglii, stare okrty, na kt�rych w fatalnych warunkach przewoono emigrant�w. W rezultacie w kocu stulecia marynarka woska nie dotrzymywaa kroku konkurencji zagranicznej, niskie za zam�wienia dla wasnych stoczni pogbiy skutki kryzysu z 1888-1889 r. i spowodoway zast�j w produkcji. Wystarczy stwierdzi e w latach 1886-1895 woscy armatorzy zam�wili tylko 11 parowc�w w stoczniach woskich.

Udzielane przez pastwo poparcie dla budownictwa mieszkaniowego byo r�wnie wykorzystywane do cel�w spekulacyjnych. Najwikszy rozmach przybray te spekulacje w trakcie przebudowy centrum Rzymu, zwizanej z wznoszeniem „otarza ojczyzny" - pomnika ku czci Wiktora Emanuela II, a take we Florencji, gdzie doprowadziy do zniszczenia

490

dzielnicy Calimala, i w Neapolu, w kt�rym po epidemii cholery w 1884 r. wadze przystpiy do budowy caych dzielnic lepiej wyposaonych w urzdzenia higieniczne. Na spekulacje te zostaa zuyta znaczna cz kapitau, kt�rego potem brakowao do rozbudowy wanych gazi przemysu.

Nie jest atwo odr�ni w tym czasie spekulant�w od powstajcego w�wczas typu przedsibiorcy przemysowego (capitano d'industria), rzutkiego organizatora i kierownika produkcji. Przecie wr�d tw�rc�w nowoczesnego przemysu woskiego nie brakowao nawet lu"dzi zwizanych w modoci z walk o zjednoczenie kraju. Luigi Orlando, kt�ry da podstawy nowoczesnemu przemysowi stoczniowemu, zaczyna sw karier jako czonek Modych Woch. Garybadczykiem by Giovanni Pirelli, tw�rca przemysu gumowego. Nawet Rubattino suy swymi statkami wyprawie „tysica".

Boom przemysu woskiego z lat osiemdziesitych zbieg si z latami kryzysu agrarnego. Wywoany on zosta masowym napywem zboa amerykaskiego i rosyjskiego dziki udoskonaleniom w budowie okrt�w. W rezultacie w latach 1880-1887 ceny zboa spady o ok. 30%. Produkcja na obszarach sabo urodzajnych okazaa si nierentowna. Kryzysem agrarnym objte zostay r�wnie inne dziedziny: oliwki, jarzyny, hodowla. Nastpio zahamowanie szybkiego wzrostu produkcji rolnej. W latach 1861 — 1880 og�lna warto produkcji rolnej wzrosa niemal o poow (z 19 do 28 mld lir�w wg wartoci z 1938 r.). Wyw�z oliwy za granic podni�s si w tym okresie z 420 tys. do 640 tys. kwintali, owoc�w cytrusowych z 600 tys. do 930 tys. kwintali, jajek z 24 tys. do 247 tys. kwintali, wo�w z 37 tys. do 80 tys. sztuk, wina z 306 tys. do 2190 tys. hektolitr�w. Od 1880 r. zaznaczy si spadek produkcji agrarnej — jej og�lna warto zmniejszya si do 1887 r. o ok. 10%. Jedynie produkcja wina wykazywaa nadal tendencje wzrostowe (z 27 mln hektolitr�w w 1879/80 r. do 36 mln w 1886/87 r.), zahamowane w nastpnych latach. Ciar tego kryzysu agrarnego spada przede wszystkim na barki chop�w. Wanie w 1881 r. redni doch�d na gow by najniszy w caej historii zjednoczonych Woch i wynosi 1837 lir�w rocznie (wg wartoci z 1938 r.).

Kryzys by tym silniejszy, e poprzednie wyniki osigano raczej poprzez gospodark ekstensywn ni dziki podnoszeniu techniki produkcji. Wydajno bowiem rolnictwa woskiego bya niska. Pszenicy nie osigano wicej ni 7,5 kwintala z hektara, to jest dwa razy mniej ni �wczenie w Niemczech. By to przede wszystkim rezultat zacofania technicznego na poudniu; przy nowoczesnych bowiem metodach uprawy na Nizinie Padaskiej produkcja pszenicy dochodzia do 37 kwintali z hektara. Wielcy posiadacze ziemscy* kt�rzy poprzednio zuywali swe wysokie dochody na cele konsumpcyjne, a nie na inwestowanie, domagali si teraz wydatnej pomocy ze strony pastwa. Przede wszystkim chodzio o wprowadzenie taryf celnych, kt�re by utrudniay konkurencj obcego zboa. Depretis pocztkowo opiera si tym postulatom, ostatecznie jednak ustpi, ale w ten spos�b, by najwiksze

491

korzyci wycignli wielcy posiadacze ziemscy. Taryfa celna z 1887 r. wprowadzia wysokie ca na import zboa, ryu, cukru, konopi. W rezultacie wysokie ca na importowane produkty rolne podnosiy koszty ywnoci; co na importowane zboe byo we Woszech najwysze w caej Europie, ludno godowaa, ale latyfundyci mieli zabezpieczone znaczne dochody. Dziki takiej polityce wielcy posiadacze z poudnia czuli si powizani interesami z buruazj p�nocy. Prowadzio to tylko do ekonomicznego uzalenienia poudnia od p�nocy i pogbiania istniejcych midzy tymi obszarami r�nic w poziomie gospodarczym. W ten spos�b rozw�j kapitalizmu zwiksza istniejce r�nice regionalne i nier�wnoci spoeczne Woch. Kapita, kt�ry zacz przybiera formy monopolistyczne, wsp�istnia wic z rolnictwem, utrzymujcym na niekt�rych obszarach charakter p�feudalny.

Tymczasem wprowadzenie taryfy celnej z 1887 r. doprowadzio do wojny celnej z Francj. Miaa ona wprawdzie r�da nie tylko ekonomiczne, ale i polityczne, zawaya jednak fatalnie na moliwociach eksportowych Woch. Midzy 1887 a 1890 r. eksport woski do Francji skurczy si o ^2/3. Najsilniej odbio si to na rolnictwie Sycylii i Apulii, kt�re utraciy g�wnego odbiorc swych win, oliwek i owoc�w cytrusowych, na ogrodnictwie, produkcji ryu i hodowli Lombardii, na jedwabnictwie Piemontu i Wenecji. Skutki tej polityki odczuwa zreszt i przemys, tym bardziej e zbiega si ona ze wiatowym kryzysem, jaki zacz si w 1888 r. O ile poprzednio, w latach 1881 — 1887, og�lny rozw�j przemysu ocenia si na 37%, tj. roczny wzrost wynosi 4,6%, teraz zaczy si lata zastoju. Pastwo nie mogo przyj z wiksz pomoc, bo bilans okazywa coraz wiksze niedobory: gdy w 1885/86 r. wynosiy one 215 mln lir�w, to w 1888/89 r. podniosy si do 488 mln. Wzrastao te zaduenie za granic. W latach osiemdziesitych przekraczao ono 1600 mln lir�w. Na zabezpieczenie tych dug�w poszo za granic ok. 190 mln w zocie i srebrze, obniajc zapasy szlachetnych metali w bankach woskich. Nastpstwem byo zaamanie si kilku wielkich bank�w.

Szybki rozw�j przemysu woskiego w latach osiemdziesitych nie przyni�s wic oczekiwanej stabilizacji gospodarki woskiej na wysokim poziomie, ale wywoa liczne perturbacje. Odbiy si one najsilniej na pooeniu chop�w i proletariatu.

ZMIANY W STRUKTURZE SPOECZNEJ I POCZTKI RUCHU ROBOTNICZEGO

Wzrost produkcji rolnej i przemysowej uzaleniony by przede wszystkim od rozwoju rynku wewntrznego. Znajdowa si on pod sta presj zwikszajcej si liczby ludnoci. W 1861 r. Wochy liczyy blisko 22 mln mieszkac�w, w 1871 r. ju 27 mln, w 1881 r. — 30 mln.

Tylko niewielk cz tej ludnoci stanowia buruazj wiejska czy przemysowa. Olbrzymi wikszo tworzyli chopi. Coraz liczniejszy by proletariat, chocia przewaajc cz ludnoci miejskiej stanowio drobnomieszczastwo, rzemielnicy i kupcy. Chopi byli warstw silnie

492

zr�nicowan wewntrznie. Obok samodzielnych wacicieli gospodarstw bardzo liczni byli wr�d chopstwa r�nego rodzaju dzierawcy. Stale zwikszaa si te liczba chop�w bezrolnych, kt�rzy utrzymywali si z najmu albo u wielkiej wasnoci, albo w bogatszych gospodarstwach chopskich. Najemnicy ci w niewielkim stopniu korzystali z koniunktury na pody rolne. Pace ich byy niskie, moliwoci oporu wobec pracodawc�w bardzo ograniczone. Niewiele jednak lepsze byo pooenie samodzielnych gospodarzy. Nastawieni oni byli w duym stopniu na gospodark samowystarczaln i wszelkie skoki cen na rynku wewntrznym zagraay z trudem utrzymywanej r�wnowadze. Liczne badania przeprowadzone na zlecenie parlamentu woskiego w latach siedemdziesitych nie pozostawiaj wtpliwoci co do poziomu ycia chopskiego. Powszechnym zjawiskiem byo niedostateczne wyywienie. Skutkiem tego by fatalny stan zdrowotny. Na poudniu tysiczne ofiary pocigaa malaria, na p�nocy szerzya si pelagra, choroba zwizana z jednostronnym odywianiem si kukurydz. Mieszkaniem czsto byway zwyke lepianki. Do cikiej pracy w polu wczenie wcigano dzieci. Panowaa powszechna ciemnota. Ponad 75% chop�w byo analfabetami, na poudniu nawet ponad 90%.

Tego rodzaju sytuacja, kt�ra tworzya z Woch jeden z najuboszych kraj�w Europy Zachodniej, spowodowaa masow emigracj. Pocztkowo kierowaa si ona do innych kraj�w europejskich, do Niemiec, Francji, Belgii czy Szwajcarii. Bya to emigracja najuboszych warstw ludnoci. w znacznej czci sezonowa. Mniejsze grupy ludnoci emigroway r�wnie do Egiptu, Tunisu i innych kraj�w Afryki P�nocnej. W pastwie osmaskim Wosi penili zwykle funkcje kupc�w czy drobnych urzdnik�w, a nie robotnik�w, jak w wikszoci kraj�w europejskich. W 1869 r. liczba emigrant�w wynosia ok. 134 tys. W nastpnych latach liczba ta stale rosa, a wielkie rozmiary przybraa emigracja w latach osiemdziesitych, kiedy g�wne fale kieroway si nie do Europy, ale do Ameryki, do Brazylii, Argentyny i Stan�w Zjednoczonych. Midzy 1886 a 1890 r. emigrowao rocznie przecitnie 222 tys. os�b. W sumie midzy 1872 a 1900 r. opucio Wochy na stae ponad 2 mln ludnoci.

Ta emigracja czsto niewykwalifikowanych robotnik�w woskich spotykaa si nierzadko z wrogim przyjciem ze strony miejscowej ludnoci. Niekiedy wynikao to po prostu z uprzedzenia. Na tym tle doszo w 1891 r. w Nowym Orleanie do zlinczowania przez tum 11 Woch�w oskaronych bezpodstawnie o zamordowanie policjanta. Zdarzao si te, e konkurenci woscy popadali w konflikt z miejscowymi robotnikami, zarzucajcymi im, e peni rol Chiczyk�w Europy, wynajmujc si do pracy za wyjtkowo nisk pac. Z tego powodu doszo w Aigues-Mortes we Francji w 1893 r. do istnego polowania na Woch�w, zakoczonego zamordowaniem kilkudziesiciu emigrant�w. Emigracja uatwiaa wszake zetknicie si robotnik�w z wysz technik produkcji, a take sprzyjaa zapoznaniu si woskiej klasy robotniczej z ruchem zwizkowym w rozwinitych krajach kapitalistycznych, zwaszcza w Niemczech, co nie pozostao bez wpywu i na stosunki we Woszech.

493

Nie wszyscy przecie emigrowali. Ci, co pozostawali w kraju, pr�bowali organizowa si dla zapewnienia sobie lepszych warunk�w bytowych. Wanie kryzys agrarny lat osiemdziesitych ley u podstaw ruchu chopskiego, zjawiska niezmiernie doniosego w dziejach zjednoczonych Woch. Powsta on nad dolnym Padem, najwczeniej w rejonie, Mantui, gdzie w 1884 r. rozwina si ywa agitacja i doszo do strajk�w rolnych. Nieco p�niej obj obszar Polesine, okolice Ferrary i Rawenny. Wyrobnicy rolni stanowili tam grup nie tylko liczn, ale i zdeterminowan w stopniu rzadko spotykanym wr�d proletariatu wiejskiego w Europie. czyli oni wprawdzie mentalno robotnika z mentalnoci chopsk — przewaay jednak cechy pierwszej. Ksztatowaa si na tym terenie nowa klasa, kt�ra sw przyszo wizaa z og�lnym postpem i skaniaa si do przyjmowania rozwiza socjalistycznych. Wanie wr�d robotnik�w rolnych Niziny Padaskiej idee socjalistyczne, kt�re poprzednio obejmoway nieliczne grupy intelektualist�w czy proletariatu miejskiego, pierwszy raz zyskay we Wroszech szerokie poparcie, otwierajc drog do przenikania idei socjalistycznych na wie.

Nie bez znaczenia bya i tutaj dziaalno ludzi ju wczeniej zwizanych z socjalizmem. Naleeli do nich pierwszy pose socjalistyczny, wybrany wanie z Rawenny, Andrea Costa, Camillo Prampolini z Reggio Emilia, lekarz Nicola Badaloni z Polesine, Egidio Bernaroli z Mantui, Nullo Baldini z Rawenny, Leonida Bissolati z Cremony. Z ich inicjatywy powstay pierwsze zwizki robotnik�w rolnych, tworzyy si kooperatywy. Skutki tej dziaalnoci zawayy na przyszym yciu politycznym Woch, gdzie w przeciwiestwie do wikszoci kraj�w europejskich socjalizm nie napotka biernych i obojtnych chop�w, ale gdzie — zwaszcza na p�nocy — powstay warunki do pozyskania take ludnoci wsi. Dochodzio do tego, e to nie miasto,- ale wie bywaa czerwona.

Znacznie wzrosa liczebno woskiego proletariatu miejskiego. Pooenie robotnik�w byo we Woszech o wiele gorsze ni w rozwinitych krajach zachodnioeuropejskich. Najcisze warunki mieli robotnicy na poudniu. Konkurencja produkcji przemysowej powodowaa tutaj zaamanie si pozycji rkodzielnik�w i rzemielnik�w, kt�rzy tracili swe niewielkie warsztaty i spadali do kategorii proletariatu. Saby rozw�j przemysu na tym obszarze nie zapewnia im wszake pracy, kt�rej prdzej mogli szuka na p�nocy. Wyzysk robotnik�w by bezwzgldny. Robotnicy zakad�w tekstylnych pracowali 12—14 godzin, nierzadko te byli zmuszani do pracy nocnej. Powszechnym zjawiskiem bya praca kobiet i dzieci za wynagrodzeniem niszym ni robotnik�w. W latach siedemdziesitych wynosio ono dla mczyzn przecitnie 1,5 do 2 liro w dziennie, niekiedy spadao do l lira. W niekt�rych dziaach produkcji, np. w jedwabnictwie pace byy jeszcze nisze. Byo to wynagrodzenie godowe, pozwalajce na utrzymanie si przy yciu na najniszym poziomie, i to przy pracy caej rodziny.

Jeszcze gorsze bywao pooenie g�rnik�w. Szczeg�lnie prymitywne warunki pracy panoway w kopalniach siarki na Sycylii. Zarobek waha si

494

tutaj od 40 cent�w do 1 lira za 8— 10-godzinny dzie pracy. Zreszt i w rolnictwie, w dobrach wielkiej wasnoci robotnicy pracowali niemal na zasadzie niewolnik�w, dozorowani przez specjalnych stranik�w. Wynagrodzenie ich byo wyjtkowo niskie, mieszkania fatalne, poywienie skpe i prymitywne. Nie byo przy tym do kogo si odwoa, wadza w gminach znajdowaa si w rku dzierawc�w, sekretarzy komunalnych, adwokat�w itp., yjcych z latyfundium jak pasoyty.

Pastwo, kt�re zapewniao sw protekcj przemysowcom, niewiele troszczyo si o los robotnik�w. Dopiero pod koniec lat siedemdziesitych zaczy powstawa organizacje zawodowe i wadze zajy si prawodawstwem robotniczym. Bya to na razie dziaalno typu pater-nalistycznego. W 1882 r. zorganizowany zosta Pierwszy Kongres Narodowy Towarzystwa Wzajemnej Pomocy pod przewodnictwem Luigi Luzzattiego. Celem Kongresu byo zapewnienie spokoju spoecznego i wsp�pracy midzy kapitaem a pracujcymi. Parlament opiera si wszake wprowadzeniu proponowanych przez rzd uchwa dotyczcych uznania tego towarzystwa, rent oraz wynagrodzenia za wypadki przy pracy. Dopiero w 1883 r. powstaa Narodowa Kasa Ubezpiecze przeciw nieszczliwym wypadkom przy pracy. Gdy parlament zaj si wreszcie tak wan dziedzin, jak praca dzieci, ograniczy si w 1886 r. do zakazu pracy dla dzieci do 9 lat (do 10 lat pod ziemi) i tylko do 12 roku ycia dzie pracy nie m�g przekracza 8 godzin. Od 12 roku ycia dziecko mogo by wic obcione identycznie jak doroli. Natomiast pastwo nie zaniedbao ochrony przemysowc�w przed strajkami. Uchwaa parlamentu z 1889 r. uznawaa pr�b organizowania strajk�w za jednoznaczn z istnieniem nielegalnej organizacji. Nie zapobiego to zreszt powtarzaniu si strajk�w.

Sabo klasy robotniczej we Woszech spowodowaa, e ruch robo-tniczy, kt�ry by wyrasta poza cele ekonomiczne, rozwin si tutaj stosunkowo p�no. Pocztkowo robotnicy wizali si g�wnie ze stowarzyszeniami demokratycznymi, zwaszcza z mazzinistami. Ju w dobie Wiosny Lud�w wzili aktywny udzia w walkach o zjednoczenie kraju, szczeg�lnie podczas „piciu dni" w Mediolanie. Umieli przecie ju wtedy wystpowa w imi swych praw. Do manifestacji robotniczej doszo 22 maja 1848 r. w Turynie, byy te takie manifestacje w Livorno i w Bolonii. W okresie reakcji po Wionie Lud�w wanie robotnicy mediolascy porwali si do walki 6 lutego 1853 r. Wielokrotnie powtarzay si te wystpienia robotnik�w w imi ich interes�w ekonomicznych. Zar�wno w miastach, jak i na wsi nie brakowao strajk�w i bunt�w przybierajcych charakter masowy.

Ju w XVIII w. istniay wr�d robotnik�w organizacje wzajemnej pomocy, oparte na przesankach korporacyjno-religijnych. Pierwsze jednak laickie organizacje tego typu powstay w Piemoncie dopiero w poowie XIX w. W 1850 r. nastpio tam zjednoczenie rozmaitych drobnych organizacji robotniczych i stworzenie Generalnego Stowarzyszenia Robotnik�w (l'Associazione Generale degli Operai delio Stato). By to rodzaj zwizku zawodowego, apolitycznego, o tendencjach paternalistycznych, do kt�rego dopuszczono take kobiety. Ju jednak

495

na pierwszym kongresie po zjednoczeniu ujawniy si denia do przezwycienia apolitycznego charakteru organizacji przez powizanie z ruchem mazzinist�w.

Wr�d komitet�w wzajemnej pomocy pojawia si w latach pidziesitych myl tworzenia sp�dzielni. W 1856 r. w Altare zrzeszyo si 86 robotnik�w w swego rodzaju sp�dzielnie pracy, kt�ra zdoaa si utrzyma mimo nacisku wadz. Podobna kooperatywa powstaa w 1859 r. w Turynie czc grup drukarzy.

Cay ten ruch nie przybiera jeszcze form niebezpiecznych ani dla wadz, ani dla buruazji, zreszt skoncentrowanie wysik�w lewicy na zakoczeniu procesu jednoczenia Woch osabio denie do stworzenia politycznej organizacji robotnik�w. Tote w I Midzynarod�wce, utworzonej w 1864 r., uczestniczcy w niej Wosi nie wystpowali jako przedstawiciele okrelonej partii. Formalny delegat woski znalaz si dopiero na drugim kongresie Midzynarod�wki. By to Gaspard Stampa. Natomiast powane wpywy mia osign we Woszech Bakunin ze swymi pogldami anarchistycznymi.

W latach szedziesitych ruch radykalno-demokratyczny, kt�ry poprzednio znajdowa si pod wpywami Mazziniego i Garibaldiego, przechodzi wewntrzne rozbicie. Cz jego uczestnik�w znalaza si wr�d grupy rzdzcej lub wr�d inicjator�w przemian ekonomicznych. Inni ulegli wszake dalszej radykalizacji. Wanie wr�d nich zdoby sobie silne wpywy Bakunin, kt�rego idee najbardziej odpowiaday istniejcym we Woszech stosunkom. Anarchizm woski wyrasta zar�wno z niezadowolenia ze zwikszajcej si ingerencji pastwa w ycie obywateli (i to ingerencji kierowanej przede wszystkim interesami klas posiadajcych), jak i wskutek jaskrawych dysproporcji midzy istniejc sytuacj a potrzebami olbrzymiej wikszoci spoeczestwa. Gdy zudzeniem okazao si, e zjednoczenie Woch przyspieszy rozwizanie wszelkich trudnoci, najodpowiedniejszym wyjciem wydawao si denie do wyeliminowania roli pastwa. Chocia te byo rzecz jasn, e wielopastwowa organizacja P�wyspu Apeniskiego jest jeszcze silniejszym hamulcem, anarchizm odwoywa si przecie do utrzymujcych si tendencji autonomicznych. Tak wic w dobie, gdy proletariat rozwinitych kraj�w europejskich organizowa si do walki o wadz w I Midzynarod�wce, we Woszech wicia triumf zasada, e najprdzej popchn proletariat ku rewolucji oderwane akty buntu.

Bytno Bakunina we Florencji w 1864-1865 r. i w Neapolu przyspieszya rozw�j tendencji radykalnych. Lewe skrzydo mazzinist�w zwracao si wyranie ku socjalizmowi. We Florencji mazzmista Nicolo Lo Savio zaoy w 1865 r. organizacj Proletariusz, jednoczenie za w Neapolu powstaa Wolno i Sprawiedliwo. Od 1867 r. dziaay we Woszech sekcje I Midzynarod�wki. Wielkim wydarzeniem staa si Komuna Paryska. Zaniepokojony ni rzd woski wyda 18 sierpnia 1871 r. dekret zakazujcy dziaalnoci Midzynarod�wki i rozpocz przeladowania policyjne. Take Mazzini zgodnie ze swymi zaoeniami podj walk z Midzynarod�wk: na zwoanym z jego inicjatywy kongresie w Rzymie doszo do jej krytyki, a take do krytyki

496

Marksa jako czowieka zdolnego, ale z nadmiernie rozbudzonymi tendencjami wadczymi.

Wszystko to uatwio zdobycie wpyw�w przez Bakunina. Pod jego wpywem znalazy si teraz sekcje Midzynarod�wki we Woszech, zaoony zosta w Bolonii Zwizek Robotniczy (Fascio Operaio), ukazyway si liczne czasopisma. Szczeg�lnie silnie rozwija si ruch bakuninowski w Romanii i Emilii. Du rol odegrali w nim trzej modzi anarchici: arystokrata z pochodzenia Carlo Cafiero, kt�ry wyzby si swych d�br, by sta si proletariuszem, wierny anarchizmowi przez cae swe dugie ycie Errico Malatesta oraz Andrea Costa, kt�ry z czasem zosta socjalist. W marcu 1872 r. odby si pierwszy kongres regionalny anarchist�w Romanii. Tylko niewielkie grupy trzymay si jeszcze Midzynarod�wki. Najwaniejsza z nich koncentrowaa si wok� czasopisma „Plebs" („Plebe"), wydawanego przez Enrico Rignamiego najpierw w Lodi, potem w Mediolanie.

Tymczasem nie ustaway wystpienia robotnicze, sabo zreszt powizane z istniejcymi organizacjami, kt�re skupiay g�wnie radykalnych intelektualist�w i zapalnych student�w. Wystpienia te byy wynikiem pogarszajcego si pooenia robotnik�w, skaniay do nich, zwaszcza chop�w z Niziny Padaskiej, g�d i ndza. W 1871 r. byo 26 strajk�w, w 1873 r. 64. Anarchici nie omieszkali wykorzysta tej sytuacji do swej propagandy, a zarazem zaczli dziaalno konspiracyjn. Na przeomie 1873 i 1874 r. powsta Woski Komitet Rewolucji Socjalnej (Comitato Italiano per la Revoluzione sociale), w kt�rym wyr�ni si sw dziaalnoci Andrea Costa. Przygotowywa on na sierpie powstanie, kt�rego centrum miaa si sta Bolonia. Mimo aresztowania Costy maa grupa anarchist�w kierowana przez Antonio Cornacchia zacza marsz na Boloni, zakoczony niepowodzeniem. Bakunin, kt�ry przyby tam r�wnie, musia ucieka przebrany za ksidza. W innych miastach wystpienia zostay udaremnione na skutek aresztowania przyw�dc�w.

Mimo mierci Bakunina w 1876 r. ruch anarchist�w zdobywa sobie nowych poplecznik�w wr�d modziey. Na kongresie w Brescii midzynarodowi anarchici postanowili na wniosek woski wzm�c dziaania, uznajc, e najlepsz propagand s czyny. W kwietniu 1877 r. w San Lupo w prowincji Benewentu Cafiero i Malatesta zorganizowali nowe wystpienie. Grupa anarchist�w zaja dwie wsie. Letino i Galio; wywieszono w nich czerwono-czarne flagi, miejscowi za proboszcze przedstawili chopom przyw�dc�w jako przysanych od Boga aposto�w, goszcych now ewangeli. Do walk nie doszo, aresztowanych uczestnik�w wystpienia uniewinni sd. Proces posuy wszake do propagowania idei anarchistycznych. W rok p�niej Dawid Lazzaretti, radykalny kaznodzieja i eremita z Monte Amiata, kt�ry wiza hasa odnowienia religijnego i komunistycznej organizacji spoeczestwa, zosta zastrzelony przez karabinier�w podczas pokojowej manifestacji jego zwolennik�w, dajcych utworzenia „republiki i kr�lestwa Boego".

Rzdzca lewica bowiem nie powstrzymywaa si od policyjnych akcji represyjnych. Wzmogy si one, gdy na wz�r nihilist�w czy anarchist�w

497

hiszpaskich i niemieckich take anarchici woscy podjli akty terroru skierowanego przeciwko wadcom i rzdzcym. 17 listopada 1878 r. anarchista Giovanni Passannante dokona nieudanego zamachu na Humberta I. Represje skierowano przeciwko caemu ruchowi, kt�rego czonk�w traktowano jak kryminalist�w. Andrea Costa wdrowa od wizienia do wizienia, a przeladowania policyjne naruszyy psychik Cafieriego.

Niepowodzenia ruchu anarchistycznego uatwiy rozw�j organizacji socjalistycznych, majcych na celu wywalczenie praw dla robotnik�w w ramach istniejcej struktury politycznej. Pojawiay si zwizki, kt�re walczyy o popraw warunk�w ycia robotnik�w. Naleao do nich Generalne Stowarzyszenie Pracownik�w (Associazione Generale dei Lavoratori), dziaajce w rejonie Mantui od 1876 r. Po mierci Garibaldiego w 1882 r. doszo tutaj do wystpie, kt�re zostay stumione siami policyjnymi, podobnie jak strajki, podczas kt�rych robotnicy rolni domagali si podwyki pac z 2,5 na 3 liry. I tym razem aresztowanych przez policj po dugim wizieniu prewencyjnym sd uwolni od winy rzekomego zamachu na bezpieczestwo pastwa. Pojawiy si te pierwsze koa socjalistyczne. W 1881 r. przedstawiciele ich zebrali si na tajnym kongresie w Rimini, gdzie w sierpniu powstaa Rewolucyjna Partia Socjalistyczna (Partito Socjalista Rivoluzio-nario di Romagna). Zwizany z ni by Costa, kt�ry wydawa wtedy czasopismo „Naprz�d" („Avanti"). W poczeniu z grupami socjalistycznymi z Mediolanu, kierowanymi przez drukarza Costantino Lazzariego, doszo w 1882 r. do powstania Robotniczej Partii Woskiej (Partito Operaio Italiano). Miaa to by partia socjalistyczna, kt�ra mogaby bra udzia w walce parlamentarnej. Bya to jednoczenie organizacja zawodowa i polityczna, co zapewniao du konkretno jej programu. Program ten nawizywa do wskaz�wek Garibaldiego z ostatnich lat jego ycia, obejmowa postulat wolnoci konstytucyjnej, autonomii komunalnej, wprowadzenia jedynego, bezporedniego i progresywnego podatku, upowszechnienia nauczania.

W 1882 r. po reformie systemu elekcyjnego do parlamentu znaleli si w nim pierwsi posowie o nastawieniu socjalistycznym, Andrea Costa i Amilcare Cipriani. W wyborach z 1886 r. znacznie zwikszya si liczba gosujcych na Parti Robotnicz. Spowodowao to represje zaniepokojonych radykalnych libera�w. Zamknito czasopisma partii, uwiziono przyw�dc�w, po czym rzd Depretisa rozwiza Parti Robotnicz jako „stowarzyszenie zoczyc�w skierowane przeciwko wadzy pastwowej i nawoujce do wojny domowej, do grabiey, do rzezi". Trudno o sowa lepiej wyraajce strach rzdzcych.

TROJPRZYMIERZE I PRETENSJE KOLONIALNE

Skomplikowanej sytuacji wewntrznej kraju nie odpowiaday ambicje wadz odgrywania mocarstwowej roli w polityce midzynarodowej. Pocztkowo podstaw polityki woskiej byy sojusze z Angli i Francj. Anglia pozostawaa zreszt trwaym oparciem dla Woch. midzy obu

498

pastwami istniao niewiele punkt�w spornych i Wochy byy chtnie uwaane przez Londyn za swego rodzaju przeciwwag dla pozycji francuskiej na Morzu r�dziemnym. Inaczej ukaday si stosunki z Francj. Wr�d Woch�w istniaa od dawna niech do Francuz�w, czsto okazujcych im swoje lekcewaenie. Budzio to tendencje Woch do rywalizacji z Francj. Epizod spod Mentany. pozornie drugorzdny, wyzwoli antagonizmy. Powoli midzy obu pastwami wzrastao napicie, kt�re osigno szczyt pod koniec lat osiemdziesitych. W tej sytuacji osab nieco antagonizm wosko-austriacki, zwaszcza kiedy nastpio zblienie midzy Wiedniem a Berlinem. Jakkolwiek dowiadczenia z sojuszem z 1866 r. nie wypady najlepiej, niemniej na wsp�dziaaniu z Niemcami i Austri miaa si oprze polityka woska koca XIX w.

Polityk zblienia z Niemcami prowadzi zar�wno rzd prawicy, jak i lewicy. Przy poparciu Berlina spodziewano si bowiem zapewni sobie bezpieczestwo ze strony Austrii, wzywanej przez papiey, Piusa IX, a po nim Leona XIII, do interwencji w ich sprawie. Ju w 1873 r. Wiktor Emanuel II odby pierwsz wizyt w Berlinie i w Wiedniu, w dwa lata p�niej Wilhelm I dojecha do Mediolanu, a Franciszek J�zef do Wenecji. Dziao si to przy cichej asycie Bismarcka, kt�ry spodziewa si, e doprowadzi do cakowitej izolacji Francji w Europie. Rozbicie porozumienia francusko-woskiego nie byo trudnym zadaniem, gdy .Wosi pamitali Francuz�w w Rzymie, a Francuzi wytykali Wochom rzekom zdrad w 1870 r. Od 1870 r. pod Civitavecchia staa stale francuska fregata, gotowa do udzielenia schronienia papieowi. Dopiero w 1874 r. odwoa j rzd francuski. Przyczyn nieporozumie bya r�wnie rywalizacja w Tunisie, gdzie znajdowao si sporo emigrant�w woskich i gdzie ju w 1868 r. Wosi uzyskali specjalne przywileje handlowe i polityczne. Wanie Tunis przewidywany by przez Rzym na pierwsz koloni wosk.

Wochy bowiem dla ugruntowania swej pozycji midzynarodowej, a take dla zapewnienia sobie dogodnego rynku zbytu i tanich surowc�w, staray si zdoby kolonie w Afryce. Byy wprawdzie zbyt ubogie, by za pomoc floty i armii wywalczy upragnione obszary, tote oficjalnie goszono tez, e Wochy nie bd naladoway innych pastw pod tym wzgldem. W rzeczywistoci Wochy zabiegay o wpywy w Tunisie, w Egipcie, a take w Etiopii, dokd udawali si misjonarze woscy.

Wszystkie te problemy ulegy zaostrzeniu na przeomie lat siedemdziesitych i osiemdziesitych, gdy w rezultacie wojny rosyjsko-tureckiej zaamaa si definitywnie potga Porty. Na kongresie w Berlinie w 1878 r., gdzie miano uregulowa podzia wpyw�w na Bakanach, Wochy wziy po raz pierwszy udzia jako jedno z mocarstw. Stanowio to midzynarodowe uznanie dla pozycji Woch, jakkolwiek nie przynioso dyplomacji woskiej adnych sukces�w. Nie zmienio sytuacji uznanie przez Wochy jako jedno z pierwszych pastw niepodlegoci Rumunii. Wosi spodziewali si, e w zamian za przyznanie Austro-Wgrom specjalnych uprawnie na terenie Boni i Hercegowiny uda im si wytargowa rekompensat w postaci Trydentu. Nie zyskali

499

jednak adnego poparcia, tymczasem po zawarciu nowego sojuszu w 1879 r. midzy Wiedniem a Berlinem nie mona nawet byo myle o walce o tereny woskie, pozostae pod panowaniem austriackim.

Wahania midzy Paryem a Wiedniem ostatecznie rozstrzygno zajcie w 1881 r. przez Francj Tunisu i stworzenie tam protektoratu. Krok ten, dokonany za zgod Anglii i Niemiec, przesdzi o stanowisku Rzymu. W padzierniku 1881 r. Humbert wraz z maonk uda si do Wiednia, po czym 20 maja 1882 r. doszo do podpisania tam Tr�jprzymierza, ukadu wicego sojuszem Niemcy, Austro-Wgry i Wochy. Traktat mia charakter defensywny i zapowiada wzajemn pomoc w razie zaatakowania kt�rego z sojusznik�w przez Francj; w innych wypadkach przewidywa yczliw neutralno. Z inicjatywy woskiej znalazo si zastrzeenie, e sojusz nie moe by skierowany przeciwko Anglii. Traktat mia by odnawiany co 5 lat i przy najbliszej sposobnoci, w 1887 r., na yczenie woskiego ministra spraw zagranicznych Carlo di Robilanta wprowadzono uzupenienie, e w razie zmiany stanu posiadania na Bakanach na rzecz Wiednia Wochy bd miay prawo do kompensaty. Nie wyjaniono, na czym by miaa ona polega, tote korzyci, jakie Wochy mogy wycign z traktatu, byy bardzo ograniczone. Sprzymierzecy zreszt albo traktowali Woch�w nieufnie, albo wrcz, jak Bismarck, pogardliwie.

Udzia w Tr�jprzymierzu mia wszake due znaczenie dla polityki wewntrznej Woch. Zwizek z Niemcami bismarckowskimi uwydatnia marzenia o stworzeniu silnej wadzy centralnej we Woszech, tak bliskie zwaszcza krgom dworskim. Polityka siy i ekspansji miaa uatwi wewntrzny rozw�j kraju. Udzia w Tr�jprzymierzu odpowiada te ambicjom narodowym, uczulonym po niepowodzeniach wojny 1866 r. Sprzyja wic rodzcym si tendencjom nacjonalistycznym. Zarazem wszake sojusz ten utrudnia dziaania na rzecz przyczenia Trydentu i Triestu, podejmowane przez tzw. irredentyst�w, zwolennik�w zbrojnego powstania na tym obszarze. Tu po zawarciu Tr�jprzymierza zosta ujty w Triecie tamtejszy student Guglielmo Oberdan, kt�ry przygotowywa zamach na Franciszka J�zefa. Gdy sd austriacki skaza go na kar mierci i wyrok wykonano przez powieszenie, wywoao to fal manifestacji studenckich w Rzymie i innych miastach. Oberdana czczono jako bohatera narodowego. Niemniej rzd woski stara si odtd powstrzymywa dziaania irredentyst�w, by unikn zaostrzenia stosunk�w z Wiedniem.

Swoist koniecznoci wydawao si dla rzdu podjcie w tych warunkach zabieg�w o kolonie. Dumie narodowej Woch�w miao odpowiada przyczenie si do ekspansji kolonialnej na wz�r innych potg. Wadze staray si wic rozbudzi ide misji cywilizacyjnej Woch w basenie Morza r�dziemnego. Kolonializm woski obliczony by w duym stopniu na uytek wewntrzny, dla przekonania Woch�w o wasnej wartoci. Odpowiadao to zwaszcza dworowi kr�lewskiemu i krgom wojskowym. Wochy staway si spadkobierc dawnego Rzymu.

Jeszcze w 1882 r. Wochy odrzuciy propozycj angielsk wsp�dziaania w Egipcie. Uczyniy to pod pretekstem, e postpowanie

500

takie dotknoby poczucie godnoci narodowej Egipcjan. W rzeczywistoci chodzio o przeciwstawienie si dominacji angielskiej i francuskiej w Egipcie. Ju bowiem w tyme roku rzd Depretisa postanowi stworzy z portu Assab nad Morzem Czerwonym, kt�ry suy jako baza dla okrt�w kompanii Rubattino, punkt wyjciowy woskiej ekspansji kolonialnej na tym obszarze. Assab sta si zalkiem kolonii woskiej Erytrei. Dla poszerzenia swych zdobyczy Wosi weszli w porozumienie z Anglikami, kt�rzy wanie starali si powstrzyma rozprzestrzenianie si powstania derwisz�w w Sudanie. W lutym 1885 r. wojska woskie zajy Massaue. Gdy klska Anglik�w w Chartumie powstrzymaa dalsz ekspansje w tym kierunku, nowym obiektem miaa si sta Etiopia. Skoro jednak Wosi zaczli si posuwa w tym kierunku, cesarz Jan IV przeciwstawi si dalszym postpom. W 1887 r. w Dogali, miejscowoci pooonej midzy Massau a Asmar, siy etiopskie pod wodz rasa Aluli obiegy i zniszczyy kolumn wosk liczc 500 ludzi.

Klska ta, o ograniczonym znaczeniu militarnym, odbia si gonym echem po Woszech i doprowadzia do dymisji Robilanta, ministra spraw zagranicznych. Niemniej Wochom powiodo si w tyme 1887 r. uzyska ze strony Tr�jprzymierza obietnic pomocy w razie konfliktu z Francj na Morzu r�dziemnym czy w Afryce. Zawarty zosta r�wnie ukad midzy Wochami i Angli, w kt�rym oba pastwa gwarantoway utrzymanie status quo na Morzu r�dziemnym. Do ukadu tego doczyy si wkr�tce Austro-Wgry. W ten spos�b dyplomacja woska wykorzystywaa szans, jak stanowio dla niej zaostrzenie si stosunk�w midzy Austri i Rosj na Bakanach oraz midzy Francj a Niemcami.

AUTOKRATYZM FRANCESCO CRISPIEGO

mier Depretisa 29 lipca 1887 r. otworzya drog do wadzy Francesco Crispiemu. Z pochodzenia Sycylijczyk, urodzony w 1819 r., z wyksztacenia prawnik, by w modoci jednym 7 przyw�dc�w ruchu zjednoczenia Woch, z przekonania mazzinist i republikaninem, przeciwnikiem nominacji senator�w przez kr�la i rzecznikiem powszechnego gosowania. Z czasem z lat modoci pozostao mu tylko demagogiczne sownictwo, natomiast coraz silniej czu si zwizany z dworem sabaudzkim. Bya to ewolucja do typowa w tym okresie dla warstwy, kt�r reprezentowa, tj. redniej buruazji. Ze swymi sympatiami dla autokratyzmu, aspiracjami kolonialnymi i filogermanizmem by przedstawicielem postaw czstych wr�d kapitan�w przemysu i posiadaczy ziemskich. Nieprzypadkowo wanie w Crispim faszyzm widzia swego poprzednika. Crispi by przy tym czowiekiem podejrzliwym i popdliwym, nie znosi te jakiejkolwiek opozycji i krytyki. Jego dowiadczenia kierownicze byy raczej skromne, jakkolwiek dwukrotnie piastowa w rzdzie Depretisa tek ministra spraw wewntrznych. Nie przeszkodzio mu to we wprowadzeniu rzd�w autokratycznych na tak skal, e wielu historyk�w nazywa lata sprawowania przez niego funkcji

501

pierwszego ministra dyktatur Crispiego. Jako przyw�dcy parlamentarnemu brakowao mu taktu i ducha kompromisu. Natomiast nie wyrzek si wyniesionych z modoci metod konspiratorskich, skonny by widzie wokoo siebie spiski i atwo polega na nie sprawdzonych informacjach, cho stawiao to go niekiedy w miesznej sytuacji. W przeciwiestwie do poprzednika cechowaa go energia i bezgraniczna wiara w swe moliwoci. Crispi uwaa, e wyjtkowe czasy wymagaj wyjtkowych metod, i stosowa je dla osignicia swego celu, kt�rym byo zdobycie silnej pozycji midzynarodowej dla Woch.

Pocztki rzd�w Crispiego przypady na trudny okres. W polityce zewntrznej nastpio pogorszenie stosunk�w z Francj, spowodowane przede wszystkim odrzuceniem traktatu handlowego z Francj i wprowadzeniem protekcyjnej taryfy celnej. Gdy Francja domagaa si zmiany polityki handlowej, Crispi wnet po ujciu steru rzd�w uda si do Niemiec do Friedrichsruhe na osobiste rozmowy z Bismarckiem, kt�rego by gorcym wielbicielem. Trudno powiedzie, jak dalece konsultacje Bismarcka zawayy na metodzie rzdzenia woskiego premiera. Natomiast wyranie podporzdkowa mu si w zakresie polityki zewntrznej. Wanie wtedy doszo do wojny celnej z Francj, pogbiajcej kryzys agrarny • Woch i szczeg�lnie dotkliwej dla woskich producent�w wina. Wprawdzie gospodarka Francji wysza zwycisko z tego starcia, zawiody jednak nadzieje Parya, e przyczyni si to do wymanewrowania Woch z Tr�jprzymierza. Wanie Crispi oskara ustawicznie Francj o przygotowywanie wojny przeciwko Wochom. W 1889 r. cign nawet swymi alarmami do Zatoki Genueskiej flot brytyjsk, kt�ra jednak nie napotkaa adnego ladu Francuz�w, majcych niby ju szykowa atak na wybrzee woskie. U podn�a tej frankofobii Crispiego lea nacjonalizm woski, przeciwstawiajcy si r�wnie wybujaemu w�wczas nacjonalizmowi francuskiemu.

Francja, a nawet Rosja miay te zdaniem Crispiego popiera zabiegi papiea Leona XIII o odzyskanie wadzy wieckiej. W rzeczywistoci Leon XIII (1878- 1903) stara si prowadzi polityk ugodow zgodnie z yczeniem znacznej czci kleru i spoeczestwa woskiego. W 1887 r. porozumienie midzy papieem a rzdem woskim wydawao si bliskie. Wanie z Crispim jako ministrem spraw wewntrznych prowadzi wtedy rokowania przedstawiciel papiea, benedyktyn Luigi Tosti. Pr�ba jednak zawioda zar�wno wskutek da papiea, jak i stanowiska rzdu woskiego, ulegajcego wpywom bojowo antyklery-kalnej masonerii. By moe mia racj M. ywczyski, gdy uznawa, e byo jeszcze za wczenie na tego rodzaju porozumienie, jakkolwiek z punktu widzenia interes�w pastwa woskiego pogldy Leona XIII byy o wiele bardziej dostosowane do rzeczywistoci ni jego poprzednika i sam Crispi got�w by widzie w Leonie XIII „ma opatrznociowego"!

Niepowodzenie rokowa zaostrzyo sytuacj. Pastwo powr�cio do poprzedniego antyklerykalizmu. Symbolicznego znaczenia nabrao wzniesienie w Rzymie pomnika Giordano Bruno w 1889 r. Odsonicie pomnika na Campo dei Fiori, w miejscu, gdzie znajdowa si stos,

502

przybrao charakter manifestacji antypapieskiej. Nastroje w stolicy byy tego rodzaju, e sam Leon XIII obawia si eksces�w i myla o opuszczeniu Rzymu. Projekt ten jednak upad, gdy Crispi da do zrozumienia, e o powrocie papiea nie byoby ju mowy. Niemniej podobne manifestacje powt�rzyy si przy odsoniciu pomnika Garibaldiego w Rzymie w 1890 r, na wzg�rzu Janiculum. Pastwo kontynuowao te polityk antykocieln. Zakazano nauczania religii w szkoach pocztkowych, sekularyzowano dalsze majtki kocielne (bractw religijnych w 1889 r.). Wszystkie te poczynania dokonywano zreszt w imi zapewnienia bezpieczestwa pastwu woskiemu.

Rzd Crispiego przeprowadzi r�wnie reformy, kt�re miay zdecydowanie pozytywny wpyw na bieg spraw wewntrznych. Najwaniejsza bya reforma administracyjna, polegajca na poszerzeniu zasady elekcyjnoci na wane urzdy lokalne (jak syndyka i prezydenta) oraz zwikszajca ich uprawnienia do decydowania o sprawach miejscowych, poprzednio zastrzeonych dla wadz centralnych. Jednoczenie wszake wprowadzone zarzdzenie o bezpieczestwie publicznym poszerzao znacznie uprawnienia policji. Wydarzeniem stao si przyjcie w 1889 r. przygotowanego z inicjatywy ministra sprawiedliwoci Giuseppe Zanar-dellego kodeksu prawa karnego, w kt�rym po raz pierwszy w �wczesnym prawodawstwie europejskim przewidziano zniesienie kary mierci. Wprowadzono te nowe przepisy dotyczce zabezpieczenia zdrowia publicznego i uporzdkowania spraw wiziennictwa. Crispi zatroszczy si r�wnie o zapewnienie wikszych uprawnie przewodniczcemu rady ministr�w. czc zreszt tek ministra spraw wewntrznych i zagranicznych posiada zakres wadzy bliski Bismarckowi.

Mniej pomylnie ukada si stan finans�w. Bilans by stale ujemny i wzrastao zaduenie pastwa. By to w niemaym stopniu skutek kryzysu gospodarczego oraz wojny celnej.z Francj, kt�ra spowodowaa obnienie si eksportu woskiego o 40% (zwaszcza wina i jedwabiu). Doczyy do tego liczne skandale bankowe, ujawniajce cay cykl afer korupcyjnych i protekcjonistycznych. W kocu 1889 r. powoano nawet specjaln komisj parlamentarn do zbadania stosunk�w w bankach. Wyniki jej nie zostay jednak udostpnione og�owi. Wkr�tce za miaa wybuchn nowa olbrzymia afera Banku Rzymskiego, kt�ry zataja przed wadzami operacje finansowe sigajce dziesitk�w milion�w lir�w. Sam Crispi nie by te cakowicie czysty pod tym wzgldem, nie krpowa si np. z pobieraniem pienidzy na wydawane przez siebie czasopismo.

Osign natomiast Crispi sukces w polityce kolonialnej. Po mierci cesarza Jana IV, kt�ry zgin w walkach z derwiszami, przy pomocy woskiej tron opanowa Menelik. Po objciu wadzy podpisa on w 1889 r. w Ucciali traktat z Wochami. Cesarz uznawa w nim panowanie woskie w Erytrei a po rzek Mareb, przyznawa te Wochom specjalne uprawnienia handlowe w Etiopii. Dyskusyjna natomiast pozzostawaa sprawa protektoratu woskiego nad Etiopi. Istniay bowiem zdecydowane r�nice midzy tekstem spisanym w jzyku amharskim a tekstem woskim. R�nice te spowodoway, e Menelik uzna tumacze-

503

nie woskie za faszywe i nie czu si zwizany postanowieniami ukadu. Niemniej w 1890 r. Erytrea zostaa ogoszona formalnie jako kolonia. Zapewniy sobie Wochy r�wnie zwierzchnictwo nad dwoma sutanatami somalijskimi — Obbia i Migiurtini.

Tymczasem w 1891 r. Crispi utraci poparcie parlamentu, kt�rego czonk�w obrazi twierdzeniem, e od 1876 r. rzdy woskie prowadziy serwilistyczn polityk wobec zagranicy. W rezultacie gosowania musia ustpi. Jego nastpcami zostali markiz Antonio di Rudini i Giovanni Giolitti. Rzdy ich nie przyniosy wszake powaniejszych zmian w polityce, woskiej. Niemniej Giolitti stara si prowadzi polityk liberaln, co uatwio uksztatowanie si we Woszech pierwszej marksistowskiej partii socjalistycznej.

ROZW�J RUCHU SOCJALISTYCZNEGO

Twarde rzdy Crispiego przyczyniy si do scementowania rozproszonych poprzednio organizacji robotniczych, a take do nawizania przez nie wsp�pracy z innymi grupami demokratycznymi. Mimo podjtej przez rzd Depretisa decyzji o zakazie Robotniczej Partii Woskiej kontynuowaa ona, czciowo konspiracyjnie, sw dziaalno. W nowych warunkach zar�wno jej czonkowie, g�wnie robotnicy, jak i przyw�dcy odrzucali metody walki politycznej typowe dla partii buruazyjnych. Dziaalno takich przyw�dc�w, jak murarz Silvio Cattaneo czy drukarz Constantino Lazzari, nastawiona bya g�wnie na popraw pooenia robotnik�w. Organizowali wic strajki, walczyli o podniesienie zarobk�w, o zmniejszenie liczby godzin pracy. Nie przejmowali si zbytnio piknymi deklaracjami o republice i demokracji; nie mieli te penej znajomoci idei socjalistycznych. Niemniej wanie w Mediolanie z inicjatywy Osvalda Gnocchi-Viani zostaa zorganizowana pierwsza Izba Pracy (Camera del lavoro). stanowica rodzaj terytorialnej zwizkowej organizacji robotniczej. Poza Lombardi dobrze zorganizowani byli take robotnicy rolni w Romanii pod kierunkiem Andrea Costy. Istniaa tutaj zreszt silna opozycja republikaska — wanie mer Rimini odm�wi zgody na postawienie pomnika Wiktora Emanuela II.

W odmiennych warunkach ni w Lombardii i Romanii rozwija si ruch opozycyjny na Sycylii. Na sytuacji na wyspie ciy zar�wno tradycyjny system wasnoci agrarnej, jak i polityka rzdu. Utrzymywaa si bowiem nadal wielka wasno feudalna poczona ze skomplikowanym systemem dzieraw. Waciciel wydzierawia ziemi wielkim dzierawcom — gabellotim, ci mniejszym — subgabellotim, kt�rzy dopiero wydzierawiali j chopom na cikich warunkach i zwykle na kr�tkie terminy. W rezultacie chopi naraeni byli na stae podnoszenie obcie i tracili zainteresowanie poziomem technicznym gospodarstwa, kt�re rycho mogli opuci. Prowadzio to do wyjaowienia ziemi i og�lnego obniania si produkcji rolnej. Na chop�w spaday natomiast jeszcze wysokie podatki, oni te najmocniej odczuli skutki wojny celnej z Francj. Polityka ta w mniejszym stopniu dotykaa wielkich po-

504

siadaczy, kt�rzy cignli zyski z protekcyjnej polityki wadz wobec produkcji zboowej. Trudnoci z eksportem siarki odbiy si r�wnie na pooeniu g�rnik�w. Mimo wydanych przez parlament zarzdze powszechne byo nadal wykorzystywanie w kopalniach pracy dzieci, carusi — jak je nazywano.

Wiza si z tym pogardliwy stosunek rozmaitych galantuomini do chop�w i robotnik�w. Wielcy dzierawcy i wielcy waciciele trzymali zwykle przy boku swego rodzaju stra feudaln, zwan campieri i soprastanti, przy pomocy kt�rej zmuszali chop�w do posuchu. Na ich usugach bya take mafia. W tych warunkach gabelloti mogli traktowa chop�w i robotnik�w ,jak rodzaj niszego zwierzcia, gorzej ni swe wierzchowce" - wedug �wczesnych opinii.

Wszystko to prowadzio do wzrostu napicia spoecznego, obejmujcego szerokie masy Sycylijczyk�w. Dao to postaw do powstania ruchu oporu, nazywanego Fasci dei Lavoratori (zwizki pracownik�w). Organizowali je ludzie pochodzenia inteligenckiego, jak Nicola Barbato, Giuseppe De Felice Giuffrida, Bernardino Verro, G. Bosco, jakkolwiek same zwizki powstaway do ywioowo. Fasci nawizyway do r�nych wystpie rewolucyjnych na Sycylii w cigu XIX w., wysuway postulaty autonomiczne i odwoyway si do zaoe socjalistycznych. By to jednak socjalizm o do niesprecyzowanym obliczu, bliszy religii ni ideologii, w kt�rym Marks i Engels byli traktowani na r�wni z rodzin kr�lewsk czy Chrystusem, jako symbole si mocniejszych ni panujca na Sycylii niesprawiedliwo. Dominujc si w Fasci stanowili chopi, przewanie nieowieceni i konserwatywni. Suchali oni zwykle przyw�dc�w, kt�rzy mieli tylko lokalne wpywy i zainteresowani byli g�wnie problemami miejscowymi. Fasci byy rozbite wewntrznie, stosunkowo p�no powsta w Palermo komitet kierowniczy tej .organizacji. Dopiero w 1892 r., gdy w Palermo odbywa si kongres Towarzystwa Robotnik�w Woskich, Fasci zademonstroway sw si, wysyajc masowe delegacje z caej wyspy.

Poczenie tych wszystkich ruch�w w jeden nurt socjalistyczny nie byo zadaniem atwym. Stopie uwiadomienia klasowego i politycznego woskiego proletariatu by jeszcze niski. Najwaniejsze byy dla niego problemy bytowe. Trzeba byo dopiero szerokiej akcji uwiadamiajcej, by masy woskich najemnik�w i wyrobnik�w przekroczyy te granice i zwizay si z ideologi socjalistyczn. Istotn rol w przygotowaniu takiej akcji odegrali Labriola i Turati. Antonio Labriola (1843 —1904) wyszed z k� neapolitaskich heglist�w i dopiero w p�niejszej dziaalnoci i tw�rczoci zwiza si z marksizmem. Znajomo dzie Marksa zacza si upowszechnia we Woszech od lat osiemdziesitych, kiedy przetumaczono wiele z nich na woski. Ju zreszt anarchista Carlo Cafiero pierwszy publikowa wycigi z Kapitau; take czasopismo „II Plebe" uczynio wiele, by zapozna robotnik�w woskich z tw�rczoci i pogldami Marksa. Na og� jednak znajomo ich bya skromna, a pogldy marksistowskie miay we Woszech podobnie jak w wielu innych krajach w tym okresie charakter do uproszczony, sprowadzajc si do wizania darwinizmu socjalnego z determinizmem

505

ekonomicznym, co uatwiao zapowiadanie nieuchronnego i rychego upadku kapitalizmu.

Labriola potrafi wyzwoli si z tych ogranicze i nada materializmowi historycznemu interpretacj odmienn od �wczenie obiegowej. W jego przekonaniu marksizm mia stanowi swego rodzaju „filozofie praktyki". Wykorzystujc dowiadczenia polityczne i intelektualne poprzez analiz przeszoci, marksizm mia pom�c proletariatowi w walce o jego wyzwolenie. Marksizm pozostawa dla Labrioli systemem otwartym, kt�ry m�g ulega wpywom r�nych dowiadcze. Proletariat w przekonaniu Labrioli w toku walki zbiera stale nowe dowiadczenia, kt�re z czasem miay mu pom�c w tworzeniu spoeczestwa socjalistycznego. Wanie takie przekonania skaniay Labriol do czynnego zaangaowania si w ruchu robotniczym i pomocy przy powstawaniu woskiego socjalizmu. Pogldy Labrioli, wyr�niajce si specyficznym charakterem na tle marksizmu europejskiego, wynikay w duym stopniu z dowiadcze i tradycji woskiego proletariatu.

Konieczne byo dla Labrioli przede wszystkim odcicie si od -starego anarchizmu, a zarazem od deklaratywnoci i demagogii radykalnej demokracji. ycie polityczne Woch miao w sobie wiele z teatru. Tymczasem ruch socjalistyczny wymaga surowej, laickiej logiki, opartej na walce klasowej. Modelu dla dziaalnoci socjalist�w woskich szuka Labriola g�wnie w niemieckiej socjaldemokracji, kt�ra osigaa wtedy wielkie sukcesy polityczne. Chodzio o dor�wnanie temu wzorowi. Labriola pozostawa wic nie tylko teoretykiem, ale i wzi czynny udzia w organizowaniu ruchu i w agitacji. Uczestniczy te w pierwszej demonstracji pierwszomajowej zorganizowanej w Rzymie w 1891 r.

Filippo Turati nie odegra wikszej roli jako teoretyk marksizmu. Jego pogldy byy mniej precyzyjne, odbijao si na nich jego pierwotne powizanie z radykalnymi demokratami. Niemniej przyczyni si w r�wnie silnym stopniu jak Labriola do zjednoczenia rozbitych ugrupowa robotniczych i nadania im socjalistycznego charakteru. W 1891 r. pod jego redakcj zacz si ukazywa periodyk „Krytyka Spoeczna" („Critica sociale"). Zadaniem jego byo zapoznawanie inteligencji woskiej z doktryn socjalistyczn. Zabiegi Turatiego umoliwiy r�wnie zwoanie na sierpie 1892 r. zjazdu do Genui, na kt�rym doszo do zjednoczenia ruchu socjalistycznego we Woszech.

Ju przedtem ruch robotniczy mia okazj pokaza sw si, organizujc manifestacje pierwszomajowe. Byo to zgodne z poleceniem II Midzynarod�wki, kt�ra powstaa w Paryu w 1889 r. Wochy reprezentowali w niej Andrea Costa i Amilcare Cipriani. Po raz pierwszy obchody wita robotniczego odbyy si we Woszech w 1890 r. Mimo zakazu rzdu doszo wtedy do sporadycznych manifestacji, kt�re najbardziej burzliwy charakter przybray w Mediolanie. Robotnicy woscy wykazali wtedy sw solidarno z proletariatem innych kraj�w r�wnie licznymi strajkami. W 1891 r. obchody pierwszomajowe spotkay si z ostrymi represjami policyjnymi. W Rzymie manifestacja na placu Santa Croce in Gerusalemme zostaa rozproszona salwami wojska i karabinier�w, pado 2 zabitych i kilkudziesiciu rannych.

506

Rzd uy wojska przeciwko manifestantom take w innych miastach.

U podoa tych represji tkwi strach przed groc rewolucj. Tote przed l maja dziaacze buruazyjni starali si wyperswadowa robotnikom, e powinni legalnymi rodkami zabiega o popraw swej sytuacji i e tylko na drodze powolnej ewolucji mog osign swe cele. W podobnym duchu ogosi r�wnie sw encyklik Rerum novarum 15 maja 1891 r. papie Leon XIII. Znalazo w niej odzwierciedlenie �wczesne stanowisko Kocioa wobec sprawy robotniczej. Leon XIII okazywa wicej zrozumienia pod tym wzgldem ni jego poprzednik. W encyklice podkrela prawa robotnik�w do „godziwego" zarobku i stara o popraw pooenia. Wyobraa sobie wszake, e rozwizanie spor�w midzy robotnikami a kapitalistami moe nastpi za pomoc obustronnego porozumienia, wynikajcego z zaoe religijnych. Encyklika ta staa si punktem wyjcia ksztatowania si ruchu demokracji chrzecijaskiej we Woszech. Dla czci jednak dziaaczy katolickich pogldy zawarte w encyklice byy zbyt radykalne i zaczy si naciski na papiea, by zmieni swe stanowisko, co nastpio dopiero w 1901 r. Ju jednak na kongresie katolickim w Vicenzy we wrzeniu 1891 r. zaznaczyy si wyrane r�nice midzy konserwatystami a zwolennikami nadania ruchowi bardziej postpowego spoecznie charakteru. W rezultacie tych rozdwik�w oddziaywanie wysuwanych przez Koci� hase musiao by ograniczone.

Tymczasem ju w pocztkach sierpnia 1891 r. na kongresie w Mediolanie zaczy si pierwsze zmiany w ruchu robotniczym. Robotnicza Partia Woska przybraa wtedy nazw Partii Pracownik�w (Partito dei Lavoratori Italiani). Dopiero nastpny zjazd, w Genui w dniach od 14 do 15 sierpnia 1892 r., doprowadzi do powstania pierwszej woskiej partii socjalistycznej. Na zjedzie tym nastpi definitywny rozam midzy anarchistami i zwizanymi z nimi ugrupowaniami robotniczymi, odrzucajcymi udzia nierobotnik�w w ruchu, a socjalistami. Obradowali oni oddzielnie i utrzymali pocztkowo nazw, jak przyjli w Mediolanie. Na kongresie w Reggio Emilia we wrzeniu 1893 r. uzupenili j przymiotnikiem Socjalistyczna, by w Parmie 13 stycznia 1895 r. przybra nazw Woskiej Partii Socjalistycznej (Partito Socjalista Italiano), kt�ra pozostaa na trwae. Partia wydawaa liczne czasopisma, spor�d kt�rych wiksze znaczenie miaa redagowana przez Camillo Prampoliniego „Walka Klas" („Lotta di Classe"). Od 18% r. zacz si ukazywa dziennik socjalist�w „Naprz�d" („Avanti").

Na kongresie w 1892 r. zrezygnowano natomiast z obowizujcej w Robotniczej Partii Woskiej zasady, e przystpowanie do partii odbywao si poprzez zwizki zawodowe. Doprowadzio to do wyodrbnienia si ruchu zwizk�w zawodowych. Od 1889 r. tworzyy si coraz liczniejsze Izby Pracy. W 1893 r. doszo do pierwszego kongresu, w kt�rym uczestniczyli przedstawiciele 13 takich izb. Postanowiono wtedy stworzy jednolit narodow federacj zwizk�w zawodowych.

Program Woskiej Partii Socjalistycznej mia charakter eklektyczny i kompromisowy. Nieatwo byo powiza r�ne organizacje prowincjonalne w jedn cao. Niemae znaczenie miaa przy tym potrzeba po-

507

zyskania sobie Fasci sycylijskich, kt�rych radykalizm wzrasta w tych latach. Otwierao to moliwo przeciwstawienia rzdzcemu we Woszech blokowi przemysowc�w i ziemian opozycji robotniczo-chopskiej.

Utworzenie Woskiej Partii Socjalistycznej nie oznaczao jeszcze cakowitego porozumienia midzy zwolennikami teorii „walki klasowej" a wywodzcymi si od Mazziniego rzecznikami zwizku kapitau i pracy. Konflikt pozosta w zawieszeniu. Znalazo to odbicie w programie przyjtym na kongresie w Reggio Emilia, zwanym programem minimum. Obok postulat�w robotniczych dotyczcych 8-godzinnego dnia pracy i prawodawstwa spoecznego zostay do niego wprowadzone dania radyka�w odnoszce si do powszechnego gosowania i zapewnienia wolnoci konstytucyjnej. Odpowiadao to zreszt tendencjom panujcym w socjalizmie europejskim, gdzie zaczynao przewaa denie do wywalczenia ustpstw moliwych do osignicia w danej chwili.

OD REPRESJI RZDOWYCH DO KLSKI KOLONIALIZMU

Tymczasem rzd Giolittiego natkn si na trudnoci, kt�rym nie potrafi sprosta. Objy one zar�wno problemy wewntrzne, jak i zewntrzne. Dalszemu zaostrzeniu ulegy stosunki z Francj, w niemaym stopniu wskutek krwawych zaj w Aigues-Mortes. Wywoay one fal antyfrancuskich wystpie w caych Woszech. Ponadto wybucha wielka afera Banku Rzymskiego. We Woszech nie powoano jednego banku dla wypuszczania banknot�w, ale odpowiednie uprawnienia posiadao kilka bank�w. Wykorzysta t sytuacj Bank Rzymski i wypuci banknoty w sekrecie przed wadzami pastwowymi ponad przyznany mu limit. Druk tych banknot�w odbywa si na terenie Anglii, co pocigao za sob powane naruszenie przepis�w dewizowych. Afera zostaa ujawniona, wtedy jednak okazao si, e wielu polityk�w, w tym i ministrowie, cznie z Crispim. otrzymywao pod r�nymi pretekstami wysokie kwoty od tego banku. Wreszcie na Sycylii wadze nie mogy upora si z narastajc fal Fasci. W tych warunkach zamiast liberaa Giolittiego za waciwego kierownika rzdu uznano Crispiego. Jako czowiek silnej rki doszed on w listopadzie 1893 r. ponownie do wadzy.

Crispi speni oczekiwania. Sprawa Banku Rzymskiego zostaa zatuszowana, natomiast na Sycyli spady surowe represje. Zaczy si one zreszt ju za rzd�w Giolittiego w 1893 r. Chopi na Sycylii nie tylko domagali si obnienia podatk�w i podniesienia pac dla robotnik�w rolnych, ale i zaczli dzieli midzy siebie ziemi komunaln, przejt poprzednio przez pastwo. Tak dziao si w Caltavuturo; wadze wysay tam wojsko i doszo do starcia, w toku kt�rego zgino 13 chop�w. Nie zahamowao to rozwoju ruchu. Po kongresie w Palermo Fasci zdobyy sobie wpywy na caej wyspie. Mimo represji policyjnych uzyskano pewne sukcesy: nastpio podwyszenie stawek pracowniczych w rolnictwie i w kopalniach siarki. Wtedy dla zwalczenia ruchu wadze chwyciy si systemu prowokacji: nasani agenci skaniali do manifestacji, palenia urzd�w itp. akt�w gwatu, za kt�re mona

508

byo pociga do odpowiedzialnoci sdowej. Giolitti pr�bowa si opiera tej polityce, popieranej zreszt przez kr�la Humberta I, zaniepokojonego widmem rewolucji. Crispi nie mia ju adnych skrupu�w. Ogosi stan wyjtkowy i wysa liczne oddziay wojska, po czym rozpocz si w grudniu i styczniu okres krwawych represji. Ofiar ich pado nie mniej ni 83 zabitych i kilkuset rannych. Taki los zgotowa swej rodzinnej wyspie ten eks-garybaldczyk.

Podobnie bezwzgldnie postpowa zreszt i w Lunigianie, na pograniczu Toskanii i Ligurii. W tamtejszych kopalniach marmuru doszo do pr�by powstania, przygotowywanego przez anarchist�w. Crispi odpowiedzia na to ogoszeniem stanu wyjtkowego i ostrymi represjami przeciwko wszystkim organizacjom robotniczym. Posypay si masowe aresztowania. Mimo protest�w demokratycznej opinii oskaronych stawiano przed sdami wojskowymi. Surowe wyroki spady na przyw�dc�w. De Felice, uwaany przez Crispiego za osobistego wroga, otrzyma 22 lata wizienia, Barbato i Verro po 14 lat, Bosco 12. Dla pozyskania cho czci opinii Crispi nie cofn si przed rozpuszczeniem oszczerstw. e Fasci weszy w porozumienie z Francuzami i Rosjanami, kt�rych mieli wpuci na wysp. Za pomoc tych kamstw Crispi wystpowa jako obroca ojczyzny, a zarazem obroca zasady wasnoci prywatnej, kt�rej grozili socjalici.

Konsekwencj takiego stanowiska byy represje wobec socjalist�w. W padzierniku 1894 r. zakazana zostaa dziaalno organizacji i instytucji socjalistycznych, utosamianych przez Crispiego z anarchicznymi, cznie z Izbami Pracy. Wkr�tce potem ten woski naladowca Bismarcka zakaza dziaalnoci Woskiej Partii Socjalistycznej. Pod pozorem walki

509

z anarchistami mnoyy si bezpodstawne aresztowania, gwaty i naduycia wadzy, kt�rych ofiarami padali g�wnie robotnicy. Powtarzay si rewizje w lokalach zwizkowych. Wreszcie w celu usunicia socjalist�w z parlamentu Crispi rozpisa nowe wybory, przed kt�rymi autorytatywnie usun z list wyborczych 100 tys. obywateli. Zreszt z izb deputowanych specjalnie si nie liczy. Od stycznia 1894 r. do maja 1895 r. izba zbieraa si rzadko, na kr�tkie sesje, p�ki nowe, sfabrykowane wybory nie przyniosy rzdowi odpowiedniej wikszoci. Nie udao mu si przecie cakowicie wyrugowa opozycji. Wbrew oczekiwaniom Crispiego poprawi si stan posiadania socjalist�w. W por�wnaniu z 1892 r. liczba socjalist�w wzrosa w parlamencie z 5 do 11, a liczba oddanych na nich gos�w podniosa si z 20 tys. do 76 tys.

Tymczasem Crispi przystpi do reorganizacji polityki finansowej. Podni�s podatki porednie, od soli, cukru czy alkoholu, wprowadzi nowe, m.in. od uycia gazu czy elektrycznoci. Dla wyr�wnania budetu stara si obniy wydatki pastwowe, nie naruszajc tylko wojskowych. Wreszcie w wyniku rokowa z finansistami niemieckimi doprowadzi do utworzenia wzorowanego na instytucjach niemieckich Banku Handlowego, w kt�rym udzia kapitau niemieckiego by szczeg�lnie wysoki. Nowa ta instytucja rozwina szybko sw dziaalno, korzystajc z wczeniejszego zaamania si niekt�rych bank�w i instytucji kredytowych lub ograniczenia ich roli za rzd�w Giolittiego. W rezultacie gospodarka woska zostaa powanie uzaleniona od kapitau niemieckiego, kt�ry m�g posugiwa si monopolistycznymi uprawnieniami Banku Handlowego.

Bezwzgldne represje wobec ruchu robotniczego i chopskiego, mnoce si akty korupcji ogarniajcej polityk�w i dziennikarzy, serwilizm sd�w przyczyniy si do oywienia opozycji pozaparlamentarnej. W imi oczyszczenia moralnego rozpocza si caa kampania, kierowana przez radykaa Felice Cavallottiego. W Mediolanie powstaa z jego inicjatywy Liga dla Wolnoci (La Lega per la liberia), kt�ra czya radyka�w i socjalist�w, a take cz libera�w, kt�rzy nie utracili jeszcze poczucia, czym powinna by demokracja.

Crispi nie oglda si jednak na stawiane mu zarzuty i szykowa si do ugruntowania swej pozycji przez sukcesy w polityce kolonialnej. Zamierza opanowa Etiopi. Poniewa Menelik II nie uznawa traktatu w Ucciali, na polecenie rzdu woskiego podejmowane byy wyprawy w gb jego pastwa z zadaniem poszerzenia posiadoci woskich. W 1893 r. zajta zostaa Cassala w Sudanie, zarazem za Wosi starali si podburzy w Etiopii opozycj przeciwko cesarzowi. Ta polityka Crispiego nie miaa jednak szerszego poparcia wr�d spoeczestwa woskiego. Nawet buruazja widziaa w imprezach kolonialnych zbdne szafowanie pienidzmi. Powszechnie te obawiano si, by sukcesy Crispiego nie ugruntoway jego dyktatorskich zapd�w.

Obawy okazay si zbdne, gdy ostatecznie wanie sprawy kolonialne przyczyniy si do upadku niepopularnego pierwszego ministra. Kampania abisyska, kt�ra miaa bez wikszych nakad�w i wysiku otworzy

510

wielkie obszary dla ekspansji woskiej, zacza si od nieoczekiwanych trudnoci. Menelik skupi wok� siebie wikszo Etiopczyk�w, zebra znaczne siy i w grudniu 1895 r. odni�s zwycistwo nad oddziaami woskimi w Amba Alagie, a w styczniu nastpnego roku w Mekele. Po opanowaniu tych miejscowoci Menelik wystpi z propozycjami pokojowymi, Crispi jednak je odrzuci i poleci gen. Oreste Baratieriemu, dawnemu garybaldczykowi, dowodzcemu w Afryce, podj ofensyw. Baratieri domaga si posik�w, gdy jednak zniecierpliwiony zwok Crispi mianowa nowego wodza, Baratieri podj dziaania. Podzielona na 4 kolumny, liczca ok. 18 tys. ludzi armia woska napotkaa pod Adu wielokrotnie przewaajc liczebnie armi etiopsk. Stoczona l marca 1896 r. bitwa skoczya si klsk oddzia�w woskich, kt�re zmuszone zostay do odwrotu, tracc 6 tys. zabitych, artyleri i wikszo sprztu. Wprawdzie wojska cesarza doznay r�wnie powanych strat i nie byy w stanie cakowicie zniszczy armii woskiej i opanowa Erytrei, wojna jednak bya przegrana.

G�wna odpowiedzialno za niepowodzenie wojenne spadaa na polityk�w rzymskich, kt�rzy nie potrafili zadba o naleyte przygotowanie kampanii. W gruncie rzeczy odpowiedzialno ta w znacznym stopniu obciaa samego kr�la Humberta; obarczono ni jednak Crispie-go i Baratieriego. 5 marca Crispi poda si do dymisji. y jeszcze do 1901 r., lecz jego kariera polityczna bya skoczona. Postawiony przed sdem Baratieri wykaza wprawdzie, e nie otrzyma rodk�w niezbdnych do przeprowadzenia nakazanej przez rzd ofensywy, i zosta uwolniony, nie uratowao to go jednak przed powszechnym potpieniem jego nieudolnoci. Wszystko to razem nie byo jeszcze triumfem demokracji, cho skonni s tak sdzi niekt�rzy historycy. Ukad si

511

pozostawa nadal niezmieniony, co waniejsze — ani kr�l, ani ob�z dworski nie rezygnowali ze swych ambicji i intryg. We Woszech wprawdzie dominoway teraz nastroje antykolonialne. Domagano si wycofania z Afryki, mnoyy si demonstracje; w Pawii ludno staraa si uniemoliwi transporty wojskowe, a za tym przykadem poszy inne miasta. Ob�z rzdzcy jednak nie by skonny dostosowa si do tych da. Zawarty 26 padziernika 18% r. w Addis Abebie pok�j przyni�s wprawdzie rezygnacj Woch z pretensji do protektoratu nad Etiopi i uznanie penej suwerennoci pastwa Menelika. Erytrea wszake pozostawaa nadal pod panowaniem woskim, chocia lewica w parlamencie domagaa si wycofania r�wnie z tego obszaru. Znaczenie klski pod Adu byo wiec w wikszym stopniu moralne ni militarne. Staa si gbokim wstrzsem narodowym. W przyszoci miay si odrodzi tendencje, by t „plam na honorze" narodu woskiego zatrze podbojem Etiopii czy innymi sukcesami w koloniach.

WALKA Z NAWROTAMI AUTOKRATYZMU

Ostatnie lata XIX w. upyny we Woszech wr�d szczeg�lnego napicia wywoanego zar�wno trudnociami gospodarczymi, jak i zaostrzajc si walk polityczn. Zaamanie si bowiem rzd�w Crispiego nie powstrzymao jego nastpc�w przed pr�bami dawienia si wszelkiej opozycji. Zamiast przywr�ci do wadzy liberaa Giolittiego Humbert I powoa na kierownika rzdu markiza Antonio Di Rudini, konserwatyst, kt�rego g�wnym zadaniem byo uratowanie resztek posiadoci kolonialnych w Afryce. Odbywao si to przy pewnym ochodzeniu w stosunkach z Wiedniem i Berlinem, wywoanym wzrastajcym antagonizmem midzy Niemcami a Wielk Brytani, z kt�r Wochy nadal pozostaway w dobrych stosunkach. Nastpia natomiast poprawa w stosunkach z Francj. Mianowany w 1898 r. nowy ambasador francuski Camille Barrere, kt�ry mia pozosta na tym stanowisku do 1924 r., nawiza dobre kontakty z woskim ministerstwem spraw zagranicznych, kt�rym kierowa w�wczas Emilio Visconti-Venosta. Doprowadzio to do podpisania nowego ukadu handlowego, kt�ry mia przywr�ci dawne stosunki. Osignito r�wnie porozumienie w sprawie Tunezji, gdzie w zamian za uznanie protektoratu francuskiego zastrzeone zostay specjalne prawa dla ludnoci woskiej. Wreszcie nie bez znaczenia by udzia floty woskiej wraz z angielsk, francusk i rosyjsk w blokadzie Krety podczas wojny grecko-tureckiej o t wysp. We Woszech byy wtedy tak silne sympatie prohelleskie, e powsta nawet legion ochotniczy.

Natomiast w polityce wewntrznej nie nastpiy zasadnicze zmiany, jakkolwiek Di Rudini nie przybiera pozy dyktatora ani nie kontynuowa, przynajmniej pocztkowo, polityki z pozycji siy. Tymczasem rosy szeregi opozycji. Woska Partia Socjalistyczna poszerzya w 1895 r. sw�j program o postulaty dopuszczenia kobiet do gosowania, opacania przez pastwo deputowanych i lokalnych radnych, wprowadzenia prawodawstwa przemysowego, zapewnienia neutralnoci rzdu przy

512

zatargach w przemyle, ogoszenia progresywnego podatku dochodowego. Najblisze wybory do parlamentu w 1897 r. przyniosy dalsze sukcesy radykaom, republikanom i socjalistom. Ostatni odnotowali ponowny wzrost liczby oddanych na nich gos�w z 70 tys. do 130 tys. Sukces opozycji w wyborach przyczyni si do ogoszenia amnestii; obja ona take czonk�w Fasci, kt�rzy triumfalnie powr�cili na Sycyli. Rzd jednak nie zdoby si na podjecie reform, kt�re by zlikwidoway g�wne- r�da niezadowolenia ludnoci. Ograniczy si do zmniejszenia podatk�w, stworzenia konsorcjum producent�w siarki, popierania kolonizacji wewntrznej. Nie tknito jednak korzystnych dla wielkich posiadaczy ce na zboe.

Zarazem przecie ywioy konserwatywne nie zamierzay rezygnowa z polityki autokratycznej. Pojawiy si projekty ograniczenia uprawnie parlamentu przez zniesienie odpowiedzialnoci ministr�w przed izb deputowanych. Wanie w tym czasie wybitny pisarz Gabriel D'Annunzio w powieci Dziewice skat (Le vergini delie r�cce) nie tylko wypowiada si przeciwko r�wnoci, ale i stworzy typ nadczowieka, wyzbytego wszelkich wtpliwoci moralnych. Og�lne wzburzenie wywoaa mier Cavallottiego, jednego z tw�rc�w Ligi dla Wolnoci, w pojedynku z konserwatywnym deputowanym; pojedynek ten mia wszelkie cechy prowokacji, kt�rej celem byo zgadzenie tego radykalnego dziaacza.

Jednoczenie pogbia si kryzys ekonomiczny. Oburzenie wywoyway wysokie ceny chleba, spowodowane pocigniciami fiskalnymi rzdu. W 1897 r. opaty celne i podatek konsumpcyjny stanowiy

513

a 38% ceny chleba. Za s�l pastwo pobierao kwoty 20 razy wiksze, ni wynosiy koszty produkcji. Powtarzay si strajki z daniami podwyek pacy, kt�re umoliwiyby zakup chleba. Na 189 strajk�w a 106 dotyczyo tego postulatu. Na przeomie 1897 i 1898 r. fala wystpie godowych obja wiele miast woskich. Tymczasem na wiosn nastpia nowa podwyka cen chleba, wywoana zmniejszeniem si dostaw amerykaskich z powodu wojny z Hiszpani i spekulacjami. Rozpoczy si masowe demonstracje pod hasem „chleba i pracy". Fala demonstracji przebiega przez Apuli, gdzie burzyli si chopi dotknici nieurodzajem i daremnie szukajcy pracy, Marchi, Romanie i Toskani oraz inne prowincje woskie. Wadze odpowiedziay uyciem wojska i policji. W grudniu i styczniu pado 80 zabitych, w marcii i kwietniu dalszych 51. Ogoszono stan wyjtkowy, na ulicach pojawiy si armaty. Wadze wojskowe sprawoway funkcje wadz cywilnych. Ruch mia jednak charakter cakowicie ywioowy i trudno byo go opanowa. Szczytowe nasilenie osigny rozruchy w Mediolanie. Dowodzcy w tym miecie gen. Fiorenzo Bava Beccaris wyprowadzi na ulic wojsko oraz dziaa i w dniach od 7 do 9 maja dokona prawdziwej masakry. Na ulicach i placach Mediolanu zgino wtedy ok. 100 os�b. ponad 450 byo rannych. Wr�d zabitych byy kobiety i dzieci, natomiast zgino tylko dw�ch przedstawicieli „si porzdkowych". Prasa poddana zostaa surowej cenzurze, zawieszone organizacje polityczne, aresztowani dziaacze socjalistyczni (jak Filippo Turati ze sw przyjaci�k Ann Kuliszew), radykalni (Carlo Romussi, Luigi De Andreis), katoliccy (don Davide Albertario). Posypay si surowe wyroki na aresztowanych: najciszy na Turatiego — 12 lat wizienia. Zn�w zamykano Izby Pracy, zakazano dziaalnoci Woskiej Partii Socjalistycznej. Nawet uniwersytet w Mediolanie zosta zamknity, Humbert I wysa natomiast do gen. Beccarisa telegram z gratulacjami, wkr�tce potem dekorowa go wysokim odznaczeniem.

Rzd Di Rudiniego nie zdoa si jednak duej utrzyma, atakowany przez prawic i lewic. Kr�l zleci wiec powoanie nowego rzdu generaowi Luigi Pelloux, kt�ry wyr�ni si tym, e zdoia stumi wystpienia w Apulii bez ogoszenia stanu wyjtkowego. W rzdzie przewaali wprawdzie czonkowie dawnej lewicy liberalnej, zarazem jednak byo w nim wielu wojskowych. Pocztkowo funkcjonowanie nowego rzdu zdawao si zapowiada liberalizacj kursu. Zniesiony zosta stan wyjtkowy, cz wini�w uzyskaa amnesti. 4 lutego 1899 r. Pelloux jednak zgodnie z yczeniem prawicy i dworu przedstawi parlamentowi projekty nowych praw, kt�re miay znacznie zwikszy zakres wadzy monarszej kosztem parlamentu oraz ograniczy wolno prasy, prawo stowarzyszania si. Zakazane miay by zgromadzenia publiczne oraz strajki w zakadach uytecznoci publicznej.

Projekt Pellouxa wywoa sprzeciw opinii publicznej, istniaa jednak obawa, e wikszo rzdowa w parlamencie moe go przyj. Opozycja zastosowaa wiec po raz pierwszy w parlamencie woskim taktyk obstrukcji, utrudniajc normalny bieg spraw, by w ten spos�b uniemoliwi zatwierdzenie praw. Zabiegali o to zar�wno socjalici i radykao-

514

wie, jak i lewica libera�w na czele z Giolittim i Zanardellim, kt�ry na znak protestu zrezygnowa z przewodniczenia Izbie Deputowanych. Obstrukcja polegaa na wykorzystywaniu prawa do dyskusji i cisym przestrzeganiu regulaminu. Gdy nowy przewodniczcy 29 czerwca, po wielu tygodniach obrad, usiowa doprowadzi do gosowania, najbardziej zagorzali opozycjonici zniszczyli urny. Pelloux jednak nie zamierza rezygnowa. Usun z rzdu liberalnych ministr�w i postanowi swe prawa wprowadzi w ycie bez decyzji parlamentu, jako dekret kr�lewski (decreto legge). Wtedy najwyszy trybuna uzna takie postpowanie za sprzeczne z konstytucj. Gdy na jesieni debata w parlamencie nie przyniosa rozstrzygnicia, Pelloux rozpisa nowe wybory, kt�re miay mu zapewni bardziej posuszn izb. Wyborcy okazali jednak niezadowolenie z polityki rzdu. W czerwcu 1900 r. za opozycj gosowao, ok. 750 tys. elektor�w, gdy za rzdem tylko 610 tys. Socjalici mieli tym razem a 216 tys. gos�w i wprowadzili 33 deputowanych do parlamentu. W rezultacie Pelloux poda si do dymisji. Tymczasem w miesic p�niej. 29 lipca 1900 r., w czasie pobytu na konkursie gimnastycznym w Monza kr�l Humbert I zgin z rki zamachowca. By nim przybyy z Ameryki anarchista Gaetano Bresci. Chcia on w ten spos�b pomci ofiary wydarze w Mediolanie, a bezporednio do zamachu pobudzia go wiadomo o udekorowaniu gen. Beccarisa Wielkim Krzyem Orderu Sawoi za odniesione „zwycistwo". Byo to tragiczne zakoczenie penego napi okresu. Ofiar pad monarcha, kt�ry swym postpowaniem przyczynia si sam do zaostrzania sytuacji. Tragizm jednak sytuacji polega na tym, e gdy opozycja parlamentarna zdoaa obroni na drodze legalnej istniejce prawa, legalizm zosta zn�w podwaony przez wystpienie anarchizmu.

515

kt�ry fermentowa w onie spoeczestwa woskiego. Mona si byo obawia nawrotu reakcji. Nowy rzd woski podj te wkr�tce ostre kroki przeciwko organizacjom robotniczym w Ligurii. Odpowiedziaa na nie klasa robotnicza Genui ogoszeniem pierwszego strajku generalnego w dziejach Woch. Wtedy rzd wycofa wydane zarzdzenia i poda si do dymisji. Otworzyo to drog do wadzy Giolittiemu.

SYSTEM GIOLITTIEGO

Pierwsze pitnastolecie XX w. bywa w historiografii woskiej nazywane okresem Giolittiego, kt�ry trzykrotnie w latach 1900—1914 peni funkcj pierwszego ministra, a take w czasie, gdy nie sta na czele rzdu, wywiera przemony wpyw na kierownictwo pastwem. Giovanni Giolitti (1842— 1928) by pierwszym od czasu Cavoura woskim mem stanu wielkiego formatu. Pochodzi z Mondovi w Piemoncie i zosta starannie przygotowany do suby pastwowej. By to w gruncie rzeczy zdolny urzdnik, kt�ry zrobi karier. W 1882 r. dosta si do izby deputowanych, w dziesi lat p�niej zosta po raz pierwszy kierownikiem rzdu. Ju w�wczas wystpi jako przeciwnik imperialnej polityki Crispiego i da si pozna jako pragmatyk i libera o pogldach umiarkowanie postpowych. Wystarczao to, by zwalczay go koa reakcyjne. Giolitti, jak przystao na owieconego konserwatyst, zdawa sobie spraw, e dla dobra pastwa niezbdne jest dopuszczenie szerszych mas ludnoci do wsp�udziau w rzdach. Doceniajc si ruchu robotniczego, wola zwiza go z pastwem, ni uczyni ze wroga.

Giolitti umia zrcznie wykorzystywa do umocnienia swej pozycji moliwoci, jakie daway mu penione funkcje, jakkolwiek nie wyciga z nich dla siebie zysk�w materialnych. Niemniej z czasem nie byo niemal we Woszech wyszego urzdnika, kt�ry nie zawdziczaby mu swej nominacji, co znakomicie ugruntowywao jego wpywy. By r�wnie znakomitym manipulatorem w izbie poselskiej. Umia wypracowywa sobie wikszo, a w krytycznej sytuacji usuwa si, by nie tracc kontroli nad wikszoci izby zn�w wr�ci do wadzy. O dugotrwaoci jego kariery decydowaa w niemaym stopniu ta „szczliwa umiejtno opuszczania toncego okrtu", jak nazwa jego postpowanie jeden z pisarzy socjalistycznych. Podobnie jak poprzednicy nie cofa si wszake przed korupcj deputowanych. Postpowanie jego, uzasadnione potrzebami praktyki, odbijao si niekorzystnie na woskim yciu parlamentarnym. Parlament stawa si coraz bardziej instytucj wVizolowan z waciwego nurtu ycia narodowego. W spoeczestwie, kt�rego znaczna wikszo miaa kr�tkie tradycje w tej mierze, brako szerszego zainteresowania rozgrywkami parlamentarnymi. Nadmierny praktycyzm Giolittiego sta si wic ostatecznie grony dla rozwoju demokracji we Woszech, bez wzgldu na jego osobiste nastawienie.

Odejcie od poprzedniego autokratycznego systemu rzdzenia nastpio za zgod nowego monarchy, Wiktora Emanuela III (1900-1946).

516

Ten niski wzrostem i na tym tle uraliwy monarcha by miernych zdolnoci. Podobnie jak ojciec niechtny wobec parlamentu, mniej miesza si jednak do rzdzenia. Zachowywa natomiast kontrol nad wojskiem, kt�re stanowio jedn z nielicznych jego pasji. Jego maestwo z ksiniczk Czarnog�ry Helen wynikao z zainteresowania Rzymu sprawami bakaskimi. Uatwiao ono bliskie stosunki z dworem petersburskim, poniewa dwie siostry kr�lowej zalubiy Romanow�w. W 1901 r. Wiktor Emanuel III zgodzi si powoa na premiera liberaa Giuseppe Zanardellego, w kt�rego rzdzie Giolitti otrzyma tek ministra spraw wewntrznych. Wkr�tce Giolitti by arbitrem Woch. Za cel swej polityki postawi sobie stworzenie warunk�w, w kt�rych spok�j wewntrzny uatwiaby og�lny rozw�j kraju. Tote program jego, opierajcy si na liberalnych zaoeniach, przyjmowa take niekt�re elementy programu socjalistycznego. Struktura pastwa pozostawaa niezmieniona, nadal te kierownictwo i inicjatyw polityczn utrzymywaa buruazja. Nawizujc do tradycji Cavoura, Giolitti odrzuci jednak stosowanie metod wyjtkowych wobec ruchu socjalistycznego. Wychodzi z zaoenia, e liberalne pastwo powinno znale wystarczajce rodki w istniejcych prawach. Za najwaniejsze grupy nacisku w �wczesnym pastwie woskim Giolitti uwaa przemysowc�w i zwizki zawodowe. Dlatego stara si doprowadzi do wsp�dziaania liberalnej buruazji i niekt�rych przynajmniej dziaaczy socjalistycznych. Spodziewa si, e uda mu si przekona przemysowc�w, i zwyka pac dla

517

robotnik�w jest na dusz met opacalna. Zarazem mia nadziej skoni przyw�dc�w socjalistycznych do opanowania ywioowoci wystpie robotniczych. Pocztkowo denia te zdaway si mie szans realizacji, gdy wadze przestay w strajkujcych dopatrywa si burzycieli porzdku, gdy parlament podj dyskusj nad warunkami pracy kobiet i nieletnich, gdy utworzono Narodowy Urzd Pracy, kiedy rozpatrywano moliwo redukcji wydatk�w na wojsko, wprowadzenia powszechnego gosowania, rozwizania problemu poudnia.

Giolitti napotka jednak rycho zasadniczy op�r ze strony wielkich latyfundyst�w poudnia oraz Niziny Padaskiej i czci przemysowc�w, kt�rzy protestowali przeciwko najdrobniejszym ustpstwom na rzecz robotnik�w. Pod wpywem k� wojskowych projektom obnienia wydatk�w na wojsko przeciwstawi si kr�l. W 1902 r. wszystkie grupy nacisku skutecznie sparoway starania Giolittiego. Przy pomocy zorganizowanych amistrajk�w przerzucanych z prowincji do prowincji wielkim posiadaczom rolnym i przemysowcom powiodo si zama potny strajk robotnik�w rolnych na Nizinie Padaskiej i strajk w zakadach tekstylnych w Como. Na poudniu siy porzdkowe nie cofny si przed strzaami do ludnoci w Candela w Apulii i Giarratana na Sycylii. Odya dziaalno powolnej latyfundystom mafii i camorry. Niepowodzenia te zawayy ujemnie na popularnoci Giolittiego. O ile w poprzednim roku strajkujcy potrafili wznosi okrzyki: „Niech yje Giolitti!", teraz w masach ludowych przewaao zn�w zniechcenie, przekonanie, e ze strony wadz pastwowych nie mona oczekiwa niczego pozytywnego i e jedynym wyjciem jest strajk powszechny. Tylko niewielkie grupy dziaaczy reformistycznych gotowe byy popiera nadal polityk Giolittiego.

Wanie w tych warunkach zaostrzya si w Partii Socjalistycznej walka midzy orientacj reformistyczn a rewolucyjn. Pocztkowo przewag mieli zwolennicy wsp�pracy z rzdem Giolittiego. co znalazo odbicie w postanowieniach zjazdu w Imoli w sierpniu 1902 r. Powoli jednak sytuacja zacza si zmienia. Du rol odegrao przeniesienie si Arturo Labrioli z Neapolu do Mediolanu i zaoenie przez niego dziennika „Awangarda Socjalistyczna" (,.L'Avanguardia socjalista"). Z czasem rewolucjonici odzyskiwali utracone pozycje. Gdy w 1903 r. Giolitti zaproponowa Turatiemu udzia w rzdzie, musia on odm�wi pod naciskiem partii, kt�ra zreszt obawiaa si, e udzia w rzdzie buruazyjnym moe j zdyskredytowa w oczach proletariatu. Na kongresie w Bolonii w kwietniu 1904 r. rewolucjonici zdobyli ju zdecydowan przewag. Umoliwio to wkr�tce zorganizowanie strajku generalnego, rozpocztego przez mediolask Izb Pracy na wie o krwawej rozprawie wojska z robotnikami na Sardynii. Wojsko oddao tam strzay do strajkujcych g�rnik�w. Pado 3 zabitych i wielu rannych.

Strajk generalny nie speni oczekiwanych nadziei, Giolitti za wykorzysta go przy rozpisanych niedugo potem wyborach, w kt�rych uzyska poparcie zaniepokojonej buruazji i Kocioa. Papie Pius X zawiesi wtedy po raz pierwszy rygory „non expedit". W 1906 r. Giolitti ponownie utworzy rzd. kt�ry utrzyma si do 1909 r. To

518

„dugie ministerium" stanowio apogeum jego polityki. Wykorzystujc pomyln koniunktur ekonomiczn Giolitti powr�ci do swej pierwotnej polityki godzenia postulat�w przedsibiorc�w i socjalist�w. Parlament przyj w�wczas nowe ustawy dotyczce pracy m. in. ograniczenie pracy nieletnich i kobiet. Podjto roboty publiczne. Po raz pierwszy wadze zatroszczyy si o opiek nad emigrantami. Z mniejszym powodzeniem stara si Giolitti o unowoczenienie systemu podatkowego we Woszech napotykajc pod tym wzgldem op�r w parlamencie. W kadym razie zdoa zapewni stabilizacj pienidza, co uatwiao kalkulacje finansowe i zabezpieczao proces akumulacji przez oszczdzanie. Obniy te renty narodowe z 5 do 3.5%. co mimo pewnego ryzyka odbyo si bez poruszenia i zaniepokojenia opinii publicznej. W 1905 r. nastpia nacjonalizacja kolei elaznych, a potem w podobny spos�b pastwo przejo linie telefoniczne.

Giolitti korzysta te z przemian, jakie nastpoway w Partii

519

Socjalistycznej. Na zjedzie w Mediolanie w 1906 r. reformici uzyskali zn�w przewag w partii wobec niepowodze rewolucyjnego syndykalizmu. Z ich inicjatywy powstaa wtedy jako niezaleny od partii organ ruchu zwizkowego Powszechna Konfederacja Pracy. Kontrolowaa ona dziaalno poszczeg�lnych Izb Pracy oraz syndykalist�w. Na zjedzie we Florencji w 1908 r. reformici ugruntowali sw przewag i doprowadzili nawet do usunicia rewolucyjnych syndykalist�w z Partii Socjalistycznej.

Wtedy jednak nastpiy wydarzenia, kt�re ponownie zmieniy ukad si w pastwie. W 1908 r. olbrzymie trzsienie ziemi dotkno miasta Reggio di Calabria i Mesyn. Zgino 83 tys. ludzi. Byo to jedno z najwikszych trzsie ziemi, jakie dotkny Europ w cigu dwu stuleci. W tyme roku szczeg�lnie mocno day si r�wnie odczu skutki kryzysu, kt�ry ogarn wiat w 1907 r. Nie tylko nastpi znaczny spadek produkcji przemysowej, ale zarazem operacje bankowe, majce uatwi przezwycienie kryzysu, doprowadziy do zwikszenia stopnia koncentracji kapitau. Ta monopolistyczna koncentracja rodk�w produkcji niezmiernie zwikszya moliwoci nacisku na wadze pastwowe ze strony trust�w i popieranych przez nie gazi przemysu.

Pogorszenie si sytuacji ekonomicznej sprzyjao r�wnie wzrostowi agitacji rewolucyjnych syndykalist�w. Dyli oni do nowego strajku generalnego i atakowali reformist�w, zarzucajc im, e cakowicie podporzdkowali Parti Socjalistyczn biurokracji partyjnej oraz e w podobny spos�b uzalenili od siebie Powszechn Konfederacj Pracy. Pozyskali sobie dziki temu poparcie wr�d robotnik�w Turynu, chop�w Mantui i Parmy, wyrobnik�w Apulii. Zorganizowany jednak przez nich strajk robotnik�w rolnych na wsi parmeskiej skoczy si niepowodzeniem, co przekrelio ich szans na zdobycie dominujcych wpyw�w na ruch socjalistyczny. Niemniej hasa „bezporedniego dziaania", goszone przez syndykalist�w, pozostawiy trwae lady wr�d ludnoci proletariackiej, a take wr�d inteligencji woskiej, nawizujc do tradycji anarchistycznych.

W trakcie czwartego ministerium Giolittiego nastpiy dalsze posunicia, kt�re zmieniay podstawy dotychczasowej polityki libera�w. Pastwo przejo monopol na ubezpieczenia na ycie, kt�re stanowiy poprzednio przedmiot spekulacji. Powstaa kasa ubezpieczajca robotnik�w na wypadek inwalidztwa i na staro. Szczeg�lnie dalekosine skutki miao wszake wprowadzone w 1912 r. powszechne gosowanie, obejmujce wszystkich mczyzn. W ten spos�b Giolitti realizowa plan poszerzenia podstawy ycia politycznego we Woszech i odnowienia w ten spos�b warstwy kierujcej yciem politycznym. Prawo to odpowiadao �wczesnej sytuacji Woch, ich rozwojowi spoecznemu i narodowemu. Sam Giolitti pisa p�niej: „Nie byo nadal moliwe, by w pastwie, kt�re powstao z rewolucji i zostao stworzone przez plebiscyty, po 50 latach od jego powstania moga by wykluczona z ycia politycznego najliczniejsza warstwa spoeczna, kt�ra dawaa swych syn�w do obrony pastwa, a przez podatki porednie przyczyniaa si w najszerszy spos�b do pokrywania wydatk�w pastwa". Giolitti spodziewa si

520

w ten spos�b doprowadzi do wikszej mobilizacji si narodowych. Gosowanie powszechne byo w jego przekonaniu nieodzownym warunkiem dalszego rozwoju spoeczestwa woskiego.

Ju w 1882 r. reforma gosowania zwikszya udzia wyborc�w. Tym razem do gosowania mieli by dopuszczeni wszyscy mczyni, kt�rzy ukoczyli 21 rok ycia i umieli czyta i pisa lub odbyli sub wojskow oraz wszyscy ju bez adnego wyjtku, kt�rzy ukoczyli 30 rok ycia. Zamiast wiec 3,5 mln, jak poprzednio, miao teraz gosowa 9 mln wyborc�w. Pierwsze wybory przeprowadzone na podstawie nowej ordynacji przyniosy sukces obozowi Giolittiego, kt�ry uzyska ok. 300 pos�w, gdy opozycja miaa ich tylko 160. Nastpiy jednak znamienne przesunicia. Liczba pos�w socjalistycznych wzrosa do 78. Pojawio si r�wnie 34 pos�w katolickich. Na razie wsp�dziaali oni z rzdem, poniewa przed wyborami doszo do porozumienia midzy liberaami a Uni Wyborcz Katolik�w. Prawo powszechnego gosowania uatwio zdobycie szerokich wpyw�w przez socjalist�w i katolik�w. Dotyczyo to na razie p�nocy, na poudniu dziaa nadal system klienteli. Szczeg�lnym zbiegiem okolicznoci ofiar nowego systemu wyborczego stali si liberaowie, kt�rych rola polityczna ulega wkr�tce znacznemu ograniczeniu. Nastpowa wr�d nich rozkad wewntrzny, podzia na zwolennik�w wsp�pracy z socjalistami i „modych libera�w", o nastawieniu nacjonalistycznym. Rzdy Giolittiego przyspieszyy wiec krystalizowanie si nowych si politycznych we Woszech, typowych ju dla XX w.

SKOK ROZWOJOWY PRZEMYSU

Z okresem rzd�w Giolittiego zbieg si szybki rozw�j przemysu i og�lna poprawa sytuacji gospodarczej Woch. Nowa koniunktura gospodarcza zaznaczya si ju pod koniec XIX w. Byo to zjawisko og�lnowiatowe i jak poprzednio Wochy odczuway skutki wiatowego kryzysu, tak teraz miay znale si na fali og�lnego rozwoju. Powstae wtedy moliwoci zostay wykorzystane i w cigu pierwszego dziesiciolecia XX w. Wochy awansoway do przodujcych ekonomicznie kraj�w wiata.

Dla zrozumienia zakresu przemian, jakim ulego ycie gospodarcze Woch, niezbdne s dane liczbowe. Og�lny doch�d narodowy w.zr�s w latach 1895-1915 o 50% (w lirach z 1938 r. odpowiada to podniesieniu si dochodu z 61 mld do 92 mld). Nie by to wycznie wzrost ilociowy, ale r�wnie jakociowy. Podni�s si bowiem wydatnie udzia produkcji przemysowej w og�lnym dochodzie narodowym. Midzy 18% a 1908 r. roczny wskanik wzrostu przemysowego wynosi 6,7%, w czym wskanik rozwoju dla przemysu metalurgicznego, chemicznego i mechanicznego przekracza 12%. Dziki temu udzia d�br produkcyjnych w stosunku do konsumpcyjnych wzr�s w wytw�rczoci przemysowej z 28% w 1895 r. do 47% w 1913 r. Niemniej r�wnie przemysy spoywczy, tekstylny czy tytoniowy zwikszay sw produkcj. Szybko rozwija si przemys cukrowniczy, nie

521

istniejcy przed 1880 r. we Woszech. Zdecydowanie wzrastaa rola i pozycja przemysu w caej produkcji narodowej. Wochy staway si krajem rolniczo-przemysowym. W 1895 r. produkcja przemysowa stanowia 19,6% og�lnej produkcji kraju, natomiast w 1914 r. udzia ten wynosi ju ponad 25%.

Rozw�j przemysu we Woszech uzaleniony by w znacznym stopniu od wykorzystania nowych r�de energii. Wochy nie posiaday wgla i musiay go importowa w wielkich ilociach, stale wzrastajcych z uwagi na rosnce potrzeby przemysu i kolei, kt�rej sie sigaa w 1905 r. 16 tys. km. Gdy w 1881 r. importowano 2,5 mln ton wgla, to w 1913 r. liczba ta wzrosa do 11 mln. Czciowe rozwizanie tych trudnoci umoliwiaa rozbudowa hydroelektrowni. Pocztkowo elektryczno wykorzystywana bya g�wnie do owietlenia. Jednym z pierwszych miast Europy, gdzie zaczto wprowadza owietlenie elektryczne, by Mediolan, w kt�rym ju w 1884 r. zastosowano t innowacj. Naladoway go inne miasta woskie. Prawdziwym przeomem stao si wszake dostarczenie w 1898 r. z hydroelektrowni w Paderno nad Add energii elektrycznej dla Mediolanu za pomoc linii wysokiego napicia o dugoci 32 km, co rozpoczo faz przekazywania energii elektrycznej na wielkie odlegoci. Od tego czasu szybko rosa liczba elektrowni wykorzystujcych si wodn. Zaangaowany w tym przemyle kapita podni�s si z 37 mln lir�w w 1897 r. do 559 mln w 1914 r. Hydroelektrownie dostarczay wtedy 90% caoci energii elektrycznej, w zdecydowanej wikszoci na potrzeby przemysu.

Produkcja energii elektrycznej we Woszech

rok 1898 1907 1914 mln kilowat�w 100 950 2575

Due znaczenie mia rozw�j przemysu metalurgicznego i hutniczego. Podstaw jego stay si zoa rudy elaza na Elbie. Pocztkowo wydobyte tam rudy przeznaczano na eksport, od 1897 r. zmniejszono jego wysoko do 160 tys. ton, przeznaczajc reszt na potrzeby wewntrzne, od 1907 r. cakowicie wstrzymano wyw�z. W rezultacie produkcja sur�wki wzrosa od koca XIX w. do 1913 r. z 20 tys. ton do 426 tys. ton. Rozw�j ten uatwio stosunkowo wczesne stworzenie syndykatu czcego producent�w elaza.

Wzrost produkcji elaza wiza si z dalszym rozwojem subwencjonowanej przez rzd produkcji okrt�w oraz powstaniem przemysu samochodowego. W Turynie powstaa w 1899 r. fabryka samochod�w FIAT (Fabbrica Italiana Automobili Torino), kt�ra rozwina si w wielkie przedsibiorstwo, zdolne do produkowania 30 tys. samochod�w w 1914 r. Obok FIAT-a dziaay te inne fabryki samochod�w, jak Lancia czy Alfa. Dobrze rozwijay si r�wnie fabryki lokomotyw i wagon�w .kolejowych.

W przemyle tekstylnym szybko zwikszaa si produkcja baweny. Midzy 1900 a 1914 r. liczba przdzalni i wrzecion w przemyle

522

bawenianym ulega podwojeniu. Mniej systematycznie podnosia si produkcja jedwabiu, jakkolwiek Wochy nadal pozostaway jednym z g�wnych jego producent�w.

Sab stron rozwoju przemysu woskiego byo skoncentrowanie go g�wnie w rejonie tzw. tr�jkta przemysowego (Lombardia, Piemont, Liguria) i niedostateczne przystosowanie do potrzeb krajowych. Wbrew dawnym tradycjom woskim nie rozwija si przemys precyzyjny. W pewnej mierze byo to wynikiem braku dostatecznej liczby wyspecjalizowanych inynier�w i robotnik�w. Wpyway na to niskie zarobki i wyjtkowo dugi czas pracy, a take niedostatki szkoy, tradycyjnie humanistycznej.

R�wnie w rolnictwie zaznaczy si wyrany postp techniczny. Nastpio zwikszenie wydajnoci. Produkcja zboa wzrosa od 1895 do 1912 r. z 35 mln do 50 mln kwintali, co jednak jeszcze nie pokrywao zapotrzebowania kraju. Udao si te doprowadzi do podniesienia jakoci ryu i jedwabiu, co zapewniao im lepszy zbyt na rynkach midzynarodowych. Mimo wszelkich ogranicze spowodowanych utrzymywaniem si wielkiej wasnoci rolnej, zwaszcza na poudniu, w okresie od 1895 do 1912 r. warto caej produkcji rolniczej ulega podwojeniu.

Wraz z og�lnym rozwojem gospodarczym nastpowa szybki wzrost obrot�w w handlu midzynarodowym. Wochy zdoay opanowa deficyt w tym handlu, sigajcy w kocu XIX w. do 500 mln lir�w rocznie. Og�lne obroty podniosy si z 2,5 mld lir�w w 1895 r. do 6 mld w 1913 r. Ustabilizowany budet pastwowy pozwala na podjcie wielkich prac publicznych, budow dr�g, kolei elaznych, akwedukt�w

523

(w Apulii), tuneli (Sempione, 1905), szk� oraz szeroko zakrojonych melioracji.

Powstaway nowe Wochy. Szczeg�lnie gbokim zmianom ulegay wielkie orodki miejskie na p�nocy, przybierajc charakter centr�w przemysowych. Stolic przemysow Woch sta si Mediolan: take Turyn potrafi na tej drodze zrekompensowa straty wynike z przeniesienia stolicy do Rzymu. Natomiast na poudniu utrzymywa si stan stagnacji. Wyjtek stanowi jedynie Neapol, w kt�rego ssiedztwie w Bagnoli, sp�ka Ilva rozbudowaa przemys hutniczy. Poza tym miasta wegetoway jak w XIX w., a postp w rolnictwie hamoway stosunki wasnociowe. Tak wiec rozw�j gospodarczy w pocztkach XX w. zn�w pogbi r�nice midzy poudniem a p�noc Woch.

Poudnie pozostawao w tych warunkach wielkim rezerwuarem taniej siy roboczej. Coraz wiksze rzesze chop�w z poudnia szukay jakiejkolwiek pracy w rozbudowujcych si centrach przemysowych. Uatwiao to integracj narodow, ale odbijao si niekorzystnie na pooeniu proletariatu woskiego, kt�ry przy duej liczbie tanich rk do pracy napotyka wiksze trudnoci w walce o popraw swego pooenia. Robotnik woski nalea do najniej patnych w Europie, zarazem by obciony najduszym wymiarem pracy. Dugo dnia pracy reguloway tylko porozumienia midzy przedsibiorc a jego pracownikami. W rezultacie istniay istotne r�nice w pooeniu r�nych grup robotnik�w, z kt�rych tylko cz zdoaa wywalczy sobie za pomoc strajk�w skr�cony do 8 godzin czas pracy. Szczeg�lnie trudna sytuacja pozostawaa pod tym wzgldem w przemyle tekstylnym, gdzie pracowao sporo kobiet i dzieci pochodzenia wiejskiego. Dzie pracy wynosi tam co najmniej 12 godzin, a paca kobiet i dzieci r�wnaa si poowie lub tylko 1/³ pacy mczyzn. Dopiero w 1902 r. podniesiony zosta najniszy wiek zatrudnionych z 9 do 12 lat i wprowadzono ograniczenia przy pracy kobiet. Bya to wszake jedyna tego rodzaju interwencja rzdu w sprawie midzy robotnikami a przedsibiorcami.

Niskie pace robotnik�w zachcay wszake kapitalist�w do in-. westowania w przemys woski. Obok kapitau obcego, nadal g�wnie niemieckiego i austriackiego (przy niewielkim udziale kapitau francuskiego, belgijskiego i angielskiego), coraz wiksz rol odgrywa kapita wasny, zwaszcza gdy pomylna koniunktura gospodarcza uatwiaa jego kumulacj. Wielkie banki woskie: Banca Commerciale, Credito Italiano i Banco di Roma, na wz�r niemiecki umiejtnie wykorzystyway r�wnie kapitay drobnych ciuaczy do inwestowania wielkich przedsiwzi przemysowych. Zarazem zapewniay sobie waki gos przy kierowaniu produkcj. Tworzyy si potne grupy interes�w. Najwczeniej powsta trust hutniczy w celu osabienia skutk�w wzajemnej rywalizacji i osignicia wysokich zysk�w. Najwikszy udzia mia w nim Banca Commerciale. Utrzymywanie si wyszych ni wiatowe cen na swoje wyroby trust zawdzicza zleceniom pastwowym. Banki popieray take rozw�j przemysu bawenianego (midzy 1900 a 1908 r. inwestowany w ten przemys kapita uleg podwojeniu) oraz cukrowniczego. Wanie ten ostatni przemys by najlepszym przykadem, jak

524

dalece denie do zysku kierowao poczynaniami inwestor�w. Poniewa spoycie cukru naleao we Woszech do najniszych w Europie (3 kg na gow rocznie), aby unikn zmniejszenia wysokich cen, producenci woleli obnia po 1913 r. produkcj cukru.

Szybki rozw�j gospodarczy w pocztkach XX w. nie zapewnia jednake pracy dla wszystkich Woch�w. Tymczasem nastpowa dalszy wzrost zaludnienia. W 1901 r. ludno Woch wynosia 33 mln, w 1913 r. — 37 mln. Podobnie wic jak w kocu XIX w., tak i w pocztkach XX w. emigracja nie tylko nie ustawaa, ale nawet podnosia si. W 1913 r. obja ona blisko 900 tys. os�b. W sumie od 1901 do 1913 r. opucio Wochy 4,7 mln emigrant�w. Najwicej udawao si do Stan�w Zjednoczonych; tylko w tym czasie wyemigrowao tam ponad 2 mln. Do Argentyny udao si okoo 735 tys., do Brazylii ponad 300 tys. Utrzymywaa si te wysoka emigracja zarobkowa do Niemiec, Francji i Szwajcarii. Wielu emigrant�w naraonych byo na liczne naduycia, tak w drodze, jak i u celu migracji. Rzd woski pr�bowa w 1901 r. roztoczy nad nimi opiek, tworzc specjalny komisariat do spraw emigracji. Musia on jednak ograniczy sw dziaalno do spraw zwizanych z sam organizacj wyjazdu. Cz emigrant�w wracaa z uzyskanymi kapitaami do kraju, inni wysyali do rodzin cz swych zarobk�w, co dawao rocznie kwot okoo 600 mln lir�w, powanie liczc si w og�lnym bilansie patniczym pastwa. Mona jednak wtpi, czy uzyskane std wpywy wyr�wnyway straty wynikajce z opuszczenia kraju przez jednostki najbardziej przedsibiorcze. W 1913 r. obliczono, e poza granicami pastwa znalazo si wskutek emigracji ponad 6 mln Woch�w.

Drogi rozwoju gospodarczego Woch, zwaszcza rola, jak odgrywali wielcy kapitalici, baronowie przemysu, wywoyway yw krytyk ze strony libera�w i demokrat�w. Niekt�rzy, jak Luigi Einaudi, skonni byli uwaa ten rozw�j przemysu w kraju „rzemielnik�w i chop�w" za zjawisko sztuczne. Nie mona byo przecie powstrzyma dokonywajcych si przemian i trzeba si byo liczy z faktami. Najwaniejszym z nich miao by powstanie silnego proletariatu, posiadajcego wasn wiadomo klasow. W nowym spoeczestwie rodziy si nowe problemy spoeczne, kt�rych rozwiza nie potrafiy tradycyjne ugrupowania polityczne.

NOWE TENDENCJE W YCIU POLITYCZNYM

Przeom XIX i XX w. przyni�s gbokie zmiany w yciu politycznym Woch. Wizay si one z wciganiem coraz szerszych mas ludnoci do decydowania o charakterze polityki kraju. W tych warunkach obozy polityczne nie mogy si ogranicza do oddziaywania na niewielk cz spoeczestwa i musiay pozyska wpyw na masy. Na tych przesankach opar si rozw�j ruchu socjalistycznego, katolickiego i nacjonalistycznego.

Najpotniejsz si spoeczn stawa si proletariat. Liberalna polityka Giolittiego uatwia wzrost robotniczych organizacji zwizkowych

525

i wywieranie nacisku w sprawach pacy. Mnoyy si strajki, obejmujce coraz wiksze grupy ludnoci. Przez cae dziesiciolecie 1890—1899 wybucho cznie 170 strajk�w, w kt�rych uczestniczyy przewanie nieliczne grupy robotnik�w. Tymczasem tylko w 1901 r. zanotowano w przemyle 1042 strajki przy 222 tys. uczestnik�w, w 1902 r. za 801 strajk�w z udziaem ponad 197 tys. robotnik�w. Ruch strajkowy obj cae Wochy, od teren�w alpejskich a do Sycylii. Zdarzay si strajki generalne, obejmujce cae orodki miejskie; po Genui w 1900 r. przysza w 1902 r. kolej na Turyn i Florencj, a w 1903 r. na Rzym. Podobne strajki ogarniay take robotnik�w rolnych. Szczeg�lnie silne byy wystpienia w dolinie Padu, odyy take ruchy chopskie na Sycylii i w Apulii. Najsabsze wystpienia chopskie objy Wochy rodkowe. Oblicza si, e w strajkach rolnych brao udzia zar�wno w 1901 r., jak i w nastpnym roku ok. 190 tys. uczestnik�w. Wielk pr�b si by strajk generalny 15—20 wrzenia 1904 r. organizowany pod hasem obalenia rzdu Giolittiego i wymuszenia zasadniczych ustpstw dla caej klasy robotniczej.

Strajki mieway charakter spontaniczny, zwykle jednak byy dzieem r�nych organizacji, kt�re w ten spos�b umacniay swe wpywy polityczne. Rozmaite te byy reakcje wadz: zdarzay si brutalne akcje policji, kt�re pocigay za sob mier licznych ofiar. W kadym razie strajki przyczyniay si do szybkiego wzrostu wiadomoci klasowej robotnik�w.

Wszystko to sprzyjao rozwojowi ruchu socjalistycznego. Wzrastaa liczebno Woskiej Partii Socjalistycznej, ilo oddawanych na ni gos�w, liczba jej deputowanych w parlamencie. Niemniej nie stanowia

526

ona w peni zwartej organizacji. Ju sam jej skad spoeczny by do r�norodny. Obok robotnik�w przemysowych i rolnych, a take drobnego i redniego mieszczastwa, buntujcego si przeciwko droynie j klikom, du rol w jej szeregach odgrywaa inteligencja, zwaszcza intelektualici. Za socjalist�w uwaali si pisarze Edmondo De Amicis, bardzo poczytny w caych Woszech, poeta Giovanni Pascoli. uczeni, jak Cesare Lombroso czy znakomity m�wca Enrico Ferri. Bya to sytuacja odmienna od panujcej w wikszoci partii socjaldemokratycznych Europy Zachodniej, gdzie kierownictwo wywodzio si w zdecydowanej wikszoci z proletariatu, .podczas gdy we Woszech przewaali w nim intelektualici. Podobna bya raczej sytuacja w Polsce. Uatwiao to wprawdzie pozyskiwanie sobie wpyw�w wr�d woskiej inteligencji, osabiao jednak zwarto partii w obliczu trudnoci.

We Woskiej Partii Socjalistycznej wystpiy wtedy dwie sprzeczne ze sob tendencje. Jedn z nich reprezentowali rewolucyjni syndykalici. Opierali si oni na zaoeniach francuskiego teoretyka G. Sorela i gosili konieczno prdkiego zburzenia kapitalistycznego aparatu pastwowego przez sta walk, najlepiej strajk generalny. Odyway w ten spos�b dawne tendencje anarchiczne. zdarzay si te zamachy na ycie reprezentant�w wadzy pastwowej. Rewolucyjni syndykalici starali si zdoby sobie wpyw na organizacje zwizkowe. Niepowodzenia ich polityki spowodoway z czasem osabienie ich pozycji we Woskiej Partii Socjalistycznej i usunicie z niej na Zjedzie w 1908 r. Odmienne tendencje reprezentowaa prawica partii, wr�d kt�rej podobnie jak we Francji czy w Niemczech zjawiali si ludzie gotowi do kompromis�w czy wsp�dziaania z politykami buruazyjnymi zar�wno w parlamencie, jak i w rzdzie. Uwaali oni, e przy posugiwaniu si rodkami legalnymi moliwe bdzie powolne przeksztacenie �wczesnego spoeczestwa w spoeczestwo socjalistyczne. Byli to tzw. reformici, wr�d kt�rych najwikszy wpyw zdobyli sobie Filippo Turati, Leonida Bissolati i Claudio Treves. Wanie ta grupa zdobya sobie przewag we Woskiej Partii Socjalistycznej, przynajmniej do 1912 r.

Wewntrzna walka w Partii Socjalistycznej utrudniaa zdobycie przez ni penego wpywu na proletariat. Nie by on przecie zbyt liczny. W 1901 r. na 25 mln ludzi w wieku ponad 9 lat niespena 4 mln stanowili pracownicy przemysowi, w czym miecili si i rzemielnicy. Tylko 40% waciwych robotnik�w stanowili przy tym pracownicy przemysu metalurgicznego, kolejowego i poligraficznego, najbardziej wiadoma cz proletariatu woskiego. Z tego do r�nych zwizk�w naleao okoo 240 tys., a do Izb Pracy wpisanych byo 270 tys. Tylko niewielka cz robotnik�w woskich naleaa do organizacji zawodowych. Jeszcze niszy by udzia w Partii Socjalistycznej. Liczba jej czonk�w wahaa si ok. 100 tys., a przecie tylko cz z nich stanowili robotnicy. Ani ruch zwizkowy, ani Partia Socjalistyczna nie umiay zdoby poparcia wr�d robotnik�w pracujcych w mniejszych zakadach. Take dogmatyczna interpretacja marksizmu utrudniaa socjalistom pozyskanie szerszych wpyw�w wr�d chop�w woskich, z wyjtkiem robotnik�w rolnych, i to tylko w Lombardii, Emilii i Apulii. Nie

527

bez znaczenia by pod tym wzgldem i odziedziczony po demokratycznej buruazji gwatowny antyklerykalizm.

Tymczasem wanie wie miaa si sta g�wnym polem dziaalnoci ruchu katolickiego. Ju w 1875 r. powstaa organizacja, kt�rej zadaniem bya koordynacja ruchu katolickiego: Opera dei Congressi. Szczeg�lne znaczenie zdobya sekcja druga Kongresu, kt�ra miaa zajmowa si prac socjaln. Ze swej siedziby w Bergamo rozwina ona yw dziaalno, zwaszcza na obszarach zamieszkanych przez drobnych wacicieli oraz poownik�w i innych dzierawc�w, np. w Lombardii i prowincji weneckiej. Z jej inicjatywy powstaway stowarzyszenia wzajemnej pomocy oraz kasy wiejskie nastawione na udzielanie niewielkich kredyt�w. W 1897 r. byo ich ju 705. Kler dziaajcy na tym obszarze wyr�nia si realizmem i rozumieniem potrzeb ludu. Nieprzypadkowo wanie wr�d tego duchowiestwa ksztatowaa si osobowo Angelo Roncallego, p�niejszego papiea Jana XXIII, kt�ry do koca ycia pozosta wierny swemu chopskiemu pochodzeniu. Dziaalno taka napotykaa poparcie w otoczeniu Leona XIII. przede wszystkim ze strony kardynaa Mariano Rampolla del Tintaro. kt�ry uwaa, e wanie wr�d ludu Koci� katolicki we Woszech moe znale wsparcie w walce z antyklerykaln buruazj.

Ukazanie si encykliki Rerum novarum cz ksiy gotowa bya interpretowa jako zacht do przeciwstawienia si socjalizmowi za pomoc organizacji, kt�re zdolne byyby z nim konkurowa. W 1898 r. mody ksidz Romolo Murri zaoy bojowy dziennik katolicki „Cultura Sociale". kt�ry ju w tytule konkurowa z socjalistyczn ..Critica Sociale". Zwolennicy Murriego nazywali siebie demokratami chrzecijaskimi i do 1902 r. rozwijali yw akcj propagandow i organizacyjn. Trzon tego ruchu stanowia Lombardia, ale take na Sycylii mia on swych zwolennik�w, jak bardzo aktywnego ksidza Luigi Sturzo.

Caa ta dziaalno napotykaa opory ze strony Kurii Rzymskiej. Ju w 1902 r. Leon XIII domaga si, by chrzecijaska demokracja nastawia si tylko na akcje charytatywne, jego za nastpca, Giuseppe Sarto, kt�ry przybra imi Piusa X (1903— 1914), konserwatysta o do wskim dowiadczeniu i znajomoci wiata, wsparty przez nowego sekretarza stanu, Hiszpana Rafaele Merry del Val, postanowi odci si zdecydowanie od wszelkich radykalnych postaw. W 1904 r. ogosi rozwizanie Opera dei Congressi, wkr�tce potem przeciwstawi si modernizmowi rozumianemu jako deniu do symbolicznej interpretacji dogmat�w, co miaoby uatwi znalezienie przez Koci� wsp�lnego jzyka z rozwijajcym si szybko nowoytnym wiatem. W 1907 r. potpione zostay zasady modernizmu, po czym podejrzani o uleganie modernistycznym wpywom ksia byli przeladowani. Dotyczyo to wanie ksidza Murriego i jego grupy. W rezultacie zahamowany zosta rozw�j chrzecijaskiej demokracji.

Niemniej ju w 1905 r. w obawie przed rosncymi wpywami socjalist�w Pius X wyrazi zgod na udzia katolik�w w yciu parlamentarnym, w 1913 r. za katolicy zawarli nawet pakt wyborczy z liberaami.

528

By to mianowicie pakt Gentiloni —Giolitti, w kt�rym przyw�dca Unii Wyborczej Katolik�w przyj zobowizanie, e katolicy bd gosowa na kandydat�w liberalnych pod warunkiem przeciwstawienia si przez nich kwestionowanemu przez Koci� ustawodawstwu, w szczeg�lnoci usuniciu nauki religii ze szk� czy rozwodom. By to nowy krok na drodze do uczestnictwa katolik�w w rzdzeniu krajem. Jednak do mierci Piusa X niemoliwe byo powstanie partii katolickiej.

W miar jak utrwalaa si wiadomo narodowa wr�d coraz szerszych warstw spoeczestwa, toczya si te coraz bardziej zacita rywalizacja o wykorzystanie tej wiadomoci do cel�w politycznych. Podobnie jak w wielu innych krajach europejskich, tak i we Woszech pojawia si tendencja, by uznawa postulaty narodowe za najwaniejsze zadania stojce przed spoeczestwem i by apelowa do ambicji narodowej przez wysuniecie hase mocarstwowych. Stworzenie potnego

* pastwa miaoby si sta naczelnym zadaniem Woch�w. Hasa narodowe

•j wysuwaa zwaszcza moda generacja, zniechcona do istniejcych insty-j; tucji i niezdolna upatrze dla siebie miejsca w �wczesnym systemie J, wadzy. Gosicielem ich sta si przede wszystkim Alfredo Oriani. W swych publikacjach Walka polityczna we Wloszech (La lotta politica in Italia, 1892) i Idealna Rewolucja (La Rivolta Ideale, 1906) krytykowa on pozytywizm, pacyfizm, masoneri, wysuwa jako podstaw moralnoci idea wielkiej ojczyzny i domaga si — jako kontynuacji Risorgimento — podjcia podboj�w kolonialnych w Afryce, by przywr�ci dawn pozycj Rzymu w wiecie. Jakkolwiek hasa te spotkay si ze sabym oddwikiem, grupa modych ludzi pod przyw�dztwem Enrico Corradiniego zaoya w 1910 r. Stowarzyszenie Narodowe. Nie bez subsydi�w ze strony wielkiego przemyski wydawanodziennik „Idea Narodowa" („L 'Idea k Nazionale"), kt�ry propagowa militaryzm, kontrol pastwa nad yciem !*• i pogldami spoeczestwa, odzyskanie caoci terytori�w zamieszkanych

�

'' przez Woch�w w Europie i podjcie ekspansji kolonialnej jako rodka zapobiegajcego utracie emigrant�w na rzecz innych kraj�w. Corradini

•C nie cofa si nawet przed przyznawaniem wartoci moralnych wojnie,

f przeciwstawiajc si pogldom socjalist�w, odrzuca natomiast zasadno

, walki klas. Jakkolwiek Corradini uwaa, e nowoczesny przemys musi

zosta uspoeczniony, czy raczej podporzdkowany kontroli pastwa,

uzyska on poparcie czci przemysowc�w, kt�rzy w realizacji jego

T hase widzieli otwierajce si dla siebie nowe moliwoci rynkowe.

* Tego rodzaju postawa znajdowaa poparcie take w tw�rczoci
literackiej i naukowej. W dzieach najwikszych poet�w woskich tej
doby Gabriela D'Annunzio i Pascolego mona byo znale odwoania
do idea�w wielkiej i silnej ojczyzny. Ekonomista Mario Alberti
przedstawia Bliski Wsch�d, Rosj i Bakany jako obszary ewentualnej
penetracji gospodarczej Italii. Wzrastao te nasilenie irredentyzmu.
Nowy irredentyzm kierowa si wszake nie tyle przeciwko pastwu
habsburskiemu, kt�re miao oparcie w Niemczech, ile przeciwko so-
wianom bakaskim. Odpowiadao to deniom woskich ekspansjo-
nist�w.

529

POLITYKA ZEWNTRZNA I WOJNA LIBIJSKA

Polityka zewntrzna doby Giolittiego kontynuowaa kurs rozpoczty ju przez jego poprzednik�w, zwaszcza przez markiza Emilio Visconti-

-Venosta, kt�ry jako minister spraw zagranicznych zainicjowa zblienie z Francj. r�de tej polityki naleao szuka w skomplikowanym pooeniu Woch; Tr�jprzymierze bowiem nie zapewniao im bezpieczestwa w wypadku skoncentrowanego ataku dw�ch wielkich potg morskich: Anglii i Francji. czyy si z tym take sprawy kolonialne. Klska pod Adu przekrelia nadzieje Rzymu na stworzenie imperium kolonialnego w rogu Afryki, nie oznaczaa jednak rezygnacji z aspiracji kolonialnych, kt�re skieroway si na blisko pooony obszar Trypolisu i Cyrenajki. Wochy rozpoczy starania o uznanie tego terytorium za sfer ich wpyw�w i w tej sytuacji gos Anglii i Francji mia szczeg�lne znaczenie.

Rzym nie zamierza wszake doprowadza jednoczenie do zerwania z Niemcami i Austro-Wgrami. Wochy nie miay wielkich szans w razie ewentualnej konfrontacji z Austri, a utrzymanie si w Tr�j-przymierzu zabezpieczao je przed takim konfliktem. Dlatego te doszo do odnowienia Tr�jprzymierza 28 czerwca 1902 r. Prawdziw przeszkod w utrwaleniu bliszych stosunk�w z ssiadem pozostawaa sprawa Woch�w znajdujcych si pod panowaniem habsburskim. W Austro-

-Wgrzech mieszkao okoo 800 tys. Woch�w. Jako zwarta masa wystpowali oni na obszarze Trydentu!zpoudniowego Tyrolu i na p�wyspie Istria cznie z Triestem. Wiede wykorzystywa antagonizmy midzy Wochami a zamieszkujcymi r�wnie te terytoria Niemcami i Sowecami i utrudnia rozw�j woskiego ycia narodowego. W rezultacie Wosi naleeli do opozycji przeciwko rzdowi zar�wno w parlamencie wiedeskim, jak i w landtagu tyrolskim. Prasa woska zajmowaa si ywo tymi sprawami, co podtrzymywao stan napicia midzy Wiedniem a Rzymem. Przyczyn zadranie bya r�wnie ekspansja austriacka na Bakanach, zagraajca interesom woskim na tym obszarze. Polityka woska mimo swych waha nie bya pozbawiona osigni. W ukadach z Francj z 1901 i 1902 r. (drugi by zawarty w 2 dni po odnowieniu Tr�jprzymierza, wobec czego nadano mu zupenie inn dat) Wochy w zamian za uznanie interes�w francuskich w Maroku uzyskay podobne uznanie dla siebie w Trypolitanii. Ponadto Wosi zapewniali, e nie wystpi w wojnie przeciwko Francji, gdyby ta zostaa zaatakowana. Porozumienie potwierdziy p�niejsze wizyty Wiktora Emanuela III w Paryu w 1903 r. oraz prezydenta Francji w Rzymie w 1904 r. Podobne porozumienia zawary Wochy z Angli w zamian za uznanie . Egiptu za sfer wpyw�w angielskich. Take Rosja wyrazia zgod na ekspansj Woch w Trypolitanii w ukadzie zawartym w 1909 r. podczas wizyty Mikoaja II w Racconigi, odkadanej poprzednio parokrotnie z powodu protest�w socjalist�w. Wizyta ta stanowia rodzaj odpowiedzi Rzymu na anektowanie przez Austro-Wgry Boni i Hercegowiny. Ukad z Rosj bowiem przewidywa, e oba kraje bd staray si utrzyma istniejcy stan na P�wyspie

530

Bakaskim i bd popieray tamtejsze denia narodowe, przeciwstawiajc si ingerencji obcej.

Wkroczenie woskich wojsk do Libii byo wiec starannie przygotowane pod wzgldem dyplomatycznym. Na podjecie tego kroku istotny wpyw miao take nasilenie si nacjonalizmu we Woszech. Myli Mazziniego o trzecim Rzymie czy Giobertiego o pierwszestwie Woch, mobilizujce swego czasu do walki o zjednoczenie, odrodziy si teraz jako uzasadnienie marze o potnym kr�lestwie, wyposaonym w kolonialne wadztwo, kt�re budzioby respekt przynajmniej w Europie. Polityka Crispiego walnie przyczynia si do ich ugruntowania. Wochy wprawdzie nie miay tradycji ekspansywnych ani wojskowych (z wyjtkiem Piemontu). Tendencje nacjonalistyczne musiay si wiec zbiega z deniem do przeksztacenia mentalnoci woskiej, stworzenia poczucia „imperialnego".

W tendencjach nacjonalistycznych Giolitti znajdowa dodatkowe uzasadnienie odejcia od swej polityki pokojowej i podboju Libii. Obawia si przy tym, e gdyby Wochy nie wkroczyy do Libii, uczyniaby to inna potga, prawdopodobnie Niemcy. Libia naleaa do Turcji, kt�ra pod wzgldem militarnym i dyplomatycznym bya w�wczas bardzo saba. Niemniej ze wzgldu na zainteresowanie pozycj Stambuu wszystkich mocarstw europejskich podjcie wojny, kt�ra moga naruszy chwiejn stabilizacj na Bakanach i Bliskim Wschodzie, wymagao ostronoci i uzgodnienia z innymi pastwami.

Mona byo tym razem liczy na poparcie znacznej czci opinii publicznej we Woszech. Jedynie Woska Partia Socjalistyczna wypowiadaa si zdecydowanie przeciwko wojnie, cho nawet w jej kierownictwie istniaa w tej sprawie dua rozbieno pogld�w. Zbiegao si to z osabieniem w niej pozycji reformist�w i wzrostem wpyw�w modych maksymalist�w, na kt�rych czoo wysun si nauczyciel wiejski Benito Mussolini (1883—1945). Po zjedzie w Modenie w padzierniku 1911 r. Mussolini wraz z sekretarzem Izby Pracy, Pietro Nennim, przystpili do organizowania powszechnego strajku, kt�ry mia uniemoliwi dziaania wojenne. W Forli zablokowano nawet tory kolejowe, by zahamowa transporty wojsk. Ostatecznie barykad zdobyo wojsko, a Mussolini i Nenni zostali uwizieni, postawieni przed sdem i dopiero sd apelacyjny uwolni ich od wyznaczonej pocztkowo kary wizienia. Strajk powszechny skoczy si niepowodzeniem, co wskazywao, jak silne poparcie w r�nych grupach spoeczestwa woskiego miaa ekspansja kolonialna w Libii. Za wojn opowiadali si nie tylko nacjonalici, ale i liberaowie, katolicy, nawet cz syndyka!ist�w. Zar�wno przez propagand, jak i odpowiednie kroki finansowe szczeg�lnie silnie zaangaowa si w wypraw libijsk Banco di Roma, kt�rym kierowa w�wczas Ernest Pacelli, stryj p�niejszego papiea.

Pod bahym pretekstem rzd woski wystosowa do Turcji ultimatum, domagajc si zgody na wprowadzenie do Trypolisu i Cyrenajki wojsk woskich. Wobec odmowy Stambuu 29 wrzenia 1911 r. wypowiedzia wojn. Wosi spodziewali si, e dziaania potrwaj kr�tko, tymczasem pocigny si przeszo rok. Wprawdzie dowodzone, niezbyt sprawnie

531

przez gen. Carlo Caneva wojska woskie po 2 tygodniach miay w rku najwaniejsze miasta Libii, od Tobruku po Trypolis, Turkom jednak udao si rozbudzi zapa wojenny Arab�w, kt�rzy z powodzeniem zaczli prowadzi walk partyzanck. Opanowanie wntrza kraju pozostao problemem na cae lata. Aby uniemoliwi wmieszanie si innych potg, ju 4 listopada 1911 r. Wiktor Emanuel III ogosi proklamacj o przejciu przez Wochy zwierzchnoci suwerennej nad Libi. By to akt jednostronny, nie przyjty przez ludno libijsk, zwizan z sutanem choby wizami zalenoci religijnej. Gdy walki nie ustaway, Wosi postanowili wykorzysta przewag swej floty. W maju desant woski opanowa bez trudnoci wyspy Dodekanezu, a eskadra torpedowc�w woskich zbombardowaa umocnienia tureckie w Dardanelach.

Na tym wszake skoczya si interwencja floty woskiej, mocarstwa europejskie bowiem, a zwaszcza Austro-Wgry, stanowczo zaprotestoway przeciwko przenoszeniu wojny na terytorialne wody tureckie. Dopiero w obliczu rozpoczynajcej si wojny Ligi Bakaskiej przecjwko Turcji doszo 18 padziernika 1912 r. do podpisania w Ouchy pod Lozann traktatu pokojowego. Wochy uzyskay prawa suwerenne w Libii, musiay jednak zgodzi si na przestrzeganie wolnoci religijnej muzuman�w, przez co rozumiano utrzymanie zwierzchnoci religijnej sutana. Dodekanez mia by zwr�cony Turcji po cakowitym wycofaniu przez ni wojsk z Libii. Punktu tego jednak Wosi nie wykonali wobec klsk tureckich w wojnie bakaskiej i wyspy pozostay pod panowaniem woskim a do II wojny wiatowej.

Wojna w Libii, pasowana na wielkie zwycistwo woskie, oceniana bya pocztkowo bezkrytycznie przez wikszo Woch�w. Okazao si wszake, e armia woska czciowo wskutek brak�w organizacyjnych i niedostatecznego przygotowania, czciowo wobec trudnoci klimatycznych i terenowych nie bya zdolna do cakowitego pokonania nieprzyjaciela. Nie zmienio sytuacji ani zastosowanie najnowszych rodk�w technicznych, jak bombardowanie z samolot�w, ani krwawe represje wobec ruchu oporu. Jeszcze w 1914 r. Wosi musieli walczy z wielkim powstaniem arabskim, a pene opanowanie Libii przecigno si do lat trzydziestych. Wojna okazaa si nadspodziewanie kosztowna. Budet pastwa zosta przez ni powanie naruszony. Za p�no te przekonano si, e Libia zgodnie z przestrogami Gaetano Salveminiego, radykaa z poudnia, nie nadaje si jako obszar masowej kolonizacji. Do 1928 r. osiedlio si w niej na stae tylko 2800 Woch�w. Trzeba byo natomiast utrzymywa kilkadziesit- tysicy wojska. Jeli uwzgldni si wybudowane z czasem w Libii drogi, kanay itp. urzdzenia, opanowanie tego kraju stao si dla Woch przedsiwziciem nieopacalnym.

Wojna libijska pocigna za sob r�wnie negatywne skutki dla Woch w stosunkach midzynarodowych. W Turcji nie tylko masowo bojkotowano wyroby woskie, ale i usunito z niej okoo 50 tys. Woch�w. Nastpio te ochodzenie stosunk�w z Francj oraz z Niemcami. Wochy wprawdzie nadal nie wystpiy z Tr�jprzymierza, co Giolitti potwierdzi specjaln deklaracj z 1913 r., ju jednak w nastpnym roku za porednictwem rosyjskim Wochy zawary ukad z Serbi,

532

w kt�rym zobowizay si nie przystpowa do wojny przeciwko niej, gdyby bya zaatakowana przez Austrie. Zobowizania woskie w Tr�j-przymierzu utraciy w ten spos�b niemal ca warto, a sam ukad ju tylko zabezpiecza Wochy od strony Wiednia.

KULTURA WOSKA L>OBY POZYTYWIZMU l MODERNIZMU

Wielki wysiek spoeczestwa woony w zjednoczenie Woch zaway na obnieniu lot�w kultury woskiej. Ani literatura, ani sztuka woska drugiej poowy XIX w. nie tworzyy wartoci wytyczajcych drogi kulturze europejskiej. To raczej Wochy ulegay w r�nych dziedzinach wpywom kultury francuskiej czy niemieckiej.

W literaturze woskiej jednoczenie istniao kilka rozmaitych prd�w. Nadal byy kontynuowane tradycje romantyczne w ramach „drugiego", czy nawet „trzeciego" romantyzmu, wysuwajce na czoo motywy polityczne i patriotyczne. Powoli dochodzia do gosu w tym nurcie rzeczywisto dnia codziennego. Nie brako r�wnie tradycyjnych odwoa do wzor�w klasycyzmu. Wystpowali take wielbiciele wzor�w Zoli, weryci, kt�rzy pragnli w spos�b naturalistyczny przedstawia otaczajc ich rzeczywisto. Do weryst�w naleaa do liczna grupa pisarzy, kt�rzy w swoim czasie wpywali na postawy i odczucia estetyczne swych wsp�czesnych, mieli licznych czytelnik�w, ale o kt�rych prdko zapomniano. Istniay wreszcie wzorowane na Paryu rodowiska..

533

bohemy artystycznej, skupiajce pisarzy i artyst�w. G�wnym ich centrum by Mediolan.

Typowym przedstawicielem epoki by Edmondo De Amicis (1846 — — 1908), kt�ry wprawdzie nie wybija si talentem ponad wsp�czesnych, ale zostawi w swych ksikach i reportaach wyjtkowo celne wiadectwo poziomu redniego mieszczastwa woskiego, jego gust�w i zamiowa. Najsynniejsz ksik De Amicisa stao si Serce (Cuore), znakomity wz�r pimiennictwa dla dzieci i modziey, na kt�rym wychowao si par pokole zar�wno we Woszech, jak w innych krajach europejskich, np. w Polsce. Najwybitniejszym prozaikiem woskim tej doby by wszake Giovanni Verga (1840—1922). Pochodzi z Katanii na Sycylii, wikszo ycia spdzi przecie w Mediolanie. Pocztkowo stara si w swych powieciach przedstawia realistycznie mieszczastwo mediolaskie. Peny jednak rozkwit znalaz jego talent w ksikach powieconych rodzinnej Sycylii, jak Mastro Don Gesualdo czy Rodzina Malavog-li�w. Z przenikliwoci wielkiego pisarza potrafi charakteryzowa spoeczno wyspy, z jej wynios, cho zuboa arystokracj, z chciwymi chopami, z kontrastem midzy pragnieniami a kocow rezygnacj. Jego bohaterowie, cznie z postaci Don Gesualda, stali si dla czytelnik�w woskich symbolami ludzi poudnia. Poczytno Vergi wzrosa dopiero po mierci; losy chop�w czy rybak�w sycylijskich w ograniczonym tylko stopniu interesoway mieszczan z przeomu stuleci, tematyka ta nie odpowiadaa take gustom woskiej moderny.

Nie zabrako natomiast sawy za ycia najwikszemu poecie woskiemu drugiej poowy XIX w.. Giosue Carducciemu (1835-1907). Przeszed on drog typow dla swego pokolenia: od jakobinizmu w modoci do nacjonalizmu pod koniec ycia. Wychowany na tradycjach caej literatury woskiej, znawca pimiennictwa europejskiego, w ksztacie swej poezji zbliony by do klasycyzmu, potrafi go jednak oywia romantycznymi uczuciami. Temat�w szuka zar�wno w staroytnoci i w redniowieczu, jak w dobie rewolucji francuskiej czy we wsp�czesnych sobie czasach. Umia dostosowywa sw tw�rczo do potrzeb chwili i gust�w otoczenia. By wszake na tyle wybitnym poet, e pozostawi te gboko wzruszajce wiersze zwizane z jego osobistymi przeyciami i yciem rodzinnym. W 1906 r. wyr�niony zosta jako najwybitniejszy poeta nowych Woch Nagrod Nobla.

Dopiero na przeomie wiek�w doszo do pojawienia si nowego prdu literackiego zwanego modernizmem. Znalaz on odbicie przede wszystkim w tw�rczoci Gabriele D'Annunzio (1863—1938). By on znakomitym pisarzem, kt�ry wietnie opanowa stylistyk i umia wykorzystywa bogactwo jzyka. Mia przy tym gbokie poczucie drama-tycznoci i by przenikliwym lirykiem. Jednak, nie bez inspiracji wiatowej literatury, a take zgodnie z postawami wsp�czesnych, daleki by od jakiegokolwiek rygoryzmu moralnego, cechujcego np. Carduc-ciego. D'Annunzio pozostawa hedonist, kt�ry cieszy si yciem w jego najbardziej zmysowych formach, i ten swoisty sensualizm znajdowa odbicie w jego tw�rczoci. Zgodnie z postaw swej generacji podnieca w niej gorczk poszukiwa za przyjemnoci, rozkosz, odrzuca

534

potrzeb dostosowania si do wyszych aspiracji czowieka. Pogardza yciem, o ile nie zapewniao mu rozkoszy i radoci. Pocztkowo D'Annunzio da si pozna g�wnie jako poeta i powieciopisarz, dopiero w pocztkach XX w. jego sztuki zdobyy sobie deski teatr�w woskich. Jego pierwsze wystpienia literackie zwizane byy z nowoczenie wydawanymi na wz�r francuski przegldami literackimi Ferdinando Mar-tiniego. jak ..Niedziela Literacka" (..Domenica Letteraria"). Najwikszy rozkwit tw�rczoci D'Annunzia przypad na wosk belle epoque. pocztki XX w. Wanie wtedy w Aldon osign szczyt swej liryki, a C�rka Joria (z-'iglia di Jorio) stanowia najwikszy jego sukces dramatyczny. Ju jednak w tym okresie popad w retoryk nacjonalistyczn, kt�ra miaa wpyw polityczny, a nie artystyczny. Z innych poet�w tej doby bardziej wyczulony na zagubienie w �wczesnym wiecie oraz na ndz i sabo ludzk by Giovanni Pascoli (1855-1912). Natomiast niepokoje �wczesnego wiata i poczucie zbliajcego si jego koca najlepiej wyraa Guido Gozzano (1883-1916) w swej tzw. poezji zmierzchu.

R�wnie sztuka woska drugiej poowy XIX w. nie obfitowaa w wybitne nazwiska. Malarstwo stanowio wosk wersj francuskiego impresjonizmu, jeeli nie kontynuacj tradycji romantycznych czy klasycy-stycznych. Najciekawsze artystycznie obrazy wyszy z toskaskiej szkoy Macchiaioli (malarze plam). Szkoa ta stanowia najwaniejszy ruch odnowy w malarstwie woskim tej doby, odrzucaa malarstwo tradycyjne i staraa si oddawa wraenia za pomoc plam w spos�b zbliony do p�niejszego impresjonizmu. Mona uzna, e szkoa ta przygotowaa rewolucj impresjonistyczn. Najwybitniejszym jej przedstawicielem by Giovanni Fattori (1825-1908).

Dopiero w czasie belle epoue nowe tendencje w sztuce europejskiej zostay stosunkowo szybko podchwycone przez tw�rc�w woskich, zar�wno przebywajcych w kraju, jak i za granic. Wr�d tych malarzy woskich, kt�rzy znaleli dla siebie szczeg�lnie pobudzajce rodowisko w Paryu i kt�rzy zdobyli sobie rozgos wiatowy, wyr�nia si Amadeo Modigliani (1884— 1920), kt�ry wraz z Pablo Picassem wsp�dziaa przy narodzinach kubizmu. Ten wielbiciel prymitywist�w sieneskich i manieryst�w toskaskich, o do bujnym yciu osobistym, pozostawa jednak wierny przede wszystkim samemu sobie. Doskonae s zwaszcza jego przenikliwe, ekspresjonistyczne portrety. Dla dalszego rozwoju sztuki woskiej due znaczenie miao take pojawienie si futuryzmu. Przedstawiciele tego kierunku sprecyzowali swe zaoenia po raz pierwszy w 1909 r. w manifecie wystosowanym przez Filippo Tommaso Marinettiego i opublikowanym we francuskim magazynie. Futuryzm stanowi najbardziej oryginalny wkad woski w rozw�j nowoczesnej sztuki europejskiej. By on form protestu przeciwko oficjalnej kulturze i buruazyjnemu spoeczestwu. Jakkolwiek w tw�rczoci i zaoeniach futuryst�w nie brakowao akcent�w nacjonalistycznych i kultu siy i przemocy, kt�ra z czasem powizaa niekt�rych jego tw�rc�w z faszyzmem, silnie wystpowa w nim r�wnie bunt przeciwko istniejcym niesprawiedliwociom spoecznym. Wr�d futuryst�w pojawiali si te malarze, bdcy z przekonania marksistami,

535

kt�rzy swe obrazy powicali przebudowie wiata przez robotnik�w. Nalea do nich np. Umberto Boccioni (1882—1916), kt�rego obraz Praca peen by podziwu dla robotnik�w budujcych metropolie przyszoci. Znamienny dla tych postaw by r�wnie obraz Carlo Carry Pogrzeb anarchisty Galliego. Istotne dla futuryst�w byy estetyczne zaoenia Marinettiego. W sztuce tej chodzio o przedstawienie prawdy o wsp�czesnym yciu za pomoc nowych rodk�w ekspresji zrywajcych ze sztucznoci plastyki XIX w. Wanie Marinetti za kanon pikna uzna samoch�d wycigowy jako symbol szybkoci, przeciwstawiajc go rzebie Nike z Samotraki. W 1910 r. Carra. Boccioni i Luigi Russolo wraz z Marinettim ogosili w Mediolanie Manifest malarzy futuryst�w. Twierdzili w nim, e g�wnym celem ich malarstwa ma by utrwalenie „doznania dynamicznego". W realizacji tego zadania pomagao im wykorzystywanie najnowszych odkry optyki. Futuryci zorganizowali w 1912 r. wystaw w galerii Bernheima w Paryu. Wystawiali take swe dziea w ksigarni „La Voce" w Mediolanie. Wanie to czasopismo, o nacjonalistycznym zreszt charakterze, propagowao pogldy futuryst�w. Najwiksz indywidualnoci wr�d futuryst�w by Boccioni. Za arcydzieo uznawany jest jego obraz Elastyczno, synteza ruchu konia wycigowego. By on r�wnie rzebiarzem, posugujcym si w nowoczesny spos�b rozmaitymi tworzywami. Najznakomitsz jego rzeb jest Synteza ludzkiego dynamizmu. Po mierci Boccioniego ruch futuryst�w osab, niemniej usiowania futuryst�w znalezienia nowego sposobu wyraania wsp�czesnoci zawayy na dalszym rozwoju plastyki europejskiej.

Samodzieln drog w malarstwie znalaz Giorgio Chirico (1888— 1978). Duy wpyw na niego wywary zwizki z Picassem i Apollinaire'em, kt�rego proroczy portret z przestrzelon gow namalowa ju przed I wojn wiatow. Chirico bowiem by malarzem wizjonerem. Chcia w spos�b wizjonerski przedstawia ukryte dla przecitnego oka stosunki midzy przedmiotami. Chodzio mu o wyjtkowe znaczenie, jakiego nabieraj przedmioty malowane w izolacji lub w nieoczekiwanym otoczeniu. Std Chirico nazywa swe malarstwo metafizycznym. Miao ono pewne zwizki z zaoeniami surrealizmu. Najwybitniejsze dziea stworzy Chirico w latach 1911 — 1924. Jego p�niejsze malarstwo nie dor�wnywao ju obrazom modoci. Niemniej nalea on do wielkich postaci plastyki europejskiej pierwszej poowy XX w.

W zakresie muzyki Wosi utrzymywali na najwyszym poziomie wiatowym wykonawstwo, natomiast �wczesne kompozycje miay do tradycyjny charakter i nie odgryway wikszej roli w rozwoju muzyki. Zasuon saw cieszya si nadal opera woska. W drugiej poowie XIX w. najwybitniejsze dziea tworzy Giuseppe Verdi, kt�ry z powodzeniem wprowadza nowe wartoci do swych dzie, czego przykadem moe by Otello lub Falstaff. Pod koniec wieku powstaa nowa woska szkoa operowa, nadaj opierajca si na melodii, ale przy udoskonaleniu formy i wprowadzeniu nowoczesnych zdobyczy muzyki wiatowej. Najznakomitszym jej przedstawicielem by Giacomo Puccini (1858- 1924), kt�ry zyska sobie popularno Cyganeri (1896) czy dostosowan

536

do zainteresowa i mody wschodniej oper Madame Butterffiy (1904). Dopiero pod koniec ycia jego muzyka w silniejszym stopniu nabraa cech modernistycznych (Turandot). Pietro Mascagni (1863-1945) pozosta natomiast w gruncie rzeczy kompozytorem jednej opery, kt�ra zdobya sobie Wielk wzito. Bya to Rycersko wieniacza (1890) oparta na motywach sycylijskich. Pr�by rozwoju woskiej tw�rczoci symfonicznej przez dugi czas nie przynosiy dzie o wikszym znaczeniu. Przeom pod tym wzgldem mia nastpi w XX w. z'pojawieniem si Casella, Respighiego, Castelnuovo Tedesca.

Nauka woska rozwijaa si w drugiej poowie XIX w. pod znakiem pozytywizmu. Filozofia pozytywistyczna stanowia zreszt take punkt wyjcia weryst�w, kt�rzy pisywali powieci o prostytutkach i chorobach dziedzicznych. Podobnie socjologowie podejmowali badania nad czowiekiem, nad jego budow, by zbada predyspozycje i moliwoci sukcesu w walce o byt. Objto czaszki miaa determinowa moliwoci czowieka. Na tej podstawie Alfredo Niceforo uzasadnia r�nice midzy mieszkacami poudnia i p�nocy Woch. Zajmowano si te rol elit i klas spoecznych w ramach selekcji naturalnej. Zamiast obowizujcej jeszcze w poowie wieku krytyki literackiej w stylu Francesco de Sanctisa, kt�ry szuka w dziele literackim fantazji artystycznej i odbicia ycia osobistego autora, pod wpywem pozytywizmu rozwijaa si krytyka oparta na filozofii historycznej, o charakterze zdecydowanie erudycyjnym. Podobnym przemianom ulegaa historiografia, kt�ra kada g�wny nacisk na staranne zbieranie materiau r�dowego. Mnoyy si te badania analityczne, oparte na r�nych stowarzyszeniach regionalnych. Brakowao natomiast bardziej integralnego spojrzenia na proces historyczny. Do rzadkich wyjtk�w naleay dziea Pasuale Villariego o Savonaroli i Machiavellim lub Giuseppe De Leva o Karolu V.

W poszukiwaniu „prawdziwej nauki" czy postpu uczeni woscy czsto kierowali si ku nauce niemieckiej. Ksika niemiecka zdobya sobie w tym czasie powane miejsce we Woszech, a wpyw nauki niemieckiej na intelektualist�w by r�wnie silny, jak wpyw sztuki francuskiej na artyst�w. G�wnym przedstawicielem dominujcej szkoy pozytywistycznej by Roberto Ardig�, kt�ry stworzy cay system pozytywistyczny. Na tym morzu pozytywistycznym utrzymywaa si ju tylko samotna wysepka heglist�w z Neapolu, przedstawicieli idealizmu historycznego, kontynuator�w pogld�w doby Risorgimento. Z grupy tej wywodzi si Antonio Labriola, kt�ry w latach 1895—1900 da oryginaln interpretacj marksizmu jako otwartej teorii, zdolnej do rozwoju, nie majcej charakteru ani encyklopedycznego, ani dogmatycznego. Labriola stworzy podstawy woskiej szkoy marksistowskiej.

W pocztkach XX w. nastpi odwr�t od pozytywizmu. Przeomow rol w krytyce jego zaoe odegra Benedetto Croce (1866-1952). By on zwolennikiem zblionej do heglizmu filozofii neoidealistycznej. Podstawowym jego dzieem bya Filozofia ducha (Filosofia delio spirito). Wyrazi w nim przekonanie, e filozofia jest rodzajem metodologii, kt�ra ma uatwia poznanie ducha w jego r�norodnych przejawach

537

i dziaalnoci. Pogldy te szczeg�lnie zawayy na zaoeniach estetycznych i na krytyce literackiej. Caa �wczesna literatura woska przeja si zdaniem Crocego, e sztuka to przede wszystkim intuicja. Bliski stanowisku Crocego by take filozof Giovanni Gentile. Z innych pozycji atakowali pozytywizm uczeni odwoujcy si do materializmu historycznego, jak Gaetano Salvemini, Gioacchino Volpe czy Corrado Barbagallo, kt�rzy dali impuls do nowych bada nad redniowieczem. Natomiast modernistyczny katolicyzm zapodni postaw badawcz Salvatore Minocchiego czy Ernesto Buonaiuttiego. Dla ksztatowania si nowoczesnych pogld�w na dzieje spoeczestwa istotne znaczenie miay badania nad staroytnoci. Ich najwybitniejszymi przedstawicielami byli Ettore Pais i Guglielmo Ferrero. Szybko take podnosi si poziom nauk cisych i przyrodniczych we Woszech.

YCIE CODZIENNE BELLE EPOQUE

W miar jak wzrasta og�lny poziom gospodarczy i dobrobyt kraju, jak upowszechniay si udoskonalenia techniczne, ycie stawao si bardziej urozmaicone i atwiejsze, przynajmniej dla warstw posiadajcych. Nic dziwnego, e we wspomnieniach pocztek XX w., tzw. belle epoue, pozosta okresem niepowtarzalnym i penym uroku, bezpowrotnie przekrelonym czasem wojen wiatowych i faszyzmu. Zapominano, e nie dla wszystkich by to okres atwy, e nowoci i osignicia nie obejmoway caych Woch. Masy chop�w, znaczna cz robotnik�w i wyrobnik�w pozostaway na uboczu tych przemian, pdzc ciki ywot na swych wyspach czy obszarach zacofanych ekonomicznie. wiadectwem panujcej ndzy by pd do emigracji. Tak wic belle epogue nie tylko nie zatara r�nic midzy r�nymi warstwami woskimi czy terytoriami, ale je nawet uwydatnia.

W procesie tworzenia si nowoczesnego spoeczestwa woskiego belle epoue odegraa jednak wielk rol i powstae w�wczas postawy spoeczne rzutuj silnie jeszcze na wsp�czesno Woch. Zmieniy si przede wszystkim warunki ycia. Rozw�j kolei elaznych, budowa dr�g i pojawienie si na nich samochod�w, poczenia telefoniczne i telegraficzne, sprawnie dziaajca poczta uatwiy kontakty midzy ludmi z najrozmaitszych obszar�w Woch, zbliyy kraj, osabiajc izolacj region�w geograficznych. Coraz silniej oddziaywa jednolity aparat pastwowy, ze sub wojskow i rozbudowan policj, z ujednoliconymi kodeksami karnymi, cywilnymi i handlowymi, z podobn sieci urzd�w i kierujcym si jednym programem szkolnictwem. Nie bez znaczenia byy i zmiany w systemie rzd�w, ich liberalizacja w pocztkach XX w., szersze odwoywanie si do spoeczestwa, kt�re w tych warunkach chtniej bdzie uywao drogi rokowa zwizkowych ni nacisku poprzez gwatowne wystpienia.

Doniosa rola w procesie ksztatowania nowego spoeczestwa woskiego przypadaa szkole. Przede wszystkim przyspieszaa ona zblienie jzykowe i kulturalne r�nych czci Woch. Jeszcze ok. 1880 r. mogy si ukaza dwa r�ne tumaczenia tego samego dziea Zoli,

538

tak gbokie byy r�nice w jzyku i stylu uznawanym przez r�ne rodowiska za literacki; c� dopiero m�wi o rozbienociach midzy dialektami! W tej sytuacji przejcie przez pastwo odpowiedzialnoci za wyksztacenie podstawowe stanowio nie tylko wielki krok na drodze likwidacji analfabetyzmu, ale i ujednolicenia jzykowego. W 1900 r. w pastwowych szkoach elementarnych byo 3 995 tys. uczni�w. Na 33 mln mieszkac�w nie bya to liczba odpowiednia, jeli nauka miaa obj wszystkich. Nic te dziwnego, e jeszcze w 1911 r. byo we Woszech 38% analfabet�w. Szczeg�lnie powoli malaa ich liczba na wsi poudnia. W szkoach rednich w 1900 r. znajdowao si 92 tys. uczni�w. Bya to liczba niemal trzykrotnie wysza ni w 1881 r., nadal jednak nieproporcjonalnie maa w stosunku do potrzeb kraju (3 uczni�w na 1000 mieszkac�w). Szkoa rednia miaa charakter zdecydowanie humanistyczny. Budzio to zastrzeenia socjalist�w, odpowiadao jednak ideaowi kariery yciowej buruazji i inteligencji, kt�rej dzieci g�wnie zapeniay te szkoy. Pojawiay si r�wnie szkoy techniczne i zawodowe, uwaane jednak za drugorzdne i nastawione na zaspokajanie potrzeb przemysu. Niemniej gorzej czy lepiej szkoa wychowywaa modzie w duchu narodowym, uczya ich by Wochami — jak zalecay instrukcje ministerialne. Podnosi si te wyranie poziom szk� wyszych.

Silnym rodkiem oddziaywania na spoeczestwo staa si r�wnie prasa. Wanie w kocu XIX w. powstaway wielkie woskie dzienniki, „Corriere della Serra" (1876), „IL Messaggero" (1878), „Secolo XIX". (1885), „Avanti" (1896), „La Stampa" (1890). Nakady ich ulegay gwatownemu zwikszeniu. „Secolo" w cigu 30 lat podni�s nakad z 40 do 160 tys., „Avanti" przez 15 lat z 40 do 400 tys. Dzienniki staray si obudzi zainteresowanie czytelnik�w nie tylko zapewniajc im szybk informacj przez swych reporter�w, kt�rych zatrudniay w stolicach europejskich, ale i przez bogat kronik wydarze miejscowych, udzielane porady, nawet zamieszczane powieci. Zgodnie z wzorami angielskimi Luigi Albertini, redaktor „Corriere della Sera", od 1900 r. rozbudowa sw�j dziennik w wielkie przedsiwzicie wydawnicze, w kt�rym pr�cz dziennika wydawano 2 tygodniki, w tym jeden dla dzieci, oraz miesicznik, zarazem zapewni mu reportae przenoszce czytelnika w centra wanych lub interesujcych wydarze. Te wielkie dzienniki dominoway nad pras prowincjonaln, zwizan z grupami politycznymi czy wybitnymi politykami. Ogaszay si one dziennikami niezalenymi, nastawionymi g�wnie na informowanie, a nie ksztatowanie opinii. W rzeczywistoci finansowane byy przez koa kapitalistyczne i zgodnie z ich potrzebami wpyway na postawy swych czytelnik�w, w wikszoci spor�d redniej buruazji i drobnomieszczastwa. przyczyniajc si do tworzenia si postaw nacjonalistycznych. Niemniej zwikszanie si nakad�w prasy woskiej wiadczyo o og�lnym wzrocie czytelnictwa. Podobnie podnosia si i liczba publikowanych ksiek. W pierwszym dziesitku lat XX w. ukazywao si przecitnie 6500 tytu�w rocznie.

Udoskonalenia techniczne i oywienie kulturalne odczuwaa przede

wszystkim ludno miejska. Liczba jej szybko wzrastaa. midzy 1881 a 1911 r. ludno z miast liczcych powyej 20 tys. mieszkac�w podniosa si z 23,7% do 31,3% caego zaludnienia Woch, w tym ludno najwikszych miast: Mediolanu. Turynu, Genui, Neapolu i Rzymu, z 5 do 7,7%. By to w znacznej mierze wynik napywu ludnoci ze wsi do miast. Szczeg�lnie silny by napyw do „tr�jkta przemysowego", gdzie udzia pracownik�w przemysowych stale wzrasta. W Lombardii ok. 1910 r. wynosi on 41,4% caej ludnoci, w Ligurii 40,7%, w Piemoncie 31,2%. Obok robotnik�w rosa r�wnie szybko warstwa urzdnik�w i wolnych zawod�w. Wanie ta grupa wyciskaa swe pitno na gustach epoki, tworzc wasny styl ycia. Odpowiednio do jej potrzeb rozwijaa si architektura, prasa, wydawnictwa, szkoa.

Miasta, zwaszcza p�nocnych Woch, miay dobrze rozwinit komunikacj wewntrzn (linie tramwajowe) i zapewnione owietlenie dziki elektrycznoci. Urzdzenia komunalne uatwiay podniesienie og�lnego poziomu higieny. W miastach skupiao si ycie teatralne i muzyczne. Tutaj powstaway pierwsze kina. Przemys filmowy bowiem rozwin si we Woszech stosunkowo szybko. Powstay studia filmowe w Rzymie, Turynie i Mediolanie. wieciy triumfy wielkie filmy historyczne w rodzaju Quo Vadis czy Ostatnich dni Pompei, powodzeniem cieszyy si wczesne komedie. Pojawiy si pierwsze wampy — Francesca Bertini czy yda Borelli — kt�re konkuroway z wielkimi artystkami teatru, jak Eleonora Duse. Zreszt i wielcy piewacy operowi, jak Caruso. kt�rzy uzyskali saw wiatow, byli przedmiotem podziwu i dumy.

Poczesne miejsce w rozrywkach zdobywa sobie sport. W dobie Risorgimento sport by szko patriotyzmu, rozwija tyzn bojownik�w o zjednoczenie. Teraz stawa si widowiskiem. Powstaway liczne zwizki i kluby sportowe, jak unia welocypedyst�w (1885), federacja tenisowa (1895), federacja piki nonej (1895) czy klub automobilowy (1899). Wielkie emocje budzia pika nona, wycigi rowerowe (wanie wtedy po raz pierwszy wystartowali kolarze do Giro d'Italia), wycigi samochodowe. Obok FIAT-a w produkcji szybkich samochod�w specjalizoway si firmy Maserati i Alfa Romeo. Dum narodow rozbudzay takie wyczyny, jak raid Luigi Barziniego z Parya do Pekinu w 1907 r., wyprawy na Alask czy Biegun P�nocny.

Kto m�g, sam wyjeda, jeeli nie za granic, to przynajmniej na wakacje w g�ry czy nad morze. Nieprzerwane fale turyst�w napyway zreszt do Woch z caej Europy. Spierano si najwyej, czy elegantsze towarzystwo zbiera si w Wenecji, czy na Capri pod Neapolem, niemniej niewiele kraj�w europejskich byo r�wnie atrakcyjnych, jak Wochy. Pisarze, artyci, uczeni spdzali tutaj cae lata: ilu to wybitnych Polak�w przebywao w�wczas we Woszech, ile ich dzie powstao w wyniku zetknicia z tym krajem. Turystyka stanowia ju wtedy jedno z wanych r�de dochodu Woch. Dla przybysz�w by to kraj stosunkowo tani. Nie mogo by inaczej, skoro przecitny zarobek roczny Wocha wynosi w kocu XIX w. 2500 lir�w, gdy Niemca 3900, a Francuza 6500.

C� znaczy jednak przecitny doch�d? By on wszake nieosigalny

540

dla chopa z poudnia, podobnie jak odlega bya dla niego cywilizacja miast p�nocnowoskich. Dwie kultury �wczesnych Woch to przede wszystkim kultury p�nocy i poudnia. Przy hegemonii wielkiej buruazji p�nocy daleka jeszcze bya droga do powstania obejmujcej wszystkich Woch�w i zapewniajcej im podobne warunki ycia kultury og�lnonarodowej.

XVI. W DOBIE

I WOJNY WIATOWEJ

I NAPICIA REWOLUCYJNEGO

OD „CZERWONEGO

TYGODNIA"

DO UDZIAU W WOJNIE

zanim Europ ogarna gorczka wojny wiatowej, sprzecznoci wewntrzne we Woszech, kt�re wzbieray pod koniec rzd�w Giolittiego, znalazy odbicie w konfrontacji si lewicy i obozu rzdzcego. Wybory powszechne z 1913 r., jak bya o tym mowa, pooyy kres spekulacjom parlamentarnym, na kt�rych opieraa si wikszo rzdowa. Nastpi nieuchronny upadek gabinetu 10 marca 1914 r. i objcie steru rzdu przez Antonio Salandr. By to koniec systemu Giolittiego. Nowy pierwszy minister by liberaem, ale o konserwatywnych przekonaniach. Jego pozycja bya saba. Nie mia szerszego poparcia w parlamencie i budzi zasadnicze zastrzeenia lewicy. Zreszt lewica przechodzia r�wnie kryzys wewntrzny. Na tle sporu o polityk w wojnie libijskiej we Woskiej Partii Socjalistycznej przewag uzyskali maksymalici na zjedzie w Reggio Emilia w 1912 r. W odpowiedzi Leonida Bissolati i Ivanoe Bonomini oderwali refor-mist�w od Partii Socjalistycznej i utworzyli wasne stronnictwo, Parti Reformist�w (Partito riformista). Nie wyrzekali si wprawdzie walki o prawa robotnicze, odrzucali jednak zdecydowanie drog rewolucyjn. Umocnio to pozycj Mussoliniego. Obj on redakcj „Avanti", na zjedzie za w Ankonie, 26 — 29 kwietnia 1914 r., z jego inicjatywy postanowiono usun z Partii Socjalistycznej mason�w. Uderzano w re-formist�w, kt�rzy mieli bliskie powizania z masoneri.

Tymczasem Wochy ogarniaa fala protest�w wywoanych wizieniem Augusto Masettiego, onierza, kt�ry w pocztkach wojny libijskiej usiowa zabi pukownika. Wobec przypuszcze choroby umysowej wadze trzymay go w wiziennym zakadzie dla obkanych. Anarchici i syndykalici wykorzystali to do wszczcia kampanii o wypuszczenie go na wolno lub przekazanie do zakadu cywilnego. Gdy go jednak przeniesiono do takiego zakadu, okazao si, e nie by chory umysowo. Wtedy rozpocza si wielka kampania o jego uwolnienie. 7 czerwca 1914 r. odbya si pod tym hasem wielka manifestacja w Ankonie. Interweniowaa policja i zgino 3 robotnik�w, kilkunastu byo rannych. W odpowiedzi ogoszono strajk generalny we Woszech. Jakkolwiek w agitacji ywo zaangaowali si obok anarchisty Errico Malatesty take Mussolini i Nenni, zabrako w caym ruchu kierownictwa. Wystpienia przybray charakter ywioowy, improwizowany. Wyadowywaa si w nich sia mas ludowych i ich niech do istniejcej wadzy.

542

Wystpienia ludowe, nieraz w postaci otwartej walki, objy przede wszystkim Marchi i Romanie, kt�re byy najsilniejszymi orodkami radykalnej opozycji. W niekt�rych miastach rewolucjonici zdoali uj w swe rce faktyczn wadz; tak byo w Rawennie. W Romanii tworzya si spontanicznie federacyjna republika. Potworzone po miastach i wsiach komitety organizoway nowe stosunki, sekwestrujc np. zboe i tworzc magazyny, z kt�rych rozdawano je ludnoci. Powstaway r�wnie zbrojne oddziay. Natomiast mimo wezwa Woskiej Partii Socjalistycznej i Powszechnej Konfederacji Pracy sabsze byo poparcie udzielone przez ludno z innych obszar�w, jakkolwiek doszo do strajk�w i wystpie robotniczych w Turynie, Parmie, Florencji i Neapolu, kt�re pocigny za sob nowe ofiary w ludziach.

Po tygodniu napicia (9—14 czerwca) na polecenie Powszechnej Konfederacji Pracy strajk generalny zosta zawieszony i ustay wystpienia ludowe. Nastpiy natomiast represje policji i zorganizowanych grup prawicowych. Do samej Romanii Salandra wysa 100 tys. ludzi na pacyfikacj. Tak wiec ten tzw. Czerwony Tydzie nie sta si rewolucj. Przyw�dcy woskich ugrupowa lewicowych powt�rzyli bdy karbonariuszy. Wydarzenia te jednak zarazem pokazay, jak silne napicie panowao wr�d ludu woskiego. W poczuciu mas ludowych Czerwony Tydzie pozosta nieudan pr�b rewolucji. Mit taki utrwali si w tradycji lewicowej.

W tej atmosferze nadesza wie o zamachu w Sarajewie, a p�niej zaskakujce dla rzdu woskiego ultimatum austriackie. W tej sprawie ani Wiede, ani Berlin nie porozumieway si z Rzymem. Zgodnie z klauzulami Tr�jprzymierza Wochy miay obowizek udzielenia pomocy tylko w razie wojny defensywnej. Poniewa taki wypadek nie zachodzi, mimo pewnych nacisk�w ze strony nacjonalist�w, kt�rzy myleli o zdobyczach na Bakanach i gotowi byli do wystpienia po stronie pastw centralnych, rzd woski ogosi 3 sierpnia 1914 r. neutralno w rozpoczynajcym si konflikcie.

Stanowisko takie byo zgodne z dotychczasow polityk wosk. Ju poprzednio uwydatniaa si rywalizacja midzy Wochami a Austro-- Wgrami na Bakanach. Rzym nie bez zadowolenia obserwowa wzmocnienie si Serbii w toku obu wojen bakaskich. Stanowia ona zapor dla postp�w austriackich. Gdy jednak Serbia staraa si o zdobycie dostpu do morza poprzez tereny albaskie, same Wochy uznay to za zagroenie swej strefy wpyw�w i w 1912 r. wraz z Austri nie tylko popary powstanie ludu albaskiego, ale i doprowadziy do uznania niepodlegoci Albanii przez konferencj londysk w 1913 r. Natychmiast jednak doszo do konfliktu midzy Wiedniem a Rzymem o zapewnienie dominujcych wpyw�w w nowym pastwie. Napicia te nie doprowadziy wszake do zerwania wsp�pracy wojskowej z pastwa-mi centralnymi i w tyme 1913 r. Wochy zawary konwencj morsk z Austro-Wgrami, przewidujc wsp�dziaanie na Morzu r�dziemnym przeciwko przewaajcym flotom brytyjskiej i francuskiej.

Decyzja o zachowaniu neutralnoci bya jak najbardziej uzasadniona sytuacj militarn i finansow Woch. Jakkolwiek budet woski by

543

powanie obciony wydatkami na wojsko, kt�re w pocztkach XX w. wynosiy 246 mln lir�w, byo to niewiele w stosunku do wydatk�w wielkich mocarstw. Same Austro-Wegry przeznaczay na ten cel kwot niemal dwa razy wiksz. Wprawdzie w okresie pokoju Wochy miay ok. 290 tys. onierzy, gdy Austro-Wegry 382 tys., ju jednak w razie wojny zdolne byy wystawi w pierwszej linii tylko 836 tys. ludzi wobec 1610 tys. austro-wgierskich. Dowiadczenia libijskie wykazyway, e armia woska nie jest wystarczajco uzbrojona, a kadra oficerska naleycie wyszkolona. Na odpowiedni wysiek finansowy Woch nie byo sta.

Neutralno moga przynie Wochom korzyci terytorialne. W klauzulach Tr�jprzymierza bya mowa o wyr�wnaniu zdobyczy Austro-- Wgier na Bakanach odpowiednimi ekwiwalentami dla Woch. Na tej podstawie dyplomacja woska zacza przetargi o uzyskanie takiego ekwiwalentu wobec postp�w austriackich. Wiede pocztkowo by skonny zapewni Wochom dominacje w poudniowej Albanii. Rzym jednak wystpi o przyznanie w zamian za utrzymanie neutralnoci obszaru trydenckiego. Pod wpywem Berlina Franciszek J�zef okaza gotowo do uwzgldnienia tego yczenia. Nie ustalono jednak ani czasu, ani okolicznoci takiego przekazania Trydentu, co ca spraw czynio bardzo wtpliw. Mao bowiem byo szans, by w razie zwycistwa pastwa centralne dotrzymay tej obietnicy.

Tymczasem w miar rozwoju wydarze we Woszech narastaa propaganda za udziaem w wojnie. Pocztkowo przyguszay j dania zachowania neutralnoci. Przeciwko udziaowi Woch w wojnie opowiadali si socjalici. Byo to zgodne ze stanowiskiem Midzynarodowego Biura Socjalist�w. Socjalici woscy konsekwentnie uwaali wojn za imperia istyczn, nie dotyczc interes�w narodowych i proletariackich, i domagali si utrzymania penej neutralnoci. Podobne stanowisko, jakkolwiek z innych przyczyn, zajmowali katolicy woscy. Istotne znaczenie dla nich miao stanowisko papiea, kt�rym zosta wanie Benedykt XV (1914—1922). Powoywa si on na zasadniczo negatywnie nastawion wobec wojen doktryn Kocioa katolickiego. Kierowaa nim te obawa przed konsekwencjami zaangaowania si Woch po jednej stronie konfliktu, w kt�rym ju uczestniczyy z obu stron kraje katolickie.

Przeciwko udziaowi Woch wypowiada si r�wnie Giolitti, kt�ry najlepiej zdawa sobie spraw, jak dalece Wochy nie byy przygotowane do wojny. Nie podziela on zudze, e wojna moe by kr�tkotrwaa. Przewidywa natomiast, e pocignie za sob wielkie koszty i ofiary. Stanowisko jego podzielaa wikszo czonk�w parlamentu. Take wielu intelektualist�w woskich opowiadao si za neutralnoci. Benedetto Croce potpia w og�le wojn, widzc w niej zagroenie dla kultury europejskiej. Przeciwstawia si tym intelektualistom, kt�rzy, m�wic jego sowami, „posuwali si do faszowania prawdy pod pretekstem suby ojczynie czy partii politycznej".

Powoli wszake umacnia si ob�z zwolennik�w interwencji. Francja i Anglia bowiem czyniy niemao wysik�w, by wpyn na

544

opini publiczn we Woszech i doprowadzi do udziau w wojnie. Odciyoby to bowiem pastwa Ententy. Wykorzystywano w tym celu powizania masonerii francuskiej i woskiej. Posugiwano si r�wnie korupcj. Jeeli te pocztkowo nacjonalici woscy uwaali, e pokonanie Niemiec przerasta moliwoci pastw Ententy i e tylko zwizek z Niemcami zapewni Wochom zdobycie silniejszej pozycji, to wkr�tce zarysowa si przeom w pogldach opinii publicznej. Pojawiy si gosy, zwaszcza ludzi powizanych z obszarami woskimi znajdujcymi si pod wadz austriack, e udzia w wojnie przeciwko pastwom centralnym umoliwi zakoczenie procesu jednoczenia ziem woskich. Nawizujc do pogld�w Mazziniego argumentowali, e byaby to wojna o niezaleno narodow przeciwko autokratyzmowi pastw centralnych po stronie takich demokracji, jak Francja czy Anglia. Take nacjona-: lici zaczli przychyla si do tego stanowiska. Wojna miaa by tward 'l szko wychowania, zapewni Wochom miejsce w gronie najwikszych iv potg. Zaskakujca bya r�wnie zmiana pogld�w Benito Mussoliniego. Jeszcze we wrzeniu 1914 r. wypowiada si on przeciwko wojnie, jj jako sytuacji zmuszajcej do wsp�dziaania midzy antagonistycznymi jf klasami i ograniczajcej autonomi jednostki. Trafili jednak do niego | Francuzi udzielajc subwencji na propagand za interwencj po stronie * Ententy. W celu realizacji tego zadania zaoy wasny dziennik l' „Popolo d "Italia". Zosta wprawdzie usunity z Partii Socjalistycznej, utrzyma jednak grono zwolennik�w. Na amach nowej gazety tworzy mit narodowej rewolucji. Drog do niej miaa otworzy wojna. Mussolini potpia parlament i odwoywa si do modziey, jako tej siy, '••• kt�ra stworzy now histori. Tak wic po stronie interwencji opowiaday si najbardziej rozbiene siy: od konserwatywnych i nacjonalistycznych po rewolucyjno-demagogiczne. Propaganda bya bezwzgldna. Przeciwnik�w traktowano jako ludzi amoralnych i wrog�w ojczyzny, nie cofano si przed najgorszymi oskareniami.

Gromy spady i na samego Giolitiego. Ju w lipcu 1914 r. Giolitti stara si powstrzyma Salandr przed .ewentualnym wystpieniem przeciwko pastwom Ententy. By jednak r�wnie przeciwny udziaowi w wojnie po ich stronie i w kocu 1914 r. przyj wysanego z Niemiec Bernharda von Biilowa, kt�ry usiowa wpyn na Woch�w, by zachowali neutralno. To spotkanie wykorzystali zwolennicy interwencji do oskarania byego premiera niemal o zdrad kraju. t Nie pomogy jego tumaczenia i gdy p�niej Giolitti protestowa przeciwko wczeniu si Woch do Wojny, D'Annunzio w toku kampa-, nii za interwencj wzywa tum do zamordowania tego liberaa.

Tymczasem rzd woski zmienia kurs swej polityki..Ju w padzierniku 1914 r. pady synne sowa Salandry, e Wochy bd si kieroway „witym egoizmem". Wykorzystywano je p�niej przeciwko Wochom, ale Salandra powiedzia tylko bez ogr�dek o tym, co inni usiowali ukry pod paszczykiem cel�w og�lnoludzkich. Gdy rokowania z Wiedniem nie zapowiaday zaspokojenia woskich aspiracji, minister spraw zagranicznych Sidney Sonnino podj w marcu rokowania z aliantami. Ju poprzednio zajcie przez wojska woskie 28 grudnia

545

1914 r. portu albaskiego Valony wiadczyo o niepokoju, jaki budziy postpy austriackie na Bakanach. 26 kwietnia 1915 r. podpisany zosta w Londynie tajny ukad sojuszniczy. Przewidywa on wczenie si Woch do wojny w cigu miesica. W zamian Wochy miay otrzyma Trydent i poudniowy Tyrol po Brenner, Istne, Dalmacje (ale bez Fiume), protektorat nad Albani, uznanie praw woskich do Dodekanezu i cz Maej Azji oraz ekwiwalent w Afryce w razie powikszenia obszar�w brytyjskich i francuskich przez tereny kolonii niemieckich. W ten spos�b bez wiedzy parlamentu podjta zostaa jedna z najbardziej brzemiennych dla Woch decyzji.

Przystpienie Woch do wojny nie stao si jednak czyst formalnoci.. Poprzedzia je gwatowna kampania polityczna. W ostatniej chwili pastwa centralne wysuny nowe propozycje ustpstw terytorialnych dla Woch. Nie objy one jednak Triestu, kt�ry mia uzyska tylko autonomi. Jednoczenie Giolitti interweniowa u kr�la i Salandry, wykazujc niedostateczne przygotowanie armii woskiej. Pozyska sobie poparcie wikszoci w parlamencie, Salandra zgosi gotowo rezygnacji, wtedy jednak zaczy si manifestacje nacjonalist�w przeciwko Gio-littiemu. Giolitti nie zdecydowa si na wystpienie przeciwko Wiktorowi Emanuelowi III. kt�ry akceptowa ukad londyski, parlament za ustpi pod naciskiem kr�la i demonstracji. Ci sami deputowani, kt�rzy poprzednio skadali swe bilety u Giolittiego na znak swej solidarnoci z jego stanowiskiem, gosowali teraz 20 maja za przystpieniem Woch do wojny. Jedynie socjalici przeciwstawiali si nadal tej decyzji. 24 maja 1915 r. Wochy podjy dziaania przeciwko Austro-Wgrom. Nastpio to w momencie niekorzystnym dla Ententy, gdy wsp�lna ofensywa nie-miecko-austriacka przeamaa front rosyjski pod Gorlicami. Wystpienie woskie miao wiec nie tyle przyspieszy zakoczenie wojny, ile odciy front rosyjski.

TRUDNA WOJNA

Wochy przystpiy do wojny nie przygotowane ani militarnie, ani psychologicznie. W przekonaniu zwolennik�w interwencji wojna miaa trwa kr�tko i przynie same sukcesy. Tymczasem generalny sztab woski nie opracowa dokadnie planu dziaania przeciwko Austrii. Wojsko nie zostao naleycie wyposaone ani wyszkolone. Walczy trzeba byo na trudnym terenie g�rzystym, gdzie przewag mieli Austriacy, kt�rzy uprzednio silnie umocnili fortyfikacjami obszary nadgraniczne, a ponadto trzymali w swym rku najwaniejsze przejcia g�rskie. Toczona wojna miaa by wojn pozycyjn, na wz�r zmaga we Francji, tymczasem ani onierze, ani oficerowie woscy nie posiadali pod tym wzgldem adnego dowiadczenia. onierz woski, kt�ry mao interesowa si polityk, nie bardzo rozumia sensu toczonej wojny. Wreszcie znaczn cz armii stanowili rekruci z poudnia, kt�rych warto bojowa w odmiennych warunkach klimatycznych bya nika. W rezultacie kolejne kampanie przynosiy Wochom zamiast sukces�w wielkie straty w ludziach.

546

Nominalne dow�dztwo nad armi wosk sprawowa Wiktor Emanuel III. faktycznie dowodzi szef sztabu generalnego, gen. Luigi Cadorna. czowiek zarozumiay i bezwzgldny, kt�ry nie liczy si ze stanem armii woskiej, nie uzgadnia swych dziaa ze sprzymierzecami i nie oglda si na ofiary organizujc kolejne ofensywy przeciwko Austriakom. Pocztkowo Wosi mieli zdecydowan przewag liczebn. Na froncie przeciwstawili 400 tys. onierzy ok. 80-tysicznej armii austriackiej. Z czasem proporcje te zmieniy si na korzy Austriak�w, kt�rzy jednak nigdy liczebnie nie dor�wnali armii woskiej. Od maja 1915 do marca 1916 r. Wosi stoczyli 5 bitew. Nie przyniosy im one wikszych sukces�w, jeeli nie liczy opanowania nieduych obszar�w na poudnie od Trydentu i nad Isonzo. Tymczasem Austriacy pokonali przy pomocy Bugar�w armi serbsk i wykorzystujc zaangaowanie aliant�w w bitwie pod Verdun zaczli w maju 1916 r. ofensyw przeciwko Wochom. Nosia ona nazw karnej ekspedycji za rzekom „zdrad" Woch�w. Austriacy przeprowadzili j na lewym skrzydle frontu woskiego, midzy rzekami Brent i Adyg. z zamiarem wymuszenia odwrotu armii woskiej znad Isonzo przez zagroenie jej ty�w. Strategiczny sukces tej ofensywy by mierny. Osigna ona tylko paskowy Asiago. po czym powstrzymaa j kontrofensywa woska. Nie pomogo ani zastosowanie gaz�w trujcych przez Austriak�w, ani bezwzgldne traktowanie wzitych do niewoli Woch�w, pochodzcych z obszar�w znajdujcych si pod panowaniem Wiednia. Powieszony zosta przez Austriak�w m.in. socjalista Cesare Battisti z Trydentu, kt�ry jako kapitan walczy w oddziaach woskich strzelc�w alpejskich i zosta wzity do niewoli.

Skoncentrowanie wikszych si austriackich na froncie woskim uat-

547

wio now ofensyw rosyjsk gen. Brusiowa. Dla wsparcia jej Francuzi i Anglicy stoczyli bitw nad Somm, a Wosi podjli now ofensyw nad Isonzo, uwieczon tym razem zdobyciem miasta Gorycji. Jednoczenie nastpiy zmiany w rzdzie woskim. Uznajc dziaania Salandry za zbyt poowiczne, utworzono rzd jednoci narodowej, kierowany przez Paolo Bosellego. Uczestniczyli w nim przedstawiciele wikszoci stronnictw; socjalist�w reprezentowa w rzdzie reformista Bissolati. Nowy rzd nawiza blisze kontakty z pastwami Ententy, przy czym dla podkrelenia jednoci cel�w 28 sierpnia 1916 r. wypowiedzia take wojn Niemcom. Cadorna usiowa wykorzysta dalsze osabienie wojsk austriackich, wywoane m.in. przystpieniem Rumunii do wojny, i podj nowe ofensywy. Cztery kolejne bitwy nad Isonzo, stoczone midzy wrzeniem 1916 a sierpniem 1917 r., nie przyniosy zn�w adnych powaniejszych sukces�w, niezmiernie natomiast wyczerpay onierza woskiego i podciy jego morale. Walki pozycyjne, prowadzone w bardzo trudnych warunkach, bez przekonania ze strony onierzy, kt�rzy nie rozumieli sensu swego dziaania w tej wiatowej rzezi, prowadziy do rozprzenia dyscypliny. Mnoyy si wypadki dezercji, kt�ra miaa obj ponad 100 tys. ludzi. Cadorna surowymi represjami bezskutecznie stara si podtrzyma karno wojska, powtarzay si rozstrzeliwania i degradacje. Zdarzay si nawet wypadki dziesitkowania oddzia�w, kt�re nie wykonay swych zada. Nie przynosio to jednak zmian, tymczasem w kraju roso niezadowolenie z powodu wojny. R�wnie bowiem ludno cywilna coraz dotkliwiej odczuwaa skutki trudnoci ekonomicznych spowodowanych przez wojn, jak niedostatek ywnoci i brak opau. Dochodzio na tym tle do zaburze. Najwiksze objy Turyn, gdzie wzrosy podw�jnie koszty utrzymania. 21 sierpnia 1917 r. brak chleba spowodowa tam wystpienia uliczne, kt�re trway przez kilka dni. Zostay one stumione przez wojsko, przy czym pado 50 zabitych i ponad 200 rannych.

Nieudolno dow�dztwa wojskowego doprowadzia te do napi midzy rzdem a sztabem generalnym. Wielu polityk�w uwaao Cador-n za odpowiedzialnego za niepowodzenia armii woskiej. Najgorsze jednak miao dopiero nastpi. Na osabion wewntrznie armi wosk spada ofensywa przeprowadzona przez poczone siy austriacko-nie-mieckie. Cadorna by uprzedzony o przewidywanej dacie ofensywy, nie podj jednak krok�w zabezpieczajcych, lekcewac grob ataku.

Tymczasem dow�dztwo niemieckie korzystajc z osabienia walk na Wschodzie przerzucio na front woski silny korpus dowodzony przez gen. Otto von Belowa. Spodziewao si dziki temu uzyska we Woszech sukcesy, kt�re pomogyby w zwyciskim zakoczeniu wojny. Na Zachodzie bowiem sytuacja Niemiec pogorszya si wskutek przystpienia do wojny Stan�w Zjednoczonych Ameryki. Rankiem 24 padziernika 1917 r. na czele okoo 160 tys. ludzi dowodzcy na tym froncie genera austriacki Conrad von H�tzendorf uderzy na pozycje drugiej armii woskiej nad Isonzo. Przewaga artyleryjska, uycie gaz�w, zaskoczenie, a take bdy dow�dztwa woskiego uatwiy ryche przeamanie frontu woskiego pod Caporetto. Od miasta tego przyjto

548

p�niej nazw dla caej bitwy. Atakujce wojska posuway si szybko dolinami Indria i Natisone, zagraajc okreniem wojskom woskim, znajdujcym si w umocnionych masywach g�rskich. Zacz si generalny odwr�t wojsk woskich, kt�ry obj r�wnie 3. Armi wosk, znajdujc si na poudnie od Tolmino. Pr�by zatrzymania ofensywy nieprzyjaciela na rzece Tagliamento skoczyy si niepowodzeniem. Take ta linia zostaa przeamana w nocy z 2 na 3 listopada. Nastpi teraz cakowity odwr�t wojsk woskich z wysunitego ku Alpom worka. Na odcinku 2. Armii odwr�t ten zamieni si w paniczn ucieczk. Wraz z wojskiem uciekaa ludno cywilna, kt�ra dodatkowo utrudniaa ruchy oddzia�w wojskowych.

Ofensywa niemiecko-austriacka zatrzymaa si dopiero 10 listopada na rzece Piawie. Pod oson strzelc�w alpejskich i oddzia�w 3. Armii dow�dztwo woskie zdoao zorganizowa obron zdoln powstrzyma nieprzyjaciela do czasu reorganizacji armii woskiej. Straty jej byy olbrzymie. Wynosiy one w ludziach ponad 400 tys. (w tym 10 tys. zabitych, 30 tys. rannch, 265 tys. jec�w, reszta zaginionych lub dezerter�w), 3150 dzia, masy sprztu wojskowego, a take zaopatrzenia, kt�re wpado w rce nieprzyjaciela w nie ewakuowanych magazynach. Zaamanie si onierza woskiego dow�dztwo woskie usiowao przedstawia jako wynik antywojennej propagandy „czerwonych" i „czarnych", a wic socjalist�w i ksiy. W rzeczywistoci na postawie wojska zawayo nie tylko wyczerpanie dugotrwa walk, ale take bdy dow�dztwa, niezdolnego do zapewnienia wsp�dziaania midzy poszczeg�lnymi jednostkami i armiami. Gdy przyszo oddawa zdobyte poprzednio z takim trudem tereny, wojsku wydawao si, e wojna jest ju skoczona.

Wbrew powtarzanym w�wczas obawom front zdoa si utrzyma na linii Piawy i masywu g�rskiego Grappa, skd bieg do Rovereto nad jeziorem Garda. Poniesiona klska, moe najwiksza w dziejach Woch, przyczynia si wszake do mobilizacji spoeczestwa woskiego. Sprawdzianem dojrzaoci narodowej bywa nieraz reakcja na poniesione niepowodzenia. Odpowied Woch�w na Caporetto bya wiadectwem, jak gboko poczucie jednoci narodu i wiadomo jego interes�w zdoay przenikn cae spoeczestwo od czasu zjednoczenia. Po pierwszych panicznych reakcjach, kiedy Wiktor Emanuel III myla o abdy-kacji, a Cadorna o separatystycznym pokoju, nastpia konsolidacja wewntrzna. Objcie kierownictwa rzdu jednoci narodowej przez Vittorio Emanuele Orlando, kt�re zbiego si z pocztkiem ofensywy austriacko-niemieckiej, postawio na czele rzdu czowieka bardziej operatywnego i stanowczego ni jego poprzednik. Orlando, kt�ry ju przedtem negatywnie ocenia dziaalno sztabu generalnego, przyczyni si teraz do usunicia Cadorny. Na nowego szefa sztabu kr�l wyznaczy gen. Armando Vittorio Diaza, dow�dc jednego z korpus�w, kt�ry poprzednio nie wyr�ni si wprawdzie specjalnymi walorami, ale i nie by skompromitowany. Powoana zostaa komisja ledcza do ustalenia winnych klski; w rezultacie jej dziaania usunito niekt�rych genera�w. Jeden jednak z najbardziej nieudolnych dow�dc�w. Pietro Badoglio,

549

zosta powoany na zastpc Diaza (wraz z gen. Gaetano Giardino). Zadecydowao o tym chyba tylko poparcie ze strony Wiktora Emanuela. Wysiek robotnik�w, technik�w i inynier�w woskich umoliwi wkr�tce wyr�wnanie poniesionych strat materialnych i zaopatrzenie wojska w now bro. zwaszcza artyleri. Podni�s si take duch bojowy. Istotne znaczenie miaa wreszcie pomoc ze strony sojusznik�w. Nowa ofensywa, kt�r podjli Austriacy i Niemcy w listopadzie i grudniu 1917 r. w celu przeamania linii Piawy. skoczya si po cikich walkach ich niepowodzeniem. To zwycistwo woskie wobec przewaajcych si nieprzyjaciela moliwe byo tylko dziki zmianie postawy onierza, wiadomego w�wczas, e celem, o kt�ry walczy, staa si obrona ojczyzny. Mia on take wtedy poczucie, e stoi za nim solidarnie cay kraj. Sukces by tym cenniejszy, e powaniejsze posiki angielskie i francuskie przybyy na zagroony front woski ju po zatrzymaniu nieprzyjaciela.

Mona wic uzna, e Wochy wyszy obronn rk z realnego zagroenia, w jakim znalazy si w 1917 r. Miao to istotne znaczenie dla dalszego przebiegu wojny wiatowej, kt�ra na Wschodzie przybraa

obr�t niekorzystny dla Ententy. Pok�j bowiem w Brzeciu Litewskim, a wkr�tce potem w Bukareszcie uwolni w pocztkach 1918 r. znaczn cz armii pastw centralnych zaangaowanych na Wschodzie. Niemcy mogli podj now ofensyw we Francji, kt�ra doprowadzia ich zn�w nad Marne. Ju jednak w lipcu zacza si kontrofensywa aliancka, kt�ra miaa przynie ostateczne zwycistwo.

W chwili gdy na Zachodzie wahay si jeszcze losy wojny, w poowie czerwca 1918 r. Austriacy podjli now ofensyw nad Piaw. kt�ra jednak rycho si zaamaa. Odtd Austriacy nie byli ju zdolni do dalszych akcji ofensywnych, monarchia habsburska za znalaza si w przededniu rozkadu. W tym czasie take flota woska odniosa sukcesy. Wprawdzie od pocztku powiodo jej si zdoby supremacj na Adriatyku, poniosa jednak cikie straty od nieprzyjacielskich odzi podwodnych, m.in. w 1915 r. Wosi stracili w ten spos�b 2 krowniki. Flota woska odpowiedziaa na to akcj swych kutr�w motorowych. Ju w grudniu 1917 r. udao im si zatopi krownik austriacki. w czerwcu za 1918 r. Wosi zaskoczyli flot austriack, kt�ra szykowaa si do zaatakowania floty woskiej w cieninie Otranto. i zatopili inny krownik. Wreszcie w pocztkach listopada maym jednostkom woskim udao si posa na dno austriacki okrt admiralski ..Viribus Unitis".

Mimo sukces�w aliant�w na Zachodzie, a take postp�w ofensywy na Bakanach i wiadomoci o rozkadzie Austro-Wgier. gen. Diaz nie rozpoczyna dziaa ofensywnych przeciwko wojskom austriackim, p�ki nie przybyy posiki angielskie. Wtedy to pod silnym naciskiem premiera Orlando. kt�ry zdawa sobie spraw, jak wag bd miay sukcesy militarne na zbliajcej si konferencji pokojowej, naczelne dow�dztwo woskie rozpoczo 24 padziernika ostatni sw ofensyw. Wojska austriackie nie stawiay ju powaniejszego oporu, tote po sforsowaniu Piawy Wosi szybko opanowali cao dawnego terytorium pastwa woskiego, w tym take Vittorio Veneto. kt�rego nazwa tym razem przypada tej operacji. Jednostki woskie wkroczyy do Trydentu, a Triest zosta zajty przez desant. 3 listopada podpisany zosta ro-zejm w Villa Giusti pod Padw. Austriacy zobowizali si ewakuowa zamieszkane przez Woch�w terytoria, wypuci jec�w wojennych, wyda flot i bro oraz umoliwi aliantom wolny przemarsz przez swoje terytorium. W tydzie p�niej kapituloway Niemcy.

Jakkolwiek sukcesy militarne Woch w toku I wojny wiatowej byy skromne, koszty wojny okazay si ogromne. Wochy zmobilizoway do walki 5.2 mln ludzi. tj. przeszo 14% caej ludnoci. Straty w zabitych przekraczay 600 tys.. 950 tys. byo rannych, z czego 200 tys. pozostao inwalidami. Finansowe koszty wojny wynosiy 148 mld lir�w. Byo to dwa razy tyle. ile obejmoway wszystkie wydatki pastwa woskiego w latach 1861 — 1913. Deficyt pastwa podni�s si z 2 mld lir�w w 1914 do blisko 30 mld w 1918 r. Odpowiednio wzrosy dugi pastwowe: z 14 mld w 1910 do 95 mld w 1920 r. Tak wic bya to prawdziwa katastrofa z punktu widzenia finansowego.

Jednoczenie wszake potrzeby wojenne przyczyniy si do przy-

551

spieszenia tempa rozwoju przemysu. Konieczno zaopatrzenia wojska w bro, amunicje, rodki transportu stawiaa przed przemysem zupenie nowe zadania. W rezultacie nastpi gwatowny wzrost produkcji na cele wojskowe. Podwoia si produkcja energii elektrycznej, znacznie wzr�s przemys hutniczy. Szybko podnosi si kapita zainwestowany w przemys, tak np. kapita zakadowy FIAT-a wzr�s midzy 1914 a 1919 r. z 17 mln do 200 mln lir�w. Ju przedtem ciyy na yciu ekonomicznym Woch takie zjawiska, jak wysoki stopie koncentracji, wzajemne powizania bank�w i przemys�w, zaleno od subwencji pastwowych. Teraz przejawiay si one w stopniu jeszcze silniejszym. Wzrastaa r�wnie rola pastwa, zwaszcza administracji. Jednoczenie malaa pozycja parlamentu, kt�ry w czasie wojny straci waciwie kontrol nad wydatkami pastwowymi. Take prasa nie miaa swobody dziaania i cenzura wielokrotnie interweniowaa, zwaszcza w dziennikach opozycji. Wochy stay si w czasie wojny pastwem rzdzonym bardziej ni poprzednio autokratycznie. Pod wpywem wojny powstaway nie tylko nowe ministeria, ale i nowe urzdy i instytucje. Jak pisa Antonio Gramsci: „autokraci mnoyli si jakby przez samo-r�dztwo". Tworzya si nowa, potna biurokracja, z jej odrbn mentalnoci. Zarazem silniejsze stawao si oddziaywanie na pastwo ze strony r�nych grup nacisku, przede wszystkim finansowo-przemyso-wych. To wszystko szczeg�lnym trafem dziao si w momencie, gdy do udziau w sprawach caego pastwa zostay zmuszone wyjtkowo szerokie masy ludnoci, wr�d kt�rej wojna rozbudzia poczucie narodowe. Pogbiao to podzia wewntrzny kraju. Dla jednych patriotyzm oznacza interwencj i Vittorio Veneto, dla drugich — ciki trud onierski, demokracj i rewolucj.

BLASKI I CIENIE POKOJU

Mimo poniesionych ofiar Wochy zajmoway sab pozycj przy rokowaniach pokojowych. Alianci nisko oceniali rezultaty ich wysiku militarnego, skoro nie mogli si upora z Austriakami, nie m�wic o Niemcach. Postulaty terytorialne wysuwane przez nacjonalist�w przyczyniay si przy tym do obciania caych Woch zarzutem imperializmu. Chodzio bowiem o obszary, na kt�rych stosunki narodowociowe byy skomplikowane i gdzie Wosi niejednokrotnie stanowili tylko niewielki .procent ludnoci.

Aspiracje woskie znalazy odbicie w tajnym ukadzie londyskim z 1915 r. Dyplomacja woska zaniedbaa jednak poinformowa dostatecznie wczenie Stany Zjednoczone o jego warunkach, nie zdoaa te pozyska prezydenta Wilsona dla poparcia swych postulat�w, gdy odwiedza on Rzym. W rezultacie ju w 14 punktach Wilsona, przedstawionych kongresowi amerykaskiemu, znalazy si sformuowania, kt�re stay w sprzecznoci z daniami woskimi. Dotyczyo to przyjcia zasady narodowociowej jako podstawy przyszego porzdku w Europie oraz potpienia tajnych porozumie. Wilson odrzuca wic traktat londyski, powoujc si na fakt, e nie by jego uczestnikiem, odmawia te

552

Wochom prawa do wysuwania postulat�w aneksyjnych w Dalmacji. Jedynie przesuniecie granicy do Brenneru got�w by uzna za uzasadnione ze wzgldu na bezpieczestwo Woch.

Rola, jak Stany Zjednoczone odegray w kocowym okresie wojny, spowodowaa, e stanowisko Wilsona miao na konferencji pokojowej, rozpocztej w Paryu w 1919 r., szczeg�lne znaczenie. Wochy, jakkolwiek formalnie uwaane byy wraz ze Stanami Zjednoczonymi, Wielk Brytani, Francj i Japoni za decydujce o przebiegu kongresu mocarstwo, w rzeczywistoci znalazy si odosobnione, a dania woskie byy lekcewaone. Z reprezentant�w woskich na kongresie pokojowym Orlando nie zna jzyka angielskiego, co utrudniao mu kontakty z obu g�wnymi reprezentantami Anglosas�w. Nie bez znaczenia bya take sytuacja wewntrzna Woch, kt�re po zakoczeniu dziaa wojennych przechodziy ostry kryzys polityczny.

O ile negatywne wobec da woskich stanowisko Wilsona wynikao przede wszystkim z og�lnych zaoe, o tyle niech Francji i Anglii do powikszania terytorium Woch bya deniem do takiej organizacji powojennej Europy, w kt�rej pozycji tych dwu pastw nie mogaby ' zagraa jakakolwiek konkurencja. Wygodniej wic byo udziela poparcia przy tworzeniu si nowych organizm�w pastwowych ni otwiera Wochom drog do stworzenia imperium. Nie bez znaczenia byy sympatie, jakimi cieszya si Serbia dziki bohaterskiemu udziaowi w wojnie. Wanie przedstawiciele Sowian z zachodniej czci P�wyspu Bakaskiego, kt�rzy dyli do zjednoczenia w ramach powstajcej Jugosawii, przeciwstawiali si aneksyjnym deniom woskim na tym obszarze, zagraajcym jej swobodnemu dostpowi do Adriatyku. Powoujc si na zasady narodowociowe zdoali uzyska poparcie zar�wno Wilsona, jak Clemenceau i Lloyd George'a. Take przygotowujc podziay Azji Mniejszej Francja i Anglia wbrew ukadowi londyskiemu staray si znacznie zmniejszy udzia woski, m.in. na korzy Grecji.

W toku rokowa paryskich zar�wno Wosi, jak i delegaci Sowian Poudniowych przedstawili swe postulaty w postaci memorand�w, uzasadniajcych pretensje kadego z tych kraj�w. Gdy Wosi obok Istrii wraz z Fiume i p�nocnej Dalmacji domagali si wybrzea od ary do Sibeniku, Jugosowianie wysuwali dania przyznania im nieomal w caoci obszar�w soweskich wchodzcych poprzednio w skad monarchii austro-wgierskiej wraz z Triestem, caej Dalmacji i p�nocnej czci Albanii. Ostatecznie Wochom powiodo si uzyska zgod na przyznanie im obok Trydentu take poudniowego Tyrolu oraz Triestu. Natomiast w sprawie Fiume nie udao si reprezentantom Woch przeforsowa swego stanowiska, jakkolwiek zosta zorganizowany tam plebiscyt, w kt�rym ludno opowiedziaa si za przyczeniem do Woch. Wilson zakwestionowa prawo Woch do powoywania si na prawo narodowociowe w wypadku Fiume, jeli nie stosoway go wobec poudniowego Tyrolu. Spraw Fiume Wochy potraktoway wszake prestiowo i gdy nie pomogy groby premiera Orlando, e stanowisko wielkich mocarstw moe doprowadzi do rewolucji we Woszech, 24

553

i 26 kwietnia Orlando i Sonnino opucili Pary. Wochy ogarna fala patriotycznych manifestacji: rodzi si mit „kalekiego zwycistwa". Alianci mieli by odpowiedzialni za to, e Wosi nie mogli uzyska penej rekompensaty za sw�j wysiek wojenny. Tote Orlando wzywa do wycignicia konsekwencji z ich postpowania i demagogicznie m�wi o wojnie o granice.

Wszystkie te poczynania nie przyniosy adnych efekt�w. Pod nieobecno przedstawicieli woskich zapady postanowienia o podziale kolonii niemieckich i terytorium pastwa tureckiego. Wosi nie uzyskali nic, nawet w Azji Mniejszej. W tych warunkach ministrowie woscy przybyli ponownie do Parya 7 maja. W podpisanym ostatecznie przez mln. Sonnino traktacie wersalskim znalazo si zobowizanie wypacenia przez Niemcy Wochom niewielkiego odszkodowania pieninego, 15 mln frank�w, oraz dostaw wgla przez 10 lat. Traktaty z Austri w Saint-

-Germain-en-Laye z 10 wrzenia 1919 r. i z Wgrami w Trianon 4 czerwca 1920 r. umoliwiy wytyczenie granicy, przy czym Wochy nie byy zmuszone do przyjcia adnych zobowiza co do zabezpieczenia praw ludnoci niemieckiej, kt�ra znalaza si pod wadz Rzymu. Doszo do porozumienia w sprawach kolonialnych. Jako rekompensat za wykluczenie Woch od podziau terytori�w kolonialnych zwycionych pastw Wochy otrzymay od Francji osady saha-ryjskie w poudniowej Libii, od Anglii za Jubaland na pograniczu Kenii i Somali, w sumie ok. 100 tys. km² przestrzeni pustynnych.

Przecigao si natomiast ustalenie granicy wosko-jugosowiaskiej. Wosi nie byli pocztkowo wrogo nastawieni do nowo powstaego pastwa. Ju w czasie wojny, w kwietniu 1918 r. odby si w Rzymie kongres narod�w zamieszkujcych monarchi austro-wgiersk (z udziaem Polak�w), na kt�rym przedstawiciele demokratycznych k� woskich gosili, e niezaleno i zjednoczenie Jugosowian byy zgodne z interesem Woch. W rzeczywistoci istnia pod tym wzgldem podzia w onie woskiej opinii publicznej. Gdy cz Woch�w bya przeciwna wszelkiej polityce aneksyjnej (np. Bissolati radzi oprze granic p�nocno-

-wschodni na linii dzielcej narodowoci), pozostali pod wpywem nastroj�w nacjonalistycznych domagali si poszerzenia nabytk�w bez wzgldu na ukad stosunk�w narodowociowych. Przedmiotem najgwa-towniejszego sporu stao si Fiume. Mieszkao tam wg spisu 7 1918 r. 29 tys. Woch�w i 31 tys. Sowian, okolice miasta byy niemal czysto sowiaskie. W celu uniemoliwienia wczenia tego terytorium do Woch alianci wysali do Fiume wojska francuskie i greckie oraz specjaln komisj wojskow. Przebyway te w Fiume oddziay woskie. Gdy na danie komisji alianckiej usunito z miasta oddzia grenadier�w sar-dyskich za jego niesforno, po kilku dniach oddzia ten zebrany w Ronchi zbuntowa si przeciwko zarzdzeniom wadz i podj decyzj powrotu do Fiume. Prawdopodobnie na onierzy wpyny zachty z Triestu, kt�rego buruazja bya zaniepokojona moliwoci stworzenia przez Jugosowian konkurencyjnego portu w Fiume. Przypuszcza si te, e oddzia mia poparcie k� wojskowych, zwaszcza brata stryjecznego kr�la, ks. Emanuela Filiberta d'Aosta, kt�ry dobrze

554

si spisywa w czasie wojny jako dow�dca 3. Armii. Sardyczycy wezwali na swego przyw�dc oddanego propagandzie nacjonalistycznej Gabriela D'Annunzio. kt�ry na ich czele wkroczy do Fiume 12 wrzenia 1919 r. Z pomoc przybyy inne oddziaki i wolontariusze woscy. Wojska alianckie opuciy miasto. D'Annunzio za proklamowa przyczenie Fiume do Woch. Rzd woski, kt�rym kierowa Francesco Nitti. odm�wi jednak uznania faktu dokonanego i ogosi blokad miasta. D"Annunzio obwoa si wtedy dyktatorem i prowadzi rzdy pene oratorstwa i teatralnego patosu. Ten samowolny krok poety i garstki onierzy utrudni rokowania woskie z Jugosowianami i aliantami, niemniej postawa rzdu wywoaa wzburzenie nacjonalist�w. Mimo jednak zaostrzenia sytuacji wewntrznej rzd nie ustpi i kontynuowa kroki dyplomatyczne. 12 listopada 1920 r. Wochy zawary w Rapallo ukad z Jugosawi, kt�ry ustali granice midzy obu pastwami. Miaa ona przebiega grzbietami Alp Julijskich z pozostawieniem Monte Nevoso po stronie woskiej; do Woch naleaa Wenecja Julijska. Triest. Istria. Natomiast Fiume pozostawao Wolnym Miastem. W Dalmacji poza portem Zara Wochom przypady wyspy Cazza. Lagosta i Pelagosa. Wykonujc postanowienia tego traktatu rzd woski zmusi D'Annunzia do opuszczenia Fiume.

adnych korzyci nie uzyskay Wochy na obszarze Azji Mniejszej. Wprawdzie traktat w Sevres z 1920 r. przewidywa stworzenie tam woskiej sfery wpyw�w, nie wszed on jednak w ycie, a zawarty p�niej traktat z Turcj w Lozannie z 1923 r. obejmowa tylko uznanie przez Stambu zwierzchnoci Woch nad Dodekanezem.

Trudnoci, z jakimi spotykay si postulaty woskie w sprawie granic, odbiy si na ich polityce zewntrznej. Szczeg�lnie niechtnie ustosunkowaa si ona do popierajcej Jugosawi Francji oraz zwizanych z ni pastw. Odbio si to take na postawie Woch wobec odradzajcej si Polski. Podczas wojny spoeczestwo i wadze woskie okazyway sympatie dla polskich de niepodlegociowych i doszo do zorganizowania na jesieni 1918 r. polskiego legionu, g�wnie spor�d jec�w wojennych, liczcego ok. 32 tys. onierzy. Wraz z innymi pastwami Ententy Wochy uznay w kocu lutego 1919 r. rzd polski, cho pierwszego posa wysay dopiero w padzierniku. Ze strony Woch otrzymaa r�wnie Polska wydatn pomoc w postaci sprztu wojskowego. Jednak ju w czasie wojny Sonnino wysuwa zastrzeenia co do przyznania Polsce dostpu do morza, by nie tworzyo to precedensu korzystnego dla Serbii. Z podobnych przyczyn (chodzio o Fiume) rzd woski przyj z niezadowoleniem utworzenie Wolnego Miasta Gdaska. Wyranie stronnicze na korzy Niemc�w stanowisko zajmowa przewodniczcy komisji midzysojuszniczej przy przeprowadzaniu plebiscytu na Warmii i Mazurach, deputowany Angelo Pavia. Take wysane na lsk dla dozorowania plebiscytu oddziay woskie podobnie jak angielskie budziy wiksze uznanie strony niemieckiej ni polskiej. W czasie wybuchu trzeciego powstania lskiego doszo nawet do star z oddziaami woskimi. Rzd woski spodziewa si, e poparcie stanowiska niemieckiego wobec G�rnego lska uatwi porozumienie w spra-

555

wie poudniowego Tyrolu. Nie nastpio to jednak, natomiast w trakcie rokowa dyplomatycznych stanowisko woskiego ministra spraw zagranicznych Sforzy uatwio kompromis w sprawie podziau G�rnego lska.

Ostatecznie woska rywalizacja z Francj i przesadne akcentowanie wasnych interes�w zaciyy ujemnie na ksztatowaniu si stosunk�w midzy Wochami a odrodzon Polsk mimo ywych powiza kulturalnych. Odzwierciedlay si w tym wszake bardziej og�lne rozbienoci midzy aspiracjami a realnymi moliwociami polityki woskiej. Przecie uzyskane przez Wochy zdobycze terytorialne stanowiy istotn rekompensat ciar�w poniesionych w czasie wojny. Nad Wochami przestaa wisie groba austriacka, uzyskay one naturalne granice na p�nocy, podporzdkoway sobie terytoria nie tylko czysto woskie, ale i z pokan ludnoci sowiask (wschodnia cz prowincji Wenecji Julijskiej). Moliwoci woskiej ekspansji ekonomicznej na Bakanach i w rodkowo-Wschodniej Europie byy c wiele lepsze ni w XIX w. Niezrealizowanie jednak wszystkich postulat�w woskich stworzyo poczucie rzekomego zmarnowania okazji, jak stanowio zwycistwo aliant�w, i budzio niezadowolenie nacjonalist�w. Wyolbrzymiajc sukcesy wojenne woskie i rezygnacj z penego przeprowadzenia plan�w aneksyj-nych podniecali oni og�lny nastr�j niepokoju i niezadowolenia, wzmagajc rozkad wewntrzny kraju.

TRUDNOCI EKONOMICZNE I ROZW�J RUCH�W MASOWYCH

W cigu pierwszych dwu lat po zakoczeniu wojny znacznie zaostrzya si sytuacja wewntrzna we Woszech, kt�re znalazy si na progu rewolucji. Kryzys dotychczasowej struktury politycznej pastwa zbieg si z gwatownie pogarszajcymi si warunkami ekonomicznymi. Nastpowaa szybka radykalizacja nastroj�w w spoeczestwie, dotkliwie odczuwajcym skutki wysiku wojennego. Gboki wpyw na jego postawy miay wydarzenia w Rosji. Wprowadzane tam dziki Rewolucji Padziernikowej zmiany wywoyway entuzjazm jednych, obawy za innych warstw i grup. Tote niekt�rzy historycy m�wi o wytworzeniu si w�wczas sytuacji rewolucyjnej we Woszech.

Szybki wzrost produkcji na cele wojenne w czasie wojny, zwizana z nim koncentracja kapitau, przy jednoczesnym zwikszeniu si wyzysku proletariatu, stworzyy skomplikowan sytuacj przy przejciu na tory gospodarki pokojowej. Oficjalne zyski w hutnictwie wzrosy z 6,3% do 16,5%, w przemyle samochodowym z 8% do 30%. Tylko w zakadach FIAT-a liczba pracownik�w podniosa si w latach wojny z 4 tys. do 40 tys. Podwoia si wydajno stoczni. Wochy stay si jedn z wielkich potg przemysowych wiata. Rozw�j ten jednak nie by zr�wnowaony we wszystkich dziedzinach i mia charakter tymczasowy. Gdy przyszo zmniejszy produkcj na cele pastwowe oraz wojskowe i nastawi si na zaspokajanie potrzeb pokojowach, saboci przemysu woskiego ujawniy si w caej rozcigoci.

556

Swobod manewru ekonomicznego utrudniao olbrzymie zaduenie kraju, kt�re wzrastao wskutek niekorzystnego ukadu stosunk�w handlowych w latach powojennych. Bilans handlowy wykazywa wysoki deficyt — tylko w 1919 r. przekroczy on 10,5 mld lir�w. Szczeg�lnie dotkliwe byo zaduenie na rzecz Stan�w Zjednoczonych, skd napyno w tyme roku 40% importu. Wynosio ono wtedy 1,5 mld dolar�w. Zahamowanie tego procesu uniemoliwiaa sytuacja ywnociowa kraju. W toku wojny bowiem pogbi si niedob�r produkcji rolnej. Produkcja zboa spada midzy 1913 a 1919 r. z 52 do 46 mln kwintali, kukurydzy z 25 do 22 mln. Do poowy obniya si produkcja cukru. Brak ywnoci, zaduenie pastwa, niekorzystny bilans stosunk�w handlowych prowadziy do szybkiego wzrostu inflacji. Przyjwszy za 100 indeks cen w 1913 r., otrzyma si dla 1918 r. ju 409, a dla 1920 r. a 591. By to wynik typowego dla kraj�w, kt�re przeszy w,ojn, braku r�wnowagi midzy popytem a poda. We Woszech przebiega on jednak szczeg�lnie ostro. Wiza si z tym spadek wartoci lira, nastpujcy systematycznie od 1914 r. Szczytowy jego moment przypad na 1920 r., kiedy warto dolara w stosunku do lira podniosa si dwukrotnie.

W tych warunkach, gdy przemys pogra si w zastoju, przyzwyczajeni do opieki pastwa przedsibiorcy przemysowi i bankierzy nie zawsze zdoali skutecznie przeciwstawi si narastajcym trudnociom. Mnoyy si upadoci, kt�re obejmoway nawet due towarzystwa. Zaostrzaa si bezwzgldna rywalizacja potg przemysowych, kt�re usioway podporzdkowa sobie kapita bankowy. Tak np. towarzystwo hutniczne Ansaldo zwizao si z Banca Commerciale, a FIAT z Credito Italiano. Prawdziw katastrof dla blisko miliona drobnych ciuaczy sta si upadek Banca Italiana di Sconto. kt�ry zawiesi wypaty, powodujc ruin wielu drobnych bank�w i os�b prywatnych.

Niepowodzenia produkcyjne i trudnoci sytuacji finansowej obciay w znacznym stopniu masy pracujce. Gdy ceny wzrosy szeciokrotnie, pace w tym samym czasie podniosy si tylko dwukrotnie. Tote tylko spekulanci, kt�rzy wzbogacili si niepomiernie na wojnie, „rekiny" — jak ich nazywano — yli w luksusie. Wikszo ludnoci z trudem wegetowaa. Fatalna sytuacja bya na rynku pracy. Wynikao to nie tylko z ograniczania produkcji przemysowej czy przestawiania jej na nowe tory, ale take ze zwikszania si liczby poszukujcych pracy wskutek demobilizacji. Bya ona wprawdzie przeprowadzana powoli i stopniowo, jednak do 1920 r. zwolniono 3 mln rezerwist�w, zmniejszono te sta armi z 225 tys. do 175 tys. Midzy zwolnionymi wielu byo oficer�w i podoficer�w, kt�rzy musieli teraz zadowala si niszymi stanowiskami czy zasikami. Wr�d zdemobilizowanych onierzy szczeg�lnie niezadowolon grup stanowili chopi, kt�rym w trudnych chwilach wojny wadze obiecyway przydziay ziemi. Po zwycistwie o tych obietnicach zapomniano lub ograniczano ich realizacj do minimalnych rozmiar�w. Tote wanie z tych k� kombatant�w miay si wyoni najbardziej zdesperowane grupy.

557

Po zakoczeniu wojny powszechne zreszt byo przewiadczenie, e we Woszech konieczne s zmiany. Nie moga u steru pozostawa stara elita wadzy, skadajca si w wikszoci z konserwatyst�w, odpowiedzialnych za przebieg i wyniki wojny; trzeba byo uzdrowi gospodark, a przez to poprawi stosunki midzy poszczeg�lnymi warstwami spoecznymi i ich pooenie. Wysuwano r�ne, w niejednym rozbiene koncepcje wyjcia z tego kryzysu. Mona je sprowadzi do trzech tendencji. Pierwsza zakadaa demokratyczn reform pastwa woskiego, kt�ra by przywr�cia zaufanie ludnoci do wadzy i pozwolia na stabilizacj gospodarcz. Druga nawizywaa do wzor�w rosyjskich i postulowaa cakowite przeksztacenie instytucji pastwowych i struktury spoecznej przy przejciu wadzy przez proletariat. Wreszcie zwolennicy trzeciego rozwizania opowiadali si za rzdami autorytarnymi, kt�re uniemoliwiyby rewolucj spoeczn. Tendencje te znalazy odbicie w dziaalnoci Woskiej Partii Ludowej, w rozwoju ruchu socjalistycznego oraz w powstaniu faszyzmu.

Woska Partia Ludowa (Partito Popolare Italiano). kt�rej czonk�w bdziemy nazywa popolarami. bya stronnictwem politycznym katolik�w. Jak wiadomo, podstawy do jego stworzenia istniay ju przed wojn. Socjolog Giuseppe Toniolo wytyczy wtedy projekty rozwizania problem�w spoeczno-ekonomicznych zgodnie z doktryn katolick, a ks. Romolo Murri zacz tworzy stronnictwo. Dopiero jednak po objciu tronu papieskiego przez Benedykta XV powstaa w Kurii Watykaskiej atmosfera bardziej sprzyjajca takiej inicjatywie. Wykorzysta j ksidz Luigi Sturzo (1871 — 1959). Sycylijczyk, wsp�pracownik Murriego. Uzyska on w listopadzie 1918 r. zgod sekretarza stanu kardynaa Pietro Gasparriego i w styczniu 1919 r. ogosi program nowej partii.

Stronnictwo popolar�w powstawao na gruncie demokratycznych tradycji wr�d woskich katolik�w. Niemniej zwizaa si z nim take grupa arystokratyczna, kt�ra w ywym udziale katolik�w w yciu politycznym Woch widziaa rodek zabezpieczajcy przed grob rewolucji spoecznej. W rezultacie w programie dominowa duch kompromisu, podporzdkowanego jednak zaoeniom liberalno-demokratycznym. a nie konserwatywnym. Program zakada koncepcj organiczn spoeczestwa, z pooeniem nacisku na autonomi gmin i organ�w administracji lokalnej, wbrew dominujcym dotychczas tendencjom centralistycznym. da utrzymania praw rodziny, zabezpieczenia wolnoci religijnej, swobody nauczania, rozszerzenia prawa gosowania na kobiety. Program broni solidaryzmu spoecznego przeciwko teorii walki klas. opowiada si te za utrzymaniem wasnoci prywatnej, jakkolwiek dopuszcza odstpstwa od tej zasady na poudniu w interesie tamtejszych chop�w. Popolarzy nie wysuwali jasnej koncepcji uoenia stosunk�w midzy pastwem a papieem. Mieli oni stanowi rodzaj porednika midzy tymi instytucjami. Usiowali te zapewni sobie autonomiczne stanowisko wobec hierarchii kocielnej: w praktyce musieli si jednak liczy z ograniczaniem swobody ich poczyna przez Watykan. Utrudniao to zwaszcza dziaalno parlamentarn, ta bowiem zaleno od Watykanu

hamowaa niezbdne wsp�dziaanie z liberaami, nie m�wic ju o socjalistach. Popolarzy nie byli jeszcze na tyle silni, by sami mogli uj wadz w swoje rce, tymczasem sytuacja kraju wymagaa porozumienia z ugrupowaniami liberalnymi i demokratycznymi. W rezultacie to pene wczenie si katolik�w w ycie polityczne podwayo istniejc wikszo rzdzcego obozu liberalnego, nie doprowadzio jednak do powstania nowego obozu, kt�ry byby zdolny do zapewnienia demokratyzacji stosunk�w przy zachowaniu parlamentarnej struktury wadzy. Tymczasem popolarzy zdobywali sobie prdko szerokie poparcie; ju w kocu 1919 r. stronnictwo ich skupiao ok. 250 tys. czonk�w. Powizane z nim byy te katolickie, „biae" zwizki zawodowe. O wpywie ywio�w radykalnych na wadze stronnictwa najlepiej wiadczy przyjcie przez pierwszy kongres popolar�w w Bolonii uchway, e ziemia powinna przej w rce tych, co j uprawiaj, i e pastwo powinno si zaj przekazaniem chopom ziemi stojcej odogiem. Z czasem w parlamencie wanie popolarzy postawi wniosek o podziale laty-fundi�w poudnia (za indemnizacj). Konsekwentne realizowanie tej polityki okazao si wszake niemoliwe wobec wzrastajcych wpyw�w wielkich posiadaczy i finansist�w wr�d popolar�w. Dla utrzymania jednoci stronnictwa sekretariat i grupa parlamentarna popolar�w decydoway si na odstpstwa od zasadniczych zaoe programu.

Tej jednoci natomiast brakowao ruchowi socjalistycznemu. Woska Partia Socjalistyczna staa si po wojnie parti masow. Gdy w 1918 r. w jej szeregach byo ok. 22 tys. czonk�w, to w 1920 r. liczba ta wzrosa do 216 tys. Wanie krytyczna postawa wobec dziaa wojennych zyskaa jej poparcie w tej czci spoeczestwa, kt�re wojna dotkna najmocniej. Ze wzgldu na metody walki politycznej i dobr organizacj partia ta stanowia najpowaniejsz si polityczn we Woszech i miaa najwiksze moliwoci skutecznego signicia po wadz. Tote wydawao si, e dziki sile Partii Socjalistycznej Wochy stan si g�wnym orodkiem, z kt�rego idee rewolucji proletariackiej bd promieniowa na Europ Zachodni. Woska Partia Socjalistyczna bya bowiem jedyn parti socjalistyczn Zachodu, kt�ra nie popara toczonej wojny. Gdy w dniach od 5 do 8 padziernika 1919 r. odby si w Bolonii pierwszy powojenny kongres woskich socjalist�w, opowiedzieli si oni zdecydowanie za poparciem zwyciskich bolszewik�w, uwaajc, e jedynym rozwizaniem istniejcych trudnoci jest rewolucja i dyktatura proletariatu. Ju poprzednio Woska Partia Socjalistyczna wystpia z II Midzynarod�wki i uznaa program Midzynarod�wki Komunistycznej.

Sab stron Woskiej Partii Socjalistycznej by nadmierny werbalizm przy niedostatecznej umiejtnoci kierowania ywioowym ruchem robotnik�w i chop�w przeciwko istniejcemu systemowi. R�wnie wewntrzne rozbicie ograniczao skuteczno dziaania w decydujcych momentach. Istniay bowiem w Partii Socjalistycznej a trzy kierunki o r�nych programach. Najbardziej skrajny reprezentowali absencjo-nici, kt�rzy wypowiadali si przeciwko udziaowi w yciu parlamentarnym Woch i domagali si krok�w rewolucyjnych. Kierunek ten reprezentowa przede wszystkim dziaacz neapolitaski Amadeo Bordiga

559

i pismo „II Soviet". Stosunkowo bliscy temu kierunkowi byli tzw. maksymalici, kt�rzy ju w nazwie starali si upodobni do bolszewik�w. Postulowali oni r�wnie obalenie rzd�w buruazji i dyktatur proletariatu, nie odrzucali jednak wykorzystania moliwoci parlamentarnych. Z tym kierunkiem zwizany by naczelny organ Partii ,.Avanti" i sekretarz generalny Constantino Lazzari. Wreszcie nadal dziaali re-formici z Filippo Turatim i Claudio Trevesem na czele. Z tym kierunkiem zwizana bya grupa parlamentarzyst�w socjalistycznych. Re-formici opowiadali si za powolnym przeksztaceniem pastwa na drodze reform i nie wykluczali moliwoci wsp�dziaania z innymi partiami politycznymi. Z tego powodu byli przez maksymalist�w uwaani przesadnie za „zdrajc�w" sprawy robotniczej. Tymczasem sami maksymalici swym nieprzejednaniem i schematyzmem w naladowaniu poczyna rosyjskich utrudniali zdobycie przez socjalist�w szerszego poparcia w spoeczestwie.

Ograniczenia strukturalne i rywalizacja midzy socjalistami i popola-rami uatwiay rozw�j ruchu faszystowskiego, kt�ry ani nie czu si nadmiernie zwizany zaoeniami programowymi, dopasowanymi zwykle do aktualnej sytuacji, ani nie miewa skrupu�w co do rodk�w, za pomoc kt�rych m�gby osign swe cele. Ruch ten wykorzysta niezadowolenie kombatant�w, kt�rzy w czasie wojny znaleli si w okopach, a p�niej stracili wiar, e ich ofiarno przyczyni si do jakichkolwiek pozytywnych zmian we Woszech i na caym wiecie. Od powiza z socjalizmem odsuwao wikszo z nich niechtne wobec uczestnik�w wojny stanowisko Woskiej Partii Socjalistycznej, kt�ra obarczaa ich odpowiedzialnoci za przelew krwi i wzbogacenie si kapitalist�w. Poniewa i og� spoeczestwa traktowa ich bez entuzjazmu, znaleli si jakby poza nim i niezbdne wydaway si organizacje, kt�re wzmocniyby ich pozycj. Pierwsze tego typu zwizki powstay ju w czasie wojny pod wpywem Caporetto. Zaczto wtedy tworzy grupy bojowe, tzw. suadri, i zwizki, fasci, kt�re miay uatwi mobilizacj narodu. Po ogoszeniu rozejmu zaczy powstawa organizacje jednoczce kombatant�w. W styczniu 1919 r. zaoono stowarzyszenie obejmujce onierzy wyborowych oddzia�w szturmowych (Arditi). W czerwcu utworzone zostao Narodowe Stowarzyszenie Kombatant�w. Uczestniczyli w nim take niekt�rzy politycy, co nie przeszkadzao temu, e Stowarzyszenie to zgaszao cakowity brak zaufania do jakichkolwiek istniejcych poprzednio organizacji politycznych: „Zorganizowani i niezaleni sami poprowadzimy nasz polityk". W Stowarzyszeniu bkay si pogosy mazzinizmu, silne byo oddziaywanie zaoe nacjonalistycznych, brakowao jednak klarownej ideologii. Niemniej byli onierze kierowali si pewnym poczuciem wyszoci wobec tych wszystkich, kt�rzy nie przeszli twardej szkoy wojennej, i uwaali, e poniesione ofiary daj im specjalne uprawnienia do decydowania o losach pastwa.

Postawy te usiowa zdyskontowa dla siebie znajdujcy si w�wczas na marginesie woskiego ycia politycznego Benito Mussolini. Usunity z Woskiej Partii Socjalistycznej, nie zaprzesta radykalnej demagogii. Przez rok znajdowa si przecie w wojsku, po czym. ranny w czasie

560

wicze, powr�ci do dziaalnoci dziennikarskiej. Wydawany przez siebie „Popolo d'Italia" nazywa jeszcze pocztkowo dziennikiem socjalistycznym, dopiero od sierpnia 1918 r. zmieni t nazw na dziennik kombatant�w i wytw�rc�w, co podkrelao nowych adresat�w. Mussolini by utalentowanym oratorem, co uatwiao mu pozyskiwanie zwolennik�w; by r�wnie poczytnym dziennikarzem. Mia przy tym wyrane zdolnoci polityczne, dobre wyczucie chwili i brak skrupu�w. Jak przystao na demagoga. Mussolini nie krepowa si zbytnio goszonymi hasami ideologicznymi. Uwaa za dopuszczalne wszelkie wolty, byleby zapewniy mu kocowy sukces. W „Popolo d'Italia" mona te byo spotka jak najbardziej sprzeczne wypowiedzi odnoszce si zar�wno do stosunk�w wewntrznych, jak i polityki midzynarodowej. Obojtnie, czy poparcie miao nadej z prawa czy z lewa, Mussolini gosi, e demokracja parlamentarna jest przeytkiem, kt�ry powinna zastpi nowa, doskonalsza organizacja pastwa. Za niezbdne dla.realizacji tego celu uwaa powoanie „antypartii", og�lnonarodowego ruchu ponadpartyjnego. 23 marca 1919 r. w prywatnym mieszkaniu w Mediolanie przy placu San Sepolcro niewielka grupa byych onierzy utworzya Zwizek Woskich Kombatant�w (Fasci Italiani di Combatti-mento). Nazwa nawizywaa do tworzonych ju poprzednio tego rodzaju zwizk�w, zreszt podobnych drobnych organizacji powstaway wtedy dziesitki. Dopiero z czasem nazwa fasci miaa nabra dostojnoci przez powoywanie si na znaki liktor�w — fasces — rzymski symbol wadzy. W programowym przem�wieniu Mussolini jako jeden z kombatant�w domaga si reformy pastwa przez oczyszczenie biurokracji i likwidacj systemu parlamentarnego, w kt�rym panoway przekupstwo i korupcja. Poza tym wysun szereg pomys�w zaczerpnitych z arsenau �wczesnych hase politycznych, jak wprowadzenie republiki, powszechne gosowanie obejmujce r�wnie kobiety, ujednolicenie szkolnictwa, 8-godzinny dzie pracy i wprowadzenie zasad kooperacji do produkcji, likwidacja sp�ek uatwiajcych dziaalno spekulacyjn, nawet uzyskanie ziemi przez chop�w-uytkownik�w. Programu tego nie mona byo bra dosownie, mia na celu pozyskanie opinii publicznej, co nie byo atwe przy jej radykalizacji. Zwaszcza gdy chodzio o powstanie ruchu og�lnonarodowego.

Nowy ruch mia na razie niewielkie poparcie. Opowiedziaa si za nim cz futuryst�w i zwaszcza czonkowie wspomnianego Stowarzyszenia Arditi. Czarne koszule, kt�rymi si wyr�niali, zostay z czasem przejte jako jeden z element�w stroju faszystowskiego. Najwaniejsz spoeczn baz tworzyo drobnomieszczastwo; ju rednie mieszczastwo ustosunkowao si bardziej wyczekujco. Zwizki powstaway w r�nych miastach, liczba ich czonk�w nie jest dokadnie znana. Istniej dane, e w kocu 1919 r. byo ich ok. 870. Mussolini gosi p�niej, e miao ich by 10 tys. W kadym razie nie by to jeszcze ruch masowy. Niemniej zwoany w 1919 r. pierwszy kongres faszystowski nada tej „antypartii" organizacj. Na czele stan Komitet Centralny, wybierany przez delegat�w zwizk�w. Faktyczna wadza spoczywaa w rku Generalnego Sekretariatu. Mussolini nie zosta na razie nawet sekretarzem

567

generalnym: nie by on jeszcze postaci, wok� kt�rej konsolidowaby si cay ruch. Faszyci nie kryli si z zapowiedzi bezwzgldnego zwalczania wszelkiego oporu przeciwko ich daniom. Za g�wnego wroga uwaali socjalizm i komunizm. Libera�w lekcewayli. Wzorem dla nich stao si postpowanie D'Annunzia w Fiume. Wojna domowa miaa by logicznym zakoczeniem wojny midzynarodowej.

LATA NAPICIA REWOLUCYJNEGO

W listopadzie 1919 r. odbyy si wybory, w kt�rych po raz pierwszy zastosowano zasad powszechnego i proporcjonalnego gosowania. Prawo uczestnictwa w nich miao 1 1 mln obywateli, z kt�rych jednak tylko 56.6% przystpio do urn. Wybory przyniosy wielki sukces Woskiej Partii Socjalistycznej, zwaszcza we Woszech p�nocnych i rodkowych. Na 5682 tys. gosujcych opowiedziao si za ni 1 830 tys. wyborc�w. Wysoki procent gos�w uzyskali r�wnie wystpujcy po raz pierwszy popolarzy: poparo ich 1 175 tys. wyborc�w. Dziki temu w parlamencie znalazo si 156 deputowanych socjalistycznych i 100 popolar�w. Jakkolwiek liberaowie i zwizane z nimi ugrupowania zdobyy 209 mandat�w. utracili bezwzgldn przewag w izbie. Cakowite niepowodzenie spotkao kombatant�w: wynieli jedynie 20 miejsc. Mussolinj* kt�ry kandydowa w Mediolanie, poni�s druzgocc porak. O sile Partii Socjalistycznej wiadczyo take zapewnienie sobie przez ni w wyborach komunalnych w 1920 r. wadzy w 2 tys. gmin na 8 tys. .og�em. W tyme czasie zwizana z socjalistami Powszechna Konfederacja Pracy liczya ju 2150 tys. czonk�w (gdy w 1913 r. tylko 327 tys.). Sytuacja rzdzcych libera�w staa si bardzo trudna.

Ju zreszt przed wyborami zacza si pr�ba si midzy obozem rewolucyjnym a buruazj. Rozgrywaa si ona poza parlamentem. Cae Wochy zostay objte fal strajk�w, zaburze, wystpie, kt�re zdaway si zapowiada wybuch rewolucji. Ruch strajkowy przybra wielkie rozmiary w drugiej poowie 1919 r. Pocztkowo strajki miay charakter wystpie przeciwko droynie i inflacji. P�niej stanowiy one wyraz protestu przeciwko istniejcemu systemowi, obejmoway te niemal wszystkie warstwy pracownik�w. Wielka czstotliwo strajk�w. kt�re dezorganizoway ycie gospodarcze kraju, nie przynoszc widocznych rezultat�w, powodowaa nastroje niepewnoci w spoeczestwie. a take niezadowolenie, kt�re mogo by wykorzystane przez prawic. Natomiast niedostateczne byo poparcie akcji strajkowej przez Wosk Parti Socjalistyczn, w kt�rej brakowao jednomylnoci co do wyzyskania istniejcego wrzenia wr�d klasy robotniczej. Byway wprawdzie strajki organizowane przez socjalist�w i syndykalist�w. nie dochodzio jednak do akcji konsekwentnie ze sob powizanych.

Niemniej powstaway sytuacje, w kt�rych robotnicy zaczynali tworzy po fabrykach rady fabryczne. We wrzeniu 1 920 r. Woska Federacja Pracownik�w Metalurgii w toku akcji strajkowej doprowadzia do zajcia fabryk metalurgicznych i mechanicznych przez rzesz 300 tys. robotnik�w. W p�nocnych Woszech, zwaszcza w Mediolanie i Turynie.

562

powstay w zakadach robotnicze rady fabryczne, kt�re potrafiy przez pewien czas skutecznie kierowa okupowanymi zakadami, regulujc produkcj. Oczekiwano, e ruch ten zapocztkuje rewolucje. Jednak w Powszechnej Konfederacji Pracy zwyciyo stanowisko ugodowe, wykorzystane przez rzd kierowany w�wczas przez Giolittiego. i akcja skoczya si kompromisem, kt�ry nie przyni�s trwaych korzyci robotnikom.

ywioowe wystpienia ogarny r�wnie wie wosk. Gdy chopi nie doczekali si podziau latyfundi�w i przyznania im ziemi, usiowali zdoby sprawiedliwo na wasn rk. Prawie caa wie woska objta zostaa t akcj w latach 1919— 1920. Przeciwko posiadaczom wystpowali zar�wno dzierawcy-poownicy. jak i robotnicy rolni. Pierwsi odmawiali zbierania czci plon�w, kt�r mieli oddawa wacicielowi. Drudzy zajmowali ziemi nieuprawn. nalec do wielkich wacicieli. W 1920 r. ok. 30 tys. ha zostao w ten spos�b zajtych we Woszech poudniowych i rodkowych przez chop�w, czciowo na uytkowanie o charakterze sp�dzielczym. Powtarzay si strajki robotnik�w rolnych, zwaszcza w dolinie Padu. Chopi nie ustpowali, jakkolwiek stosowano wobec nich ostre represje, a w wyniku strzelania do manifestant�w paday ofiary. Pod tym naciskiem parlament musia uchwali ustaw o przekazaniu chopom nieuprawianych grunt�w. Miaa ona jednak zbyt og�lnikowy charakter i nie rozadowaa sytuacji na wsi.

563

Strajki we Woszech 1919-1922 (wg S. Sierpowskiego)

robotnik�w chop�w

Rok

Liczba strajkujcych w tys.

1919 1920 1921 1922

1049 1268 665 423

505 1046 79 25

W latach 1919— 1920 przecitnie dziennie dochodzio do 6 strajk�w, lokaut�w czy podobnych wystpie robotniczych. Pod ich naciskiem wadze musiay wprowadzi 8-godzinny dzie pracy, zrezygnowa z utrzymywania wysokiej, protekcyjnej ceny na chleb, podj roboty publiczne. Zmiany te nastpiy w okresie, gdy rzdem kierowa Giolitti, kt�ry spodziewa si za pomoc tych rodk�w rozadowa napicie spoeczne. Ostatecznie nie doszo te do generalnej pr�by si. Nastpio osabienie napicia rewolucyjnego we Woszech, natomiast wzmogy si tendencje do zabezpieczenia stabilizacji politycznej i spoecznej.

Tymczasem narastanie sytuacji rewolucyjnej we Woszech oraz niezdecydowanie, okazane przez socjalist�w, zawayo na dalszych losach Woskiej Partii Socjalistycznej. Wydarzenia strajkowe obnayy jej sabo i niedostatki. Powtarzay si gosy, e rewolucja woska to rewolucja w sowach, e socjalici woscy niezdolni s do czynu. Doprowadzio to do formalnego rozbicia Partii Socjalistycznej. W listopadzie 1920 r. powstaa w partii frakcja komunistyczna. Trzon jej stanowia grupa neapolitaska, kierowana przez inyniera Amadeo Bordige, oraz grupa turyska, kt�rej najwybitniejszymi dziaaczami byli Antonio Gramsci (1891-1937), Palmiro Togliatti (1893-1964) oraz Angelo Tasca. Ostatni zosta w 1929 r. usunity z partii komunistycznej, dwaj pierwsi odegrali przodujc rol w tworzcym si ruchu. Wielk indywidualnoci by zwaszcza Gramsci. Posiada on gruntowne wyksztacenie filologiczne, historyczne i filozoficzne i wkr�tce sta si najwybitniejszym woskim filozofem marksistowskim. Wszyscy trzej byli zreszt dziennikarzami i wydawali w Turynie tygodnik „Nowy ad" („Ordine Nuovo"). Z dowiadcze rewolucji rosyjskiej oraz z pism komunist�w rosyjskich, zwaszcza Lenina, starali si wycign wnioski, jak naley pokierowa proletariatem woskim. Weszli take w bliski kontakt z radami fabrycznymi w Turynie, szczeg�lnie FIAT-a. Dowiadczenia walk strajkowych przekonay Gramsciego o trudnociach przenoszenia metod rosyjskich na grunt woski i o odmiennoci proletariatu woskiego. Dopiero jednak podczas pobytu w wizieniu faszystowskim przeprowadzi on na szerszym tle analiz warunk�w niezbdnych do powodzenia rewolucji socjalistycznej w Italii.

Frakcja komunistyczna bya r�wnie niechtna reformistom, jak i maksymalistom i cakowicie odrzucaa koncepcj rozwoju opartego na liberalnym pastwie. Nie zdoaa jednak pozyska dla swych pogld�w wikszoci socjalist�w. Na zjedzie Woskiej Partii Socjalistycznej w dniach 15—21 stycznia 1921 r. w Livorno frakcja komunistyczna nie zyskaa poparcia dla postulowanej reorganizacji partii, nie doprowadzia te do usunicia z niej element�w drobnomieszczaskich, zgodnie z zaleceniem III Midzynarod�wki. W rezultacie frakcja wyodrbnia si w samodzieln parti, tworzc Wosk Parti Komunistyczn

564

(Partito Communista Italiano). Kierownictwo partii znalazo si w rku Bordigi, kt�ry wiele wysik�w woy w przeciwstawianie si wpywom socjalist�w. W decydujcym momencie miao si okaza, e ani jedna, ani druga partia nie byy zdolne pokierowa losem Woch i uchroni je przed faszyzmem.

Agitacja socjalistyczna budzia natomiast zaniepokojenie buruazji woskiej, kt�ra obawiaa si rychej „bolszewizacji" Woch. Na tym gruncie, wobec waha i saboci rzdzcych libera�w, rodzio si mocniejsze poparcie dla ruchu faszystowskiego.

KONIEC RZD�W LIBERALNYCH

Pogorszenie si sytuacji obozu liberalnego nie byo spowodowane tylko wprowadzeniem nowej ordynacji wyborczej czy niechtnym stanowiskiem Wiktora Emanuela III, kt�ry zreszt nie odgrywa powaniejszej roli w yciu politycznym. Szczeg�lnie istotne byo wewntrzne rozbicie wr�d libera�w, zarysowujce si w czasie wojny w zwizku z problemem interwencji. W rezultacie po 1918 r. zabrako planu dziaania, poczynania rzd�w liberalnych byy obliczane na kr�tk met. Nie zawsze zdawano sobie przy tym spraw z konsekwencji rozwiza, bdnie uwaanych za dorane manewry.

Wojenny rzd premiera Orlando nie przetrwa poza czerwiec 1919 r. Przyczyniy si do tego g�wnie niepowodzenia polityki zagra-jiicznej. Nastpny rzd utrzyma si przez rok. Kierowa nim Fran-cesco Saverio Nitti, poudniowiec, znawca problem�w ekonomicznych, reprezentant radykalnych i demokratycznych tradycji w liberalizmie. Jego poczynania obejmoway zar�wno starania o utrzymanie cen chleba i kontrol nad handlem takimi produktami, jak cukier, kawa, wgiel czy nafta, dla pohamowania spekulacji, jak i poszerzenie prawa wyborczego czy ogoszenie amnestii, obejmujcej r�wnie dezerter�w. Tolerancyjny wobec strajk�w, rozbudowa jednoczenie siy policyjne, zwikszajc liczb karabinier�w do 1 70 tys. i tworzc rodzaj policji wojskowej, Gwardi Kr�lewsk (Regia Guardia), przystosowan do ewentualnej wojny domowej. W rezultacie nie przekona nikogo, e pragnie reform, wywoa natomiast wraenie, e rzd jest za saby, by rozwiza problemy kraju. R�wnie ostrony by rzd Nittiego w polityce zewntrznej. Nie godzi si wic na udzia w interwencji an-gielsko-francuskiej na terenie Rosji, wycofa stamtd korpus woski i odm�wi wysania wojsk na Kaukaz. Potpi imprez D'Annunzia, ale nie podj krok�w dla jej likwidacji. Nitti by bowiem raczej czowiekiem kompromisu ni czynu i w rezultacie narazi si wszystkim, poczwszy od buruazji, kt�ra draa, e wprowadzi socjalist�w i robotnik�w do rzdu, a koczc wanie na socjalistach, zraonych jego poowicznoci.

16 czerwca 1920 r. po raz ostatni ster rzdu obj Giolitti. Ju w czasie kampanii wyborczej w poprzednim roku zdoby sobie przydomek „bolszewika orderu Annunziaty". Odpowiadao to jego programowi, kt�ry za fasad demokratyczno-ludowych hase kry konserwa-

565

tywne treci. Do rzdu powoa ludzi utalentowanych: sprawami zagranicznymi kierowa Carlo Sforza. wojskiem socjaldemokrata Ivanoe Bonomi. owiata, sam Benedetto Croce, resortem pracy ekonomista Arturo Labriola. W polityce zewntrznej Giolitti osign sukcesy, porzdkujc stosunki Woch z ssiadami zza Adriatyku. Traktatem w Tiranie z 20 lipca 1920 r. zakoczy okupacj Albanii. Wochy gwarantoway niepodlego tego kraju, zatrzymujc sobie wysp Saseno w cieninie Otranto. W kilka miesicy p�niej traktatem w Rapallo doprowadzi do porozumienia w sprawach granicznych z Jugosawi. Natomiast jego polityka wewntrzna bya mniej szczliwa.

Giolitti wyobraa sobie, e podobnie jak przed wojn bdzie m�g wygrywa jedne grupy opozycyjne przeciwko drugim. Gdy min kryzys, wywoany okupacj fabryk przez robotnik�w, i byo widoczne, e nie dojdzie do rewolucji. Giolitti postanowi podway pozycj socjalist�w. Podobnie jak dawniej posugiwa si w tym celu reformistami, tak teraz postanowi wykorzysta w tym celu ruch faszystowski. Rozgrywki nie udao si jednak ograniczy do parlamentu i przybraa ona niemal charakter wojny domowej, w kt�rej rzd tolerowa gwaty faszyst�w. Giolitti by ju znany z posugiwania si przemoc przy wyborach na poudniu, co zapewnio mu przydomek „ministra wiata przestpczego" (ministro della malavita). Tym razem jednak dziaanie miao obj cae Wochy.

Ju poprzednio powtarzajce si strajki i niepokoje przy saboci wadz porzdkowych skaniay fabrykant�w i wielkich posiadaczy ziemskich do tworzenia wasnych uzbrojonych stray, kt�re uatwiay zar�wno przeciwstawianie si naciskom robotnik�w, jak i posugiwanie si amistrajkami. Powstaway cae oddziay takich wolontariuszy, zwaszcza w Emilii, gdzie skierowana zar�wno przeciwko wielkim, jak i drobnym posiadaczom ziemskim propaganda socjalistyczna popchna zaniepokojonych o sw wasno chop�w do wsp�dziaania z obszarnikami. Stworzyo to podatny grunt dla ugrupowa faszystowskich. Zaczy si mnoy specjalne boj�wki. xquadre d'a:ione. kt�re dokonyway napad�w na strajkujcych robotnik�w, domagajcych si ziemi dzierawc�w i wyrobnik�w, a take na lokale socjalistyczne, izby pracy czy orodki kulturalne. Boj�wki te, o najr�niejszym skadzie spoecznym, mogy liczy przy organizowaniu swych tzw. karnych ekspedycji na ciche wsp�dziaanie wadz policyjnych i wojska, kt�re im nawet dostarczay rodk�w transportu i broni. Pod hasami patriotycznymi walki z wrogami ojczyzny boj�wki faszystowskie wymierzay sw ..sprawiedliwo", niszczc lub grabic, rrordujc lub bijc. W Bolonii ofiarami wywoanych przez faszyst�w rozruch�w pado 21 listopada 1920 r. 9 zabitych i 100 rannych. W ten spos�b likwidowane byy wpywy socjalistyczne najpierw w Emilii, p�niej w Toskanii, dolnej Lombardii. Apulii. Nie inaczej rozprawiano si te z popolarami w prowincji weneckiej.

Giolitti tymczasem oczekiwa, a nadejdzie moment, kiedy bdzie m�g wystpi jako mediator i arbiter. Gboko si przeliczy. Otworzy bowiem wrota dla bezwzgldnej i brutalnej siy. kt�ra postrachem

566

oczyszczaa sobie drog do wadzy. Niemniej Giolitti rozpisa przedterminowo wybory na 15 maja 1921 r., w kt�rych faszyci wystpili jako kandydaci bloku narodowego wraz z liberaami! Rzd Giolittiego otrzyma tylko nieznaczn wikszo w parlamencie: socjalici mimo terroru boj�wek i wewntrznego rozbicia uzyskali 123 miejsca (a dodatkowe 15 przypado komunistom), popolarzy za 107. W Izbie Deputowanych zasiado wszake 35 faszyst�w pod przewodnictwem Mussoli-niego. kt�ry traktowa ich jako „pluton czynu i egzekucji". Od razu po wyborach faszyci przeszli do opozycji pod pretekstem, e Giolitti naruszy interesy woskie zawierajc ukad z Jugosawi. Giolitti. kt�ry nie potrafi doj do porozumienia z popolarami. zdolnymi zapewni mu przewag, ustpi.

Wszystko to byo wod na myn faszyst�w, kt�rzy zaostrzyli teraz krytyk rzd�wjmrlannentarnych i kontynuowali jtkj^pr^ejjiocy. Zarazem udzia w wyborach jakby zalegalizowa faszyst�w jako parti polityczn w oczach opinii publicznej. W cigu dwu miesicy po wyborach liczba czonk�w partii faszystowskiej podwoia si. sigajc 200 tys. Inna rzecz, e dziao si to w pierwszej poowie 1921 r., kiedy dziaalno boj�wek faszystowskich przybraa najwiksze rozmiary. Nadal wszake istniay moliwoci zahamowania tych postp�w. Napotykajc op�r. faszyci okazywali znacznie mniej wigoru. Gdy w lipcu 1921 r. niewielki oddzia karabinier�w przeciwstawi si w Sarzana zbrojnej grupie faszyst�w, bez trudu zdoa j rozproszy. Ju poprzednio socjalici zorganizowali swoje boj�wki, arditi dcl popolo. kt�re skutecznie odpowiaday na terror faszyst�w ich wasn bronuj, przynajmniej w niekt�rych czciach kraju. Take nowy kierownik rzdu. Bonomi. osobicie niechtny Mussoliniemu. kt�ry swego czasu przyczyni si do usunicia go z Woskiej Partii Socjalistycznej, zapowiada, e bdzie wystpowa przeciwko wszelkim aktom bezprawia. |Pod_wpywem tych wydarze Mussolini wyrazi gotowo zaprzestania walk wiewnErzriych. 3j[ierpnia 1921 r. podpisany zosta za porednictwem rzdu pakt pacy-fikacyjny midzy socjalistami a faszystami. Ukad ten pogbi rozbienoci midzy socjalistami a komunistami, kt�rzy go zdecydowanie odrzucili. R�wnie wr�d faszyst�w pojawiy si gosy krytykujce Mussoliniego. Byy one szczeg�lnie silne w Emilii i Romanii. Na zjedzie faszystowskich radyka�w w Bolonii w poowic sierpnia Dino Grandi zaatakowa wprost Mussoliniego za porozumienie z lewic, ijViusspjini manifestacyjnie poda si do dymisji, nie przyj jej jednak LKomitet Cjifrarny. Na nowym Ic�figresie ruchu faszystowskiego, kt�ry odby si 7—9 listopada w Rzymie. Mussolini zdoa umocni sw pozycj. Sprecyzowa te wtedy nowy program ruchu, kt�ry przybra odtd nazw Narodowej Partii Faszystowskiej.

Program ten odzwierciedla gbok przemian, jakiej uleg ruch faszystowski. Pocztkowo mia on charakter radykalny i stanowi pr�b wyjcia naprzeciw postulatom reform spoecznych i politycznych wysuwanym przez kombatant�w. W 1921 r., po dowiadczeniach walk z socjalistami i ca lewic, faszyzm nabra charakteru zdecydowanie zachowawczego pod wzgldem spoecznym, a jeeli nie rezygnowa z prze-

567

ksztacenia machiny pastwowej, to chodzio o stworzenie struktury,

kt�ra lepiej zabezpieczaaby utrzymanie istniejcego ukadu spoecznego.

Odwoywa si przy tym do uczu narodowych. Tak wiec w programie

znalazo si zapewnienie, e faszyci-hed. si staraj i __o_ odnowjenie

autorytetu rzdu i stworzenie pastwa godnego tradycji narodu woskie-

go. Polityka spoeczna miaa si oprze na zaoeniach solidarystycz-

nych, porozumieniu midzy pracodawcami a pracownikami. Wzmcnio-

na_zostaa dyscyplina wewntrzpartyjna, nadajc organizacji charakter

Lciie zH"ierarcluowahy z Komitetem Centralnym i sekretarzem.general-

[nym na czele. Dla zapewnienia wpywu na modzie powoano ruch

nazwany Awangardow Modzie Faszystowsk. Nawet dzieci miaa

obejmowa specjalna organizacja nazwana Balilla od nazwiska chopca,

Jd�ry da sygna do powstania w Genui w 1746 r.

G�wn baz spoeczn ruchu stanowio drobnomieszczastwo i rednia buruazja oraz chopi; faszyzm cieszy si te du popularnoci wr�d urzdnik�w, wolnych zawod�w, nawet wr�d modziey studenckiej. Istotne poparcie zapewniali mu przemysowcy, bankierzy i wielcy waciciele, kt�rzy spodziewali si zabezpieczy przy jego pomocy od groby ze strony ruchu robotniczego czy chopskiego. Std te znaczna cz prasy prowadzia kampani korzystn dla faszyzmu. Faszyci mogli liczy na przychylne stanowisko wielu dow�dc�w wojskowych i policji, a take na pewne sympatie w rodzinie kr�lewskiej, zwaszcza ze strony kr�lowej matki Magorzaty i ks. d'Aosta. Sprzyjao im wreszcie og�lne nastawienie spoeczestwa, zmczonego trudnymi latami wojny i napicia spoecznego.

Faszyci starali si opanowywa istniejce instytucje pastwowe. Gdy nie udao im si wprowadzi swych ludzi, tworzyli wasne urzdy, konkurujce na sw�j spos�b z urzdami pastwowymi. Rozkadao to funkcjonowanie machiny pastwowej. Podobnie zwalczajc zwizki zawodowe, zwizane z socjalistami czy popolarami, faszyci tworzyli wasne organizacje zwizkowe, zwane pocztkowo syndykatami, p�niej korporacjami. Obejmoway one pracownik�w i pracodawc�w i odrzucajc teori walki klasowej stay na stanowisku solidaryzmu spoecznego w imi zaoe nacjonalistycznych. Miay one zapewnia utworzenie jednoci ekonomicznej w ramach wsp�lnoty narodowej. witem pracy mia sta si dzie zaoenia staroytnego Rzymu — 21 kwietnia. Korporacje faszystowskie dziki naciskowi boj�wek, ale r�wnie w wyniku oczekiwania, e faszyci zapewni stabilizacj ekonomiczn, stay si wkr�tce organizacjami do licznymi. W czerwcu 1922 r. zrzeszay one ponad 450 tys. pracownik�w, pod koniec roku ju 800 tys., wr�d kt�rych nie brako dawnych czonk�w zwizk�w socjalistycznych i katolickich. Nie zaprzestali zreszt faszyci oddziaywa i postrachem. Boj�wki „czarnych koszul", uzbrojone w kr�tk bro paln, sztylety i nieodzowne paki, zncay si nadal nad przeciwnikami politycznymi. Jeszcze stosunkowo agodnym rodkiem byo nagminnie praktykowane przymuszanie do picia oleju rycynowego. Faszyci uwaali jednak, e zgodnie z zasad wendety maj prawo bra odwet na przeciwnikach za kad urojon czy faktyczn zniewag. Odwet by brany z nadwyk. Za

mier jednego faszysty padao ofiar boj�wki z zasady kilku przeciwnik�w. Liczba ofiar terroru faszystowskiego musiaa by w tych warunkach wysoka; nie zostaa jednak dokadnie ustalona. Istniej przypuszczenia, e wynosia ona ok. 5 tys. ludzi zwizanych z lewic. Faszyci mieli utraci ok. 500 ludzi.

MARSZ NA RZYM

Ani liberaowie, ani lewica nie zdawali sobie w peni sprawy z niebezpieczestwa, jakie stanowili dla nich faszyci. Nawet sekretarz generalny Woskiej Partii Komunistycznej Bordiga skonny by traktowa faszyst�w na r�wni z innymi partiami buruazyjnymi, nie przewidujc, by objecie przez nich wadzy pocigno za sob istotne zmiany w organizacji pastwa. Znalazo to odzwierciedlenie nawet w tezach przyjtych na kongresie partii w marcu 1922 r. Wbrew ostrzeeniom III Midzynarod�wki Bordiga nie popiera te dostatecznie stara o utworzenie jednolitego frontu obozu lewicy. Brak porozumienia midzy socjalistami a komunistami zaway na ograniczeniu si do dziaalnoci czysto zwizkowej przez jednoczce lewicowe zwizki zawodowe Przymierze Pracy (Alleanza del Lavoro), utworzone 20 lutego 1922 r. Jedynie Gramsci sta na stanowisku, e terror faszystowski tworzy przesanki do powstania szerokiego ruchu antyfaszystowskiego, ale w maju 1922 r. jako przedstawiciel Woskiej Partii Komunistycznej w Midzynarod�wce wyjecha do Moskwy i nie m�g doranie i bezporednio oddziaywa na ksztatowanie si polityki woskich komunist�w.

R�wnie Woska Partia Socjalistyczna nie zdobya si na bardziej energiczne dziaanie. Niewykorzystanie napicia rewolucyjnego i terror faszystowski zawayy ujemnie na jej liczebnoci. Z 216 tys. czonk�w w 1920 r. pozostao w 1922 r. tylko 70 tys. Powsta zn�w kryzys wew-ntrznjuna Jle _rozhienoci pogld�w co do ewentualnej wsp�pracy z rzdem i partiami buruazyjnymi. Na kongresie w Rzymie w pierwszych dniach padziernika 1922 r. nieznaczna wikszo opowiedziaa si za maksymalistami, co doprowadzio do wyodrbnienia umiarkowanej Socjalistycznej Partii Jednociowej (Partito Socjalista Unitario), kt�rej sekretarzem zosta Giacomo Matteotti. Zgaszana przez ni gotowo wsp�pracy z rzdem i udziau w reformach przysza za p�no. Ob�z lewicy by nie przygotowany do przeciwstawienia si faszystowskiej pr�bie ujcia wadzy.

Sytuacja ksztatowaa si wic pomylnie dla Mussoliniego, kt�ry g�wne starania obr�ci na skompromitowanie rzdu i wykazanie jego saboci. Po Bonomim, obalonym przez opozycj zar�wno faszystowsk, jak i socjalistyczn, do wadzy doszed Luigi Facta, polityk niezrczny i niesamodzielny, narzdzie w rku Giolittiego. Nie umia si przeciwstawi terrorystycznej dziaalnoci faszyst�w, niejednokrotnie nawet dezawuowa poczynania tych wadz prowincjonalnych, kt�re usioway poskromi wypady boj�wek. W kocu lewica postanowia przystpi do pr�by si, by powstrzyma wystpienia faszystowskie. Kierownictwo Przymierza Pracy podjo decyzj o strajku powszechnym, kt�ry mia

569

si zacz w nocy z 31 lipca na I sierpnia. Strajk mia by mani-festacj gotowoci klasy robotniczej do obrony prawa i prawdopodob-bnie uatwi wprowadzenie socjalist�w do rzdu. Faszyci odpowiedzieli natychmiastow mobilizacj i masowymi atakami na wiece i manifesta-cje robotnicze. W kilku miastach doszo do powanych star. Og�lny ich wynik wobec udzielenia faszystom pomocy przez wojsko i karabinie-r�w by niekorzystny dla socjalist�w. W tej sytuacji Przymierze Pracy Ogosio zakoczenie strajku, kt�ry skoczy si klsk lewicy. Nie zdoaa ona stworzy silnego ruchu jednolitofrontowego. Otworzyo to Mussoliniemu drog do wadzy. Wyrasta on na ma opatrznociowego buruazji. kt�ry mia j ocali przed bolszewizmem.

Mussolini. kt�ry zabiega o poparcie i pomoc finansow ze strony przemysowc�w woskich stowarzyszonych w Powszechnym Zjednoczeniu Przemysowym, tzw. Confindustria (Confederazione Generale delPIn-dustria). oraz wielkich wacicieli ziemskich, podj te starania o pozyskanie sobie Kocioa i monarchii. Wanie w lutym 1922 r. tiar papiesk otrzyma kardyna Achilles Ratti. kt�ry przybra imi Piusa XI (1922—1939). Zwizany pochodzeniem z mediolask buruazj przemysow, z grob bolszewizmu zetkn si najsilniej w 1920 r., kiedy jako nuncjusz papieski przebywa w Warszawie. Jako papie za swe wane zadanie uwaa przeciwstawianie si socjalizmowi i komunizmowi. Nie by r�wnie nastawiony przychylnie wobec popolar�w. kt�rzy jego zdaniem byli zbyt niezaleni i okazywali nadmierne sympatie do pewnych zaoe socjalistycznych. Tote wkr�tce Pius XI zakaza duchowiestwu udziau w yciu politycznym i przeciwstawia si pr�bom wsp�dziaania popolar�w i socjalist�w. Polityka ta doprowadzia do rozamu we Woskiej Partii Ludowej. We wrzeniu 1922 r. 8 senator�w popolar�w odcio si od dotychczasowego programu partii i w otwartym licie do ks. Sturzo potpio wsp�prac z lewic. 2 padziernika sekretarz stanu kardyna Pietro Gasparri wystosowa ok�lnik do episkopatu woskiego, w kt�rym zaprzeczy, by Stolica Apostolska bya powizana z jakkolwiek parti polityczn. Wpyno to na postaw katolik�w w decydujcych momentach walki o wadz.

Faszyci zajmowali pocztkowo stanowisko wyranie antyklerykalne. Nie oszczdzali ksiy i procesji, a z szereg�w ..czarnych koszul" paday nawet okrzyki „precz z papieem". Po zdobyciu miejsca w parlamencie Mussolini uzna, e czas skoczy z tym nastawieniem, i w swym pierwszym wystpieniu wyrazi gotowo doprowadzenia do porozumienia midzy pastwem woskim a Watykanem, podkrelajc. l e wanie Watykan daje Wochom moliwoci oddziaywania na katoli-: cyzm wiatowy. Jeeli krya si nawet za tym rozgrywka z Giolittim. j niechtnym prowadzeniu podjtych przez Nittiego rozm�w z Watykanem. ( Mussolini kontynuowa ten kurs poprzez wystpienia prasowe. Zabiega )te o pozyskanie prawicy popolar�w, cho jego boj�wki jednoczenie tpiy katolicki ruch zawodowy. Uzyska tyle. e Koci� zaj postaw clneutraln.

Podobn wolt trzeba byo dokona w stosunku do monarchii. Zaoyciele faszyzmu akcentowali swe sympatie republikaskie i jeszcze

570

przy uroczystym otwarciu obrad parlamentu w 1921 r przez Wiktora Emanuela III deputowani faszystowscy nie pojawili si na sali obrad. W miar jednak jak rosy wpywy ywio�w konserwatywnych wr�d faszyst�w, zmienia si ich stosunek do monarchii. Kompromis z kr�lem czy jego rodzin m�g nie tylko uatwi przejcie w adzy, ale r�wnie pozyska nacjonalist�w, kt�rzy byli zdecydowanymi poplecznikami monarchii. Jak wiadomo, w najbliszym otoczeniu Wiktora Emanuela III byli sympatycy faszyzmu i kr�l m�g si obawia, e zwyciscy faszyci usun go z tronu i ogosz regencj ks. d"Aosty przy maoletnim Humbercie. Mussolini nie chcia jednak doprowadza do tej ostatecznoci. Zdawa sobie przy tym spraw, e oddana kr�lowi armia moe sta si skuteczn zapor przeciwko jego oddziaom, sabo uzbrojonym i nie przystosowanym do skutecznej walki z regularnym wojskiem. Tote przemawiajc 20 wrzenia w Udine zapewni nienaruszalno monarchii i odrzuci rozwizanie republikaskie. Postawa ta miaa wkr�tce przynie oczekiwane owoce.

Jednoczenie z tymi zabiegami posuway si przygotowania faszystowskich si zbrojnych. Zajmowa si tym przyw�dca boj�wek z Ferrary Italo Balbo. Pozyska on dla armii faszystowskiej oficer�w suby czynnej, w tym paru genera�w, kt�rzy zgodzili si dowodzi jednostkami faszystowskimi. W pocztkach padziernika nastpio formalne utworzenie milicji faszystowskiej. Byo to sprzeczne z konstytucj, rzd Facty jednak nie zareagowa stanowczo, lecz podj rokowania z Mussolinim. Odbyway si one zn�w w atmosferze gwat�w i przemocy. Tym razem g�wnym ich orodkiem stao si Bolzano. gdzie przeladowanie mniejszoci niemieckiej przez boj�wki miao udowodni, e tylko faszyzm znalaz rozwizanie problemu mniejszoci narodowych.

Tymczasem zapada ju decyzja o zamachu stanu. Podjo j 16 padziernika tajne posiedzenie przyw�dc�w faszystowskich w obecnoci pozvskanvch genera�w. Akcja miaa doprowadzi do opanowania Rzymu przez milicj faszystowsk. Ustalono plan dziaa, kt�rymi mia kierowa quadrumvirat: gen. Emilio de Bono. monarchista Cesare de Vecchi. Itato Balbo i sekretarz partii Michele Bianchi. Zarzdzono koncentracj oddzia�w milicji, kt�re miay podj marsz na Rzym.

24 padziernika zacz si w Neapolu drugi zjazd Narodowej Partii Faszystowskiej. Mussolini zada na nim przyznania faszystom najwaniejszych tek w rzdzie i rozpisania nowych wybor�w. W razie nie-przyjecia tych warunk�w grozi marszem na Rzym. co aproboway manifestujce tumy „czarnych koszul". Nastpnego dnia wyjecha do Mediolanu, gdzie przedstawiciele Confindustrii obiecali mu pomoc finansow. Nawet masoneria zapewniaa Mussoliniego o poparciu. 27 padziernika faszyci zaczli przejmowa wadz na prowincji. Jedynie w niewielu miastach, jak w Cremonie. napotkali op�r i doszo do walk. Jednoczenie milicja faszystowska, w tym take uczestnicy zjazdu neapolita-skiego. podja marsz na Rzym. Do r�nych miejscowoci podrzymskich przybyway pocigi z uzbrojonymi faszystami. 28 padziernika wok� stolicy zgromadziy si oddziay, oceniane przez historyk�w na 14 do 33 tys.

571

W garnizonie rzymskim znajdowao si ok. 28 tys. wojska i policji wiernych kr�lowi. W tej sytuacji Facta postanowi ogosi stan oblenia i rozprawi si z faszystami si. Wiktor Emanuel III pocztkowo got�w by przyj t koncepcje, ostatecznie jednak rankiem 28 padziernika odm�wi podpisania stanu oblenia i przyj dymisj rzdu. Sam Facta mia odradza kr�lowi przyjcie uchwalonego poprzednio wniosku.

Milicja faszystowska mimo wysiku woonego w jej organizacj i uzbrojenie nie przedstawiaa wikszej wartoci bojowej. Gen. Badoglio uwaa, e mona j byo rozproszy bez trudu. Jednak zgodnie chyba z zaoeniami Mussoliniego nie chodzio o zbrojne zajcie Rzymu, ale o demonstracj polityczn, kt�ra wymusiaby ustpstwa na rzecz faszyst�w. Gra ta skoczya si sukcesem. Gdy Mussolini odrzuci moliwo udziau w nowym rzdzie kierowanym przez Salandr, Wiktor Emanuel III powierzy mu 30 padziernika misj stworzenia nowego gabinetu. W tym momencie Duce m�g wezwa milicj faszystowsk do odbycia zwyciskiej defilady przed paacem kr�lewskim i opuszczenia Rzymu. Jej zadanie zostao spenione.

Marsz na Rzym wbrew stanowisku faszyst�w, kt�rzy chtnie sw�j przewr�t oceniali jako rewolucj, by tylko zamachem stanu popartym przez rewolt zbrojn. Poniewa nie nastpiy adne zmiany spoeczne, uspokoio to zar�wno tych, co zachowali neutralno, jak i tych, co udzielili swego poparcia. Nawet Bordiga, kt�ry znajdowa si wtedy na kongresie III Midzynarod�wki, uzna objecie wadzy przez Mussoliniego za epizod w rywalizacji ugrupowa buruazyjnych. Po niewcza-sie okazao si, e by to tylko wstp do dyktatury.

572

XVII. WOCHY

POD RZDAMI FASZYST�W

NA DRODZE DO DYKTATURY

faszystowskiej

MussOLiNi stawa na czele rzdu jako
najmodszy premier w dziejach Woch. Liczy wtedy 39 lat, by
peen energii, tote znaczna cz spoeczestwa woskiego oczekiwaa,
e zdoa zapewni spok�j wewntrzny i uzdrowi gospodark. Stworzo-
ny przez niego rzd mia charakter koalicyjny: obok faszyst�w,
kt�rzy zapewnili sobie 4 najwaniejsze ministerstwa, pozostaymi 10 po-
dzielili si liberaowie, nacjonalici i prawicowi popolarzy. 16 listopa
da po synnej mowie, w kt�rej chepi si, e od niego zaleao za-
mienienie parlamentu „na biwak wojskowy", Mussolini zada na rok
penomocnictw dla swego rzdu. Na 429 obecnych deputowanych a
306 poparo wniosek, dajc tym samym wyraz przekonaniu o niezdol
noci parlamentu do rzdzenia krajem. Jeszcze bardziej korzystny by
wynik gosowania w senacie. W ten spos�b faszystowski zamach stanu
uzyska sankcj ciaa przedstawicielskiego.

Przez najblisze dwa lata Mussolini zdoa upi spoeczestwo woskie poczuciem zudnego bezpieczestwa, podtrzymujc wraenie, e kr�l i parlament utrzymali swe pozycje. Dao mu to okazj do kolejnego niszczenia grup i stronnictw opozycyjnych. Jednoczenie organy administracji pastwowej i policja przechodziy powoli w rce faszyst�w. Pod r�nymi pretekstami usuwano z aparatu biurokratycznego przeciwnik�w — ju w pierwszym miesicu zostao zwolnionych 65 tys. urzdnik�w. Likwidacji ulegay rady samorzdowe, jeeli przewag w nich miaa lewica. Reorganizacja ministerstw pozwolia na zmniejszenie liczby przedstawicieli innych stronnictw w rzdzie i najwaniejszych wadzach. Gruntownej reorganizacji ulegy organa bezpieczestwa i policji: zwolniono z pracy niemal poow dawnych karabinier�w, wielu tajnych agent�w, rozwizano Gwardi Kr�lewsk i policj celno-fiskaln. Mussolini nie mia wprawdzie zamiaru rezygnowa z rzd�w policyjnych, zamierza je jednak oprze na nowych podstawach.

Dla nowych poczyna organizacyjnych istotne stao si utworzenie Wielkiej Rady Faszystowskiej, kt�rej inauguracyjne posiedzenie odbyo si 12 stycznia 1923 r. By to organ partyjny, w kt�rego skad wchodzili czonkowie kierownictwa partii oraz wysi urzdnicy faszyci, cznie z ministrami. Decydujcy gos w Wielkiej Radzie nalea do Mussoliniego. on ustala jej skad i porzdek obrad. Rada stanowia swego rodzaju „organ doradczy" Mussoliniego. nadajc kierunek poczynaniom rzdu. Jej decyzje poprzedzay zwykle uchway i dekrety

573

rady ministr�w. Redukowao to si rzeczy znaczenie parlamentu.

Jedn z pierwszych uchwa Wielkiej Rady byo powoanie milicji faszystowskiej — Ochotniczej Milicji Bezpieczestwa Narodowego (Mi-lizia Volontaria per la Sicurezza Nazionale). W poowie 1923 r. milicja liczya ok. 20 tys. ludzi. Peni miaa rol odpowiadajc pretorianom w dawnym Rzymie. Organizacja jej opieraa si na wzorach wojskowych, czonkami mogli by tylko lepo oddani wodzowi faszyci. Wkr�tce milicja uznana zostaa za cz si wojskowych pastwa.

Jednoczenie od 1922 r. nastpowa gwatowny wzrost liczby czonk�w partii. Wstpowali do niej wszyscy, kt�rzy spodziewali si zapewni sobie uprzywilejowane miejsce w ogranizowanym przez faszyst�w pastwie. W poowie 1923 r. liczba czonk�w partii faszystowskiej sigaa 625 tys., przy czym najbardziej rozbudowane byy organizacje w Emilii. Lombardii i Toskanii. Midzy 1923 a 1925 r. nastpiy pierwsze ograniczenia w przyjmowaniu czonk�w, a p�niej — poza wyjtkami — dostp do partii nastpowa przez organizacje modzieowe. Wzmocnienie si partyjnych odbyo si czciowo dziki wchoniciu ruchu nacjonalistycznego. Fuzj uatwia zmiana stosunku faszyst�w do kr�la. W kocu przyw�dca nacjonalist�w Corradini uzna, e program faszystowski odpowiada zaoeniom przyjtym przez nacjonalist�w, i 26 lutego 1923 r. doszo do zjednoczenia obu kierunk�w. Nacjonalici nie byli wprawdzie zbyt liczebni (ok. 150 tys.), zachowali jednak silny wpyw na rozw�j ideologii faszystowskiej.

Wbrew goszonym dawniej hasom Mussolini rozpocz polityk gospodarczo-spoeczn pod znakiem jej liberalizacji i ograniczenia udziau pastwa. Byo to zgodne z yczeniami wielkich przemysowc�w, kt�rych stowarzyszenie Confindustria zyskao sobie prawa wycznej reprezentacji. Zni�s wic Mussolini wprowadzony przez rzd Giolittiego dla pohamowania spekulacji obowizek notowania nazwisk wacicieli na papierach wartociowych, wstrzyma realizacj dekret�w o podziale ziemi; przestay dziaa komisje do ustalania cen. zniesiono ca specjalne na artykuy zbytku i przepisy ochronne wobec lokator�w. Kapita prywatny przej telefony oraz towarzystwa ubezpieczeniowe. Dzie pracy m�g by przeduany do 10 godzin. Coraz sabsza stawaa si pozycja robotnik�w, tym bardziej e Powszechna Konfederacja Pracy tracia swych czonk�w na rzecz faszystowskich zwizk�w zawodowych. Ich liczba spada do 200 tys. w 1923 r.

Jakkolwiek Mussolini wykorzystywa przede wszystkim swe moliwoci kierownika rzdu do prowadzenia tej polityki, faszyci nie cofali si przed nowymi aktami gwatu, kt�re miay zastraszy przeciwnik�w. Najkrwawszy pokaz siy odby si w Turynie, gdzie dziaay silne organizacje robotnicze, wysuwajc tamtejszy proletariat na czoo klasy robotniczej Woch. Wykorzystujc fakt zastrzelenia dw�ch faszyst�w z pobudek, jak si potem okazao, osobistych. ..czarne koszule" urzdziy pogrom komunist�w i socjalist�w. Boj�wki zdemoloway ok. 60 lokali publicznych i prywatnych i wymordoway kilkudziesiciu anty-faszyst�w. Nikt za to nie poni�s odpowiedzialnoci, natomiast wizienia zapeniay si dziaaczami lewicy.

574

W inny spos�b Mussolini stara si rozbi popolar�w. Pocztkowo spodziewa si ich pozyska przez polubowne kroki wobec Kocioa i Watykanu. W wyniku pertraktacji z sekretarzem stanu kardynaem Pietro Gasparrim pastwo woskie udzielio pomocy zagroonemu upadkiem papieskiemu Banco di Roma. Z czasem wadze zezwoliy na nauczanie religii w szkoach elementarnych, a ksia i klerycy zostali zwolnieni od suby wojskowej. Wr�d popolar�w jednak przewaay nastroje antyfaszystowskie i na kongresie partii, kt�ry odby si w kwietniu 1923 r. w Turynie, zapada decyzja o ograniczeniu wsp�pracy z rzdem Mussoliniego. Ministrowie popolarzy ustpili z rzdu, zarazem wszake doszo do rozamu w partii: niewielka bowiem cz popolar�w zaja stanowisko profaszystowskie. Po ich stronie opowiedzia si wszake Watykan i ostatecznie ks. Sturzo zoy funkcj politycznego sekretarza. Partia pozostaa wprawdzie w opozycji, stracia jednak sw bojowo. Nie mia natomiast Mussolini podobnych trudnoci z liberaami, kt�rzy pozostali w rzdzie. Na ich postaw nie wpyna nawet decyzja Mussoliniego o rozwizaniu l� masoskich.

Przygotowujc w ten spos�b pene przejcie wadzy przez faszyst�w Mussolini postara si, by najwaniejszy krok pod tym wzgldem dokonany zosta przez akt parlamentarny. W lipcu 1923 r. podsekretarz stanu Giacomo Acerbo postawi przed izb projekt nowego prawa wyborczego, na mocy kt�rego stronnictwu czy blokowi stronnictw, kt�re zdobd najwiksz liczb gos�w, ale nie mniej ni 25%. miao przypa ^2/3iejsc w Izbie Deputowanych. Dopiero pozostae miejsca

575

byyby dzielone midzy pozostae stronnictwa proporcjonalnie do liczby uzyskanych gos�w. Walka o przeprowadzenie projektu odbya si najpierw na posiedzeniu specjalnej komisji, kt�rej przewodniczy Giolitti. Uzyska on tam wikszo jednego gosu, przy czym za projektem gosowa sam Giolitti, przykadajc w ten spos�b rk do likwidacji systemu parlamentarnego. Plenarna dyskusja odbya si w asycie faszyst�w, kt�rzy wypenili galerie paacu Montecitorio, ostentacyjnie bawic si rewolwerami i sztyletami. W tych warunkach za przyjciem projektu opowiedziao si 235 deputowanych, przy 77 wstrzymujcych si popolarach i 139 przeciwnych (g�wnie socjalistach i komunistach). Jeszcze bardziej zdecydowanie za projektem wypowiedzia si Senat.

By to ju koniec fikcji rzd�w parlamentarnych. W kocu stycznia parlament zosta rozwizany. Nowe wybory odbyy si 6 kwietnia 1924 r. Faszystom udao si stworzy wsp�lny blok z czci starych libera�w, prawicowych popolar�w, nawet z niewielk grup pozyskanych socjalist�w. W bloku tym faszyci mieli zreszt zapewnion z g�ry wikszo miejsc. Nie powiodo si natomiast zorganizowanie podobnego bloku opozycji. Na propozycj Gramsciego w tej sprawie odpowiedzia Matteotti: ..walczymy z faszyzmem o wolno, nie moemy walczy przeciwko faszyzmowi w imieniu innej dyktatury". W rezultacie poza blokiem Mussoliniego do walki stano 7 rywalizujcych stronnictw. Faszyci rozwinli wielk machin propagandow, wanie przy tej okazji powoany zosta Urzd Propagandy, instytucja na poy rzdowa, na poy faszystowska. Przy jej pomocy, poprzez r�ne naciski administracyjne, a nawet terror, Mussolini zapewni sobie zwycistwo. Na list „naro-dowo-faszystowsk" pado 4,6 mln gos�w, opozycja zebraa ich cznie 2,37 mln. W nowym parlamencie zasiadao teraz 374 deputowanych z listy rzdowej, w tym 275 faszyst�w. Dziki temu sami faszyci mieli wikszo w izbie liczcej 535 deputowanych. Poza komunistami wszystkie pozostae stronnictwa poniosy znaczne straty.

Upojenie faszyst�w odniesionym sukcesem przytumio wystpienie sekretarza socjalist�w unitaryst�w, Matteottiego. Na pocztku debaty 30 maja zakwestionowa on legalno przeprowadzonych wybor�w, po^ woujc si na gwaty i naduycia faszyst�w i ich Komitetu Wyborczego. Wniosek zosta wprawdzie odrzucony, wprowadzi jednak faszyst�w w zamieszanie i wcieko. Mussolini zapowiada, e „monstrualna prowokacja" Matteottiego zasuguje na co wicej ni sown odpowied. 10 czerwca, gdy Matteotti udawa si do Izby, zosta porwany przez boj�wk faszystowsk pod wodz niejakiego Amerigo Dumi-niego, si wcignity do samochodu i brutalnie zamordowany, gdy broni si i wzywa pomocy. Ciao zostao wywiezione i ukryte w lesie poza Rzymem. Policja zdoaa jednak ustali sprawc�w zbrodni, kt�rych powizania sigay szefa wydziau prasy przy premierze, Cesare Rossie-go oraz szefa policji, gen. De Bono.

Trudno jest ustali, jak dalece sigaa odpowiedzialno samego Mussoliniego za dokonany mord polityczny. Korzeniami tkwi on w atmosferze terroru uywanego przez faszyst�w jako narzdzie walki politycznej. Mussolini osobicie zachca do akt�w gwatu pod wrae-

576

niem wypowiedzi Matteottiego, jeszcze 3 czerwca zaleca prefektowi Turynu, by „utrudnia ycie" tamtejszemu przyw�dcy opozycji Piero Gobettiemu, kt�ry zosta z czasem tak pobity, e zmar potem na emigracji. W kadym razie wsp�czeni widzieli w Mussolinim i jego faszystowskim otoczeniu wsp�winnych mierci Matteottiego. W rezultacie dokonana zbrodnia postawia reim faszystowski przed wyjtkowo cik pr�b.

Wzburzenie opinii publicznej byo tak wielkie, e faszyci nie mieli odwagi pokazywa si w czarnych koszulach w miejscach publicznych. Nakad „Popolo d'Italia" spad do poowy. Podjta jednak przez opozycj akcja nie odpowiadaa moliwociom chwili. 13 czerwca deputowani antyfaszystowscy opucili wsp�lne obrady Izby. Mieli odtd zbiera si oddzielnie, w tym samym zreszt paacu Montecitorio, do czasu penego wyjanienia sprawy Matteottiego. Ta secesja, nazwana awentysk na wz�r podobnej secesji plebejuszy rzymskich przeciwko patrycjatowi w V w. p.n.e., obja liberalnych demokrat�w, kierowanych przez Giovanniego Amendol, socjalist�w Filippo Turatiego i Emanuele Modiglianiego, popolar�w z De Gasperim na czele i komunist�w. Mia to by rodzaj gestu moralnego, zdolnego poruszy sumienie Woch�w. W sprawie dalszych krok�w zabrako porozumienia. Komunici wysunli projekt strajku generalnego. Zosta on jednak odrzucony wobec dowiadcze z 1922 r., co skonio komunist�w do zaprzestania uczestniczenia w secesji. Popolarzy i liberaowie sprzeciwiali si te aresztowaniu Mussoliniego i starali si posuy metodami konstytucyjnymi.

577

Zebrali oni materiay wskazujce na odpowiedzialno Mussoliniego za wyczyny boj�wki Duminiego i przedstawili je kr�lowi, spodziewajc si, e wycignie on odpowiednie konsekwencje wobec premiera. Wiktor Emanuel jednak za rad starych libera�w nie chcia sucha oskare rzucanych na Mussoliniego, odwoujc si do stanowiska parlamentu. Zdawa sobie spraw, e zerwanie z faszystami zmusioby go do szukania oparcia w socjalistach. W tej sytuacji opozycja okazaa si bezradna. Wprawdzie w jakim sensie mier Matteottiego doprowadzia do powstania anty faszyzmu jako ruchu politycznego; utworzono stowarzyszenie Wolne Wochy (Italia Libera), kt�re miao czy przeciwnik�w faszyzmu z wszystkich oboz�w, dopiero jednak w przyszoci fakt ten mia zaway powaniej na rozwoju sytuacji we Woszech. Na razie Mussoli-ni i faszyci otrzsnli si po pierwszym szoku i przystpili do walki o utrzymanie wadzy.

Powoli antyszambry szefa rzdu zaczy si zn�w wypenia, a sam Mussolini nie czeka ju z niepokojem pozbawienia go wadzy czy aresztowania. Zewszd nadchodziy zapewnienia o lojalnoci faszyst�w, a jeden z najbardziej radykalnych „ras�w", jak zwano na wz�r etiopski lokalnych przyw�dc�w, szef Cremony Roberto Farinacci, domaga si, by w�dz rozwiza im rce i pozwoli dokoczy dziea „rewolucji". Mussolini zacz od pozyskiwania sobie wpywu na opini publiczn. Na posiedzeniu parlamentu zapowiedzia wyjanienie caej sprawy i ukaranie winnych, po czym usun najbardziej skompromitowanych Rossiego i De Bono z ich stanowisk. Dziki temu uzyska wotum zaufania nie tylko Izby Deputowanych, ale i Senatu, gdzie 24 czerwca tylko 21 senator�w gosowao przeciwko rzdowi. Nadal popieraa Mussoliniego wikszo libera�w, niechtna popolarom i socjalistom; nie zmienili swego stanowiska przemysowcy z Confindustrii. Do zachowania spokoju i wzajemnego wybaczania wzywa take watykaski „Osservatore Romano". Kardyna Gasparri przestrzega, e obalenie Mussoliniego popchnoby kraj w odmt wojny domowej, i domaga si od biskup�w, by powstrzymywali ksiy od dziaalnoci politycznej. Nie pomagay zapewnienia Turatiego, e socjalici skonni s wyrzec si swego programowego antyklerykalizmu. O wsp�dziaaniu po-polar�w z socjalistami Watykan nadal nie chcia sysze.

Znalezienie zwok Matteottiego w poowie sierpnia zn�w oywio nastroje opozycyjne. Przeciwko faszystom wystpiy nawet organizacje kombatanckie. Kongres libera�w w Livorno postanowi wycofa swych ministr�w z rzdu i zada likwidacji milicji faszystowskiej i przywr�cenia rzd�w konstytucyjnych. Pozostaa w parlamencie grupa libera�w staa si teraz trzonem opozycji. Take secesjonici wzmogli sw dziaalno. Amendola stworzy Narodowe Zjednoczenie Si Liberalnych i Demokratycznych i zacz wielk kampani agitacyjn. Ponowna interwencja u kr�la skoczya si jednak niepowodzeniem. Niemniej Senat zdecydowa si podj dochodzenia dotyczce udziau wybitnych faszyst�w, zwaszcza De Bono, w zbrodni na Matteottim. W kocu grudnia w dzienniku Amendoli „II Mondo" ukaza si artyku atakujcy Mussoliniego za nakazywanie akt�w gwatu.

578

Nikt ju chyba nie mia iluzji, e rzdy faszystowskie mog utrzyma si w granicach demokracji parlamentarnej. W polityce Mussoli-niego dokona si definitywny zwrot ku dyktaturze bez adnych obso-nek. Duce by got�w do dziaania. Terror faszystowski zn�w przybra na sile. Od 19 lipca do 30 wrzenia faszyci dokonali 16 mord�w, 36 powanych poranie, 172 napad�w. Odpowiedzi na otwarty atak na Mussoliniego byo wezwanie do bezwzgldnoci. 31 grudnia 1924 r. odbyo si spotkanie przyw�dc�w faszystowskiej milicji, kt�rzy domagali si energicznego dziaania. Tego dnia Mussolini skonfiskowa wszystkie dzienniki opozycyjne, a milicja przeprowadzia napady na wiece organizowane przez antyfaszyst�w. 3 stycznia Mussolini wygosi w Izbie Deputowanych przem�wienie, kt�re r�wnao si ostatecznemu zerwaniu z rzdami konstytucyjnymi. Zaprzeczy w nim wprawdzie wydawaniu rozkaz�w napad�w na antyfaszyst�w, ale zarazem powiedzia: „owiadczam tutaj w obliczu zgromadzonych i w obliczu caego narodu woskiego, e ja sam bior na siebie odpowiedzialno polityczn, moraln i historyczn za wszystko, co si dokonao".

579

Przeciwko opozycji zaczy si surowe represje. Secesja awentyska zostaa uznana za organizacj buntownicz. Jej uczestnicy mogli powr�ci do Izby pod warunkiem podpisania poniajcego przeproszenia. Skorzystao z tego niewielu, a reszt w 1926 r. definitywnie pozbawiono miejsc w parlamencie. Tu po wystpieniu Mussoliniego milicja aresztowaa ponad 100 czonk�w opozycji, przeprowadzia setki rewizji po domach. Zlikwidowane zostay koa niefaszystowskie organizujce publiczne dyskusje, a take oddziay Wolnych Woch. Sekretarzem partii faszystowskiej zosta w lutym „ras" Farinacci, kt�ry wszelkimi rodkami przyspiesza faszyzacj Woch�w.

Gdy kongres Zjednoczenia Narodowego obradujcy w Rzymie w czerwcu 1925 r. zdecydowa si kontynuowa moralno-polityczn walk z faszyzmem, jego przyw�dca Amendola zosta tak dotkliwie pobity przez boj�wk faszystowsk, e wkr�tce potem zmar w Paryu, gdzie schroni si przed przeladowcami. W pocztkach listopada „dni grozy" objy Florencj. Pady nowe ofiary z rk faszyst�w, nikt jednak nie zosta pocignity do odpowiedzialnoci. Pozbawione niezalenoci sdy podporzdkowyway si poleceniom wadz. De Bono zosta uznany za niesusznie oskaronego, bezporedni za sprawcy mordu na Matteottim uzyskali wprawdzie wyroki kilku lat wizienia, zostali jednak po paru miesicach zwolnieni na podstawie amnestii.

Pretekstem do dalszych ogranicze wolnoci ycia politycznego stao si przygotowywanie zamachu na Mussoliniego w listopadzie 1925 r. Po aresztowaniu jego organizator�w, socjalisty unitarysty Tito Zani-boniego i masona Luigi Capello, rozwizana zostaa partia socjalist�w--unitaryst�w, a loe masoskie zajte przez policj. Dalsze 3 pr�by zamachu na Mussoliniego w 1926 r. przyniosy nowe represje.

580

W szybkim tempie nastpowaa reorganizacja pastwa. Ustalone zostay „prawa faszystowskie", zasady, kt�re prowadziy do formalnego sankcjonowania dyktatury partii faszystowskiej. Dekret z 24 grudnia 1925 r. O atrybutach i prerogatywach szefa rzdu znosi odpowiedzialno premiera i rzdu przed parlamentem. Tylko kr�l m�g powoa i odwoa pierwszego ministra. Zarazem nastpio ograniczenie inicjatywy ustawodawczej parlamentu przez uzalenienie jej od zgody premiera. Ustawa z 31 grudnia 1926 r. upowaniaa rade ministr�w do ogaszania dekret�w z moc ustawy parlamentarnej. „Prawa faszystowskie" przyjte zostay przez parlament woski, co nadawao dyktaturze pozory legalizmu. Jej podstawa prawna bya formalnie biorc zgodna z praktyk pastwa konstytucyjnego. W rzeczywistoci by to definitywny koniec rzd�w parlamentarnych.

REIM FASZYSTOWSKI

Faszyzm woski nie by wytworem zaoe doktrynalnych, kt�re powstaway raczej dla uzasadnienia dokonanych zmian. Rozwija si w wyniku przystosowywania si do aktualnych moliwoci. By przy tym o wiele bardziej zdecydowany w negacji, w odrzucaniu wysuwanych przez lewic postulat�w reform spoeczno-gospodarczych, ni w tworzeniu wasnych rozwiza. Od dotychczasowej tradycji pastwa kapitalistycznego najbardziej r�nio go wyeksponowanie roli przyw�dcy. Podobnie jak wadcy absolutni urasta on do pozycji czowieka wyjtkowego, obdarzonego waciwociami charyzmatycznymi i stanowicego swoiste uosobienie pastwa. Od 1926 r., od przejcia przez Musso-liniego nieograniczonej wadzy dyktatorskiej, zar�wno partia faszystowska, jak i cay wprowadzony system organizacji pastwa i spoeczestwa miay suy realizacji polityki Duce. We Woszech nigdy nie brakowao wikszych czy mniejszych despot�w; sam Mussolini lubi siga do tradycji czas�w rzymskich, do postaci Cezara. Nie wydaje si jednak, by byy to wzory oddziaywajce szczeg�lnie ywo na opini wosk, jakkolwiek historycy faszystowscy nie omieszkali w dziejach kraju szuka genealogii faszyzmu. Blisze byy przejte przez ruch faszystowski tradycje ostatniej wojny z zasad lepego posuszestwa wobec jednostki, do kt�rej zdolnoci miao si pene zaufanie. Przede wszystkim jednak kult i legenda wodza byy wiadomym tworem samego Mussoliniego, kt�ry uwierzy, e taka jednostka jest Wochom potrzebna, i umia to znacznej czci spoeczestwa wm�wi.

Szef rzdu, w�dz (Duce), jak go powszechnie nazywano, znakomicie zna Woch�w i wiedzia, jak ich sobie podporzdkowa. Jego talent aktora, gesty, retoryka fascynoway masy. Zdecydowanie i stanowczo budziy zaufanie. Surowa twarz Duce, pozbawiona umiechu, uatwiaa powstanie legendy o mocnym czowieku, kt�ry ma zawsze racj i zna wszelkie pragnienia ludu. Umia wszystko: na zdjciach prezentowa si r�wnie dobrze jako niwiarz, g�rnik czy lotnik. By znakomitym pozerem. Przyjcia dyplomat�w obcych byy tak organizowane, by ich oniemiela zetkniciem si z Duce. Umia zreszt po-

581

zyska uznanie tak wybitnych m�w stanu, jak Winstona Churchilla. Wok� Duce unosia si starannie dozowana zawiesina propagandy, kt�ra pogbiaa ten kult jednostki. Palce si do p�nej nocy wiato w apartamentach Mussoliniego w Paacu Weneckim symbolizowao jego nieustann prac dla przyszoci narodu woskiego. Zarazem, zalenie od potrzeby, raz przedstawiano go jako wzorowego ojca rodziny, cnotliwego maonka Racheli. innym za razem rozpuszczano wiadomoci o jego niespoytym erotyzmie (co byo blisze prawdy) i zwizkach z Klar Petacci. Wychwalano jego wstrzemiliwo w jedzeniu i piciu, przemilczano, e r�dem jej by stan jego zdrowia. Unikano zreszt wzmianek o jakichkolwiek chorobach Duce, o uywaniu przez niego okular�w, o przebytym w modoci syfilisie, kt�ry najprawdopodobniej zaciy na stanie jego umysu pod koniec ycia.

Mao kto wiedzia, e Mussolini cierpia na kompleks niszoci i miewa okresy cakowitego zaamania, kiedy wycza si od spraw pastwowych, e jego wiara we wasn nieomylno i brak wszelkiego krytycyzmu, kt�ry ur�s do chorobliwych rozmiar�w pod koniec lat trzydziestych, przeplatay si z okresami zwtpienia i niepokoju. Lepiej si ju orientowano, e nie przywizywa specjalnej wagi do goszonych przez siebie slogan�w, e mona byo wpywa na jego decyzje (przychyla si zwykle do zdania ostatniego rozm�wcy), e nie lubi jednak cudzych inicjatyw i by zazdrosny o sukcesy swych towarzyszy i podwadnych. Odbijao si to negatywnie na wypenianiu przez niego obowizk�w szefa rzdu i zarazem kierownika kilku ministerstw. Wierzc w swe moliwoci, Mussolini podejmowa czsto kroki nieodpowiedzialne, natomiast by pozby si konkurencji ze strony faszystowskich hierarch�w czy wyszych urzdnik�w, chtnie przesuwa ich i zmienia stanowiska, co utrudniao konsekwentne realizowanie zamierze.

Partia faszystowska bya bez zastrzee podporzdkowana Mussoli-niemu. On wyznacza czonk�w Wielkiej Rady Faszystowskiej oraz formalnie wybieranego sekretarza generalnego, a take sekretarzy prowincjonalnych. Dziaacze partyjni, kt�rzy po dyktatorsku trzli prowincjami, byli w wikszoci ludmi przecitnymi, nie brakowao wr�d nich ludzi r�wnie niekompetentnych co tpych. Odpowiadao to Mussoliniemu, kt�ry nie tolerowa ewentualnych rywali. Z wyjtkiem prymitywnego Achillesa Starace, sekretarza generalnego partii od 1931 do 1939 r., aden z sekretarzy nie utrzyma si duej na tym stanowisku, kt�re nigdy nie wydao konkurenta dla Duce. Ju prdzej podobne ambicje reprezentowa Italo Balbo, zestrzelony w niejasnych okolicznociach przez wosk artyleri przeciwlotnicz w Afryce w 1940 r., dyplomata Dino Grandi czy p�niej syn admiraa Galeazzo Ciano, onaty z c�rk wodza Edd, od 1936 r. minister spraw zagranicznych.

Wr�d faszyst�w posiadaa specjalne przywileje i zachowywaa pewien mir stara gwardia, faszyci z San Sepolcro. Wszyscy zreszt czonkowie partii traktowani byli jako elita spoeczestwa. Dla nich tylko zastrzeone byy waniejsze stanowiska pastwowe. Powoli zreszt partia wchaniaa pastwo. Paac Wenecki z powodzeniem konkurowa

582

z Kwirynaem, hymn partii Giovinezza wystpowa obok hymnu kr�lewskiego. Wzorowane na staroytnym Rzymie powitanie wycignit rk miao zastpi dotychczasow form ucisku doni. Nawet w sownictwie Mussolini domaga si zastpienia form „wy" lub „ty" przyjtej w jzyku woskim, podobnie jak w polskim, trzeciej osoby.

Nowoczenie zorganizowane pastwo faszystowskie miao sta si najwysz wartoci. Nie byo w nim miejsca na instytucje demo-kratyczno-liberalne. Jakkolwiek Mussolini uwaa powszechne wybory za fikcj, utrzymywa wszake parlament. Niemniej w maju 1928 r. ponownie zmieni system wyborczy. Kandydaci na deputowanych mieli by podawani przez korporacje i zatwierdzani na wsp�lnej licie przez Wielk Rad. Gosoway przeciwko temu niedobitki libera�w, reforma jednak zostaa przyjta, po czym wyniki wybor�w byy ju prawie jednomylne. W 1929 r. przeciwko licie gosowao 136 tys. wyborc�w, w 1934 r. 15 tys., przy 95% frekwencji. Nawet tak powoan Izb Deputowanych uzna Mussolini za sprzeczn z wprowadzan organizacj pastwa i zni�s j w 1939 r., powoujc na jej miejsce Izb Zwizk�w i Korporacji (Camera dei Fasci e delie Corporazioni).

Od 1926 r. jedyn legaln parti polityczn byli ju tylko faszyci. Niemniej dla zabezpieczenia si przed opozycj wprowadzono w 1927 r. specjalny trybuna dziaajcy obok zwykych sd�w. W skad jego wchodzili oficerowie milicji faszystowskiej. Trybuna ten sdzi sprawy dotyczce dziaalnoci antypastwowej z prawem wydawania wyrok�w mierci. W tyme roku powstaa Organizacja Ochotnicza do Walki z Antyfaszyzmem, tzw. OVRA (Opera Volontaria di Repressione Anti-fascista). By to rodzaj tajnej policji, kt�r kierowa Arturo Bocchini. Wprowadzono te specjalne przepisy dotyczce podejrzanych. Obok ostrzeenia, stosowanego administracyjnie jako rodek presji psychicznej, mona byo sdownie skaza podejrzanego na dozorowane zesanie do maej miejscowoci, w wypadkach za powaniejszych na wyspy, jak synne ze szkodliwego klimatu Lipary.

Szczeg�lne znaczenie przypisywali teoretycy faszystowscy stworzeniu systemu korporacyjnego. Do rozbudowy wasnych zwizk�w zawodowych, opartych na zasadach solidaryzmu, przystpili faszyci natychmiast po objciu wadzy. W 1925 r. ustalone zostay zasady wsp�pracy midzy Konfederacj Przemysowc�w i Generaln Konfederacj Faszystowskich Korporacji Zawodowych, kt�re byy odtd uwaane za jedyne legalne przedstawicielstwa pracodawc�w i pracownik�w. Zasady te zostay potem rozwinite we wprowadzonym w 1926 r. tzw. prawie Rocca, ministra sprawiedliwoci. Podstaw systemu korporacyjnego bya teza, e antagonizmy midzy prac a kapitaem powinny by podporzdkowane interesowi narodowemu. Kademu syndykatowi pracownik�w mia odpowiada syndykat pracodawc�w z tej samej dziedziny. Odpowiednie syndykaty zawieray umowy o wynagrodzenie za prac. Strajki lub lokauty byy zabronione; za naruszenie tej zasady grozio pracownikom wizienie. Ewentualne spory rozpatrywaa instytucja nadrzdna. Trybuna Pracy. W latach trzydziestych system ten uleg dalszej rozbudowie, powoano specjalne korporacje dla r�nych dzia�w handlu

583

i przemysu. Kady robotnik by przydzielony do odpowiedniej korporacji, kt�ra miaa okrelone funkcje gospodarcze i polityczne. Robotnicy musieli stosowa si do polece mianowanych urzdnik�w zwizkowych, z zasady faszyst�w. Nad ca organizacj czuwao Ministerstwo Korporacji, kt�rym kierowa sam Duce.

Tak wyglda system, o kt�rym Mussolini m�wi, e by „przeznaczony, by sta si cywilizacj XX wieku". W rzeczywistoci g�wnym zadaniem korporacji byo utrzymanie robotnik�w i wszelkich pracownik�w w cile scentralizowanych i zalenych od wadz pastwowych zwizkach zawodowych. Bya to machina do kosztowna i podobnie jak inne instytucje faszystowskie podatna na korupcj i naduycia. Zreszt cay aparat pastwa faszystowskiego cechowaa nadmierna rozbudowa biurokracji z jej wszelkimi wadami, cznie z korupcj. Sam Duce nie myla wprawdzie o robieniu pienidzy, ale ju jego najblisze otoczenie, hierarchowie i rasowie czy rodzina Klary Petacci przecigali si w przywaszczaniu pienidzy publicznych i korupcji. Malwersacje byy chlebem powszednim systemu. Powstaway fikcyjne obszary przemysowe czy fabryki, kt�rych jedynym produkcyjnym zadaniem byo uzyskiwanie subsydi�w pastwowych. Od poowy lat trzydziestych korupcja staa si zjawiskiem tak normalnym, e istniay nawet zwyczajowe „taksy", kt�rymi si powszechnie posugiwano.

POLITYKA GOSPODARCZA

Poniewa faszyzm nie mia pocztkowo okrelonej doktryny ekonomicznej, nie jest atwo ustali, jak dalece zaway na przemianach gospodarczych i spoecznych Woch w latach dwudziestych i trzydziestych. ycie gospodarcze Woch znajdowao si pod przemonym wpywem najpierw wiatowej koniunktury, a potem kryzysu. Byoby przecie niesuszne niedostrzeganie umiejtnoci przystosowywania si faszystowskiego kierownictwa ekonomicznego do zmieniajcej si sytuacji.

Na pocztkowe lata rzd�w faszystowskich przypad okres pomylnej koniunktury w Europie i Ameryce, cigncej si do 1929 r. Tote polityka liberalizmu gospodarczego, prowadzona przez ministra finans�w De Stefaniego, daa pozytywne rezultaty. Zostawienie wolnej rki prywatnemu kapitaowi i zmniejszenie wydatk�w pastwowych pozwoliy opanowa chroniczny deficyt i doprowadzi budet pastwa do r�wnowagi w latach 1924—1926. Wtedy jednak nastpio zerwanie z liberaami, co odbio si i na charakterze polityki ekonomicznej. Nastpca De Stefaniego, finansista Giuseppe volpi, zacz zmierza ku gospodarce protekcyjnej, opartej na centralnym planowaniu. Bilans handlu zewntrznego uleg poprzednio poprawie, nie zosta jednak cakowicie wyr�wnany. Wprowadzono wic ponownie podwyszone ca na niekt�re produkty ywnociowe importowane do Woch. Zarazem przeprowadzona zostaa rewaloryzacja lira, spowodowana czciowo wzgldami prestiowymi, deniem do zr�wnania go z frankiem. W grudniu 1927 r. kurs dolara zosta ustalony na 19 liro w, gdy poprzednio wynosi 32 liry. Nastpio to dziki uzyskaniu przez Bank Woski

584

szerokich uprawnie w zakresie kontroli cyrkulacji pienidza i decydowania o kredycie. Ta polityka deflacyjna bya wygodna przede wszystkim dla biurokracji i klasy redniej, kt�rej zarobki najbardziej spady w dobie wojny i w latach inflacji. Koszty pacia w niemaym stopniu klasa robotnicza. Zarobki robotnik�w ulegy ju poprzednio obnieniu przy jednoczesnej zwyce czasu pracy (w 1921 r. przecitnie 7,5 godziny, gdy w 1924 r. 8,5 godz.). Sytuacji tej nie zmieniaa ogoszona w 1927 r. Karta Pracy.

Rewaloryzacja lira wywoaa jednak r�wnie niezadowolenie k� przemysowych i bankowych. W przemyle szczeg�lnie odczuli j producenci konsumpcyjnych towar�w eksportowanych, tekstylnych czy mechanicznych, podniesienie bowiem wartoci lira odbijao si niekorzystnie na wysokoci cen tych artyku�w. Zagroone poczuy si banki, kt�re uwaay, e osabia si w ten spos�b ich tradycyjny wpyw politycz-no-ekonomiczny. Odpowiadao to wszake zamierzeniom Mussoliniego, kt�ry zapewnia sobie w ten spos�b stanowisko najwyszego arbitra w dzielcych spoeczestwo r�nicach stanowisk co do poczyna gospodarczych. Nowa bowiem polityka protekcyjna miaa si dokonywa w imi interes�w og�lnonarodowych. Podstawowym zaoeniem Mussoliniego staa si samowystarczalno Woch. Podejmowano wic coraz ostrzejsze kroki oszczdnociowe w odniesieniu do importowanych surowc�w. Nawet rozmiary gazet byy zmniejszane dla oszczdzania drewna. Od 1926 r. podjta zostaa wielka „bitwa o zboe". Jej zasadniczym celem byo zwikszenie obszar�w uprawnych zboa, zwaszcza pszenicy. Przyniosa ona formalny sukces: gdy pocztkowo produkcja zboa wynosia ok. 40 mln kwintali, w 1930 r. podniosa si do 60 mln. a w 1939 r. do 80 mln. Odbyo si to jednak kosztem innych, bardziej opacalnych w warunkach woskich dzia�w produkcji rolnej (oliwki, owoce, hodowla), kt�rych rozmiary odpowiednio zmalay. Jednoczenie ceny chleba byy bardzo wyg�rowane, sigajc o 50% wyej ni w Stanach Zjednoczonych.

Przejcie kierownictwa gospodark przez pastwo tylko czciowo zmniejszyo we Woszech skutki kryzysu wiatowego z 1929 r. Kopoty finansowe zaczy si tutaj zreszt wczeniej, zwaszcza gdy wysoki kurs lira wraz z sytuacj polityczn ograniczyy dochody z turystyki. Skaniao to tylko Mussoliniego do rozszerzania wpyw�w pastwa na gospodark. Jednoczenie wzywa spoeczestwo do wyrzecze i ograniczania swych potrzeb. Pociesza si przy tym, jak w przem�wieniu w senacie w 1930 r., e „na szczcie ludno Woch nigdy nie miaa zwyczaju je zbyt wiele i dlatego odczuwa ograniczenie mniej ni inni". Stao to wprawdzie w cakowitej sprzecznoci z tendencjami belle epoue, ale kt� wtedy m�g je jeszcze wspomina. Chyba zreszt odpowiadao to przede wszystkim przekonaniu Mussoliniego, e atwiej jest utrzyma w posuszestwie nar�d przywyky do wyrzecze ni opywajcy w dostatki. Jednoczenie z tymi wezwaniami wzrosa kontrola nad zatrudnieniem. Otrzymanie pracy byo uzalenione od posiadania specjalnego paszportu, na kt�rym zaznaczone byy zar�wno kwalifikacja zawodowa, jak i polityczna.

585

Walka o uniezalenienie si od dostaw zagranicznych wydawaa si w tych warunkach reimowi Mussoliniego koniecznoci. W pewnej mierze odpowiadao to stanowisku przemysowc�w woskich. W 1925 r. Wochy byy zmuszone importowa 99% baweny, 95% wgla i ponad 50% metali. Aby podoa potrzebom kapitaowym, niezbdne byo tworzenie si potnych konsorcj�w przez fuzje drobniejszych sp�ek. W 1926 r. fuzje takie objy 516 sp�ek z kapitaem 8,5 mld lir�w. Odbywao si to przy silnym udziale kapitau amerykaskiego. Wielkie konsorcja, jak mechaniczne, chemiczne Montecatini, sztucznego w�kna (Viscosa) i inne, kontroloway rynek wewntrzny i zapewniay lepsze wykorzystanie zakad�w. Jeeli nastpowao przy tym uniezalenienie si od rynk�w wiatowych, dziao si to wszake kosztem pogarszania sytuacji zar�wno robotnik�w, jak i rednich klas woskich.

Wielki kryzys pogbi te tendencje. Nastpio zahamowanie inwestycji, wielkie krachy bankowe, spadek cen, zwaszcza na artykuy rolne. Eksport midzy 1929 a 1933 r. zmniejszy si z 33.6 mld lir�w do 13 mld. Bezrobocie signo liczby 1,2 mln os�b, z czego w samym przemyle 700 tys. Konieczne stay si interwencje pastwa, subsydiowanie przemysu i ratowanie bank�w. Zadanie to przypado utworzonemu w 1931 r. Istituto Mobiliare Italiano z kapitaem zakadowym 500 mln lir�w, a gdy jego moliwoci okazay si niedostateczne, powoanemu w 1933 r. Istituto per Riconstruzione Industriale. Pastwo woskie stao si w ten spos�b najwikszym inwestorem. Powoli wzrastaa liczba przedsibiorstw znajdujcych si pod kontrol tego Instytutu. W 1939 r. sigaa ona w produkcji stali 45%, wyrob�w metalowych 67%, w przemyle stoczniowym 80%. Podporzdkowane mu byy take przedsibiorstwa komunikacyjne i banki. W ten spos�b zlikwidowany zosta liberalny system ekonomiczny i stworzono podstawy scentralizowanej i kierowanej przez pastwo gospodarki. Z mniejszym powodzeniem podobne kroki podejmowano take wobec produkcji rolnej.

Na podkrelenie zasuguje zreszt odwoanie si do tradycyjnych metod oywienia koniunktury i podniesienia stanu zatrudnienia przez roboty publiczne. Taki charakter miaa wielka kampania o osuszenie bot pontyjskich, kt�ra daa tylko czciowe rezultaty, p�niej budowa autostrad, przebudowa centrum Rzymu czy elektryfikacja linii kolejowych.

Ten system uatwi ostateczne przezwycienie kryzysu, zwaszcza gdy rozbudowie uleg przemys zbrojeniowy w zwizku z imperialnymi zaoeniami woskiej polityki midzynarodowej. Sab stron systemu byo powizanie go z nie przygotowanym do wypeniania takiego zadania aparatem biurokratycznym pastwa, a take pozostawienie decyzji co do kierunku polityki inwestycyjnej ignorantom-politykom. Liczba pracownik�w administracyjnych wprawdzie nieomal podwoia si w latach 1923—1932, a do 1939 r. zwikszya si zn�w o 'z,> sigajc miliona zatrudnionych, by to jednak aparat improwizowany, oparty na czonkach partii faszystowskiej, na og� niezdolnych do podejmowania trudnych rozwiza i atwo ulegajcych naciskom buruazji przemysowej.

586

Wr�d waha w polityce ekonomicznej i w sytuacji gospodarki wiatowej trudno m�wi o systematycznym rozwoju produkcji woskiej. Niemniej do 1929 r. w por�wnaniu z 1922 r. og�lna produkcja przemysowa wzrosa o ok. 50%. Zwaszcza szybki by rozw�j w przemyle chemicznym, przy wyrobie sztucznych w�kien, szczeg�lnie sztucznego jedwabiu, w produkcji samochod�w. W 1926 r. we Woszech wyprodukowano 60 500 samochod�w. Wzrastaa te, chocia wolniej, produkcja rolnicza. W dobie kryzysu nastpi gwatowny spadek caej produkcji. Wystarczy powiedzie, e doch�d narodowy na gow spad z 3079 lir�w w 1929 r. do 2868 w 1933 r. Dopiero p�niej zaznaczy si powolny wzrost produkcji. Dziki subsydiom pastwowym rozwiny si szczeg�lnie elektrownie, kt�rych moc midzy 1917 a 1942 r. ulega piciokrotnemu powikszeniu. Nie zawsze jednak interwencje pastwowe byy fortunne. Tak byo np. w przemyle stoczniowym, kt�ry budowa wprawdzie wielkie transatlantyki zdolne do walki o Bkitn Wstg Atlantyku, ich udzia jednak w wielkim obrocie przez Atlantyk by drugorzdny, przemys za stoczniowy podupad, gdy wzrosy ceny stali.

Og�lna sytuacja gospodarcza kraju ulegaa zreszt od czasu wojny etiopskiej staemu niemal pogorszeniu, przy czym faszyzacja suya zaciemnianiu prawdy o faktycznym pooeniu pastwa. Dewaluacja lira w 1936 r., i to o 41%, odbia si tymczasem rycho na pooeniu ludnoci. Ju w nastpnym roku koszty utrzymania wzrosy o 20%. Podobnie pogorszya si sytuacja finansowa kraju. W por�wnaniu z 1934/1935 r. wydatki w 1939/1940 r. wzrosy trzykrotnie, deficyt za budetowy podskoczy z 2 mld do 28 mld lir�w. Nie poprawiay pooenia podwyki podatkowe, dotykajce tym razem klasy rednie. Caa polityka podporzdkowania ekonomiki potrzebom wojennym, objcia przez pastwo kontroli nad caoci produkcji, zmniejszenia spoycia i rozbudowy przemysu wojennego daa rezultaty ograniczone. Wr�d ludnoci wzrastao rozgoryczenie, pastwo za nie byo przygotowane do wojny. Autarkiczny system gospodarczy okaza si nie przystosowany do moliwoci Woch.

Jednoczenie z przemianami gospodarczymi nastpoway przemiany w strukturze spoeczestwa woskiego. Ludno Woch wzrosa z 37 974 tys. w 1921 r. do 41 177 tys. w 1931 r. Mussoliniemu to nie wystarczao i toczy „bitw" o zwikszenie zaludnienia. Chodzio o osignicie liczby 60 mln w 1960 r. Ojcowie rodzin wielodzietnych otrzymywali wysze pace, a najbardziej podne matki zostaway honorowymi czonkiniami partii faszystowskiej. Nieonaci nie mieli szans na zrobienie kariery, w 1939 r. za zakazano przyjmowania ich do suby rzdowej. Rezultaty tej akcji byy skromne: wanie w 1932 r. liczba urodzin spada poniej miliona, osigajc najniszy puap od 1876 r.

Innym sposobem powikszania liczby ludnoci byo ograniczenie emigracji. Gdy w 1920 r. ok. 350 tys. Woch�w udao si do Stan�w Zjednoczonych, po 1924 r. wskutek zreszt ogranicze amerykaskich liczba ta spada do 7 tys. rocznie. Mussolini zabiega te o powr�t emigrant�w z Ameryki. Natomiast emigracj zarobkow do kraj�w europejskich zahamowa dopiero kryzys. W kadym razie emigracje

587

ulegy silnemu zmniejszeniu. Gdy w dziesicioleciu midzy 1921 a 1931 r. emigracje z Woch objy 25% naturalnego przyrostu ludnoci, to w nastpnym picioleciu spady do 15%, a p�niej do 12%.

Nie ustaway natomiast migracje wewntrzne. Ich zasadniczy kierunek przebiega nadal z poudnia ku uprzemysowionej p�nocy, ze wsi do miast. Gdy w 1921 r. ok. 60% ludnoci byo zatrudnionej w rolnictwie, w 1931 r. stanowia ona ju mniej ni poow, w 1940 r. za nie sigaa nawet 40%. Jednoczenie wzrasta liczba zatrudnionych w przemyle, przekraczajc 30%. Szybko rosa ludno miast. Midzy 1921 a 1936 r. ludno miejska podniosa si z 45% do 55% og�u zaludnienia. Rozwijay si wielkie centra miejskie, zwaszcza Rzym, kt�rego przedmiecia pene byy ubogich ludzi szukajcych pracy. W 1931 r. Rzym przekroczy milion mieszkac�w, gdy jeszcze w 1921 r. liczy 690 tys. Podobnie szybko podnosia si liczba ludnoci w Mediolanie, Tarencie, Bari, Genui i Spezii.

W celu zahamowania tego pdu do miast rzd woski wyda w 1930 r. zarzdzenie uzaleniajce moliwo zmiany miejsca zamieszkania przez robotnik�w rolnych od zgody prefekta. Szeroko te propagowano korzyci pynce z ycia na wsi. Trudno jednak byo rozwiza ten problem wobec niedostatku ziemi. Nie mogo by inaczej, skoro struktura wasnoci pozostaa nie zmieniona i strzeg jej reim faszystowski. W 1930 r. 3500 latyfundyst�w posiadao dobra powyej 1200 akr�w, razem 20% caoci ziemi znajdujcej si w uprawie, 15 tys. — powyej 250 akr�w. W sumie obie te grupy skupiay poow ziemi ornej. W tej sytuacji faszyzm nie by zdolny poprawi pooenia chop�w dzierawc�w i bezrolnych.

DOKTRYNA FASZYSTOWSKA l STANDARYZACJA KULTURY

Wprawdzie'faszyci gosili, e od objcia przez nich wadzy zaczyna si nowy etap w dziejach, era faszystowska, wprowadzana jednak przez nich doktryna bya zjawiskiem wt�rnym i wynikaa w wikszym stopniu z praktyki politycznej ni z zaoe teoretycznych. Najpierw faszyzm stawia na pierwszym planie „dziaanie". „Wierz, suchaj i walcz" — nakazywa czwarty artyku faszystowskiego statutu, przy czym chodzio o wiar w wodza, a nie w doktryn partii. Zacza si ona wyania dopiero po objciu wadzy. Byoby przesad twierdzi, e jedyn nowoci zastosowan przez faszyst�w w walce politycznej by olej rycynowy, wikszo jednak metod i hase zaczerpnli od swych ideowych przeciwnik�w czy chwilowych sojusznik�w. Ksztatowanie si doktryny faszystowskiej nastpio wiec dopiero w latach 1925— 1929. Pocztek dao ograniczenie wolnoci prasy, zebra i stowarzysze, zakoczyy ten proces pseudowybory.

W doktrynie faszystowsk^;ej zebrao si wiele element�w z r�nych koncepcji: obok gbokiej pogardy dla systemu parlamentarnego faszyzm zapoyczy od Sorela ide gwatu jako wielkiej siy oczyszczajcej w historii, od Nietschego i D'Annunzia ide wielkiego wodza charyzmatycznego, od Maurrasa mit spoeczestwa, kt�re zwalcza anty-

nomie kapitalizmu wracajc ku wVidealizowanemu redniowieczu. Futuryci przakazali mu miao sformuowa, nacjonalici koncepcj pastwa korporacyjnego i przeniesienie idei walki klas na stosunki midzy bogatymi i biednymi pastwami. Pocztkowo Mussolini, dla kt�rego jeden boj�wkarz by wart dwu filozof�w, nie przykada wikszej wagi do filozoficznego uzasadnienia swych poczyna. Z czasem jednak znaleli si ludzie, kt�rzy o to zadbali, jak Gioacchino Volpe, Giuseppe Bottai i zwaszcza Giovanni Gentile. Mussolini wraz z ostatnim przygotowa do Woskiej encyklopedii, wydanej w 1931 r., artyku o faszyzmie Stosunek jednostki do pastwa zosta tam rozstrzygnity w sensie wyranie antVindywidualistycznym. Goszc specyficzn moralno pastwa „etycznego" autorzy stwierdzali, e faszystowska koncepcja pastwa obejmuje wszystko, poza pastwem nie mog istnie adne wartoci. Odrzucali wszelkie zaoenia materialistyczne wywodzce si z filozofii XVIII w. i za utopijne uwaali koncepcje jakobiskie oraz typowe dla Owiecenia denie do „szczcia". Ich zdaniem „faszyzm jest najczystszym rodzajem demokracji, jeli ludzi liczy si jakociowo, a nie ilociowo". Typowy dla faszyzmu kult pastwa wynika z przekonania, e tylko przez silne, scentralizowane pastwo moe we Woszech nastpi peny proces integracji narodowej, zwaszcza wczenia si tych klas, kt�re nie uczestniczyy w dziele zjednoczenia. W ten spos�b ideologia nacjonalistyczna zostaa przyswojona przez faszyzm.

W doktrynie faszystowskiej za nierealne uwaane byy wszelkie koncepcje wiecznego pokoju, natomiast przyjta bya teza, e dopiero wojna jest w stanie wyzwoli pen energi czowieka. Wr�d slogan�w Mussoliniego, wymalowanych wzdu dr�g, powtarzao si czsto: „Nic nie zdoano uzyska w historii bez przelewu krwi". Dowiadczenia wojenne, lekcja zjednoczenia narodowego w czasie wielkiej wojny byy te wykorzystywane przez faszyzm do tworzenia nowych Woch�w.

Pastwo faszystowskie miao odrzuca gr interes�w poszczeg�lnych warstw i opiera si na aprobacie i mobilizacji mas. Wyrazem jej byo powoywanie licznych organizacji masowych, w kt�rych od dziecka kady mia znale swoje miejsce. W zamian spoeczestwu obiecywano „porzdek, wielko, si". Gdy sytuacja wiatowa zacza si pogarsza, faszyci twierdzili, e dla osignicia tych cel�w trzeba wyrzecze. Denie do „szczcia" odrzucali jako wygodne ycie. Nazywao si to zwalczaniem „mentalnoci mieszczaskiej" i niekiedy przybierao formy mieszne, jak zalecenia unikania picia kawy czy przebierania si do obiadu. W gruncie rzeczy za tymi wezwaniami do powice, do abnegacji tkwiy typowe dla faszyzmu elementy irracjonalne, odwo-iywanie si do potnych uczu masowych.

Gusty artystyczne przyw�dc�w faszyzmu ksztatoway si pod wpywem wzor�w imperium rzymskiego. Nieprzypadkowo Mussolini got�w by barbarzysko niszczy Rzym redniowieczny, byle stworzy wielk Via deirimpero. Brak wyranej doktryny powodowa wszake, e reim aszystowski tylko w ograniczonym stopniu zdolny by prowadzi polityk uniformizacji kulturalnej i e ograniczaa si ona do przejaw�w zewntrznych. Jednym z nich byo wczanie intelektualist�w do

odpowiedniej korporacji czy wprowadzenie uniform�w. Powstaa Narodowa Rada Bada pod kierunkiem Pietro Badoglio i Guglielmo Mar-coniego, wybitnego fizyka, pioniera radiotechniki i laureata Nagrody Nobla, zaoony zosta Faszystowski Instytut Kultury Narodowej, kierowany przez Gentile, czy Akademia Faszystowska, w kt�rej skad wchodzio 60 przedstawicieli nauki i sztuki wyznaczonych przez Musso-liniego. Duce potrafi pozyska sobie wielu wybitnych uczonych, pisarzy i artyst�w, jakkolwiek nie wszystkich. Gdy Giovanni Gentile wraz z grup ok. 100 dziennikarzy i naukowc�w ogosi manifest wskazujcy na konieczno wsp�pracy z rzdem faszystowskim, jego mistrz Bene-detto Croce, kt�ry pocztkowo ywi zudzenia co do faszyzmu, ogosi kontrmanifest, na kt�rym znalazy si podpisy 40 uczonych.

Krytycznym momentem stao si wprowadzenie w 1931 r. przysigi lojalnoci nie tylko na rzecz kr�la, ale i faszyzmu, obejmujcej profesor�w uniwersytetu. Wikszo spor�d 1225 profesor�w uznao j za formalno, znalazo si jednak 13, kt�rzy odm�wili, jak Lionello Venturi, historyk sztuki. De Sanctis, historyk staroytny, czy kano-nista Ruffini. Usunito ich z uniwersytet�w. Odmawiali wtedy zoenia tej przysigi r�wnie czonkowie Akademii, m.in. Croce. Po wprowadzeniu przepis�w rasowych w 1938 r. nastpiy dalsze dymisje. Odm�wi wtedy m.in. powrotu do Woch wybitny fizyk jdrowy Enrico Fermi. kt�ry wanie otrzyma Nagrod Nobla. Nastpowaa zreszt og�lna biurokratyzacja wyszych uczelni oraz zaostrzaa si selekcja profesor�w oparta na ocenie ich postawy politycznej. Prowadzio to do upadku nauki woskiej; podobny skutek miao ograniczenie dostpu do ksiek, kt�re uznano za wrogie faszyzmowi. Znajdoway si one na indeksach ksiek zakazanych, byy konfiskowane i usuwane z ksigar.

Za szczeg�lnie wany rodek oddziaywania na ksztatowanie si nowego spoeczestwa uznano szko. Ju w pierwszych latach rzd�w faszystowskich reform szkoln przeprowadzi Gentile. Zgodnie z jego zaoeniami kady typ szkoy mia wasne cele spoeczne i obywatelskie. Gentile zezwala jednak na pewn swobod szk� prywatnych i na razie uznawa autonomi uniwersytet�w. Duy nacisk kad na wychowanie humanistyczne, a zwaszcza na znajomo filozofii, kt�r miano wykada na wszystkich niemal stopniach. W jego hierarchii zgodnie z tradycjami najwiksze znaczenie zachowywao liceum klasyczne, natomiast drugo-rzdnie traktowane byo wyksztacenie matematyczno-fizyczne. Szkoa miaa charakter konserwatywny, podtrzymujc istniejce r�nice spoeczne. Celem reformy byo przede wszystkim uksztatowanie nowej buruazji, wychowanej w duchu nacjonalistycznym i zdolnej do kierowania innymi warstwami. Przy tym wszystkim pooenie wikszego nacisku na zrozumienie ni wyuczenie si fakt�w otwierao moliwoci samodzielnego rozwoju umysowego, niezbyt zgodnego z zaoeniami faszyzmu. Cae to elitarne wyksztacenie nie odpowiadao jednak potrzebom spoecznym. Nawet rozwijajca si szybko biurokracja nie otrzymywaa w ten spos�b kompetentnych i naleycie przygotowanych pracownik�w.

Faszyzm wycisn ponadto wyrane pitno na programach poszcze-

590

g�lnych przedmiot�w, na podrcznikach, na postawach nauczycieli. . Podrczniki poddawane byy surowej kontroli, zabraniano uywania podrcznik�w stosowanych przed ujciem wadzy przez faszyst�w, niekiedy, jak przy historii, ograniczano si do jedynego podrcznika, obowizujcego wszystkie szkoy. Zreszt dziecko byo wczenie wczane w tryby pastwa faszystowskiego. Ju w wieku 4 lat przybierao czarn koszul i zostawao „synem wilczycy", od 8 roku ycia naleao do Balilli, od 14 do awangardzist�w. Dzieci byy wychowywane w duchu wojskowym, z bezwzgldnie wdraan dyscyplin, i wanie te organizacje suyy w wielkim stopniu indoktrynacji faszystowskiej.

Przy tym wszystkim nadal pozostawaa we Woszech wielka liczba analfabet�w. Spis narodowy z 1931 r. podawa ich 20%, z czego najwicej na poudniu; np. w Kalabrii byo a 48%. Tak wic na zmianie systemu owiaty chopi korzystali niewiele; natomiast warstwy rednie uzyskay lepszy dostp do wyksztacenia mimo jego elitarnych zaoe.

Jakkolwiek dopiero w 1935 r. powstao Ministerstwo Kultury Ludowej, kt�re za pomoc prasy i radia zajmowao si g�wnie wtaczaniem spoeczestwu woskiemu doktryny faszystowskiej i mitu imperium rzymskiego, ju znacznie wczeniej prasa i radio zostay poddane penej kontroli i byy wykorzystywane do propagandy faszystowskiej. W gazetach, nawet ukazujcych si pod egid Kocioa, musiay znajdowa si artykuy wychwalajce faszyzm. Radio zdobyo sobie wolniej uznanie: pierwszy wystp Mussoliniego w 1924 r. trzeba byo przerwa, by nie kompromitowa wodza znieksztaconym odbiorem, a i p�niejsze jego wystpienia radiowe nie miay walor�w bezporedniego przem�wienia. Niemniej pastwo przejo pen kontrol nad radiem; w tym celu w 1927 r. powstaa specjalna organizacja, kt�ra potem przyja nazw Radio Italiana. Oddziaywanie radia wzroso zreszt dopiero w latach trzydziestych.

W ograniczonym stopniu wypenia swe zadania propagandowe film. Brakowao bowiem film�w wybitnych. Najwikszym powodzeniem cieszyy si filmy historyczne, co wadze faszystowskie wykorzystyway, by nawiza do tradycji, oczywicie starorzymskich. Po wprowadzeniu dwiku chtnie ogldane byy take filmy oparte na wtkach operowych czy nawizujce do ycia wielkich kompozytor�w. Wr�d publicznoci wikszym powodzeniem ni krajowe cieszyy si wszake filmy zagraniczne, zwaszcza amerykaskie, co skaniao wadze do restrykcji i ograniczania ich iloci. Sam Mussolini by zapamitaym wielbicielem kina i codziennie urzdzano dla niego specjalne seanse filmowe.

R�wnie sport by wykorzystywany do cel�w propagandowych. W 1934 r. Mussolini owiadczy sportowcom: „Pamitajcie, e kiedy wystpujecie na obcej ziemi, z waszymi muskuami i zwaszcza z wasz postaw moraln zwizany jest honor i presti sportowy narodu". Zdajc sobie spraw, jak dalece wydarzenia sportowe, choby mecze piki nonej, poruszay masy, Mussolini stara si obj kontrol nad caym ruchem. Jeden z sekretarzy partii faszystowskiej zajmowa si specjalnie sportem, by wprowadzi do „styl faszystowski". Woski Komitet

597

Olimpijski zosta podporzdkowany wadzom partii, zwycistwa sportowe za obchodzono jak wielkie sukcesy narodowe. Gdy Primo Carnera uzyska tytu wiatowego mistrza wagi cikiej, zabroniono pokazywa go lecego na ringu. Mussolini owiadczy zreszt, e boks by typowo faszystowsk metod „samowyraenia". W 1939 r. tenisistom woskim nakazano gra w uniformie faszystowskim i zamiast uciskiem doni pozdrawia przeciwnik�w po faszystowska... Pika nona, uznana za dawn gr toskask, calcio, przeniesion do Anglii, otaczana bya specjaln opiek partii. Znalaza si te ona najprdzej na drodze do profesjonalizmu. Od 1937 r. 52 tys. pikarzy woskich otrzymywao specjalne licencje.

Wszystkie te akcje znajdoway poparcie wr�d pokanej czci spoeczestwa woskiego, zwaszcza wr�d warstw rednich. Z nich rekrutowaa si wikszo czonk�w, kt�ra systematycznie uczszczaa na posiedzenia partyjne i braa udzia w nakazanych imprezach. W zamian uzyskiwaa wyrane korzyci materialne. Roso w niej poczucie dumy z przynalenoci do powaanego na wiecie narodu, o czym zapewniaa propaganda faszystowska. Przelot eskadry hydroplan�w woskich nad p�nocnym i poudniowym Atlantykiem, ekspedycje na biegun p�nocny, sukcesy sportowc�w — wszystko to miao umacnia dum narodow, przyczynia si do ksztatowania nowej mentalnoci Woch�w.

TW�RCZO POZA GRANICAMI KONFORMIZMU

Jakkolwiek faszyzm stara si wycisn pitno na caej tw�rczoci, rzeczywisty jego wpyw na pisarzy i artyst�w by ograniczony. Wr�d chwalc�w systemu dominoway sabsze talenty. Ludzie obdarzeni wikszymi zdolnociami albo starali si wykrzesa jakie wartoci z doktryny faszystowskiej, albo uciekali w swej tw�rczoci od otaczajcej rzeczywistoci. Typowe byy pod tym wzgldem wysiki Curzio Malapartego (wac. Erich Suckert), kt�ry pocztkowo usiowa wiza elementy kultury ludowej ze „stylem faszystowskim". Skoczy jako przeciwnik faszyzmu i gloryfikowanej przez niego wojny. Gdy Malaparte myla o odrodzeniu kultury czysto woskiej, inny zwolennik faszyzmu. Massi-mo Bontempelli, usiowa stworzy estetyk opart w wikszym stopniu na osigniciach europejskich, o bardziej uniwersalnym charakterze. Spodziewa si. e uatwi to ekspansj idei faszystowskich za granic. Pr�ba nie przyniosa wikszych skutk�w, podobnie jak zabiegi Mari-nettiego, by zasady futuryzmu zostay przyjte jako oficjalna podstawa estetyki faszystowskiej.

Rozw�j literatury woskiej tej doby odbywa si poza tymi nurtami. Najgbszy wpyw wywiera na ni Benedetto Croce i jego teza o autonomii sztuki. Jakkolwiek zaj ostatecznie stanowisko negatywne wobec faszyzmu, jego wysoka pozycja midzynarodowa chronia go przed przeladowaniami. Croce m�g wydawa swe dziea, redagowa r�wnie nadal jedyne niezalene czasopismo ..La Critica" (1903-1943), kt�re ksztatowao gusty literackie i przyczynio si do powstania caej szkoy historyk�w literatury i krytyk�w o do liberalnym nastawieniu. Nie

592

bez znaczenia dla rozwoju literatury woskiej doby midzywojennej byy take czasopisma „La Voce" i „La Ronda", zwaszcza goszony przez drugie z nich nawr�t do tradycji klasycznej. Grupa zwolennik�w tego kierunku, tzw. rondyci, gosia hasa apolitycznoci sztuki i literatury. Typow przedstawicielk tych postaw w prozie woskiej bya Gianna Manzini. W swej tw�rczoci staraa si ona przede wszystkim o stworzenie poetyckiej atmosfery za pomoc odpowiednio wyrafinowanego stylu; fabua miaa dla niej drugorzdne znaczenie. Jej najwybitniejsze dzieo Krogulec (La Sparvierd) ukazao si dopiero w 1956 r. Inni pisarze starali si oderwa od rzeczywistoci przez usytuowanie swych utwor�w w mniej czy bardziej fantastycznym wiecie. Znamienna pod tym wzgldem bya tw�rczo Dino Buzzatiego, kt�ry podkrela absurdalno bytu, m.in. w swej najlepszej powieci Pustynia Tatar�w (II deserto dei Tartari) z 1940 r. Take jedyna woska „powie-rzeka" odnosia si do przeszoci historycznej. By to Myn na rzece Pad (II mulino del Po) Riccardo Bacchelego, w kt�rym znalazy odbicie dalekie od idealizowania dzieje ludu woskiego w XIX w. W latach trzydziestych obok tej literatury unikajcej konfrontacji z rzeczywistoci pojawia si r�wnie literatura bardziej krytyczna. Jej zapowied stanowili Obojtni Alberto Moravii (wac. A. Pincherle), w kt�rej pisarz bezlitonie ukaza „straszne mieszczastwo" doby faszyzmu.

Znakomit pozycj zapewnia sobie w dobie midzywojennej poezja woska, zwaszcza liryka. Wprawdzie uznanie midzynarodowe przypado lirykom woskim dopiero po wojnie, znacznie jednak wczeniej pozyskali sobie oddanych wielbicieli we Woszech. Poeci ci ani nie nawizy-

593

wali przesadnie do wzor�w klasycznych, ani nie ulegali postulatom futuryst�w. Eugenio Montale (1896—1981), laureat Nagrody Nobla z 1975 r., ze szczeg�lnym pietyzmem dba o rozw�j jzyka poetyckiego. Wbrew pogldom faszystowskim postawa jego bya na wskro pesymistyczna. Podkrela bezsi czowieka, jakkolwiek broni prawa jednostki do wolnoci i samookrelenia. Do najbardziej charakterystycznych nale jego zbiory wierszy Skorupy mtwy (Ossi de seppia, 1925) oraz Burza i inne poezje (La bufera e altro, 1956). Bardziej hermetyczny charakter miay pierwsze utwory Salvatore Quasimodo (1901 — 1968), laureata Nagrody Nobla z 1959 r. Odzwierciedlay one osamotnienie poety w �wczesnym wiecie. W jego utworach powojennych silniej ujawniy si denia do wyzbycia si nienawici, do nadania nowych ksztat�w stosunkom midzy ludmi. Quasimodo by wietnym tumaczem, zwaszcza literatury klasycznej, ale take nowoytnej, m.in. tumaczy kilka utwor�w Mickiewicza.

W dziedzinie dramaturgii wyjtkow postaci by Luigi Pirandello (1867 — 1936), laureat Nagrody Nobla. Podway on tradycyjne zasady teatru, osigajc napicie dramatyczne nie przez dynamiczn akcj, ale pogbion analiz osobowoci; usiowa te zatrze granic midzy aktorem a widzem. Najbardziej nowatorskim dramatem Pirandella jest Sze postaci scenicznych w poszukiwaniu autora (Sei personaggi in cerca di autore), gdzie sztuka powstaje niemal na oczach publicznoci i przejmujco ukazana jest niemono zrozumienia drugiego czowieka. Pirandello by te znakomitym "nowelist i powieciopisarzem, utwory jego pene s pesymizmu, wiadczcego o alienacji jednostki w obcym i wrogim wiecie.

Istotny przeom przechodzi muzyka woska. Opera przestaje odgrywa dominujc rol, odradza si natomiast muzyka kameralna i symfoniczna. Kompozytorzy woscy wczaj si w bogaty nurt nowoczesnej muzyki, starajc si jednak zarazem nawizywa do najwikszych osigni woskiej muzyki renesansowej czy barokowej. Jednym z pierwszych kompozytor�w, kt�ry zwr�ci uwag na moliwoci muzyki symfonicznej, by Ottorino Respighi (1879— 1936), kt�rego Fontanny rzymskie i Pinie rzymskie nale do cieszcych si du popularnoci utwor�w impresjonistycznych. Wielkimi odnowicielami muzyki woskiej byli Al-fredo Casella (1855—1947), kt�ry starannie dobiera rodki nowego jzyka muzycznego, eksperymentujc w r�nych stylach i technikach, oraz Gian Francesco Malipiero (1882—1973), bardziej tradycyjny i konsekwentnie trzymajcy si stylu wytworzonego pod wpywem Strawiskie-go i Debussy'ego. Za najwybitniejszego kompozytora woskiego XX w. moe by wszake uznany Luigi Dallapiccola (1904—1975). Muzyka jego, oparta na technice dodekafonicznej, odznacza si melodycznoci, liryzmem i penym napi dramatyzmem. Obok muzyki kameralnej i wokalnej wyr�niaj si jego opery Nocny ht oraz Wizie, studium strachu wizionego czowieka, niepewnego kadej nastpnej chwili. Podobnie jak nieco wczeniejsze Pieni z wizienia odzwierciedla ona stosunek Dallapiccoli do rzeczywistoci kocowych lat ery faszystowskiej.

594

Oficjalna sztuka faszystowska pena bya pompatycznoci, znajdujcej odbicie zwaszcza w architekturze i w rzebie, kt�rych monumentalizm mia si sta „wiadectwem swych czas�w". Styl ten reprezentowa w spos�b najbardziej ewidentny Piacentini, kt�ry dla swych budowli szuka wzor�w w staroytnoci. Zajmowa si te restaurowaniem zabytk�w rzymskich, kt�re odpowiednio eksponowane miay przypomina o dawnej wietnoci. Przeciwko tym postawom protestowali sw tw�rczoci ci plastycy, kt�rzy dawali lekcje rygoryzmu estetycznego, jak np. Giorgio Morandi (1890— 1964) w swych martwych naturach.

Wbrew obowizujcej pozie znaczna cz spoeczestwa woskiego, take rednie warstwy, nie przejmowaa si zbytnio sowami Duce, e lepiej jeden dzie przey jak lew ni sto lat jak owca. Bardziej wzorowano si na parweniuszach z prowincji, wysunitych przez faszyzm,

�

kt�rzy starali si bogaci szybko i bezwzgldnie. Tote powszechnie panowao denie do zapewnienia sobie drobnomieszczaskiego dobro-bytu. Przejawem tego byy zar�wno spekulacje budowlane, jak szybki rozw�j automobilizmu. Coraz liczniejsze grupy ludnoci poszukiway odpoczynku w g�rach czy nad morzem. Trzeba przyzna, e wadze faszystowskie staray si przyzwyczaja do tej formy odpoczynku take robotnik�w. Powoana zostaa specjalna instytucja Opera Nazionale Dopolavoro, kt�ra organizowaa dla pracownik�w pobyty w atrakcyj-nych miejscowociach w ramach tzw. soboty faszystowskiej. Coraz bar-dziej pasjonowano si sportem, kinem, widowiskami teatralnymi, piosen-karstwem. W przeciwiestwie do belle epoue te denia do penego korzystania z radoci ycia miay o wiele bardziej powszechny charakter. Niewiele to miao wsp�lnego z wezwaniami Duce do wyrzecze i ry-goryzmu.

POROZUMIENIE Z WATYKANEM

Niezaleny Koci� stanowi jeden z najtrudniejszych problem�w dla pastwa faszystowskiego. Trudno byo bowiem myle o penym autokratyzmie bez podporzdkowania tej instytucji, kt�ra przez wieki wpywaa na ksztatowanie si mentalnoci Woch�w. Przede wszystkim niezbdne byo unormowanie stosunk�w z Watykanem. Papie nie m�g w spos�b trway podtrzymywa niechci do pastwa woskiego wr�d ludnoci woskiej. Nie byo te szans, by jakakolwiek interwencja zagraniczna zmienia istniejcy ukad stosunk�w na P�wyspie Apeniskim. Wskutek zastrzeenia woskiego, zawartego w ukadzie londyskim. Benedykt XV nie zosta nawet dopuszczony do udziau w konferencji pokojowej. Niemniej tu po wojnie zaczy si pertraktacje na temat uregulowania stosunk�w midzy Watykanem a pastwem woskim.

Mussolini, kt�ry wystpowa pocztkowo jako wr�g Kocioa, z czasem doceni znaczenie tej instytucji i poszed na wyrane ustpstwa zar�wno w dobie marszu na Rzym, jak i przed wyborami 1924 r. Wkr�tce przyw�dcy faszystowscy zaczli bra czynny udzia w ceremoniach kocielnych, a potem sam Mussolini ochrzci swe dzieci i wzi lub kocielny z donn Rachel. Watykan zdawa sobie spraw,

595

e Mussolini czu si mniej zwizany ni liberaowie poprzednimi rozstrzygniciami w sprawie papiea i e m�g podejmowa decyzje nie liczc si zbytnio z opini publiczn. Koci� spodziewa si, e w tej sytuacji uzyska lepsze warunki rozwizania „sprawy rzymskiej", faszyci za zakadali, e pozyskany przez ustpstwa Koci� stanie si jedn z podstaw ich wadzy. Rozpoczte w 1926 r. oficjalne rokowania przedstawiciela rzdu Domenico Barone i Watykanu Francesco Pacellego doprowadziy ju w listopadzie tego roku do wstpnego porozumienia co do uregulowania „sprawy rzymskiej". Pius XI nalega jednak na jednoczesne zawarcie konkordatu, regulujcego stosunki midzy pastwem a Kocioem. Sprawa ta jednak napotkaa trudnoci. Byy one tym wiksze, e dc do stworzenia jednolitej organizacji modzieowej wadze jednostronnie zlikwidoway katolickie harcerstwo. Dopiero w dwa lata p�niej rokowania wkroczyy w decydujc faz. 11 lutego 1929 r. Mussolini i sekretarz stanu Gasparri podpisali ugod na Lateranie.

Pakty lateraskie skaday si z traktatu, konwencji finansowej i konkordatu. Na podstawie traktatu powstao Miasto Watykaskie (Citta del Vaticano) jako odrbne, suwerenne pastwo. Koci� uznawa formalnie istnienie pastwa woskiego, w kt�rego skad wchodzi r�wnie Rzym. Miasto Watykan miao prawo do posiadania wasnej armii, policji, sdownictwa, gazet, rozgoni radiowej, nawet wizienia. Tytuem wyr�wnania za straty poniesione od 1870 r. Watykan otrzymywa 750 mln lir�w oraz l mld w poyczce 5-procentowej, co czynio go wielkim posiadaczem woskich papier�w wartociowych i wizao z rzdem woskim. Zarazem postanowienia konkordatu ustalay religi katolick za „jedyn religi pastwow" we Woszech. Rzd woski bra j w opiek, do jego obowizk�w naleay te starania, by nic nie naruszyo „witego charakteru" Rzymu jako centrum religijnego. Koci� mia wprawdzie porozumiewa si z rzdem przy obsadzaniu diecezji i parafii, biskupi jednak mieli zastrzeon swobod publikowania swych pism oficjalnych. W szkoach podstawowych i rednich wprowadzano przymusow nauk religii. W rku Kocioa miao pozosta zawieranie maestwa. Pastwo wreszcie zobowizao si nie zatrudnia eks-ksiy. Nastpiy te pewne ograniczenia w swobodzie kultu i propagowania wyzna protestanckich.

Dopiero po podpisaniu ukad�w rozdara si wielka tajemnica, kt�r otaczano rokowania. Mussolini nie omieszka przedstawi porozumienia jako swego sukcesu. Uzyska te bez trudu poparcie organ�w pastwa. W Senacie wobec powszechnego aplauzu jedynie Croce odway si kwestionowa spos�b, w jaki zosta zawarty ukad.

Ukad z Watykanem koczy dzieo ksztatowania totalitarnego pastwa. By on bowiem zgodny z zasad: ..Wszystko w pastwie, nic poza pastwem". Odbyo si to jednak kosztem wanych ustpstw na rzecz Kocioa. Istotne byo teraz stanowisko kleru. Nie byo ono jednolite. Pius XI, jakkolwiek chwali Mussoliniego, zachowa przecie niezaleno i potrafi w swych wystpieniach nie tylko krytykowa, ale nawet potpi zwizany z ideologi faszystowsk rasizm czy

596

nacjonalistyczne wychowanie. Nie wszyscy jednak wysi duchowni we Woszech zdobywali si na takie stanowisko i nie brakowao wypadk�w serwilizmu. Inna rzecz, e przy istniejcej cenzurze wystpienia krytyczne kleru trudno docieray do Woch�w, tym bardziej e oficjalny dziennik watykaski „Osservatore R�mano" by kolportowany bez przeszk�d tylko w Watykanie.

Koci�, kt�ry przeciwstawi si komunizmowi, widzia w faszyzmie * sojusznika niezdolnego, w przeciwiestwie do libera�w czy socjalist�w, ~ do zaprezentowania ideologii opartej na gbszych przesankach filozoficznych. Nie docenia natomiast elementu przemocy, typowego dla " rzd�w faszystowskich. Niemniej wsp�dziaanie Kocioa z pastwem faszystowskim wr�d czci katolik�w, take woskich, budzio zastrzeenia. Zreszt konflikt midzy pastwem a Kocioem nie zosta przez pakty lateraskie cakowicie zlikwidowany. Ju dyskusja nad interpretacj tych ukad�w wykazaa rozbieno stanowisk Mussoliniego i Piusa XI, kt�ry protestowa przeciwko ograniczaniu roli Kocioa do nauczania prawd wiary. Powaniejsz przyczyn zaognienia stosunk�w staa si sprawa Akcji Katolickiej. Bya to utworzona przez Piusa XI w 1922 r. organizacja, kt�ra obejmowaa ludzi wieckich, gotowych do pomocy duchowiestwu w penieniu jego funkcji apostolskich. Ze wzgldu na podporzdkowanie papieowi bya ona pocztkowo przeciwstawiay na popolarom. Wskutek tego faszyci do czasu godzili si z dziaalnoci Akcji Katolickiej, w kocu jednak uznali, e jest ona sprzecz-^Vi na z organizacj pastwa, i zaczli rozwizywa poszczeg�lne koa. '' Wywoao to ostre potpienie Piusa XI, kt�ry w 1931 r. ogosi encyklik Non abbiamo bisogno. Papie odci si w niej od zalenoci od totalitarnego pastwa, zdawa bowiem sobie ju wtedy spraw, jakie | std moe powsta zagroenie dla Kocioa. Tworzyy si w ten spos�b ~-\ przesanki nowej sytuacji, w kt�rej Koci� mia wystpowa jako obroca, przeciwko wszechogarniajcemu pastwu. Na razie trzeba byo i na kompromis. Zostaa zawarta nowa ugoda z rzdem woskim, na podstawie kt�rej wadze godziy si na utrzymanie Akcji Katolickiej, przy ograniczonej jednak swobodzie dziaania i wykluczeniu z jej kierownictwa dawnych popolar�w. Jeszcze gbsze przeciwiestwa midzy pastwem a Kocioem ujawniy si, gdy reim faszystowski podj za wzorem hitlerowskich Niemiec polityk rasistowsk. Nie zmieniy orie jednak zasadniczego kursu Watykanu wobec faszystowskiego rzdu ' we Woszech.

W DENIU DO MOCARSTWOWOCI

Denia Mussoliniego do wytworzenia u Woch�w poczucia wyjtko-;. wej wasnej wartoci musiay znale odbicie r�wnie w polityce zewntrznej. Wochy miay si sta jednym z pierwszych mocarstw wiata. Konieczne byo wiec podwaenie opartego na traktacie wersalskim porzdku w Europie i w koloniach. Tym tumaczya si szczeg�lna nono w faszystowskich Woszech mitu „kalekiego pokoju", kt�ry uzasadnia podejmowanie polityki rewizjonistycznej. Nie wydaje si, by

597

Mussolini od razu mia jasno sprecyzowane cele tej polityki, niemniej podchwytujc hasa nacjonalist�w i syndykalist�w zapowiada zdobycie dla Woch�w „miejsca pod socem".

Faszyzm reprezentowa wic w polityce zewntrznej tendencje ekspansywne, imperia istyczne, o do zreszt tradycyjnym charakterze. W pierwszych latach rzd�w faszystowskich by to imperializm stosunkowo ostrony, znajdujcy wiksze odbicie w sowach ni w czynach. Istniaa wyrana rozbieno midzy penymi agresywnoci i pogr�ek deklaracjami Mussoliniego, obliczonymi raczej na uytek wewntrzny, a faktycznymi dziaaniami dyplomatycznymi, kt�re cechowaa ostrono i niech do naruszenia istniejcej r�wnowagi europejskiej. Zaznaczyo si to wyranie podczas pierwszego konfliktu, kt�ry przypado rozwizywa Mussoliniemu po dojciu do wadzy. W sierpniu 1923 r. zosta zamordowany na terytorium greckim koo Janiny ze swoimi wsp�pracownikami gen. Enrico Tellini, kierownik woskiej sekcji komisji mieszanej powoanej przez Rad Ambasador�w do wytyczenia granicy albaskiej. 29 sierpnia Mussolini wystosowa ostre ultimatum do rzdu ateskiego z daniem wysokiego odszkodowania i obecnoci przedstawicieli woskich przy ledztwie. Gdy odpowied grecka nie wypada cakowicie zadowalajco, Mussolini wysa flot wosk, kt�ra zbombardowaa i zaja wysp Korfu. Zlekceway przy tym odwoanie si Grek�w do Ligi Narod�w, kt�rej czonkami byy oba pastwa. Okazao si jednak, e Anglia nie yczy sobie adnych zmian na Morzu r�dziemnym, i pod presj Londynu Wosi musieli ewakuowa Korfu, uzyskujc zreszt pen satysfakcj od rzdu greckiego w sprawie Telliniego.

Bya to wana lekcja dla Mussoliniego. Wystpienie to narazio go na ataki ze strony pastw zachodnich. Wochy uznano za pastwo agresywne, zdolne do naruszenia pokoju wiatowego. Jednoczenie za Mussolini nabra trwaego przewiadczenia o saboci Grecji, z kt�r zreszt wkr�tce nawiza dobre stosunki. Odtd Mussolini nieprdko zdecydowa si na ponowne prowadzenie polityki z pozycji siy. Niemniej a do 1936 r. (z wyjtkiem lat 1929—1932) trzyma tek ministra spraw zagranicznych, jakkolwiek jego dowiadczenia w tym zakresie byy adne i musia opiera si na zdaniu doradc�w. Naleeli do nich pocztkowo Salvatore Contarini, sekretarz ministerstwa, skonny do kontynuowania poprzedniej linii polityki woskiej, potem Dino Grandi, przez par lat nastpca Mussoliniego na stanowisku ministra. Mussolini nie zdobywa si na polityk zbyt energiczn. Wyranie ciya nad nim obawa przed izolacj, typowa dla polityki woskiej po zjednoczeniu, i przekonanie, e najpewniejsze oparcie moe znale w Wielkiej Brytanii. Dopiero lata trzydzieste miay przynie zmian pod tym wzgldem.

G�wnym obszarem zainteresowania Woch pozostaway Bakany i Morze r�dziemne. Na Bakanach najpowaniejszym przeciwnikiem polityki woskiej staa si Jugosawia. Napicia budziy: kwestia pooenia ludnoci sowiaskiej pod panowaniem Woch, sprawa Fiume (Rijeki), rywalizacja o wpywy w Albanii, pretensje woskie do Dal-595

macji. Mimo pocztkowej haaliwej propagandy Mussolini kontynuowa
polityk poprzednich rzd�w w stosunku do Jugosawii, doprowadzi
do ratyfikacji dawniej zawartych traktat�w przez parlament oraz do
podpisania nowego porozumienia w Rzymie 27 stycznia 1924 r., kt�re
ustalao warunki pokojowego wsp�istnienia midzy Wochami a Jugo
sawi. Podjta te zostaa decyzja o podziale obszaru Wolnego Miasta
Fiume midzy Jugosawie a Wochy, kt�rym przypado samo miasto.
Utrzymyway si jednak inne r�da napi. Przede wszystkim p�
miliona Sowec�w yjcych pod panowaniem woskim poddawanych
byo staej akcji wynaradawiajcej poprzez narzucanie w urzdach,
szkole i w kociele jzyka woskiego. Nawet nazwy miejscowoci byy
italianizowane, a dzieciom nie wolno byo przy chrzcie nadawa imion
sowiaskich. Gdy biskup Triestu Luigi Fogara wystpi w obronie
praw Sowec�w, zosta usunity ze swego stanowiska. Wywoywao to
oburzenie w Jugosawii, Mussolini jednak wszed w porozumienie z opo
zycj chorwack i skutecznie szachowa Belgrad.

Powiodo si r�wnie Mussoliniemu zachowa wpywy woskie
w Albanii. Wybucho w niej w kocu 1924 r. przy poparciu Grek�w
l i Jugosowian powstanie Ahmeda Zogu. Gdy obj on wadz, prze
rzuci si na stron wosk, tym bardziej e Rzym udzieli mu po-
_; mocy finansowej. Wizao si to jednak ze znacznymi koncesjami poli
tycznymi i ekonomicznymi, kt�re doprowadziy do tego, e w 1927 r.
Albania znalaza si pod faktycznym protektoratem Woch. Inna rzecz,
e Ahmed Zogu, kt�ry przybra tytu kr�la Albaczyk�w, pr�bowa
z czasem osabi sw zaleno od Rzymu, wykorzystujcego, zwaszcza
gospodarczo, Albani.
Stosunki z Jugosawi rzutoway zar�wno na polityk Woch wobec
Francji, jak i Europy rodkowo-Wschodniej. Wochy wprawdzie przy-
stpiy do ukadu w Locarno, kt�ry w 1925 r. gwarantowa nienaru-
szalno granicy midzy Francj i Belgi a Niemcami, zar�wno jednak
na Morzu r�dziemnym, jak i w Europie rodkowo-Wschodniej usio-
way rywalizowa z wpywami francuskimi. Szczeg�lnie niewygodny dla
]'• interes�w woskich pozostawa sojusz francusko-jugosowiaski, kt�ry
utrudnia poczynania woskie na Bakanach. Rzym bowiem stara si
doprowadzi do wVizolowania Jugosawii. Std i starania woskie o osa-
bienie Maej Ententy, czcej Jugosawi z Czechosowacj i Rumuni,
pr�by pozyskania Bugarii, a przede wszystkim podsycania de re-
wizjonistycznych Wgier. Mniejsze zainteresowanie okazyway Wochy
zwizanej sojuszem z Francj Polsce. Wprawdzie Wochy utrzymyway
z Polsk podobnie jak z wikszoci kraj�w tej czci Europy sto-
sunkowo ywe kontakty handlowe, oparte na podstawie podpisanej ju
w 1922 r. umowy handlowej, w 1924 r. za Polska uzyskaa 400 mln ,: lir�w poyczki, zreszt na bardzo surowych warunkach obciajcych pol
ski monopol tytoniowy, do zblienia politycznego jednak nie doszo. Nie
zmieni sytuacji ani zamach stanu Pisudskiego, kt�ry nie mia zamiaru
naladowa Mussoliniego, ani wzajemne wizyty ministr�w spraw zagra
nicznych (Augusta Zaleskiego w 1928 r. i Dino Grandiego w 1930 r.),
ani podniesienie przedstawicielstw w 1929 r. do rangi ambasad. Og�-
599

nym zaskoczeniem natomiast ze wzgldu na antykomunistyczne stanowisko faszyzmu byo uznanie przez Wochy w 1924 r. Zwizku Radzieckiego i nawizanie stosunk�w dyplomatycznych. Mussolini nie mia pod tym wzgldem wtpliwoci i twierdzi: „Zar�wno my, jak i Rosjanie przeciwstawiamy si liberaom, demokratom i parlamentom". W rzeczywistoci chodzio przede wszystkim o otwarcie dostpu na rynek radziecki oraz o zjednanie czci lewicowej opinii woskiej.

Wany element w polityce woskiej stanowia Austria. P�ki bya samodzielnym pastwem, Wochy nie musiay si niczego obawia z tej strony. Tym bardziej bezwzgldnie rzd woski, a zwaszcza faszyci, prowadzili wobec mniejszoci niemieckiej w poudniowym Tyrolu, czyli — jak nazywali 'teraz ten obszar Wosi — w prowincji G�rnej Adygi, podobn polityk wynaradawiania jak wobec Sowec�w. Wszelkie protesty pozostaway bezskuteczne, sprawa Tyrolu jednak stawaa si cznikiem midzy Niemcami a Austri, uatwiajc propagand za Anschlussem, kt�ry by zwiza oba pastwa. Tego rodzaju rozwizanie Mussolini susznie uwaa za wysoce niekorzystne dla Woch i twardo domaga si utrzymania odrbnoci Austrii. W przeciwnym razie powstaaby groba ju nie tylko dla caoci terytorialnej, ale i niezalenoci Woch. Tym te tumaczy mona do zreszt naiwne pr�by przesunicia g�wnego punktu cikoci zainteresowania politycznego Niemiec na inne obszary, zwaszcza na Wschodzie, co kolidowao z interesami Polski. Wochy bowiem nie odrzucay myli wsp�dziaania

600

z Niemcami. Ju zawarty w 1925 r. ukad handlowy dawa im znaczne korzyci przez udostpnienie rynku niemieckiego. Od 1926 r., kiedy Mussolini zniszczy opozycj, zmieni r�wnie sw taktyk w dyplomacji. Wizao si to z odejciem Contariniego i z obsadzeniem wikszoci plac�wek dyplomatycznych ludmi zasuonymi dla Mussoliniego. Nabierao wtedy siy stanowisko rewizjonistyczne wobec istniejcego porzdku, okrywane mask dobrych intencji, lecz bliskie tendencjom niemieckim.

Niemniej w 1928 r. Wochy przystpiy do ukadu Brianda —Kellogga, kt�ry stawia wojn poza prawem. Wochy uczestniczyy take w przygotowywanej pod auspicjami Ligi Narod�w konferencji rozbrojeniowej i zawary porozumienie w sprawie zbroje morskich z innymi mocarstwami. W trakcie obrad genewskiej konferencji rozbrojeniowej zacztej w 1932 r. sw destrukcyjn postaw przyczyniy si jednak wraz z Niemcami do jej niepowodzenia.

Nowe perspektywy otworzyo dla Mussoliniego objcie wadzy w Niemczech przez Hitlera. Dotychczas wszelkie jego wystpienia przeciwko zachodnim „plutokracjom" miay demagogiczny charakter. Teraz zaistniaa moliwo pozyskania sojusznika bd wygrania go przynajmniej przeciwko Francji i Anglii. Ju poprzednio rozprzestrzenianie si wzor�w faszystowskich i pojawienie si w r�nych krajach ruch�w wzorowanych na woskim faszyzmie nie tylko stanowio pow�d dumy Mussoliniego, ale i umoliwiao poczenie wysik�w przez stworzenie swego rodzaju faszystowskiej midzynarod�wki. Stanowia ona oparcie dla polityki Mussoliniego i suya za rodek nacisku na obce rzdy. Zwycistwo hitleryzmu w Niemczech nadawao jednak temu aliansowi ideologicznemu nowy sens. Hitler ywi pocztkowo uznanie dla Mussoliniego, kt�ry udziela subsydi�w hitlerowcom i pozwala na szkolenie ich oddzia�w we Woszech. Objcie wadzy przez Hitlera tworzyo z niego wszake nie tylko potencjalnego sojusznika, ale i konkurenta Mussoliniego. Niemiecki nacjonalizm zawiera elementy grone dla Woch.

Pocztkowo usiowa wic Mussolini obaskawi ekspansjonizm niemiecki przy pomocy zachodnich demokracji. Obawia si te, by nie doszo do jakich ustpstw francusko-angielskich poza Wochami. Uzasadniao to zapewne jego inicjatyw paktu czterech. Miao to by swoiste wite Przymierze, w kt�rym Anglia, Francja, Niemcy i Wochy decydowayby o sprawach europejskich, nie wykluczajc rewizji traktat�w pokojowych w ramach Ligi Narod�w. Podpisany 7 czerwca 1933 r. pakt posuy jednak tylko Niemcom hitlerowskim do wydostania si z izolacji i przesta mie jakiekolwiek znaczenie, gdy Niemcy wycofay si z Ligi Narod�w. Hitler nie zamierza nikomu si podporzdkowywa i par wyranie do Anschlussu. Kanclerz austriacki Engelbert Dollfuss, kt�ry zwalcza zar�wno opozycj socjaldemokratyczn, jak i narodowosocjalistyczn, szuka oparcia przede wszystkim u Mussoliniego. Duce, kt�ry spotka si z nim w sierpniu 1933 r. w Riccione, raz jeszcze opowiedzia si za odrbnoci Austrii. Daremnie Hitler podj zabiegi o pozyskanie Mussoliniego. Ich pierwsze spotkanie w po-

601

owie czerwca 1934 r. w Stra koo Wenecji skoczyo si niepowodzeniem i nie przynioso adnych ustale. Wkr�tce potem nie ogldajc si na stanowisko Woch Hitler zorganizowa krwawy pucz w Wiedniu. Ofiar jego pad Dollfuss. Mussolini jednak zgromadzi wojsko nad granic austriack i zapowiedzia, e bdzie broni niezalenoci Austrii. Hitler musia ustpi.

Zdawao si, e postpowanie Hitlera otrzewio Mussoliniego. Nastpio zblienie midzy Wochami a Francj i Angli, kt�re r�wnie sprzeciwiay si Anschlussowi. 7 stycznia 1935 r. podpisana zostaa w Rzymie caa seria ukad�w midzy Francj a Wochami, kt�re to ukady waroway utrzymanie status quo na obszarze naddunajskim. Francuzi dokonali koncesji w Afryce na rzecz Woch (m.in. przekazujc obszary pustynne na pograniczu Libii) oraz uznajc specjalne prawa Woch�w w Tunisie. W tajnym owiadczeniu premier francuski Pierre Laval pozostawia Wochom wolne rce w Afryce Wschodniej, tj. wobec Etiopii. Anglia popara to zblienie i 11 — 14 kwietnia odbyo si spotkanie w Stresa, na kt�rym przedstawiciele Anglii, Francji i Woch w odpowiedzi na decyzje Hitlera rozbudowy armii wbrew traktatowi wersalskiemu wypowiedzieli si przeciwko wszelkim zmianom w Europie, kt�re nie oparyby si na odpowiednich wielostronnych negocjacjach. By to ostatni moment, kiedy dawny sojusz wydawa si

602

jeszcze ywotny. W p� roku p�niej Mussolini uzna, e czynione mu przez Francje i Angli koncesje w Afryce Wschodniej nie odpowiadaj imperialnym pretensjom Woch, i zacz wojn etiopsk. Wochy wstpiy na niebezpieczn drog zbrojnych konfrontacji.

WOJNA ETIOPSKA, HISZPANIA I DOJRZEWANIE RUCHU ANTYFASZYSTOWSKIEGO

3 padziernika 1935 r. Wochy podjy zbrojn inwazj na Etiopi. Data ta stanowi punkt zwrotny w dziejach faszyzmu. Od sownych deklaracji przeszed on do akt�w gwatu w stosunkach midzynarodowych. Konsekwencj ich staa si II wojna wiatowa.

Wochy nie byy przygotowane do wojny nawet ze sabym przeciwnikiem. Typowa bya sytuacja si powietrznych. Gdy w 1933 r. Italo Balbo opuszcza ministerstwo lotnictwa, owiadczy Mussoliniemu, e zostawia 3125 aparat�w bojowych. Po dokadnym zbadaniu okazao si, e tylko 911 z nich byo zdatnych do uytku bojowego. Nie lepiej przedstawiaa si sytuacja w marynarce i w wojskach ldowych. Mussolini jednak uwaa, e dla penej faszyzacji spoeczestwa niezbdne byy spektakularne sukcesy, przejaw siy wojskowej. Nadziejami na zdobycze w Etiopii mona byo pozyska masy chopskie, zwaszcza poudnia, marzce o moliwociach emigracyjnych, a take mieszczastwo, kt�re w nowo opanowanych obszarach widziao teren swej ekspansji gospodarczej. Chodzio take o przeamanie kompleksu Aduy. Wreszcie zdobycze w Afryce miay uatwi Wochom wyjcie z trudnoci ekonomicznych, w jakich si znajdoway od czasu kryzysu. Fatalnie ksztatowa si bilans handlowy: w 1934 r. deficyt w handlu zagranicznym siga 2451 mln lir�w.

Dotychczasowe rezultaty polityki kolonialnej nie przynosiy oczekiwanych zmian w sytuacji gospodarczej Woch. Najwiksze nadzieje pokadano w Libii. Inwestycje kapitau woskiego wzrosy w niej z 107 mln lir�w w 1921 r. do 530 mln w 1930 r. Ale zar�wno wielkie przedsiwzicia publiczne, jak i skromna liczbowo migracja rolnik�w woskich byy kropl w morzu potrzeb. Mussolini nie bez racji uwaa, e Wochy „kolekcjonoway pustynie"; nie umia jednak zorganizowa wydobycia libijskiej ropy naftowej, kt�ra rozwizaaby wiele jego kopot�w. W Libii zreszt przez 15 lat cigna si walka partyzancka z wrogimi woskiemu panowaniu plemionami. Dopiero po pokonaniu tych przeciwnik�w mona byo myle o ekspansji na innym terenie.

Etiopia bya tradycyjnym obiektem tej ekspansji. Mimo Aduy polityka woska w stosunku do Addis Abeby nosia cechy protekcjonizmu. To wanie przy pomocy woskiej Etiopia zostaa przyjta w 1923 r. do Ligi Narod�w. Penetracja kapitau woskiego na terenie Etiopii nie ;iapotykaa wikszych przeszk�d, 2 sierpnia 1928 r. za podpisany zosta nawet pakt przyjani midzy obu krajami. Sytuacja ulega zmianie po objciu w 1930 r. tronu przez Hajle Syllasje. Cesarz nie tylko ogosi konstytucj i przeprowadzi ograniczone reformy, ale i zacz zabiega o pozawoskich doradc�w, kt�rzy pomogliby mu ograniczy

603

infiltracj Woch�w. Nie zgodzi si te na rozbudow dr�g, kt�re poczyyby jego kraj z Erytre i Somali. Gdy trwae pokojowe podporzdkowanie Etiopii okazao si mao realne, Mussolini zdecydowa si na podb�j. Zar�wno Francja, jak i Anglia skonne byy przysta na opanowanie wikszej czy mniejszej czci Etiopii przez Woch�w. Wysuwane przez zachodnich polityk�w propozycje nie odpowiaday jednak Mussoliniemu, kt�ry uwaa, e rozstrzygnicie powinno zapa na drodze wojennej, a nie przez rokowania.

Wochy zadbay by przez tzw. incydent w Uol-Uol stworzy pretekst do wojny. Etiopia daremnie odwoywaa si do arbitrau midzynarodowego czy Ligi Narod�w. Wojsko woskie zbierao si nad granic etiopsk. Dow�dc jego zosta gen. Emilio De Bono, mianowany wysokim komisarzem Erytrei i Somali. 2 padziernika 1935 r. Mussolini wypowiedzia wojn, kt�ra miaa przynie Wochom „odrobin miejsca pod socem". Nazajutrz zacza si inwazja na Etiopi. Ofensywa woska rycho utkna i jakkolwiek nie doszo do adnej interwencji zbrojnej przeciwko Wochom, byo do czasu na pocignicia dyplomatyczne. Przede wszystkim napad woski sta si przedmiotem obrad Ligi Narod�w. Podjte przez ni decyzje byy poowiczne i nie przyczyniy si do ugruntowania autorytetu tej potrzebnej instytucji. Liga Narod�w uznaa Wochy za agresora i 7 padziernika ogosia sankcje gospodarcze przeciwko Wochom. Obejmoway one zakaz importu z Woch i eksportu g�wnie artyku�w wojskowych, z wyczeniem tak wanych surowc�w, jak elazo, wgiel czy nafta. Nie wstrzymay jednak handlu z Wochami wielkie mocarstwa poza Francj i Angli, tote Wochy nie odczuway specjalnie dotkliwie skutk�w sankcji. Zostay one natomiast uznane przez przewaajc cz spoeczestwa woskiego za uwaczajce dumie narodowej. Wzmacniao to pozycj rzdu, kt�ry przedstawia Wochy jako biedny, skrzywdzony przez pluto-kracje kraj, co miao uzasadnia najazd na Etiopi.

Rzdy francuski i angielski podjy dziaania, kt�re miay uatwi polubowne zaatwienie sprawy. Laval wraz z angielskim sekretarzem stanu w ministerstwie spraw zagranicznych Samuelem Hoare zaproponowa w grudniu 1935 r. przekazanie wikszoci Etiopii w rce woskie, z zachowaniem jednak czci kraju pod wadz cesarza i zapewnieniem mu komunikacji morskiej przez oddanie portu Assab. Plan ten, krytykowany przez liberaln opini Zachodu, Mussolini odrzuci jako zbyt poowiczny.

Tymczasem w Etiopii mimo olbrzymiej przewagi technicznej Woch�w nie doszo do wojny byskawicznej. Pierwsza ofensywa podjta przez De Bono z Erytrei i przez gen. Rodolfo Grazianiego z Somali utkna po zajciu Aduy i Aksum. Nie bez winy by sam Mussolini, kt�ry wtrca si w kierowanie dziaaniami. 16 listopada trzeba byo powoa nowego wodza, kt�rym zosta gen. Pietro Badoglio. Przeciwko milionowi prymitywnie uzbrojonych, pozbawionych lotnictwa i artylerii Etiopczyk�w zebra on milionow armi wosk i nie cofajc si przed zastosowaniem najbardziej bezwzgldnych metod, jak bombardowanie z powietrza nie tylko wojska, ale i cywilnej ludnoci, czy posugiwanie

604

si gazem trujcym, zdoa w cigu p� roku zama op�r si etiopskich. 2 maja Hajle Syllasje opuci Addis Abeb i uda si do Europy, po czym 5 maja stolica dostaa si w rce woskie. Wochy, kt�re przeyway szok imperializmu, doczekay si 9 maja ogoszenia Wiktora Emanuela cesarzem Etiopii i powstania Woskiego Imperium Afryki Wschodniej. Liga Narod�w wkr�tce pogodzia si z tym zwycistwem techniki i przemocy i 15 lipca odwoaa sankcje.

Rycho stao si jasne, e zwizane ze zdobyciem Etiopii nadzieje byy zudne. Wprawdzie w 1937 r. sam Mussolini przej kierownictwo Ministerstwa Afryki Wschodniej, administracja woska jednak nie moga si pochwali wielkimi osigniciami. Nastpia rozbudowa sieci dr�g, poprawiono warunki sanitarne. Ogoszono zniesienie niewolnictwa. Nadal jednak wkady w kolonie byy nieproporcjonalnie wysokie w stosunku do wyciganych zysk�w. W 1939 r. udzia kolonii w obrotach handlowych nie przekracza 2% caoci. Nie wzrosa take migracja. Administracj faszystowsk znamionowaa przy tym olbrzymia korupcja i lekcewaenie tubylc�w. Nie ustawa natomiast op�r przeciwko najedcom. W Etiopii dziaaa partyzantka, jakkolwiek Mussolini wyda rozkaz bezwzgldnego tpienia przeciwnik�w. Palono cae wsie, masowym egzekucjom poddawano ujtych partyzant�w. Za pr�b zamachu na Grazianiego stracono 19 lutego 1937 r. w samej Addis Abebie ok. 2 tys. ludzi. Tego rodzaju fakty budziy oburzenie nawet wr�d Woch�w. Do cakowitego zamania oporu Etiopczyk�w nigdy wszake nie doszo.

Wojna etiopska zaciya na dalszej polityce Mussoliniego. Manewry Londynu i Parya, niewydolno sankcji spowodoway, e uwierzy on w goszon przez siebie sabo demokracji zachodnich i bezsi instytucji pacyfistycznych. Przekonanie takie pchao go do wsp�pracy z Niemcami hitlerowskimi, do kt�rych w jego mniemaniu miaa nalee przyszo. Zanim doszo do zawarcia sojuszu wlosko-niemieckiego, Duce dokona ju kilku istotnych posuni, kt�re wczay go w orbit Berlina. Bez protestu przyj deklaracj Hitlera o zniesieniu demilitary-zacji Nadrenii, odrzuci zabiegi kanclerza Austrii Kurta Schuschnigga o zgod na restauracj Habsburg�w, kt�ra moga zapobiec Anschlussowi, i zgodzi si na zawarcie ukadu niemiecko-austriackiego z 11 lipca 1936 r., uatwiajcego Hitlerowi ingerencj w wewntrzne sprawy Austrii i uzaleniajcego jej polityk zewntrzn od Berlina. W kocu interweniowa wraz z Niemcami w wojnie domowej w Hiszpanii.

Wojna domowa w Hiszpanii, rozpoczta 17 lipca 1936 r. przez cz dow�dc�w wojskowych z gen. Franco na czele przeciwko rzdowi republikaskiemu, zamienia si w rodzaj pr�by si midzy faszyzmem a lewic europejsk. Mussolini by ju wcignity w przygotowania do wybuchu rebelii, samoloty za woskie i niemieckie pomagay gen. Franco w przerzuceniu oddzia�w marokaskich na P�wysep Pirenejski. Gdy Niemcy udzielali gen. Franco pomocy w postaci sprztu lotniczego i instruktor�w, Mussolini wysya do Hiszpanii jako tzw. ochotnik�w najpierw oddziay milicji faszystowskiej, p�niej wojska regularne. Razem ci „wolontariusze" woscy sigali 70 tys. Gdy Anglia i Francja

605

ogosiy neutralno, Zwizek Radziecki udzieli pomocy rzdowi republikaskiemu. Powstay te oddziay ochotnicze, skadajce si z anty-faszyst�w. Byo wr�d nich ok. 5 tys. antyfaszyst�w woskich. Tworzyli oni pod komend Randolfo Pacciardiego legion woski, kt�ry z czasem przybra nazw batalionu im. Garibaldiego, Wstpio do niego wielu przyw�dc�w lewicy woskiej, m.in. Pietro Nenni i Luigi Longo. W 1937 r. pod Guadalajar batalion im. Garibaldiego zmierzy si z powodzeniem w otwartej walce z „czarnymi koszulami".

Mussolini wyobraa sobie interwencj w Hiszpanii jako atw imprez, w kt�rej ujawni si bojowo oddzia�w faszystowskich. Wzywa te do bezwzgldnego traktowania przeciwnika, cznie z rozstrzeliwaniem jec�w. Konflikt jednak przecign si a do marca 1939 r., angaujc w sumie ok. 300 tys. onierzy woskich i powodujc olbrzymie wydatki, sigajce 7 mld lir�w. Hiszpanie dobrze zapamitali popeniane przez Woch�w akty okruciestwa, natomiast zawiody nadzieje Mussoliniego, e w gen. Franco bdzie mia oddanego sojusznika, przy pomocy kt�rego zdoa skutecznie szachowa Francj i Angli. Franco z wiksz bowiem estym traktowa Hitlera ni Mussoliniego. Zaangaowanie znacznych si woskich w Hiszpanii, gdy jednoczenie 200 tys. onierzy musiao czuwa nad utrzymaniem w posuchu Etiopii, ograniczao swobod dziaania Woch�w na innych obszarach. Imperiali-styczna polityka Mussoliniego wcigna go w sytuacj, w kt�rej coraz bardziej uzalenia si od Berlina.

Walki w Hiszpanii otworzyy r�wnie nowy etap w dziejach woskiego ruchu antyfaszystowskiego. Zar�wno ze wzgldu na dziaalno rozbudowanego aparatu policyjnego w pastwie faszystowskim, jak i postaw znacznej czci spoeczestwa mia on niewielkie moliwoci rozwojowe na terenie Woch. Niemniej po likwidacji opozycji w parlamencie i rozwizaniu stronnictw politycznych utrzymyway si postawy opozycyjne. Mogy si one przejawia po prostu we wstrzymywaniu si od uczestnictwa w yciu politycznym kraju, co stanowio przynaj--mniej jakie zabezpieczenie przed indoktrynacj faszystowsk. Wr�d intelektualist�w mogo to polega na tw�rczoci zgodnej ze sw wiedz i pogldami, jakiej najlepszy przykad dawa Benedetto Croce. Takie stanowisko zajmowali zwaszcza liberaowie, w pewnym stopniu r�wnie katolicy. Uzyskali oni istotn koncesj od rzdu w postaci zgody na* stworzenie Uniwersytetu Katolickiego w Mediolanie, kt�ry sta si wan katolick plac�wk badawcz i wychowawcz. Wreszcie ruch opozycyjny przybiera charakter dziaalnoci konspiracyjnej. Nawet konserwatywni liberaowie utworzyli w 1930 r. tak tajn organizacj, Alians Narodowy. Wiksze znaczenie miay tajne kom�rki socjalistyczne i komunistyczne. Zwaszcza ostatnie byy stosunkowo dobrze rozbudowane.

Partia komunistyczna do prdko przybraa charakter p�tajny; tym atwiej byo jej zej do podziemia i prowadzi na terenie samych Woch dziaalno antyfaszystowsk. Jakkolwiek g�wne wadze znalazy si ostatecznie poza krajem, we Francji, gdzie nawet odbyway si kongresy Woskiej Partii Komunistycznej, we Woszech utrzymyway si centra organizacyjne. Aktywici partyjni, zaopatrzeni w faszywe doku-

606

menty, zajmowali si rozprowadzaniem tajnej prasy, przenikali r�wnie do rozmaitych instytucji, nie wyczajc policji czy faszystowskich zwizk�w robotniczych, by uatwi sobie oddziaywanie na proletariat. Dziki temu zwaszcza w p�nocnych Woszech stworzone zostay podstawy przyszego rozwoju ruchu komunistycznego. Nie zahamoway tej akcji liczne aresztowania i surowe wyroki sdowe. W 1928 r. powiodo si policji doprowadzi nawet do procesu przeciwko Centralnemu Komitetowi Woskiej Partii Komunistycznej. Skazano wtedy 37 komunist�w, m.in. Antonio Gramsciego, �wczesnego sekretarza partii. Gramsci przebywa przez 11 lat w wizieniu, gdzie w najtrudniejszych warunkach nie zaprzesta pracy. Wanie tam napisa synne Listy, w kt�rych zawar swe pogldy na dzieje, kultur i aktualne potrzeby Woch. Wypuszczony z wizienia w stanie cakowitego wyczerpania i chory, zmar wkr�tce potem w klinice w Rzymie w 1937 r.

W tych warunkach zasadnicze znaczenie dla rozwoju ruchu antyfaszystowskiego miao jednak rodowisko emigracyjne. Najwiksza fala emigracji nastpia w dobie secesji awentyskiej, niemniej waciwie stale szukali schronienia za granic Wosi przeladowani z powod�w politycznych przez wadze faszystowskie. Dziaaa sie przewodnik�w uatwiajcych ucieczki, przy czym organizowano je nawet z takich miejsc zesania, jak Wyspy Liparyjskie. Najwicej emigrant�w skupio si we Francji, zwaszcza w Paryu. Wielu szukao azylu w pobliskiej Szwajcarii, w Genewie, jak Guglielmo Ferrero, w Londynie; niekt�rzy, jak Luigi Sturzo czy Carlo Sforza, dotarli nawet do Stan�w Zjednoczonych. Wr�d najwybitniejszych byli radyka Francesco Nitti, socjalici, jak Turati, Nenni, Salvemini, Saragat czy Modigliani, syndykalista Buozzi, komunista Togliatti.

Cz z tych ludzi nie wierzya w moliwo walki z reimem faszystowskim. Nie doszo te nigdy do podejmowania bezporednich atak�w na pastwo Mussoliniego. G�wnym zadaniem, jakie stawiali sobie antyfaszyci, bya dziaalno propagandowa, ukazywanie wiatu,

607

czym jest reim Mussoliniego, rozprowadzanie po Woszech tajnych pism i publikacji, dokonywanie zamach�w, kt�re poruszyyby opini publiczn. Powtarzay si wic zamachy na Mussoliniego, w 1929 r. Ferdinando de Rosa strzela w Brukseli do ks! Humberta, by doprowadzi do procesu, kt�ry posuy do manifestacji antyfaszystowskich. W 1930 r. Giovanni Bassanesi przelecia samolotem nad Turynem, rozrzucajc tysice ulotek. Podobny wyczyn Lauro de Bosisa nad Rzymem skoczy si katastrof.

Mimo spor�w wewntrznych, kt�re wynikay bd to z r�nicy przekona, bd byway wywoywane przez nasyanych czy pozyskanych przez reim prowokator�w, powstaway r�wnie organizacje, kt�re miay uatwia wsp�dziaanie emigrant�w. Do najwikszych naleaa Koncentracja Antyfaszystowska, zaoona w Paryu przez libera�w, socjalist�w i wosk Lig Praw Czowieka. Staraa si ona rozprowadza we Woszech swe czasopismo „La Liberia", nie pr�bowaa jednak organizowa swych zwolennik�w we Woszech. Poza komunistami jedyn organizacj antyfaszystowsk, kt�ra nie rezygnowaa z rozbudowy konspiracji w kraju, byo stowarzyszenie Sprawiedliwo i Wolno (Giustizia e Liberia). Utworzyli je w Paryu socjalisla Carlo Roselli wraz ze swym bralem Nellim i Emilio Lussu. Celem slowarzyszenia bya odnowa demokralycznych Woch, a doklryna slanowia powizanie zaoe liberalnych i socjalislycznych. Grupy Sprawiedliwoci i Wolnoci polworzyy si g�wnie we Woszech p�nocnych i rodkowych po Rzym, pozyskujc nieco zwolennik�w wr�d inleligencji. Bracia Roselli zoslali w 1937 r. zamordowani w Paryu na polecenie Mussoliniego przez francuskich faszysl�w, co jednak nie zahamowao dziaalnoci ich organizacji. Niemniej w lyme czasie wojna domowa w Hiszpanii wykazaa, e wszelka akcja konspiracyjno-propagandowa moe mie lylko znaczenie przygolowawcze i e wczeniej czy p�niej konfronlacja zbrojna z faszyzmem bdzie nieunikniona. Na razie sukcesy faszyzmu zdaway si odsuwa l moliwo w odleg przyszo. Powslanie wszake woskiego legionu przy boku republikaskiej Hiszpanii iworzyo nowy wz�r walki z reimem Mussoliniego.

O RZYM-BERLIN

Od 1936 r. Wochy zwizay si ju na Irwae z Niemcami. Nie by lo najlepszy okres w yciu Mussoliniego, kl�ry zacz przeywa lala fizycznej i intelektualnej degeneracji, co wzmagao w nim ulego wobec Hitlera. W tyme czasie przekaza kierownictwo Ministerstwa Spraw Zagranicznych swemu ziciowi hr. Ciano. kt�ry by czowiekiem modym i ambitnym, zapatrzonym w si Niemiec hitlerowskich. Odpowiednia propaganda wyolbrzymiaa rol dostaw niemieckich do Woch w czasie sankcji i wywoywaa wraenie, e w razie potrzeby Wochy mog si oprze na dostawach surowc�w z Niemiec. Mussolini powtarza za Hitlerem slogany o niebezpieczestwie bolszewickim wiszcym nad Europ. W takim nastawieniu Ciano uda si do Berlina, gdzie 23 padziernika 1936 r. podpisa seri um�w ustalajcych wsp�ln polity-

608

k niemiecko-wosk, przede wszystkim w odniesieniu do Zwizku Ra-dzieckiego, w Hiszpanii oraz w basenie naddunajskim. Nie byo to jeszcze formalne przymierze. Mussolini nazwa je l listopada w wielkiej mowie wygoszonej w Mediolanie „osi Rzym —Berlin, wok� kt�rej miay si rozgrywa losy Europy".

Pozornie midzy Berlinem a Rzymem nie byo rozbienoci. W rzeczywistoci, gdy Wochy mylay o rewizji granic Wgier czy Bugarii, Niemcy ju zmierzay do dominacji na caym obszarze Europy rodko-wo-Wschodniej, nie wyczajc i samych Woch. Coraz bardziej zreszt Mussolini utosamia swe cele z niemieckimi i coraz rzadziej zdobywa si na akty samodzielnoci. Polityce woskiej brakowao impetu i siy, kt�ra cechowaa niemieck, co tym bardziej ujawniao jej drugorzdny charakter. Odbijaa si i sabo finansowa Woch. Zabrako kredyt�w nawet dla Wgier mimo entuzjastycznego przyjcia woskiej pary kr�lewskiej w Budapeszcie. We wrzeniu 1937 r. Mussolini uda si na spotkanie z Hitlerem do Niemiec. Fihrer umia omota go pochlebstwami, a jednoczenie olni wojskow potg Niemiec, ich zdyscyplinowaniem i wol sukcesu. Pod wraeniem ogldanych wystpie masowych i potnych zakad�w przemysu zbrojeniowego Mussolini zdecydowa si na jeszcze blisze powizanie z Niemcami. 6 grudnia Wochy przyczyy si do niemiecko-japoskiego paktu antykomin-ternowskiego i nazajutrz opuciy Lig Narod�w.

Za wzorem niemieckim nastpowao dalsze wzmocnienie pozycji faszyzmu w pastwie jako jedynego czynnika organizujcego ycie polityczne. W coraz silniejszym stopniu podporzdkowana bya potrzebom zbrojeniowym gospodarka kraju. Nie liczc si ze spoeczestwem dyktatura faszystowska staraa si przyspieszy wykuwanie nowego czowieka, powolnego dyrektywom wodza, twardego i nieustpliwego. Najbardziej upokarzajce byo przyjcie przez Wochy prymitywnego rasizmu na wz�r hitlerowski. Pojawiy si teorie, e od czasu Longobard�w wr�d Woch�w przewaa element nordycki i e naley uczyni wszystko, by zabezpieczy wosk czysto rasow. Byo to cakowicie niezgodne z prawd historyczn i tradycjami woskimi, niemniej take we Woszech rozptana zostaa kampania antysemicka. ydzi nie stanowili wprawdzie nigdy liczniejszej grupy we Woszech i nawet z uchodcami z Niemiec hitlerowskich nie przekraczali 60 tys. Brali oni poprzednio ywy udzia w yciu kulturalnym, politycznym i gospodarczym Woch; nie brakowao ich te wr�d wojskowych. Wielu yd�w walczyo z powiceniem o zjednoczenie Woch i w czasie I wojny wiatowej. Niemniej od pocztku 1938 r. podsycane byy nastroje antysemickie, w lipcu za, nie bez pomocy uniwersyteckich serwilist�w, przygotowano „manifest obrony rasy", po czym powstaa Najwysza Rada do Spraw Demografii i Rasy. Wydane zostay dekrety, kt�re nakazyway opuszczenie Woch przez yd�w, kt�rzy zamieszkali od 1919 r., pozostaym zabroniono suby w wojsku, partii, administracji, na uniwersytetach itp. plac�wkach, nie mogli te posiada wicej ni 50 ha ziemi. Ze wzgldu na goszon potrzeb zachowania czystoci rasy nie wolno byo zawiera maestw mieszanych. Jakkolwiek dziki zastoso-

609

waniu r�nych wycze tylko 1/₄ ludnoci ydowskiej mieszkajcej we Woszech zostaa poddana tym ograniczeniom, sam fakt przyjcia tego rodzaju polityki rasistowskiej przez wadze faszystowskie rzuci negatywne wiato na cae Wochy. Polityka ta budzia przecie zastrzeenia i wr�d powanej czci spoeczestwa woskiego. Spotkaa si r�wnie z potpieniem papiea Piusa XI. Nie zapobiego to ponurym wydarzeniom w czasie II wojny wiatowej, kt�re byy kontynuacj tych poczyna faszyst�w.

Tymczasem Hitler wkr�tce wystawi Mussoliniego na najcisz pr�b. 12 marca 1938 r., szczeg�lnym trafem akurat wtedy, gdy skoczya si oficjalna wizyta polskiego ministra spraw zagranicznych J�zefa Becka w Rzymie, wojska niemieckie wkroczyy do Austrii. Wochy nie zareagoway, co Hitler skwitowa synnym zapewnieniem Mussoliniego, e mu tego „nigdy nie zapomni". We Woszech jednak zdawano sobie spraw, e nastpio znaczne powikszenie potencjau Niemiec i e na p�nocnej granicy Woch stana armia niemiecka. Ta niemiecka obecno na Brennerze miaa odtd ciy na wszelkich poczynaniach Mussoliniego mimo zapewnie Hitlera, e granica wosko-niemiecka zostanie nienaruszona. Nawet w najbliszym otoczeniu Mussoliniego pojawiy si gosy dajce rewizji stosunku do N<emiec i zaprzestania wsp�dziaania z krajem, kt�ry m�g stanowi najwiksze zagroenie dla Woch.

Mussolini zdecydowa si w�wczas na pozorne posunicie. Dla uspokojenia opinii zawar 16 kwietnia 1938 r. tzw. pakt wielkanocny z Wielk Brytani, kt�ry mia odnowi dawn przyja midzy obu pastwami. Za obietnic wycofania wojsk woskich z Hiszpanii Anglia uznawaa zdobycze woskie w Afryce Wschodniej. Anglicy nie kwapili si wszake zbytnio, by angaowa si po stronie niezmiernie w�wczas skompromitowanego w oczach opinii publicznej przyw�dcy. Zreszt wraenie tego porozumienia osabia rycha wizyta Hitlera we Woszech, kt�ra odbya si od 3 do 8 maja. Wprawdzie Pius XI demonstracyjnie opuci Rzym w czasie bytnoci w nim Fuhrera, Hitler jednak zosta przyjty przez Wiktora Emanuela III.

W tym czasie narasta ju kryzys czechosowacki. Rzd woski skorzysta z pobytu ministra Ciano w Niemczech w kocu maja, by zapewni Hitlera, e nie zamierza w aden spos�b wcza si do tej sprawy. Niemniej Mussolini obawia si konfliktu zbrojnego, kt�ry m�gby wcign do wojny nie przygotowane mimo gromkich deklaracji Wochy. Tote w chwili gdy napicie doszo do szczytu, wystpi z propozycjami mediacyjnymi. Popary go w tym Londyn i Pary i po uzyskaniu zgody Hitlera na zwok w dziaaniach wojskowych odbya si konferencja w Monachium. Za cen caoci i — jak si okazao — utrat niezalenoci Czechosowacji pok�j zosta na razie zachowany. Mussolini obok premiera angielskiego Chamberlaina przypisywa sobie pod tym wzgldem szczeg�ln rol. Duce nie wytrwa jednak dugo w roli pacyfikatora i mediatora. Ju 28 padziernika przyczy si do ukadu militarnego z Niemcami i Japoni. Zarazem za zacza si we Woszech wielka kampania anty francuska,

610

wywoana czciowo popieraniem przez Francj woskich emigrant�w politycznych, czciowo jej odmow uznania cesarstwa. W parlamencie woskim skandowano „Nicea, Korsyka, Tunis" pokazujc, jak daleko sigay aspiracje woskie. Mussolini spodziewa si, e pragnca za wszelk cen pokoju Francja dokona ustpstw terytorialnych na rzecz Woch. Liczy przy tym, e r�wnie saba militarnie Anglia nie udzieli adnego poparcia Paryowi. Wizyta Chamberlaina w Rzymie w styczniu 1939 r. zdawaa si potwierdza to stanowisko. Ocena jednak postawy obu tych pastw bya bdna. Mussolini nie uzyska nic. Doczeka si natomiast potargania przez Hitlera ukad�w monachijskich, gdy w poowie marca 1939 r. wojska niemieckie wkroczyy do Pragi i ogosiy protektorat.

Jak zwykle Hitler przeprowadzi t akcj bez adnego porozumienia ze swym sojusznikiem. Mussolini uzna wic, e jest najwysza pora, by ukaza wiatu potg woskiego faszyzmu. Na ofiar wybra Albani. Zajcie jej nie mogo wywoa konfliktu midzynarodowego, bo w gruncie rzeczy potwierdzio aktualny stan rzeczy. Albania bya stale silnie zwizana z Wochami i jakkolwiek Ahmed Zogu manifestowa denie do zapewnienia sobie wikszej niezalenoci, odwoujc si zwaszcza do Jugosawii jako ewentualnej przeciwwagi Woch, nie zdoa doprowadzi do osabienia ekonomicznej i politycznej pozycji Woch w Albanii. W armii albaskiej byli oficerowie woscy, skromne za subsydia udzielane dla Zogu wypaday taniej ni utrzymywanie okupowanego kraju. Zwyciyy jednak racje propagandowe i nadzieja, e Albania stanie si punktem wyjcia dalszych podboj�w woskich na Bakanach. Po sprowokowanym zatargu z Zogu wojska woskie dokonay w Wielki Pitek 7 kwietnia 1939 r. desantu w portach Albanii. Ahmed Zogu uciek z Tirany, 12 kwietnia za zgromadzenie notabl�w ogosio kr�lem Albanii Wiktora Emanuela, jak najbardziej zreszt niechtnego tej operacji. W g�rach Albanii pojawia si partyzantka antywoska, natomiast wiat ogarna nowa fala oburzenia na gwaty faszystowskie. Francja i Anglia natychmiast zagwarantoway bezpieczestwo Grecji i Rumunii.

Jedyn satysfakcj Mussoliniego byo to, e tym razem on postawi Hitlera wobec faktu dokonanego. Coraz wicej polityk�w faszystowskich zdawao sobie spraw, e Wochy nabieraj przecie charakteru pastwa satelitarnego wobec Trzeciej Rzeszy. Od czasu kryzysu czechosowackiego wtpliwoci co do sojuszu z Niemcami zacz ywi sam Ciano; std te moe tak blado wypada jego wizyta w Warszawie w lutym 1939 r. Sam Mussolini przechodzi liczne wahania, w kocu jednak uzna, e osabienie zwizk�w z Niemcami narazioby Wochy na niebezpieczn izolacj. Dlatego te bez naleytego przygotowania zgodzi si na podpisanie w Berlinie 22 maja przez ministra Ciano i niemieckiego ministra spraw zagranicznych Ribbentropa ukadu sojuszniczego, tzw. paktu stalowego, kt�ry zobowizywa oba pastwa do udzielenia sobie wzajemnej pomocy militarnej, wcznie z przystpieniem do wojny, w razie gdyby kt�ra ze stron znalaza si w konflikcie z jakim mocarstwem. Mussolini dziaa pod wpywem

611

impulsu, wyobraa sobie, e zdoa odsun grob rychej wojny, ale aprobowa z niewielkimi zmianami niemieck propozycj tekstu i w rezultacie nie znalazo si tam zabezpieczenie Woch przed niespodziewan! jednostronnie zaczt przez Niemcy wojn. Ciano zadowoli si ustn zapowiedzi Ribbentropa, e Niemcy nie zaczn wojny wczeniej ni za 3 lata, co byo zgodne z planami Mussoliniego. Wobec nakazanych ju przygotowa do wojny z Polsk owiadczenie takie jawnie mijao si z rzeczywistoci. Zaniepokojony tym Mussolini, kt�rego woski ambasador w Berlinie Bernardo Attolico uprzedza, e Niemcy chc wcign Wochy do wojny we wasnym interesie, przekaza 30 maja specjalne memorandum Hitlerowi, w kt�rym zastrzega si, e wobec nieprzygotowania do wojny Wochy nie mog wystpi przed upywem 3 lat. Hitler jednak zbagatelizowa to wystpienie, uznajc, e pakt stalowy dotyczy tylko zachowania si w razie wojny z Francj i Angli, a nie z Polsk. Nadzieje Mussoliniego, e przy pomocy paktu stalowego skoni Hitlera do konsultowania si z Rzymem i powstrzyma przez pewien czas przed zaczciem wojny, okazay si zudne. Hitler realizowa swe plany nie ogldajc si na sojusznika.

Jeszcze 11 sierpnia na spotkaniu w Salzburgu Ciano usiowa przekona Ribbentropa i Hitlera, e wojna z Polsk byaby pomyk, bo nie mona liczy na jej zlokalizowanie. Jego argumenty zostay odrzucone; Hitler wykluczy moliwo wojny europejskiej i w tej sytuacji nieprzygotowanie Woch nie miao dla niego istotnego znaczenia. Zrezygnowany Ciano uzna, e Wochom nie zostao nic innego jak podporzdkowanie si Niemcom. Cakowitym zaskoczeniem dla Rzymu stao si podpisanie ukadu Ribbentrop —Mootow. Wywoa on szok we Woszech. Ciano i Attolico usiowali nawet wykorzysta ten fakt do uwolnienia Woch od zobowiza wobec Niemiec. Mussolini jednak trwa obsesyjnie przy sojuszu z Hitlerem.

Po rozpoczciu wojny przez Niemcy Mussolini nie przejmowa si losem Polski, ale usiowa raz jeszcze odegra rol mediatora. Gdy wbrew jego oczekiwaniom Francja i Anglia wystpiy po stronie napadnitej Polski, 3 wrzenia Mussolini zaproponowa zwoanie midzynarodowej konferencji, kt�ra miaaby si zaj rewizj traktatu wersalskiego i uratowa pok�j. Byo na to za p�no. Hitler nie mia zamiaru wycofywa swych wojsk z terytori�w polskich, a Polska, Francja i Anglia stawiay to jako wstpny warunek rokowa. W�wczas Mussolini owiadczy, e Wochy zachowaj pozycj strony „nie wojujcej" (by nie uy sowa „neutralnej"), jednoczenie za dokona zmian w swym otoczeniu, kt�re wzmacniay pozycje zwolennik�w neutralnoci. Hitler zareagowa na to odpowiedzi, e Niemcy nie maj potrzeby „wojskowej asysty Woch".

Pozornie Wochy znajdoway si zn�w w podobnej sytuacji jak w 1914 r. Przeciwko udziaowi Woch w wojnie wypowiedzia si Wiktor Emanuel III, minister Ciano, take nowy papie Pius XII (1939—1958) domaga si przestrzegania neutralnoci. Mussolini got�w by akceptowa takie stanowisko do czasu. Wprawdzie pozwala na r�ne spekulacje gazetom woskim, nie wolno jednak byo pisa o okru-

612

ciestwach dokonywanych przez Niemc�w w Polsce. Za pomoc rodk�w policyjnych wadze staray si r�wnie przytumi fale sympatii dla Polski, kt�ra obja woskie koa katolickie i liberalne. W marcu Mussolini spotka si ponownie z Hitlerem i obieca mu przystpienie Woch do wojny; nie sprecyzowa jednak terminu. Byo to niemoliwe przy �wczesnym stanie armii woskiej.

Mimo bowiem wszelkich wyrzecze i restrykcji Mussolini nie zdoa wzmocni naleycie woskich si zbrojnych. Wochy w 1940 r. nie byy wcale lepiej przygotowane do wojny ni w 1915 r. Mussolini chepi si jeszcze w 1937 r., e w razie potrzeby Wochy bd zdolne do wystawienia 8 mln bagnet�w. W rzeczywistoci mogy trzyma pod broni nie wicej ni l ,6 mln. Uzbrojenie w wielu wypadkach opierao si na modelach sprzed I wojny wiatowej. Artyleria posugiwaa si dziaami zdobytymi na Austriakach, piechota za miaa karabin modelu 1891 r. Zaniedbana bya motoryzacja, czog�w nie wystarczao nawet na parady i trzeba byo wypoycza tankietki policyjne. Caa armia cierpiaa na niedostatek amunicji i paliwa. W czerwcu 1940 r. zapasy amunicji wystarczay jedynie na miesic. Najgorzej pod tym wzgldem wygldaa sytuacja w artylerii przeciwlotniczej. Lotnictwo dysponowao aparatami przestarzaymi, dobrymi w pocztku lat trzydziestych; nadal tylko 1/3 samolot�w bya gotowa do walki. Stosunkowo liczna flota nie dysponowaa odpowiedni iloci paliwa i zwaszcza wasnym lotnictwem. Tymczasem wsp�praca midzy flot a lotnictwem bardzo nie domagaa. Sabo przygotowany do wojny by sztab generalny. Nie opracowano np. planu ataku na Malt ani walki przeciw nieprzyjacielskim liniom komunikacyjnym na Morzu r�dziemnym. Mao wydajny i niedostatecznie rozbudowany by te wywiad.

Tymczasem wiosna 1940 r. przyniosa nowe sukcesy niemieckie. Alianci nie zdoali powstrzyma uderzenia niemieckiego na Francj. Gdy kontrofensywa francuska zaamaa si 5 czerwca i droga do Parya staa otworem, Mussolini uzna, e bya to ostatnia chwila, by Wochy przystpiy do wojny i podzieliy korzyci zwycistwa z Hitlerem. Duce nie wierzy, by po klsce Francji Wielka Brytania zdolna bya samotnie stawi czoo przeciwnikowi. By wic przekonany, e wybra waciwego sojusznika. Gdy Badoglio wobec stanu armii woskiej i trudnoci ekonomicznych kraju twierdzi, e udzia w wojnie to samob�jstwo dla Woch, Mussolini zapewnia go, e wojna skoczy si do wrzenia. „Potrzebuj paru tysicy zabitych — doda cynicznie — by zasi przy stole obrad pokojowych jako prowadzcy wojn". 10 czerwca Wochy wypowiedziay wojn Francji i Anglii.

Pocztkowo bieg wypadk�w odpowiada przewidywaniom „wodza, kt�ry zawsze mia racj", jak gosiy slogany. Po zajciu Parya przez Niemc�w 17 czerwca Francuzi wyrazili gotowo zawieszenia broni. 21 czerwca, gdy armia francuska bya ju rozbita, Wosi podjli ofensyw. Ich poprzednie dziaania nie przyniosy adnych sukces�w. Tym razem skoczyo si na zajciu Mentony i drobnych obszar�w na pograniczu. Nazajutrz rzd Petaina podpisa zawieszenie broni z Niemcami, a 24 czerwca w Villa Incisa pod Rzymem z Wochami.

613

Nie przynioso ono adnych istotnych ustpstw terytorialnych ze strony Francji, kt�ra zwyciskim Niemcom wydawaa si bardziej poyteczna ni ich sojusznik.

Nie spenia si wszake druga cz oczekiwa Mussoliniego. Wielka Brytania nie skapitulowaa. Wochy znalazy si w obliczu dugiej i cikiej wojny.

KU KLSCE FASZYZMU

Wojna z Angli okazaa si przedsiwziciem przerastajcym siy imperium Mussoliniego. Wprawdzie 27 wrzenia 1940 r. Wochy zawary z Niemcami i Japoni ukad przewidujcy podzia wiata na strefy wpyw�w, przy czym w ramach nowego porzdku Wochom miaa przypa strefa r�dziemnomorska, nie nastpiy jednak potem adne powaniejsze sukcesy woskie. Mussolini usiowa jeszcze' prowadzi wasne dziaania, by unikn podporzdkowania si strategii niemieckiej. Nie poprawiy one sytuacji Woch, mimo e Wielka Brytania g�wny wysiek musiaa obr�ci na obron metropolii, bezwzgldnie bombardowanej przez lotnictwo niemieckie. W celach propagandowych w padzierniku i bombowce woskie wczyy si do tej akcji.

Zar�wno w Afryce Wschodniej, jak i w P�nocnej Wosi mieli zdecydowan przewag liczebn. Ksi Amadeo d'Aosta, kt�ry mia do dyspozycji w Afryce Wschodniej ok. 300 tys. ludzi, tyle e niemal pozbawionych lotnictwa, ju w sierpniu zdoa opanowa Somali Brytyjskie. Take na granicy libijsko-egipskiej Graziani ze swymi 10 dywizjami podj we wrzeniu ofensyw na Kair, kt�r jednak powstrzymay pod Sidi el Barrani lepiej wyposaone 2 dywizje brytyjskie. Wosi zmuszeni zostali do odwrotu, kt�ry zamieni si w cakowit klsk. Z pocztkiem 1941 r. w rce Anglik�w dostaa si caa Cyrenajka z twierdz Tobruk i Bengazi: 135 tys. Woch�w poszo do niewoli. Podobne niepowodzenia spotkay armi d'Aosty. W lutym Brytyjczycy opanowali Erytre, w marcu Somali, w maju za kapitulowala caa armia woska na tym terenie. Do odzyskanej Addis Abeby powr�ci cesarz H,ajle Syllasje. W cigu paru miesicy rozwia si sen o woskim imperium kolonialnym.

Niepowodzenia te nie byy tylko wynikiem nieprzygotowania armii, ale r�wnie nieprzemylanej decyzji Mussoliniego o podjciu wojny z Grecj. Odcigna ona znaczne siy woskie i uniemoliwia wzmocnienie wojsk Grazianiego w decydujcych momentach. Mussolini wyobraa sobie, e atwo uzyska sukces przypominajcy niemiecki. Narzuci sztabowi generalnemu przygotowanie w cigu 3 tygodni planu inwazji, po czym nakaza podjcie ataku w rocznic marszu na Rzym, 28 padziernika 1940 r. W cikim g�rskim terenie natarcie po kilku dniach zaamao si i zamienio w klsk Woch�w. Mussolini zrzuci odpowiedzialno na kierujcego dziaaniami gen. Badoglio, kt�rego zastpi gen. Cavallero. Nie zawayo to na sytuacji na froncie.

Uwikane w trudne walki na pograniczu albasko-greckim, pokonane w Afryce Wochy musiay szuka oparcia w Niemczech. W styczniu

614

niemieckie bombowce pojawiy si na Sycylii, a wkr�tce potem do Trypolitanii uday si oddziay gen. Rommla. Coraz wicej robotnik�w woskich wysyano natomiast do Rzeszy, gdzie nie byli traktowani lepiej ni przymusowi robotnicy z kraj�w podbitych przez Hitlera. Sam Wiktor Emanuel III nie waha si wtedy nazwa Mussoliniego gauleite-rem Woch. Zaleno bowiem Woch od Niemiec nie budzia ju wtedy wtpliwoci. W Rzymie urzdowao gestapo, w grudniu 1941 r. gen. Kesselring zaoy sw g�wn kwater we Frascati. Nawet Mussolini musia wysuchiwa monolog�w Hitlera, nie przejmujcego si kopotami Duce.

Niemcy dokonali te w toku byskawicznych dziaa tego, co nie powiodo si Wochom. Ju w marcu Rommel powstrzyma Brytyjczyk�w i zmusi ich do odwrotu do Egiptu. Jedynie w Tobruku pozosta garnizon, kt�ry hamowa dalsze postpy niemieckie. W kwietniu Niemcy zaatakowali Jugosawi i Grecj i po 2 tygodniach byli w Atenach. Pomogo im uderzenie woskie z Albanii i do 2 maja op�r grecki na p�wyspie zosta cakowicie zamany. Na zdobytych obszarach bakaskich pod okupacj wosk znalaza si Czarnog�ra. Dalmacja oraz Sowenia i Chorwacja. Wykorzystujc separatystyczne tendencje Chorwat�w utworzono na tym obszarze Kr�lestwo Chorwacji, kt�rego wadc mia zosta Aimone di Savoia-Aosta, ks. Spoleto. Nie pojawi si on nigdy w swym kr�lestwie, ale zawar ukad z Wochami, odstpujcy im Dalmacj. Wszystkie te zdobycze byy bardzo problematyczne. Obszary Jugosawii rycho ogarna partyzantka, skierowana przeciwko wojskom niemieckim, jak i woskim.

Po rozpoczciu przez Niemcy inwazji na Zwizek Radziecki Mussolini, kt�ry wanie prowadzi z Moskw rokowania o traktat handlowy i o agresji dowiedzia si w przeddzie jej rozpoczcia, zgosi natychmiast gotowo wysania na front wschodni wojsk woskich. Ju 26 czerwca uday si tam doborowe oddziay strzelc�w alpejskich. W sumie w 1941 r. na Wschodzie znalazo si ok. 60 tys. onierzy. Walczyli oni w grudniu w rejonie Doniecka. W nastpnym roku, gdy dla swej nowej ofensywy Niemcy potrzebowali wikszej liczby ludzi, Mussolini podni�s sw�j „korpus ekspedycyjny" do stanu 220 tys. Wosi walczyli nad Donem, uczestniczyli w ofensywie na Kaukaz, po czym zostali otoczeni przez wojska radzieckie. W toku cikich walk odwrotowych na przeomie 1942 i 1943 r. korpus poni�s ogromne straty; ok. 110 tys. onierzy zgino lub dostao si do niewoli.

Wysanie doborowego woskiego korpusu na front wschodni odbio si negatywnie na moliwociach uzyskania sukcesu w Afryce P�nocnej. Zacita obrona Tobruku, w kt�rym walczyy r�wnie oddziay polskie, pozwolia Anglikom na zorganizowanie nowej ofensywy w listopadzie 1941 r., kt�ra doprowadzia do ponownego opanowania znacznej czci Cyrenajki. Oddziay Rommla jednak podjy w maju kontrofensyw, kt�ra tym razem odepchna Brytyjczyk�w w gb terytorium egipskiego. 27 czerwca Niemcy znajdowali si ju w El-Alamejn, 70 km od Aleksandrii. Mussolini szykowa si do uroczystego wjazdu do stolicy Egiptu na biaym koniu. Przez 3 tygodnie czeka w Libii na ten

615

moment, okazao si wszake, e Anglicy skutecznie zahamowali postpy Rommla.

Powoli armia angielska zacza osiga przewag. Dziao si tak g�wnie dziki sukcesom na Morzu r�dziemnym. Mimo gwatownych bombardowa Malta nie zostaa zdobyta, flota woska za, kt�ra doznaa w kilku starciach cikich strat, nie bya zdolna przeciwstawi si skutecznie flocie brytyjskiej. Szczeg�lnie dotkliwy by nalot brytyjskich bombowc�w na Tarent w padzierniku 1941 r. Decydujca bya przewaga lotnictwa i wyposaenie wojsk brytyjskich w urzdzenia radarowe. Z powodzeniem paralioway transporty woskie r�wnie odzie podwodne, w tym take polskie. W rezultacie od czerwca 1942 r. do stycznia 1943 r. 43% dostaw ropy i 17% dostaw materia�w wojskowych wysyanych do Libii zostao zatopionych. W decydujcych momentach armii Rommla miao zabrakn paliwa.

Cakowitym zaskoczeniem dla rzdu woskiego byo przyczenie si do wojny Stan�w Zjednoczonych w grudniu 1941 r. Po ataku japoskim na Pearl Harbor Mussolini sam uzna za wskazane wypowiedzie 11 grudnia wojn Stanom, oskarajc przy tym Roosevelta o przemylne przygotowanie przystpienia Ameryki do wojny. Skutki tego kroku odczuy Wochy ju w 1942 r. Gdy 23 padziernika 1942 r. 8. Armia brytyjska pod komend gen. Montgomery'ego zaatakowaa Afrika Korps i Woch�w pod El-Alamejn i po zacitej walce zmusia nieprzyjaciela do odwrotu, 8 listopada siy amerykasko-angielskie wyldoway w Maroku i Algierii i uderzyy na Tunis, zajty przez oddziay niemieckie i woskie. Losy wojny w Afryce P�nocnej byy ju przesdzone. 8. Armia brytyjska para niepowstrzymanie przez Cyrenajk

Ldowanie na Sycylii w lipcu 1943 r.

616

i Trypolitani. 23 stycznia 1943 r. pad Trypolis. W par miesicy p�niej, po przeamaniu linii Maretha bronicej Tunisu, kapitulowaty 11 maja oddziay niemieckie, a 13 maja woskie. Armia woska w Afryce P�nocnej przestaa istnie. Kolejnym celem ataku aliant�w stay si tereny woskie. W nocy z 9 na 10 lipca 1943 r. nastpi desant na Sycylii. Jej ludno traktowaa aliant�w jak wyzwolicieli i po sabym oporze caa wyspa zostaa opanowana. Wydarzenia te doprowadziy do gbokiego kryzysu politycznego we Woszech.

Sytuacja wewntrzna we Woszech stawaa si ju poprzednio coraz bardziej napita. Wskutek blokady wojennej zaczo brakowa ywnoci i surowc�w. Niezbdne stao si wprowadzenie dotkliwego racjonowa-nia. Szybko wzrastay ceny. Przyjwszy za 100 stan w 1938 r., podniosy si one do 273 w 1943 r., przy spadku pac realnych. Przy tyme wskaniku produkcja rolna spada w 1943 r. do 76. a przemysowa do 69. Doch�d narodowy wynosi wtedy poow dochodu z 1939 r.

617

W rezultacie wrzenie ogarniao ludno skazan na coraz trudniejsze warunki bytowania, ograniczenia ywnociowe, a take powtarzajce si naloty bombowe. Wykorzystywaa te nastroje opozycja antyfaszystowska. Zaczli si rusza robotnicy. Z inicjatywy komunist�w doszo do wielkich strajk�w, kt�re objy przedsibiorstwa w p�nocnych Woszech. Rozpocz je 5 marca 1943 r. strajk w zakadach FIAT-a w Turynie, wkr�tce strajki rozszerzyy si take na Mediolan i Genu.

Zarazem czyniono starania o zjednoczenie ruchu antyfaszystowskiego. We wrzeniu 1941 r. doszo w Tuluzie do zorganizowania tajnego komitetu woskiego, kt�ry czy w walce z reimem Mussoliniego komunist�w, socjalist�w i liberalizujcych czonk�w Sprawiedliwoci i Wolnoci. Ostatnia organizacja po poczeniu si z radykalno-republikask grup Ferruccio Parriego z Turynu przybraa z pocztkiem 1942 r. tradycyjn nazw Partii Czynu (Partito d'Azione). Komunici ju wczeniej odrzucili dawne zasady izolacji wobec ugrupowa centrowych, susznie uwaajc, e do wyprowadzenia Woch z krytycznych sytuacji niezbdne jest wsp�dziaanie jak najszerszych grup antyfaszystowskich. Zawaya na tym i sytuacja Zwizku Radzieckiego. Od lata 1942 r. oywili sw dziaalno r�wnie chrzecijascy demokraci, kt�rzy na gruncie organizacji katolickich przystpili do odtwarzania swej partii. W lipcu 1943 r. dysponowali ju ustalonym programem dziaania, kt�ry jako tzw. program mediolaski sta si podstaw p�niejszej dziaalnoci politycznej chadecji. Tote w grudniu 1942 r. w utworzonym wtedy w Turynie komitecie antyfaszystowskim obok wsp�dziaajcych ju komunist�w, socjalist�w i Partii Czynu znaleli si te chrzecijascy demokraci. Bya to widoma oznaka, e Watykan zmieni swe stanowisko wobec spraw woskich i nie spodziewa si pozostawania faszyst�w przy wadzy. W 1943 r. nastpio zjednoczenie rozbitej poprzednio partii socjalistycznej.

Na wiosn 1943 r. istniay ju dwa g�wne komitety nastawione na walk z reimem faszystowskim: w Rzymie, o umiarkowanych tendencjach i liczcy na wsp�dziaanie z monarchi, oraz w Mediolanie, bardziej radykalny, z udziaem komunist�w, kt�ry nastawia si na obalenie reimu przez wystpienia masowe.

Kryzys obj wszake i parti faszystowsk. Sympatie dla Mussoliniego, kt�re sw�j szczytowy moment przeyway w czasie i bezporednio po wojnie etiopskiej, byy coraz sabsze w caym spoeczestwie woskim. Niezadowolenie ogarniao nawet hierarch�w faszystowskich. Mussolini, kt�ry nie omiela si sprzeciwia Hitlerowi i wierzy w jego zapewnienia o utrzymaniu „nowego porzdku" za pomoc tajemniczej nowej broni, wyczuwa niech i rosnc germanofobi swego otoczenia. Dlatego 5 lutego 1943 r. dokona czystki w rzdzie, usuwajc z niego frondujcych ministr�w, jak Ciano, Bottai, Grandi, kt�rych oddania nie by ju pewny. Na sekretarza partii powoa starego „skwadryst" Carlo Scorz. Wok� Mussoliniego pozostali ludzie bezkrytyczni, lepo wykonujcy jego polecenia.

Frondyci nie dali jednak za wygran. Spodziewali si, e za cen usunicia Mussoliniego faszyzm utrzyma si przy wadzy, poparty przez

618

kr�la i wojsko. Wiktor Emanuel III nie umia si zdoby na samodzielne dziaanie, czeka jednak na nasuwajce si okazje. W czerwcu 1943 r. starzy politycy Bonomi, Soleri i Orlando odbyli narady z kr�lem, kt�re nie przyniosy wszake adnych konkretnych decyzji. Daremnie te wysi oficerowie, jak Badoglio czy szef sztabu gen. Ambrosio, zwizani z kr�lem, czekali na wezwanie do jakiej akcji politycznej. Najpowaniejsze znaczenie miao nawizanie kontakt�w z Wiktorem Emanuelem przez frondujcych hierarch�w. Za porednictwem ks. d'Acquarone, ministra dworu, doszo do porozumienia. Hierarchowie zobowizali si doprowadzi do upadku Mussoliniego, a kr�l mia w razie potrzeby poprze ich dziaanie.

Tymczasem 19 lipca Mussolini spotka si w Feltre z Hitlerem. Zgodnie z zaleceniami doradc�w wojskowych, zwaszcza gen. Ambrosio, mia wykaza Hitlerowi, e Wochy nie s w stanie prowadzi dalej wojny. Mussolini nie zdoby si jednak na odwag, by przedstawi jasno sytuacj Woch, Hitler za nie obieca mu adnej pomocy, wyrzucajc niedostwo na Sycylii. Frondyci postanowili wykorzysta ten krytyczny moment. W zwizku z sytuacj na Sycylii i koniecznoci podjcia niezbdnych rodk�w wojskowych dla obrony p�wyspu Mussolini zwoa na wiecz�r 24 lipca 1943 r. Wielk Rad Faszystowsk. Zmienia si ona w sd nad Mussolinim. Grandi postawi wniosek o wyraenie wotum nieufnoci wobec Mussoliniego, zakoczenie rzd�w osobistych i przywr�cenie zgodnie z prerogatywami kr�la konstytucyjnych uprawnie wadzy monarchy i parlamentu. Debata toczya si do godz. 3 nad ranem nastpnego dnia. Przegosowano wtedy wniosek Gran-diego, kt�ry uzyska 19 gos�w przy 7 przeciwnych. Mussolini pr�bowa si broni, odwoujc si do zasady, e postanowienia rady mog mie tylko charakter doradczy. Wiktor Emanuel III, kt�ry o godz. 6 rano zna wynik gosowania, nie straci tym razem szansy i wyznaczy marszaka Badoglia na stanowisko premiera. Gdy Mussolini niewiadomy tego przyby po poudniu na audiencj do kr�la, musia si podporzdkowa decyzji monarchy. Przy wyjciu z rezydencji zosta aresztowany i usunity na wysp Ponza. Nie reagowa tum rzymski, nie podni�s si aden gos w obronie obalonego dyktatora. W ten spos�b reim faszystowski zosta zlikwidowany nie na drodze rewolucji, ale za pomoc edyktu kr�lewskiego wywoanego wystpieniem samych hierarch�w faszystowskich. Upadek dyktatora spoeczestwo przyjo z ulg. Nadal jednak niejasne byy rodki, za pomoc kt�rych mona by wydwign Wochy z krytycznej sytuacji, w jak je wepchna obsesja wielkoci Mussoliniego i faszystowska megalomania.

XVIII. OD MONARCHII DO REPUBLIKI

POKONANY PRZECIWNIK CZY ALIANT

przejcie wadzy przez Badoglia nie rozwizywao trudnoci, jakie stay przed pastwem woskim. Ludziom, kt�rzy znaleli si przy wadzy, a wic obozowi dworskiemu i koom wojskowym, nie starczyo ani zdolnoci przewidywania, ani umiejtnoci manewru dyplomatycznego, ani zmysu organizacyjnego, by upora si z kryzysem, jakim skoczyy si rzdy faszystowskie. W cigu 45 dni, przez kt�re rzd Badoglia sprawowa faktyczn wadz we Woszech, kraj nie zosta przygotowany do gwatownej zmiany, kt�ra musiaa nastpi. W rezultacie kapitulacja Woch nie przyspieszya koca wojny. P�wysep Apeniski za sta si terenem przewlekych, cikich walk, kt�re go straszliwie wyniszczyy. G�wna odpowiedzialno za to spada na �wczesne wadze woskie, niemniej i dow�dztwu alianckiemu zabrako naleytego wyczucia sytuacji.

Wygldao tak jakby absolutna monarchia miaa zastpi dyktatur faszystowsk. Rzd Badoglia nie odwoa si do opozycji antyfaszystowskiej i nie sta si rzdem jednoci narodowej. Rozwiza wprawdzie parti faszystowsk, nie zezwoli jednak na zorganizowanie innych stronnictw politycznych. Zni�s trybuna specjalny i uwolni wini�w politycznych, na odpowiedzialnych stanowiskach utrzyma wszake sporo wojskowych oraz urzdnik�w faszystowskich i proniemieckich. Krajem rzdzili administratorzy wyznaczeni przez kr�la. Przywr�cenie stanu sprzed czas�w faszystowskich miao nastpi dopiero po wojnie.

Wojna za wcale si nie skoczya. Badoglio po objciu wadzy ogosi, e wojna trwa nadal i e Wochy dotrzymaj sojuszu Niemcom. Chocia podobne owiadczenia skada Ribbentropowi take nowy woski minister spraw zagranicznych Guariglia, w rzeczywistoci byy to gesty, kt�re miay ukry prawdziwe denia polityki woskiej. Wochy nie byy w stanie prowadzi duej wojny, a ustawiczne bombardowania, jakich nie szczdzili alianci, skaniay rzd do przyspieszenia rokowa rozejmowych. Byy one prowadzone od koca lipca, najpierw w Watykanie za porednictwem reprezentanta Roosevelta przy papieu, Myrona Taylora, p�niej w Tangerze i Lizbonie. Tam wanie w rozmowach z gen. Giuseppe Castellano okazao si, e alianci obstaj przy daniu bezwzgldnej kapitulacji. Wbrew nadziejom Badoglia odrzucona zostaa koncepcja neutralizacji Woch, na co potrzebna by bya i zgoda Niemiec. Skoczyo si na przyjciu warunk�w alianckich

620

w rozejmie, podpisanym przez gen. Castellano 3 wrzenia w Cassi-bile, wiosce sycylijskiej koo Syrakuz.

Niemcy zdoali znakomicie wyzyska czas zwoki. Hitler wysa na P�wysep Apeniski nowe dywizje, Kesselring za przygotowa dziaania, kt�re miay armii niemieckiej zapewni cakowit kontrole nad Wochami w razie podpisania przez nie rozejmu. Tote Badoglio uzyska ze strony aliant�w jedynie tego rodzaju ustpstwo, e rozejm mia by ogoszony dopiero po wyldowaniu aliant�w w poudniowych Woszech i desancie lotniczym pod Rzymem. Ostatnie okazao si nie do zrealizowania, poniewa Niemcy zapewnili sobie wczeniej kontrol nad lotniskami pod stolic Woch. Alianci mimo pr�b Badoglia nie przystali na odroczenie ogoszenia rozejmu: flota desantowa bowiem zbliaa si do Salerno i Eisenhower nie mia zamiaru zmienia swych plan�w. 8 wrzenia alianci i Wosi podali wiadomo o rozejmie. Hitler odpowiedzia na ni rozkazem natychmiastowego zajcia Rzymu. W najwikszym popiechu kr�l i rzd opucili stolic, chronic si na terytorium opanowanym przez aliant�w. Rzym pozostawiono bez adnego przedstawiciela wadz, r�wnie dow�dztwo wojskowe nie otrzymao adnych szczeg�owych instrukcji postpowania.

Ogaszajc zawarcie rozejmu Badoglio nie tylko wzywa do zaprzestania walki z wojskami alianckimi, ale i do stawienia oporu

621

„ewentualnemu atakowi innego pochodzenia". Bya to wskaz�wka zbyt og�lnikowa. Wochy opanowa chaos, kady podejmowa decyzje samodzielne. Cz dow�dc�w poddawaa si Niemcom bez walki, cz, jak gen. Carboni w Rzymie, pr�bowaa stawia op�r. W caoci niemal popyna na poudnie flota woska, atakowana po drodze przez Niemc�w. Tward walk z Niemcami stoczya zaoga Cefalonii; po zdobyciu wyspy jej 8400 obroc�w zgadzili hitlerowcy. Podobnie byo na Korfu. Oddziay woskie rozlokowane na Bakanach i Korsyce czciowo przyczay si do partyzant�w, czciowo dostarczay im broni. Wikszo jednak onierzy staraa si przedosta jak najprdzej do dom�w. W kr�tkim czasie 61 woskich dywizji przestao istnie. Ci, kt�rzy wpadli w rce niemieckie, byli traktowani jako jecy albo wysyani do oboz�w koncentracyjnych. W tych trudnych przecie momentach spoeczestwo woskie ukazao now postaw: w obliczu niedostwa i zamieszania wr�d rzdzcych powszechnie udzielano pomocy i schronienia wszystkim ciganym przez Niemc�w.

Tymczasem postpy aliant�w na poudniu byy do powolne, zgodnie z decyzj, e front woski bdzie mia charakter drugorzdny. Dopiero w kocu wrzenia zosta wyzwolony Neapol. Przeciwko niemieckiemu garnizonowi porwaa si spontanicznie do walki 27 wrzenia miejscowa ludno. Dopiero po 3 dniach przyszli jej z pomoc alianci. Wkr�tce front ustabilizowa si na tzw. linii Gustawa, kt�ra biega od ujcia rzeki Garigliano przez Cassino i Sangro do wybrzea Adriatyku. Na wiele miesicy ustali si te podzia Woch na dwie czci. Na poudniu decydujcy gos mieli alianci, na p�nocy Niemcy, chocia w obu czciach istniay formalnie wadze woskie.

Wadze alianckie stworzyy w poudniowych Woszech wasn administracj wojskow, przy czym Wochy traktowano jako kraj pokonany i nie uzyskiway np. niezbdnego zaopatrzenia w rodki ywnociowe i transportowe. Zwaszcza Anglia niechtna bya powstaniu warunk�w do rychego odrodzenia gospodarczego Woch. Wiele miao zalee od roli, jak odegra przypado Wochom w dalszej wojnie z Niemcami. Rzd woski wypowiedzia 14 padziernika wojn Niemcom, armi wosk trzeba jednak byo zaczyna budowa niemal od podstaw. Dopiero po roku liczba wojsk woskich walczcych po stronie aliant�w dosza do ok. 50 tys. Wiksz rol odgrywaa flota, natomiast lotnictwo suyo g�wnie do zaopatrywania partyzant�w na p�nocy. Alianci traktowali Woch�w z nieufnoci i jakkolwiek uznali ich za stron „wsp�-wojujc", nie uatwiali bynajmniej reorganizacji armii woskiej.

Przebywajcy w Brindisi rzd Badoglia rozciga sw zwierzchno pocztkowo tylko na Apuli, dopiero od lutego 1944 r. wadze alianckie zgodziy si, by take inne prowincje przeszy pod jego jurysdykcj. Rzd ten znalaz si pod silnym obstrzaem krytyki. Pospieszna ucieczka z Rzymu stanowia jeszcze jedn kompromitacj Wiktora Emanuela III i jego marszaka. Ze strony opozycji antyfaszystowskiej pojawiy si wic dania powoania nowego rzdu, kt�ry by stanowi szerok reprezentacj kraju. Wysuwano te postulat likwidacji monarchii. Wsp�dziaajce bowiem poprzednio w walce z faszyzmem partie polityczne

622

nie zastosoway si do narzuconego przez Badoglia zakazu dziaalnoci. Natychmiast po ogoszeniu rozejmu stworzyy one Komitety Wyzwolenia Narodowego. Na p�nocy stay si one organizatorem ruchu oporu, na poudniu toczyy walk o wadz z kr�lem i jego rzdem. Po konferencji alianckiej w Moskwie (w padzierniku 1943 r.), gdzie uznano konieczno nadania rzdowi woskiemu bardziej demokratycznego charakteru, naciski wzmogy si. Na kongresie ugrupowa antyfaszystowskich, odbytym w Bari 28 stycznia 1944 r., utworzono sta reprezentacj, Rad Wykonawcz (Giunta Esecutiva). Przygotowaa ona projekt rozwizania kryzysu, zakadajcy abdykacj Wiktora Emanuela III i przejcie wadzy przez jego syna Humberta; powoaby on nowy rzd, skadajcy si z przedstawicieli wszystkich partii tworzcych Komitet Wyzwolenia Narodowego. Wtedy jednak ze sprzeciwem wobec takiego rozwizania wystpi Churchill, kt�ry obawia si wzrostu si lewicowych w basenie Morza r�dziemnego i w monarchii woskiej widzia czynnik stabilizacji. Wkr�tce potem Zwizek Radziecki uzna rzd Badoglia, co take wzmocnio jego pozycj.

Impas w sytuacji Woch rozwizao dopiero przybycie do Neapolu Palmiro Togliattiego na kongres Partii Komunistycznej, kt�ry si odby w ostatnich dniach marca. W przeciwiestwie do Gramsciego, kt�ry uwaa, e sprawy woskie naley rozwizywa we Woszech, Togliatti by gboko przekonany o identycznoci interes�w proletariatu Woch i Zwizku Radzieckiego. Wracajc z Moskwy do ojczyzny za najwaniejsze zadanie uwaa zmobilizowanie wszystkich si do walki z Niemcami. Godzi si wic z niezbdnym do utrzymania sojuszu

623

antyniemieckiego podziaem Europy na strefy wpyw�w. Odrzuca te moliwo zrywu rewolucyjnego we Woszech ze wzgldu na obecno wojsk alianckich i n iep ry gotowanie spoeczestwa poddanego dugiej indoktrynacji faszystowskiej. Przyjmowa wic, e woska droga do socjalizmu powinna prowadzi poprzez postpujcy proces demokratyzacji pastwa i przy wsp�pracy z innymi partiami. Umoliwioby to wcigniecie jak najwikszej czci spoeczestwa w walk o uwolnienie caoci terytorium narodowego. Dlatego Togliatti uzna, e naley na razie pogodzi si z istnieniem monarchii, i popar kompromisowy projekt, opracowany przez neapolitaskiego prawnika Enrico De Nicola, kt�ry nie przewidywa abdykacji Wiktora Emanuela III, lecz przekazanie przez niego funkcji namiestnika synowi w momencie odzyskania Rzymu. Projekt ten zosta przyjty przez kr�la i 22 kwietnia Badoglio m�g powoa nowy rzd, w kt�rym uczestniczyli przedstawiciele szeciu stronnictw antyfaszystowskich.

624

Tymczasem siy aliant�w wzrastay. midzy innymi jednostkami przerzuconymi do Woch znalaz si i polski II Korpus, kt�ry stacjonowa w Apulii. 22 stycznia 1944 r. wojska alianckie dokonay desantu na tyach linii Gustawa, pod Anzio i Nettuno. Mimo zaskoczenia Niemc�w bdy dow�dztwa spowodoway, e nie doszo do przeamania frontu. Podejmowano wobec tego uderzenia frontalne na lini Gustawa, zwaszcza w krytycznym punkcie koo Monte Cassino. Rozstrzygnicie zapado dopiero w toku ofensywy, kt�ra nastpia midzy 11 maja a 4 czerwca. W bitwie wzia udzia tym razem cao si alianckich, przy czym wane zadanie zdobycia Monte Cassino przez bezporedni atak przypado oddziaom polskim pod dow�dztwem gen. Wadysawa

625

Andersa. Pene powodzenie przyni�s atak z 17 maja. Uwieczyo go zdobycie rankiem nastpnego dnia ruin synnego klasztoru i opanowanie okolicznych wzg�rz, co otworzyo drog do Piedimonte. Polacy ponieli znaczne straty, pozycje niemieckie zostay wszake przeamane. 5 czerwca wojska alianckie wkroczyy do Rzymu. Dziki porednictwu Watykanu zajcie Rzymu przebiego stosunkowo spokojnie, jakkolwiek poprzednio Niemcy nie cofali si przed aktami najbardziej bezwzgldnego terroru. Gdy 23 marca oddzia ruchu oporu rozbi grup niemieck i pooy trupem 32 onierzy niemieckich na Via Raselli, niemal w centrum Rzymu, w odwet hitlerowcy rozstrzelali w Fosie Arden-tyskiej 335 patriot�w woskich, trzymanych z r�nych przyczyn w wizieniu.

Dalsze walki aliant�w we wsp�dziaaniu z partyzantami doprowadziy do wyzwolenia w pocztkach sierpnia Florencji. Jednoczenie znaczne postpy osigny oddziay walczce na wschodnim wybrzeu p�wyspu. Polacy zdobyli tutaj Ankon. We wrzeniu nastpio jednak zahamowanie postp�w alianckich na umocnionej przez Niemc�w tzw. linii Got�w, kt�ra cigna si od Pizy do Rimini. Front ten przetrwa a do wiosny. -Amerykanie, zaangaowani w walki we Francji, nie akceptowali plan�w Churchilla uderzenia w kierunku Wiednia, co odbio si zar�wno na sytuacji p�nocnych Woch, jak i caej tej czci Europy.

Po zajciu Rzymu Wiktor Emanuel III przela swe uprawnienia kr�lewskie na Humberta, po czym pod naciskiem rzymskiego Komitetu

626

Wyzwolenia Narodowego ustpi Badoglio. Nowym premierem zosta przewodniczcy Komitetu Ivanoe Bonomi. Churchill, kt�ry sprzeciwia si tej nominacji, nie dopuci przynajmniej do teki ministra spraw zagranicznych Carlo Sforzy.

Skad nowego rzdu odzwierciedla do dokadnie ukad stronnictw panujcy w Komitecie Wyzwolenia Narodowego. Szczeg�lnie istotny by udzia w nim komunist�w. By to widomy znak przeamania dawnych zastrzee doktrynalnych. Uczestnictwo w rzdzie, w kt�rym zasiadali r�wnie chadecy, podobnie jak udzia w dalszych rzdach, zawierao w sobie zalki „historycznego kompromisu" midzy nimi a katolikami. Zreszt komunici zobowizywali si w�wczas do respektowania religii i rezygnowali z rozcigania zasady kolektywizacji na ma wasno. Otwierao to zarazem moliwoci zdobycia sobie szerszego poparcia w spoeczestwie.

RUCH OPORU NA P�NOCY

Gdy rzd Bonomiego boryka si z trudnymi problemami reorganizacji wadzy pastwowej i pocignicia do odpowiedzialnoci faszyst�w. Wochy p�nocne znajdoway si nie tylko pod presj niemieck, ale i w ogniu wojny domowej. Przewieziony 26 sierpnia w Apeniny, na Gra Sasso, Mussolini zosta po ogoszeniu rozejmu 12 wrzenia uwolniony przez desant niemiecki. Dostawiony do g�wnej kwatery Hitlera, sta si odtd bezwoln marionetk w rku Fiihrera. Z jego polecenia wr�ci do Woch,, rekonstytuowa parti faszystowsk z jej wszystkimi organami, po czym ogosi likwidacj monarchii i powstanie „Woskiej Republiki Socjalnej", zwanej potocznie republik z Salo. Ta bowiem miejscowo nad jeziorem Garda zostaa rezydencj Musso-liniego i jego doradc�w, fanatyk�w faszyzmu, jak Roberto Farinacci czy Pavolini. Mussolini zarzdzi ponown mobilizacj. Armi odda pod zwierzchnictwo Grazianiego jako ministra wojny; otworzy te zacig wolontariuszy, przypominajcych dawnych „skwadryst�w", kt�rzy mieli zwalcza przeciwnik�w reimu. Z czasem dysponowa siami obliczanymi na 400 tys. Dla pozyskania poparcia w spoeczestwie zwoany w padzierniku kongres partii faszystowskiej uchwali ..manifest z Werony", w kt�rym w spos�b demagogiczny zapowiada reformy spoeczno-gospodarcze po zakoczeniu wojny. Miaa to by nacjonalizacja podstawowych dziedzin gospodarki, wywaszczenie wielkich posiadaczy rolnych, z zachowaniem jednak wadzy dla starej elity faszystowskiej. W Weronie dziaa r�wnie trybuna specjalny, kt�ry 8 stycznia 1944 r. skaza na mier 5 dawnych wsp�pracownik�w Mussoli-niego, kt�rzy odwayli si wystpi przeciwko niemu 25 lipca. Duce nie skorzysta z prawa aski, cho wr�d rozstrzelanych znaleli si De Bono i Ciano.

Mussolini nie odzyska jednak dawnej sprawnoci, nie oponowa te przeciwko poczynaniom Niemc�w, kt�rzy traktowali republik z Salo jak rodzaj protektoratu. Masowo wywozili surowce, zabierali przymusowo robotnik�w do Niemiec, przygotowywali wczenie do

627

Rzeszy poudniowego Tyrolu, Trydentu i prowincji Wenecja Julijska, chocia przed paru laty na mocy porozumienia midzy Hitlerem a Mu-ssolinim ludno niemiecka z p�nocnych Woch bya czciowo przesiedlana do Niemiec.

W tych warunkach rozwija si na wielk skal ruch oporu. Przybra on form partyzantki, kt�ra angaowaa nie tylko zacigi Musso-liniego, ale i znaczne siy niemieckie. Ju po ogoszeniu rozejmu cz onierzy i oficer�w woskich ukrya si z broni w masywach Apenin�w czy w dolinach alpejskich, tworzc zalki oddzia�w partyzanckich. czyli si z nimi ochotnicy cywilni, przewanie dziaacze antyfaszystowscy lub osoby zagroone przez rzd z Salo. Liczba oddzia�w partyzanckich stale wzrastaa. Najpowaniejsz si wr�d nich, obejmujc okoo poowy partyzant�w, stanowiy komunistyczne brygady Garibaldiego, w kt�rych znaleli si r�wnie dowiadczeni w Hiszpanii bojownicy z Luigi Longo na czele. Stosunkowo liczne byy take brygady ruchu Sprawiedliwo i Wolno. Dziaay te socjalistyczne brygady Matteottiego. W miastach istniay Grupy Akcji Patriotycznej, wspierajce partyzant�w. Dokonyway one akt�w sabotau oraz wykonyway wyroki mierci na faszystach. W ten spos�b zgin Gentile. Oblicza si, e przez oddziay partyzanckie przewino si ok. 233 tys. ludzi, z czego 126 tys. zwizanych trwale.

Kierownictwo ruchu oporu znalazo si w rku lokalnych Komitet�w Wyzwolenia Narodowego. Alianci obawiali si wzrastajcych w nich wpyw�w lewicy i starali si podporzdkowa je rzdowi. Po przewlekych negocjacjach doszo 26 grudnia 1944 r. do zawarcia porozumienia, na mocy kt�rego Komitet Wyzwolenia Narodowego P�nocnych Woch uznany zosta za delegatur rzdu woskiego; mu-

628

sia wiec odtd stosowa si do polece rzdu. Formacje partyzanckie, jako Korpus Wolontariuszy Wolnoci (Corpo dei Volontari della Li-berta), znalazy si pod komend gen. Raffaele Cadorna, syna dow�dcy z I wojny wiatowej. Zastpcami jego zostali Ferruccio. Parri z Partii Czynu i Luigi Longo, komunista. Obaj oni byli waciwymi przyw�dcami ruchu oporu.

Oddziay partyzanckie byy bardzo aktywne. Oblicza si, e tylko od czerwca 1944 r. do lutego 1945 r. doszo do 6499 star partyzant�w z wojskami nieprzyjaciela, dokonano 5571 akt�w sabotau, zdobyto 109 dzia i 286 karabin�w maszynowych. Dochodzio do opanowywania caych obszar�w. Przez kilka tygodni w rku partyzant�w znajdowaa si np. caa dolina Ossoli. Do ruchu partyzanckiego przyczali si r�wnie znajdujcy si w p�nocnych Woszech obywatele innych kraj�w walczcych z Niemcami. Stosunkowo wielu byo Polak�w. Podobnie jak na innych okupowanych terenach take we Woszech Niemcy stosowali okrutne represje. I tutaj pacyfikowali wsie, mordujc wszystkich mieszkac�w. Tak byo w gminie emiliaskiej Marzabotto, gdzie ofiar pado 1830 zabitych, czy w SanfAnna di Stazzema pod Lukk (560 ofiar). R�wnie bezwzgldnie dziaali miejscowi faszyci. Wielkie byy straty ruchu oporu: wynosiy one prawdopodobnie nie mniej ni 70 tys. zabitych. Ale to wanie walka partyzancka przyczynia si w duym stopniu do odrodzenia moralnego Woch�w po nocy faszy-

629

stowskiej, przywr�cia im poczucie wasnej wartoci i pozwolia odnale swe miejsce wr�d wolnych narod�w Europy. Zwaszcza dla modziey woskiej, wychowywanej w duchu faszystowskiej dyscypliny, ruch oporu sta si szko samodzielnoci i mylenia politycznego.

Wyzwolenie p�nocnych Woch nastpio stosunkowo p�no, gdy klska Niemiec bya ju wyrana. 9 kwietnia 1945 r. wojska 8. Armii alianckiej, w tym take 2 Korpusu polskiego, zaczy natarcie, kt�rego celem byo zamknicie w kotle wojsk niemieckich i uniemoliwienie im kontynuowania dalszej obrony. Oddziay polskie znalazy si zn�w na decydujcym odcinku, uderzajc wzdu starej Via Emilia z Faenzy na Bolonie. O wielkoci poniesionych wtedy przez Polak�w strat wiadczy najwikszy polski cmentarz wojenny we Woszech, San Lazzaro di Savena na przedmieciach Bolonii. Mimo zacitej obrony niemieckiej i trudnych warunk�w g�rskich 21 kwietnia Bolonia zostaa wyzwolona. Otwarta te zostaa droga za Pad. W rku aliant�w znalaza si Werona i Wenecja. 29 kwietnia przedstawiciele armii niemieckiej we Woszech podpisali w Casercie bezwzgldn kapitulacj. Miaa ona wej w ycie 2 maja. Tymczasem wojska alianckie posuway si szybko ku p�nocno-wschodnim granicom Woch, gdzie miay si zetkn z jednostkami armii radzieckiej.

Przedarcie si wojsk alianckich na Nizin Padask dao sygna do powszechnego powstania. Byo ono starannie przygotowywane przez Komitet Wyzwolenia Narodowego P�nocnych Woch i pozwolio w przeomowych momentach uratowa te obszary, zwaszcza fabryki i elektrownie, przed zniszczeniem przez Niemc�w. 25 kwietnia partyzanci i miejscowa ludno wyzwolili Mediolan i Genu, nastpnego dnia Turyn. Rozstrzygn si te los Mussoliniego. Daremnie ju w marcu ofiarowywa swe usugi aliantom. dano od niego zdania si na ask i nieask. W kocu przebrany za onierza niemieckiego w niewielkim konwoju usiowa zbiec do Szwajcarii. Zosta jednak 27 kwietnia wydany z towarzyszami przez Niemc�w, gdy partyzanci otoczyli konw�j, i zatrzymany we wsi Dongo nad jeziorem Como. Aresztowa go Polak Karol Urbaniec, komisarz polityczny 52 Brygady Midzynarodowej. Nazajutrz pukownik partyzant�w Walter Audisio na podstawie decyzji Komitetu Wyzwolenia Narodowego zwoa zaimprowizowany sd wojskowy, kt�ry wyda wyrok mierci. Mussolini i Klara Petacci zostali rozstrzelani; p�niej rozstrzelano 15 innych faszyst�w, m. in. 5 ministr�w rzdu z Salo. Ciaa przewieziono do Mediolanu, gdzie je wystawiono na widok publiczny na placu Loreto, w miejscu gdzie przed niespena rokiem faszyci woscy rozstrzelali 15 zakadnik�w. Tak Wochy zryway ostatecznie z dob faszystowsk. 8 maja kapituloway Niemcy i wojna w Europie dobiega koca.

LIKWIDACJA MONARCHII

W chwili zakoczenia dziaa wojennych Wochy znajdoway si w niezwykle trudnej sytuacji politycznej i ekonomicznej. Kraj by wyniszczony dugimi dziaaniami wojennymi, przemarszami potnych ar-

630

mii, bombardowaniem lotniczym i artyleryjskim. Straty w zabitych i zaginionych sigay p� miliona, z czego ponad 40 tys. os�b zostao zamordowanych w hitlerowskich obozach koncentracyjnych. Fatalnie przedstawiaa si sytuacja ywnociowa. Produkcja rolna spada do 60% produkcji z 1938 r. Nie mona byo zapewni regularnego zaopatrzenia wielkich miast. Szczeg�lnie cika bya pod tym wzgldem zima 1944/45 r. W rezultacie wikszo ludnoci godowaa. Gdy przed wojn przecitne dzienne wyywienie wynosio ok. 2795 kalorii, w 1945 r. spado do 1733 kalorii.

Stosunkowo obronn rk wyszed przemys, zwaszcza w por�wnaniu z innymi krajami, przez kt�re przetoczya si wojna. Niemniej zar�wno kopoty z surowcami, jak poprzednie nastawienie produkcji na cele wojenne czy wreszcie nieustabilizowana sytuacja spoeczna powodoway, e w kocu 1945 r. poziom produkcji przemysowej siga zaledwie 'z4 produkcji przedwojennej. Olbrzymie zniszczenia dotkny drogi, tory i rodki komunikacyjne. Ponad 8 tys. most�w byo zburzonych. Niemcy uszkodzili lub zabrali 80% wagon�w pasaerskich i 60% towarowych i lokomotyw. Dopiero na jesieni 1945 r. udao si uruchomi pierwsze pocigi z Rzymu do Woch p�nocnych. Morska flota handlowa, poprzednio czwarta w Europie, spada z 3,5 mln do 450 tys. ton. Urzdzenia portowe byy zniszczone w 70%.

Handel zewntrzny praktycznie nie istnia. Wyczerpane byy rezerwy zota; panowa przy tym chaos monetarny, tym bardziej e wojska niemieckie i alianckie wypuszczay pienidze bez adnych ogranicze. Gdy w 1938 r. w obiegu byy 22 mld lir�w, ju w 1943 r. liczba ta zwikszya si do 181 mld, w 1944 r. do 319 mld i rosa p�niej a do 1949 r., osigajc 869 mld. Oznaczao to ogromny wzrost inflacji. Wiele artyku�w mona byo dosta nadal tylko na kartki, a jednoczenie panoszyy si spekulacje i czarny rynek. Dla setek tysicy Woch�w brakowao pracy. Indeks koszt�w utrzymania wzr�s natomiast ze 100 w 1938 r. do 2781 w styczniu 1946 r. i 5313 w padzierniku 1947 r. Jednoczenie zaduenie pastwa wzroso do 906 mld lir�w, a deficyt na 1945/46 r. wynosi 230 mld.

Podjcie polityki, kt�ra byaby zdolna wyprowadzi Wochy z tej krytycznej sytuacji, wymagao przede wszystkim zasadniczych decyzji co do charakteru pastwa oraz uregulowania midzynarodowej pozycji kraju, nie majcego ukadu pokojowego z aliantami. Tymczasem przebieg dziaa wojennych na P�wyspie Apeniskim pogbi rozbienoci w spoeczestwie, zwaszcza midzy p�noc a poudniem. Poudnie nie miao duszych dowiadcze z okupacj niemieck ani nie obja go republika z Salo. Std nastroje byy tutaj bardziej, umiarkowane, niechtne gwatownym przemianom. Na p�nocy, w spoecznoci, w kt�rej klasa robotnicza odgrywaa wiksz rol, pod wpywem dowiadcze ruchu oporu i walki z rodzimymi i niemieckimi faszystami narastaa sytuacja rewolucyjna. Powszechnie oczekiwano, e ten „wiatr z p�nocy", jak wtedy m�wiono, ogarnie cae Wochy. Program zmian najlepiej uj dziennik Partii Czynu „Italia libera": „P�noc da Woch bez monarchii, bez Bonomiego, bez przemyso-

631

wych monopolist�w, bez latyfundyst�w. Woch, w kt�rych lud sam bdzie sob rzdzi i pracownicy uzyskaj kontrol nad produkcj". Cele te zaczynano ju realizowa. Oddziay partyzanckie opanoway wiele fabryk i przedsibiorstw powizanych z faszyzmem i Niemcami, utworzono w nich rady fabryczne, kt�re miay kierowa produkcj.

Wszystkie te nadzieje okazay si zudne i nie doszo do podjcia krok�w rewolucyjnych. W samym bowiem spoeczestwie woskim silne byy denia do odsunicia rozwiza politycznych i skoncentrowania si g�wnie na przywr�ceniu r�wnowagi gospodarczej. Celowao pod tym wzgldem zwaszcza poudnie, gdzie obok ndzy mona byo oglda blichtr wieych dorobkiewicz�w, zapeniay si sale balowe, cigay widz�w dawno nie ogldane filmy amerykaskie. Przede wszystkim hamowaa mielsze poczynania obecno aliant�w. Nie przekazali oni bowiem pocztkowo wadzy administracyjnej nad p�nocnymi Wochami rzdowi Bonomiego i gotowi byli do interwencji przeciwko rewolucji.

632

Tote Togliatti susznie przestrzega przed podjciem zbyt pochopnych krok�w, przypominajc przykad Grecji i zdawienie tam przez Anglik�w komunistycznej pr�by ujcia wadzy. Ostatecznie wszelkie pr�by rozstrzygnicia miay zapa na drodze legalnej, przez odwoanie si do wyborc�w woskich.

Tymczasem w bloku Komitetu Wyzwolenia Narodowego rysoway si coraz wydatniejsze r�nice, szczeg�lnie midzy lewic a chadecj. Jeeli pomin Parti Czynu, w kt�rej znalaz si zesp� znakomitych intelektualist�w pozbawionych wszake szerszego oparcia spoecznego, lewic stanowiy przede wszystkim dwie wielkie partie masowe, wsp�dziaajce ze sob od 1934r.: komunici i socjalici. Przyw�dca socjalist�w Pietro Nenni uwaa, e dawniejsze sukcesy faszyzmu wywoane byy rozbiciem klasy robotniczej, i dlatego sta na stanowisku utrzymywania wsp�dziaania obu partii. W praktyce oznaczao to czsto podporzdkowywanie si socjalist�w bardziej energicznemu i lepiej zorganizowanemu partnerowi. Woska Partia Komunistyczna stawaa si szybko najwiksz parti komunistyczn Europy Zachodniej. Gdy w 1943 r. liczya ok. 10 tys. czonk�w, to w pocztkach 1945 r. byo ich ju 400 tys. Dobrze zorganizowani w sekcje i kom�rki, stanowili oni sprawne narzdzie w rku kierownictwa. Sekretarz generalny Partii Komunistycznej Togliatti by czowiekiem uzdolnionym, starajcym si godzi interesy komunizmu woskiego z potrzebami komunizmu wiatowego, a wic przede wszystkim — zgodnie z interpretacj Stalina — z interesami Zwizku Radzieckiego. W rezultacie, przy deniu do og�lnego odprenia, dorany program lewicy by do elastyczny, jakkolwiek jego podstawowe tendencje zbiegay si z daniami stawianymi przez Komitet Wyzwolenia Narodowego P�nocnych Woch.

Natomiast chrzecijaska demokracja reprezentowaa tendencje bardziej umiarkowane. Bya to r�wnie partia masowa, opieraa si wszake g�wnie na ludnoci wsi. Znaczn cz jej czonk�w stanowili dawni dziaacze Akcji Katolickiej; oparta na systemie parafialnym organizacja partii zapewniaa wpyw duchowiestwa. Miaa zreszt silne powizanie z Watykanem. W rezultacie w chadecji znalazy si elementy heterogeniczne, co doprowadzio do jej wewntrznego rozbicia na skrzydo radykalne i umiarkowanie zachowawcze. Tworzyo to skomplikowan sytuacj dla przyw�dcy chadecji, Alcide De Gasperiego, kt�ry wprawdzie nie by z przekona konserwatyst, musia jednak nieraz ulega naciskom prawicy swej partii i Watykanu. De Gasperi dziki opiece Watykanu zdoa przetrwa noc faszystowsk, w czasie wojny uczestniczy w organizowaniu oporu przeciwko faszyzmowi, przyczyni si do sprecyzowania programu mediolaskiego chadecji i wyr�s na wielkiego przyw�dc politycznego.

Drugorzdny charakter miay inne stronnictwa polityczne, z liberaami wcznie, kt�rzy odwoywali si do swej dziaalnoci sprzed okresu faszystowskiego. Nie miay te w walce o charakter pastwa wikszego znaczenia ruchy separatystyczne, jakie nie bez poparcia ze strony Anglik�w pojawiy si zwaszcza na Sycylii i Sardynii podczas wojny. Kryy si za nimi siy konserwatywne, kt�re spodzieway si, e autonomia,

633

jeli nie niezaleno, uchroni je przed ewentualnymi zmianami spo-eczno-politycznymi.

Po wyzwoleniu p�nocy Bonomi nie zdoa utrzyma si przy wadzy i nowy, koalicyjny gabinet utworzy Ferruccio Parri. By to czowiek szerokich horyzont�w, daleki od zwykej demagogii polityk�w. Mia nadzieje, e uda mu si stworzy trwa podstaw wsp�dziaania midzy lewic i prawic przy reorganizacji pastwa. Partia Czynu jednak nie zapewniaa Parriemu dostatecznie silnego oparcia, tote napotyka trudnoci ze strony partii masowych. Gdy Parri nalega na przyspieszenie referendum w sprawie monarchii i wybor�w do Zgromadzenia Ustawodawczego, kt�re miao przygotowa now konstytucje, wystpili przeciwko niemu liberaowie z poudnia. Doprowadzio to do upadku rzdu Parriego, tym bardziej e jego radykalizm utrudnia uzyskanie pomocy finansowej z Ameryki. Powstaa sytuacja korzystna dla chadecji: tym razem jej przyw�dca stan na czele rzdu koalicyjnego, utworzonego w grudniu 1945 r. Odtd De Gasperi mia pozostawa premierem przy zmieniajcych si gabinetach a do 1953 r.

W nowym rzdzie tendencje prawicowe byy silniejsze ni poprzednio. Uznali to Anglosasi i l stycznia 1946 r. przekazali rzdowi woskiemu formaln kontrol nad Wochami p�nocnymi. De Gasperi usun wnet powoanych przez Komitet Wyzwolenia Narodowego prefekt�w i naczelnik�w policji, rozwiza te cigajcy faszyst�w Wysoki Komisariat (Alto Commissariato) i przekaza jego funkcje trybunaowi,

634

w kt�rym zasiadao wielu sdzi�w z doby Mussoliniego. W rezultacie osaby represje przeciwko faszystom. Nie byli oni zreszt nigdy, z wyjtkiem hierarch�w, generalnie ograniczani w swych uprawnieniach. Aresztowanych obja rycho amnestia. Liczba egzekucji przeprowadzonych na faszystach oskaronych o naruszenie norm prawnych wynosia wedug danych oficjalnych 1732. Tego rodzaju „czystka" we Woszech nie miaa nigdy charakteru systematycznego i bya do ograniczona. Wobec masowoci ruchu faszystowskiego, a take jego ostatecznego rozkadu wewntrznego, inne rozwizanie byoby trudne dla kadego rzdu woskiego. Niemniej byo rzecz znamienn, e ju w grudniu 1946 r. moga powsta we Woszech, na razie o charakterze p�-jawnym. partia neofaszystowska, wystpujca jako Woski Ruch Spoeczny (Movimento sociale Italiano — MSI).

Rzd De Gasperiego utrzymywa jednak charakter koalicyjny, obejmujc przedstawicieli wszystkich stronnictw antyfaszystowskich. Zasiada w nim take Togliatti jako minister sprawiedliwoci. Bya to dla �wczesnych Woch konieczno. Chodzio bowiem o stworzenie takiego pastwa, w kt�rym mogyby wsp�istnie ze sob ugrupowania nawet gboko r�nice si zaoeniami ideologicznymi. Wymagao to zajcia kompromisowego stanowiska przez przyw�dc�w najwikszych partii, co rzeczywicie nastpio.

Po dugich dyskusjach referendum i wybory do Zgromadzenia Ustawodawczego zostay wyznaczone na 2 czerwca 1946 r. Nie powiody si pr�by przeksztacenia wyboru midzy monarchi a republik na wyb�r midzy monarchi a komunizmem. Nie wywara r�wnie wikszego wpywu sp�niona abdykacja Wiktora Emanuela III, kt�ry 9 maja zrzek si tronu na rzecz Humberta II, po czym wyjecha do Egiptu. Watykan zachowywa w tej sprawie neutralno, jakkolwiek Koci� woski sprzyja bardziej monarchii. Natomiast Pius XII wczy si l czerwca do kampanii przedwyborczej, wzywajc do dokonania wyboru midzy materializmem a chrzecijastwem.

Wosi, kt�rzy po blisko wierwieczu mieli okazj przystpi do wolnych wybor�w, i to w gosowaniu, w kt�rym po raz pierwszy bray udzia kobiety, stawili si do urn bardzo licznie (89%), we wzorowym porzdku. Wyniki referendum nie pozostawiay wikszych wtpliwoci, chocia liczba gos�w oddanych za monarchi bya wysza, ni mona si byo" spodziewa. Za republik pado 12718641 gos�w, za monarchi 10718502. Zdecydowanie za republik opowiedziaa si p�noc i rodkowe Wochy, za monarchi poudnie. Humbert usiowa przez kr�tki czas kwestionowa prawidowo wybor�w, ostatecznie jednak ustpi i wyjecha do Portugalii. Wochy stay si republik.

W wyborach do Zgromadzenia Ustawodawczego wyran przewag (426 miejsc na 556) zdobyy partie masowe. Najwicej gos�w uzyskaa chadecja (35,2%), socjalici (20,7%) i komunici (18,9%). adna z pozostaych partii nie miaa nawet 10%. Liberaowie musieli zadowoli si 6,8%. Partia Czynu, zdobywajc zaledwie 1,5% gos�w, rycho ulega rozwizaniu, a jej czonkowie przystpili do stronnictw centrowych lub lewicy.

635

ORGANIZACJA REPUBLIKI I ODBUDOWA GOSPODARCZA

Po ogoszeniu republiki Zgromadzenie Ustawodawcze powierzyo 28 czerwca wybitnemu prawnikowi Enrico De Nicola funkcj prezydenta i rozpoczo prace nad przygotowaniem Konstytucji Republiki Woskiej. Trway one do grudnia 1947 r., po czym 22 grudnia konstytucja zostaa przyjta znaczn wikszoci gos�w i wesza w ycie l stycznia. Zgodnie z duchem kompromisu czya ona, niekiedy w spos�b sztuczny, zaoenia doktryny marksistowskiej, katolickiej i liberalnej. Wochy miay wic by „republik demokratyczn, opart na pracy". Wasno prywatna miaa zosta utrzymana, ale zarazem przewidywano kontrol spoeczn i polityczn nad gospodark. Ogoszono wolno myli, sowa i druku, ale zachowano cenzur. Gwarantowano wolno wyznania i niezaleno pastwa od Kocioa, jednoczenie przecie w artykule 7 wprowadzono do konstytucji pakty lateraskie z 1929 r., kt�re przyznaway Kocioowi katolickiemu uprzywilejowan pozycj. Artyku ten by szczeg�lnie ostro krytykowany, zwaszcza przez lewic, w decydujcym jednak gosowaniu opowiedzieli si za nim komunici. Na ich postaw wpyno zar�wno denie do utrzymania dotychczasowej wsp�pracy i udziau w rzdzie, zagroonego wskutek nacisk�w amerykaskich, jak i przekonanie o koniecznoci podjcia nowej, otwartej polityki wobec Kocioa.

W konstytucji znalazy si zasady, kt�rych albo nie udao si wprowadzi w ycie, albo dokonano tego ze znacznym op�nieniem. Do pierwszych naleao prawo wszystkich obywateli do pracy. Nato-

636

miast p�niej utworzono przewidziany konstytucj Trybuna Konstytucyjny i Najwysz Rade Sdownictwa. Konstytucja woska ustalaa rzdy parlamentarne. Funkcj gowy pastwa peni reprezentujcy jedno narodow prezydent, wybierany przez parlament na 7 lat. Przyznano mu prawo rozwizywania parlamentu i ograniczonej kontroli jego postanowie przez odsyanie ich do ponownej debaty. Parlament mia pozosta dwuizbowy, z Izb Deputowanych wybieran co 5 lat w gosowaniu powszechnym; l deputowany przypada na 80 tys. wyborc�w. Senat jest wybierany na 6 lat przez wyborc�w majcych co najmniej 25 lat. Parlament mia zapewnion wadz ustawodawcz, z moliwoci odwoania si do referendum og�lnonarodowego. Ustalono te odpowiedzialno przed parlamentem gabinetu ministr�w. W konstytucji woskiej znalazo odbicie denie do zabezpieczenia wolnoci demokratyczno-liberalnych i moliwie szerokiej reprezentacji si politycznych narodu. Konstytucja woska bya najbardziej demokratyczn ustaw zasadnicz w Europie Zachodniej.

Prace nad konstytucj przebiegay w obliczu zaostrzajcej si sytuacji midzynarodowej. Odbio si to na przeduaniu zawarcia traktatu pokojowego midzy Wochami a aliantami. Zosta on podpisany w Paryu 10 lutego 1947 r. Zasadniczy tekst traktatu powsta midzy lipcem a padziernikiem 1946 r. w Paryu na konferencji pokojowej i zosta uzgodniony na grudniowej konferencji czterech mocarstw w Nowym Jorku. Wprawdzie Wochy zostay uznane za stron wsp�-wojujc. jednak pastwa, kt�re byy naraone na agresj faszystowsk, wystpoway w stosunku do nich z daniami terytorialnymi i ekonomicznymi. Wyranego poparcia udzielay Wochom Stany Zjednoczone. Byo to w czci wynikiem postawy ludnoci pochodzenia woskiego i katolickiej w samych Stanach, g�wnie jednak obawy rzdu amerykaskiego, e zbyt surowe warunki pokojowe mog zwikszy wewntrzne zamieszanie na P�wyspie Apeniskim i otworzy drog do wadzy komunistom. Na konferencji pokojowej, na kt�rej Wochy miay tylko prawo biernego uczestnictwa, bez prawa konferowania z aliantami, najwicej dyskusji budziy pretensje jugosowiaskie. W maju 1945 r. partyzanci jugosowiascy zajli nie tylko znaczn cz prowincji Wenecja Julijska, ale i sam Triest, zgaszajc odpowiednie dania terytorialne. Wprawdzie p�niej pod naciskiem musieli ustpi i przekaza Anglosasom Triest i Pul, jednak prawie cay p�wysep Istria pozostawa pod kontrol jugosowiask. Rzd woski, podobnie jak wszystkie partie woskie wcznie z komunistami, domaga si utrzymania Triestu przy Woszech. Specjalna komisja czterech mocarstw przyja w czerwcu 1946 r. decyzj o wyznaczeniu Wolnego Terytorium Triestu, z podziaem na stref A (cznie z Triestem), pozostawion w rku wojsk anglo-amerykaskich, i stref B kontrolowan przez Jugosowian. Wtpliwoci wywoyway r�wnie pretensje Francji do doliny Aosty oraz kwestia poudniowego Tyrolu. Ostatni spraw uregulowao bezporednie porozumienie midzy Wochami a Austri z 5 wrzenia 1946 r. Zapewniao ono autonomi administracyjn, kulturaln i ekonomiczn ludnoci pochodzenia niemieckiego w prowincji G�rnej Adygi.

637

Kompromis ten nie zakoczy caej kwestii; zar�wno wr�d Niemc�w tyrolskich, jak i w Austrii spos�b realizowania tej konwencji budzi zastrzeenia. W latach pidziesitych i szedziesitych, gdy obszar ten ogarna fala terroru ze strony niemieckich ekstremist�w poudniowo-tyrolskich, Wiede niejednokrotnie powraca zn�w do tej sprawy.

Ostatecznie nie obeszo si w traktacie pokojowym bez strat terytorialnych. Jugosawia otrzymaa cay obszar na wsch�d od linii Gorycja—Tarvisio, to jest Istri oraz posiadoci woskie wzdu wybrzea dalmatyskiego. Przesunicia granicy na rzecz Francji objy Brig i Tend oraz Moncenisio, co byo wyjtkowo dotkliwe dla Woch ze wzgldu na znajdujce si tam elektrownie wodne zasilajce Turyn. W rku Francji znalazy si najwaniejsze przecze na drodze do Piemontu. Wreszcie Grecja uzyskaa Dodekanez. Cakowicie niemal utraciy Wochy swe posiadoci kolonialne. Etiopia nie tylko odzyskaa niezaleno, ale i przyczona do niej zostaa Erytrea. Libia znalaza si pod protektoratem brytyjskim. Jedynie najubosza z kolonii woskich, Somali, miaa pozosta przez 10 lat terytorium powierniczym woskim. Mandat ten przeduony zosta przez ONZ do 1960 r., kiedy uznana zostaa niepodlego Somali. Rzd woski bezskutecznie pr�bowa broni pretensji do kolonii, zwaszcza uzyskanych przed okresem faszystowskim, starania te jednak si nie powiody. Zaoszczdzio to Wochom kopot�w, jakie miay inne mocarstwa w dobie dekolonizacji.

Udao si natomiast ograniczy pretensje finansowe do Woch ze strony r�nych pastw alianckich. Niemniej Wochy musiay zapaci odszkodowanie Jugosawii (125 mln dolar�w), Grecji (105 min), Etiopii (25 min), Albanii (5 min) oraz Zwizkowi Radzieckiemu, kt�ry za nalene mu 100 mln dolar�w przej dobra woskie na obszarze Rumunii, Wgier i Bugarii. Nie powiodo si natomiast Wochom uzyska reparacji od Niemiec; otrzymay jedynie ekwiwalent za zoto zrabowane przez hitlerowc�w. Specjalne postanowienia redukoway woskie siy zbrojne. Znacznemu ograniczeniu miaa ulec flota wojenna. Armia moga liczy tylko 250 tys. ludzi, lotnictwo 200 samolot�w bojowych i 150 transportowych. Zniszczone miay zosta fortyfikacje na granicy z Francj i Jugosawi oraz w Apulii, na Sycylii i Sardynii i baza na Pantellarii. Czynio to Wochy nie tylko niezdolnymi do ataku, ale i do obrony. P�niejsze napicia midzynarodowe spowodoway, e te punkty ukadu pokojowego rycho nie byy przestrzegane. Oficjalnie wypowiedzia je rzd woski 8 lutego 1952 r. w zwizku z zastrzeeniami, jakie wysuwa Zwizek Radziecki w sprawie przyjcia Woch do Organizacji Narod�w Zjednoczonych.

Traktat pokojowy wywoa rozgoryczenie we Woszech; powszechnie bowiem wyobraano sobie, e postawa wikszoci Woch�w po upadku Mussoliniego, zwaszcza dziaalno ruchu oporu, uzasadniaa agodniejsze warunki. Mimo tych zastrzee traktat zosta ratyfikowany przez parlament woski 31 lipca 1947 r. Sytuacja midzynarodowa bya zreszt wtedy ju gruntownie zmieniona. Wochy, kt�re przez pierwsze lata po wojnie staray si prowadzi polityk neutralnoci, stay si teraz przedmiotem zabieg�w ze strony pastw zachodnich, a zwaszcza Stan�w

638

Zjednoczonych, kt�re dyy do zapewnienia sobie cisej wsp�pracy woskiej. Anglia przestaa si przejmowa moliwoci zagroenia przez Wochy jej interesom nad Morzem r�dziemnym. Francja wystpia z propozycj sojuszu i jednoci celnej. Szczeg�lne znaczenie miaa podr� De Gasperiego do Stan�w Zjednoczonych w styczniu 1947 r. nie tylko ze wzgldu na uzyskane zapewnienie pomocy finansowej, ale przede wszystkim jako wyraz wyjcia Woch z powojennej izolacji. W pogbiajcym si konflikcie midzy dwoma supermocarstwami, kt�ry przyczynia si do podziau Europy, Wochy zaczy si przechyla na stron amerykask. Jakkolwiek prezydent Truman w 1947 r. zapowiedzia, e Stany Zjednoczone nie byyby obojtne wobec zagroenia bezpieczestwa Woch, przynajmniej do podpisania traktatu pokojowego rzd woski stara si unika jednoznacznego zadeklarowania swego stanowiska.

Niemniej istotne zmiany zachodziy r�wnie w sytuacji wewntrznej Woch. Z pocztkiem 1947 r. doszo do rozamu wr�d socjalist�w. Nenni opierajc si na postanowieniach kongresu partii socjalistycznej doprowadzi 26 padziernika 1946 r. do odnowienia ukadu o wsp�pracy partii socjalistycznej i komunistycznej. Nie chciao si z tym pogodzi prawe skrzydo socjalist�w, kierowane przez Giuseppe Saragata. Na kongresie styczniowym w Rzymie zwolennicy Saragata opucili sal obrad i zaoyli Parti Socjalistyczn Robotnik�w Wos-

639

kich (Partito Socialista dei Lavoratori Italiani, PSLI). Przy Nennim pozostaa wikszo, kt�ra wr�cia do starej nazwy Woskiej Partii Socjalistycznej (PSI). Jednoczenie zaostrzay si przeciwiestwa w onie rzdzcej koalicji, kt�r stanowili w tym momencie chadecy, socjalici i komunici. W obliczu wzrastajcych rozbienoci, nie bez zachty ze strony amerykaskiej, w maju De Gasperi pod pretekstem trudnoci w uzgodnieniu polityki fiskalnej poda si do dymisji, po czym utworzy jednopartyjny rzd mniejszociowy, skadajcy si z chadek�w i ekspert�w. Znalaz si w nim znakomity ekonomista Luigi Einaudi i Carlo Sforza jako minister spraw zagranicznych. 21 czerwca nowy

640

rzd uzyska nieznaczn wikszo w Izbie. Wsp�dziaanie Chrzecijaskiej Demokracji z socjalistami i komunistami naleao ju do przeszoci. Nowy rzd okaza si trwalszy, ni przypuszczali jego przeciwnicy, zdoa te poprowadzi skuteczn polityk gospodarcz.

Pierwsze rzdy woskie miay olbrzymie trudnoci z opanowaniem kryzysu ekonomicznego. Przyjta przez nie polityka inflacyjna prowadzia do staego wzrostu koszt�w utrzymania i gwatownego spadku wartoci pienidza. Pomoc ekonomiczna, na jak Wochy mogy liczy ze strony aliant�w, bya pocztkowo bardzo ograniczona. Powoli odbudowywano poczenia komunikacyjne, dopiero od czerwca 1945 r. pozwolono Wochom na wznowienie handlu zagranicznego, wreszcie we wrzeniu tego roku rzd amerykaski przyzna Wochom 100 mln dolar�w na zakup rodk�w ywnociowych i innych towar�w pierwszej potrzeby. P�niej za pomoc r�nych operacji finansowych Wochy otrzymay w latach 1945—1947 kredyty w wysokoci 2 mld dolar�w, przede wszystkim od Stan�w Zjednoczonych, w pewnej czci te od Anglii. W tych warunkach odbudowa gospodarki nastpowaa powoli. Szczeg�lnie w rolnictwie trudno byo przywr�ci poziom przedwojenny. Prdzej wraca do normy przemys, chocia zwaszcza przemys ciki cierpia na brak surowc�w. Ju wszake w 1947 r. produkcja energii elektrycznej przekroczya najwyszy poziom produkcji przedwojennej (cile z 1941 r.). Szybkie postpy notowa przemys tekstylny. Rozwijaa si produkcja stoczni: w 1947 r. woska marynarka handlowa liczya ju 2 mln ton. W zakresie produkcji przemysowej rzd, mimo zastrzee ze strony lewicy, prowadzi polityk liberaln. Niemniej robotnicy uzyskali pewn popraw swej sytuacji; stosowano wic ruchom skal pac, niezbdn wobec inflacji lira, ograniczano te moliwoci zwalniania z pracy w przemyle. Utrzymywa si jednak wysoki stopie bezrobocia.

Gdy kierownictwo spraw gospodarczych obj Luigi Einaudi jako minister skarbu, za g�wny cel postawi sobie kontrol kredytu. Gdy poprzednie rzdy koalicyjne pod presj zwizk�w zawodowych decydoway si na polityk inflacyjn, Einaudi stara si broni pozycji lira. Ogranicza i podda cilejszej kontroli kredyt, zmniejszy cyrkulacj pienidza. Pierwsze skutki tej polityki day si ju odczu pod koniec 1947 r. Midzy wrzeniem a listopadem ceny ywnoci obniyy si o ok. 21%. Nastpowaa stabilizacja finansowa. Odbywaa si ona w niemaym stopniu kosztem klasy robotniczej. Bya to bowiem polityka recesji, przy kt�rej wzrastao szybko bezrobocie. Liczba bezrobotnych sigaa 2 mln. Mimo pomocy dla przemysowc�w nastpio te zahamowanie odbudowy gospodarki kraju i spadek og�lnej produkcji przemysowej. Wcigu 1948 r. sytuacja ta ulega wszake poprawie i w 1949 r. produkcja woska osigna poziom przedwojenny, a w niekt�rych dziedzinach nawet go przekroczya. Tak wic w 1949 r. odbudowa gospodarki woskiej bya ukoczona, co bynajmniej nie znaczy, by zmniejszya si przepa midzy niewielk grup, kt�ra cigna std zyski, a masami pracujcymi.

Powodzenie zabieg�w Einaudiego odbio si na wynikach wybor�w,

641

kt�re odbyy si 18 kwietnia 1948 r. Poprzedzia je wyjtkowo bezwzgldna kampania wyborcza. Z jednej strony do walki wyborczej wystpowa front ludowy, komunici bowiem wystawili wsp�lne listy z socjalistami Nenniego. Ich symbolem wyborczym staa si gowa Garibaldiego, najwaniejszymi argumentami trudnoci polityki gospodarczej oraz podporzdkowanie chadecji Watykanowi i Waszyngtonowi. Chadecja prowadzia kampani pod hasem wyboru midzy demokracj parlamentarn a komunizmem, midzy Ameryk a Zwizkiem Radzieckim; nie zaniedbaa te wykorzystywa wraenia lutowego zamachu stanu w Czechosowacji czy przeduajcego si powrotu jec�w woskich ze Wschodu. Front ludowy mia oparcie w wieo utworzonym Kominformie. Za chadecj nie omieszkay interweniowa Stany Zjednoczone. Departament stanu zapowiedzia wstrzymanie wszelkiej pomocy dla Woch w razie zwycistwa frontu ludowego, Amerykanie za pochodzenia woskiego zasypywali swe rodziny odpowiednimi listami. Do kampanii wyborczej aktywnie wczy si kler; paday nawet groby wstrzymania sakrament�w dla tych, kt�rzy gosowaliby na front ludowy. Chodzio przede wszystkim o przekonanie r�nego koloru konserwatyst�w i ludzi niezdecydowanych, e powinni gosowa na chadecj jako jedyn barier przed komunizmem.

Przygotowane w taki spos�b wybory przyniosy wyrane zwycistwo chadecji, kt�ra uzyskaa 12,7'min gos�w (48,5%). Front ludowy mimo poraki otrzyma 8,1 mln gos�w (31%), przy czym na poudniu zaznaczy si nawet wzrost poparcia. Za innymi partiami wypowiedziay si znacznie mniejsze grupy wyborc�w. Najwicej zdobyli socjalici Sara-

642

gata (7,1%). W nowym rzdzie De Gasperiego mimo nacisk�w Watykanu, kt�ry domaga si rzdu wycznie z katolik�w, zasiedli obok chadek�w socjalici Saragata, liberaowie i republikanie. Decydujcy gos przypad Chrzecijaskiej Demokracji. Ona te doprowadzia do wyboru Einaudiego na stanowisko prezydenta. Skoczy si okres wsp�dziaania zwizany jeszcze z czasami ruchu oporu. Nowe rzdy zaczynay si pod znakiem „zimnej wojny". Niemniej mimo amerykaskich sugestii De Gasperi nie zdecydowa si postawi partii frontu ludowego poza prawem. Byo to przejawem zar�wno realizmu politycznego, jak i samodzielnoci. Przejcie socjalist�w i komunist�w do opozycji musiao by tylko czasowe ze wzgldu na masowy charakter tych partii. Wczeniej czy p�niej problem „historycznego kompromisu" midzy katolikami i komunistami musia zn�w stan przed przyw�dcami cha-decji. W przeciwnym razie grozia krajowi bezpodna walka polityczna, osabiajca jego siy. Wymagao to wszake zmiany og�lnego klimatu stosunk�w midzynarodowych.

XIX. WZLOTY I UPADKI

CHRZECIJASKIEJ

DEMOKRACJI

REFORMISTYCZNA POLITYKA

rzd�w centrowych

WIKSZO, kt�r zapewni sobie czte-
ropartyjny rzd De Gasperiego w parlamencie, uatwiaa mu bardziej
zdecydowan polityk wewntrzn i zewntrzn. Sytuacja midzynaro
dowa ksztatowaa si niekorzystnie dla zwolennik�w neutralizmu,
kt�rzy, jak Nenni, odwoywali si do tradycji pacyfistycznej, lub jak
Carlo Sforza pragnli z Woch uczyni orodek „trzeciej siy". Napicie
midzy supermocarstwami, „zimna wojna", prowadzio do zamienienia
ich stref wpyw�w w bloki wojskowe. Wzrastay wydatki na zbro
jenia, a take zaostrzao si przeladowanie opozycji, by zapewni
spok�j w razie ewentualnej konfrontacji. Strategiczne pooenie P�
wyspu Apeniskiego i ukad si na Bakanach spowodoway, e Wochy
zostay uznane za terytorium wane dla strategii Stan�w Zjednoczo
nych, kt�re podjy r�norodne starania o cilejsze powizanie ze so
b pastwa woskiego. Celowi temu suyo objcie Woch planem
Marshalla. Ofiarowana krajom europejskim pomoc w odbudowie go
spodarczej miaa uatwi przezwycienie kryzysu i rozadowanie napi
spoecznych, a zarazem zwiza te kraje z polityk amerykask.
Wynikajce std zagroenie dla samodzielnoci polityki woskiej pod
krelay partie frontu ludowego, niemniej rzd woski zdecydowa si
na udzia Woch w realizacji planu Marshalla. O wiele gbsze kon
sekwencje polityczne miao przyczenie si Woch do Paktu Atlantyc
kiego 4 kwietnia 1949 r. I w tym wypadku po zaartej dyskusji rzd
De Gasperiego uzyska poparcie wikszoci w parlamencie. Nie pomogy
ostrzeenia lewicy, e moe to doprowadzi ponownie kraj do wojny,
ani op�r nacjonalist�w przeciwko sojuszowi z niechtnymi Wochom
Anglosasami.

Zgodnie z tendencjami, kt�re wystpiy w obozie antyfaszystowskim ju przed upadkiem Mussoliniego, Wochy wsp�dziaay r�wnie w powstawaniu zalk�w federacji europejskiej. Rzecznikiem zjednoczenia by przede wszystkim Carlo Sforza. Tak wic w marcu 1949 r. Wochy wraz z innymi pastwami Europy Zachodniej przyczyniy si do powstania Rady Europejskiej, skadajcej si ze swego rodzaju zgromadzenia parlamentarnego uczestniczcych kraj�w i komitetu ministr�w. W 1951 r. Wochy przystpiy natomiast do utworzonej z inicjatywy francuskiej Wsp�lnoty Wgla i Stali, kt�ra staa si zalkiem Wsp�lnego Rynku.

644

Przystpienie do NATO znacznie wzmocnio wpywy amerykaskie w Rzymie. Ich drastycznym wyrazem stay si interwencje ambasadora amerykaskiego, Clare Booth Luce, w sprawy wewntrzne Woch w pocztkach lat pidziesitych. Zbiegay si one w tym czasie z oddziaywaniem Watykanu na polityk�w chadeckich. Pius XII ju podczas wojny podejmowa kroki, kt�re we wsp�dziaaniu z Anglosasami miay uatwi powstrzymanie fali komunizmu. P�niejsze jego stanowisko znalazo odbicie w ekskomunice, rzuconej 13 lipca 1949 r. na komunist�w i ich sprzymierzec�w, jako swoistej „delegalizacji" zwolennik�w ideologii komunistycznej. Kierownictwo Kocioa bowiem widziao w tej ideologii najwiksze zagroenie dla wiatopogldu chrzecijaskiego i trzeba byo dopiero p�niejszych zmian zar�wno w Kociele, jak i komunizmie, by stanowisko Watykanu stao si bardziej tolerancyjne. Na razie odrodzenie si we Woszech tendencji gwelfickich, wywoane w jakiej mierze upadkiem monarchii, zbiego si z bardzo jednostronnie zajmowan postaw ideologiczn i wszelkie pr�by prowadzenia bardziej otwartej polityki wobec lewicy napotykay zasadnicze zastrzeenia ze strony Watykanu.

Chrzecijaska Demokracja nie stanowia monolitu ani jeli chodzio o jej postaw spoeczn, do zr�nicowan klasowo, ani w zakresie ideologii. Trzon partii stanowia grupa centrowa, kt�rej przewodzili politycy zwizani swego czasu z popolarami, jak sam De Gas-peri czy Mario Scelba. Bya to grupa trzymajca si programu umiarkowanych reform. Bardziej konserwatywny i antykomunistyczny charakter miaa do liczna prawica, powizana z r�wnie konserwatywnymi grupami w Kurii Watykaskiej. Natomiast na lewicy obok Giovanni Gronchiego coraz wiksz rol odgrywaa grupa intelektualist�w zwizana z Uniwersytetem Katolickim w Mediolanie i czasopismem „Cro-nache sociali". Jej przyw�dc by Giuseppe Dossetti, profesor tego uniwersytetu, kt�ry by nie tylko zwolennikiem reform, ale i kad nacisk na konieczno powizania dziaalnoci politycznej z doktryn socjaln Kocioa i domaga si przestrzegania moralnoci katolickiej w yciu politycznym. Gdy pr�bowa on broni zasady wsp�dziaania z lewic, zosta potpiony przez Watykan. Jego kierunek jednak kontynuowali Giorgio La Pira i Amintore Fanfani. Zwaszcza La Pira, dugoletni syndyk Florencji, mia si da wkr�tce pozna jako polityk szczeg�lnie wyczulony na potrzeby biedniejszych warstw ludnoci. Doprowadzenie do wsp�dziaania tak r�nych grup stanowio trudny problem dla De Gasperiego i nie mogo pozosta bez wpywu na zakres realizowanych przez niego reform.

Ju wkr�tce po wyborach De Gasperi m�g si przekona, e walka z lewic nie utrzyma si na paszczynie parlamentarnej. W lipcu nacjonalista sycylijski dokona zamachu na Togliattiego. Odpowiedzi by spontanicznie ogoszony strajk generalny. Uzbrojeni robotnicy wyszli na ulice Genui, Mediolanu i Turynu. Partia Komunistyczna jednak nie tylko nie wezwaa do rewolucji, ale staraa si uspokoi wzburzone masy. Gdy stan Togliattiego si poprawi, wszystko wr�cio do normy. Komunici okazali sw si i zdyscyplinowanie. Przeciwstawiajc si

645

prozachodniej polityce rzdu, Woska Partia Komunistyczna wybraa w walce o wadz drog powolnego pozyskiwania sobie poparcia spoeczestwa.

Wystpienia lipcowe wykorzystane zostay wszake przez chadecj do rozbicia jednoci zwizk�w zawodowych. Ju w czasie wojny powstaa jednolita organizacja czca wszystkich robotnik�w: Woska Powszechna Konfederacja Pracy (CGIL). Rycho jednak zdoby sobie w niej dominujc pozycj komunista Giuseppe di Vittorio. W tej sytuacji pozbawieni wpywu na ruch zawodowy politycy chadeccy pr�bowali doprowadzi do rozamu. Powiodo si to dopiero w lecie 1948 r., kiedy zwizani z chadecj i Akcj Katolick robotnicy i pracownicy powoali odrbny zwizek, kt�ry ostatecznie uksztatowa si jako Woska Konfederacja Robotniczych Zwizk�w Zawodowych (CISL). Poniewa ten zwizek, popierany nie tylko przez chadecj, ale r�wnie przez Watykan i Amerykan�w, kt�rzy udzielili mu subsydi�w, nie odpowiada republikanom i socjaldemokratom, stworzyli oni w 1950 r. trzeci organizacj zwizkow, Wosk Uni Pracy (UIL). Odtd w ruchu zawodowym utrzymay si te trzy organizacje; wadze osigny sw�j cel i doprowadziy do osabienia roli zwizk�w zawodowych.

Mimo tych poczyna wikszo woskiej klasy robotniczej zwizana bya z komunistami i socjalistami i w gruncie rzeczy zostaa odsunita od bezporedniego wpywu na rzdy. G�wn si spoeczn chadecji stanowili chopi, drobne i rednie mieszczastwo, a take inteligencja. W tej sytuacji rzd De Gasperiego musia podj zabiegi o popraw pooenia chop�w, tym bardziej e zmiana polityki Partii Komunistycznej wobec problem�w wsi zacza dawa owoce w postaci wzrostu jej wpyw�w i na tym obszarze. Punktem zwrotnym stay si wydarzenia z 1947 r. na Sycylii, kiedy waciciele ziemscy zastosowali przemoc wobec dajcych ziemi bezrolnych chop�w. Do prawdziwej masakry doszo w Portella della Ginestra, gdzie wynajta banda zamordowaa 50 robotnik�w rolnych, kt�rzy zebrali si, by uczci l Maja. Odtd komunici popierali chopsk walk o ziemi na poudniu, przyczyniajc si do rozbudzenia wiadomoci politycznej tamtejszych chop�w.

Ukad stosunk�w wasnociowych na wsi faworyzowa zdecydowanie wielkich posiadaczy. Gdy wadze nie podejmoway krok�w, kt�re prowadziyby do zmiany tej sytuacji, chopi bezrolni, zwaszcza na poudniu, sami zaczli zajmowa nie uprawiane ziemie w latyfundiach. Proces ten przybra masowe rozmiary na przeomie 1949 i 1950 r., kiedy zacza si ju toczy debata w rzdzie i parlamencie nad reform agrarn. Chop�w nie powstrzymay krwawe ofiary, wystpowali bowiem przeciwko nim zar�wno karabinierzy, jak i zbrojna suba latyfun-dyst�w. Pod wpywem tych wydarze rzd De Gasperiego przeprowadzi w cigu 1950 r. w parlamencie kilka uchwa, kt�re przewidyway podzia ok. 750 tys. ha ziemi latyfundialnej midzy maorolnych chop�w i robotnik�w rolnych. Postanowienia te objy tylko niekt�re obszary, jak Sil w Kalabrii, Apuli i Lukani, Sycyli, Sardyni, Maremm i Fucino oraz delt Padu. Dotychczasowi posiadacze mieli

646

otrzyma indemnizacj, kt�r chopi powinni p�niej spaca pastwu. Pastwo ze swej strony wyznaczao przeznaczon do podziau ziemi, dostarczao zwierzt oraz pomagao w wystawieniu budynk�w mieszkalnych i gospodarczych. Starano si tworzy gospodarstwa wielkoci ok. 10 ha. W sumie do 1960 r. z reformy tej skorzystao 109425 rodzin, w czym przeszo poow stanowili robotnicy rolni. Poniewa w tym czasie na wsi byo ok. 6 mln dzierawc�w-poownik�w i robotnik�w rolnych, tylko drobna cz skorzystaa z reformy. Niecaa te ziemia przyznana chopom nadawaa si do bardziej intensywnej uprawy. Tote reforma agrarna rzdu De Gasperiego nie rozwizaa konflikt�w na wsi, nie zapewnia te chadecji nowej klienteli w takich rozmiarach, jakich oczekiwano. Natomiast wikszo latyfundyst�w zacza odtd szuka oparcia w ruchu monarchicznym lub w neofaszystowskim. Niemniej nawet ta poowiczna reforma przezwyciya impas w stosunkach wasnociowych na wsi, utrzymujcy si od objcia wadzy przez Mussoliniego.

Podobne znaczenie miao utworzenie w sierpniu 1950 r. Kasy dla Poudnia (Cassa per ii Mezzogiorno), kt�ra miaa pom�c w przyspieszeniu rozwoju gospodarczego, przede wszystkim w rozbudowie przemysu na poudniu kraju. Chodzio o zmniejszenie r�nic midzy sytuacj p�nocy i poudnia, hamujcych pen integracj narodow kraju. Wystarczy stwierdzi, e w kocu lat czterdziestych roczny doch�d na mieszkaca wynosi (przy przyjciu za 100 przecitnej dla caych Woch) 126,1 na p�nocy, a tylko 58,2 na poudniu, e odpowiedni procent analfabetyzmu przedstawia si jak 5,7 i 24,3, zuycie energii elektrycznej na mieszkaca 683,1 i 153,1 kilowat�w. Istniaa caa przepa w stylu ycia, mentalnoci, moliwociach ludzkich midzy obu tymi obszarami. Wyr�wnanie r�nic nie mogo nastpi prdko, niemniej od czasu zjednoczenia zrobiono niewiele, by zmniejszy dystans dzielcy te podstawowe regiony kraju. Kasa dla Poudnia otrzymaa 1280mld lir�w, kt�re w cigu 12 lat miaa przeznaczy na stworzenie warunk�w niezbdnych do rozwoju ekonomicznego. Z kwoty tej (nieco z czasem powikszonej) budowano drogi, akwedukty, zapory wodne, urzdzenia irygacyjne i ca infrastruktur potrzebn do rozwoju rolnictwa i przemysu. Znaczne sumy poszy r�wnie na inwestycje przemysowe, przy czym Kasa suya jako instytucja kredytowa popierajca inicjatyw prywatn. Osignite rezultaty nie odpowiaday zaoeniom wskutek rozproszenia interwencji na zbyt rozlegym terenie, braku koordynacji, kierowaniu si w wikszym stopniu motywami politycznymi ni ekonomicznymi czy po prostu korupcji. Nie bez znaczenia byy tradycyjne postawy przedsibiorc�w z p�nocy, kt�rzy obawiali si inwestowa swe kapitay na poudniu wobec niedostatku dowiadczonych robotnik�w i maej chonnoci rynku. Cay jednak ten wysiek przyczyni si do oywienia gospodarczego poudnia i sta si podstaw proces�w indu-strializacyjnych przynajmniej na niekt�rych jego obszarach.

Niezalenie od tej polityki interwencyjnej pastwa na poudniu nastpowa og�lny rozw�j przemysu. Nie bez znaczenia bya pomoc uzyskana w ramach planu Marshalla, istotnym dopingiem staa si te wsp�-

647

praca z innymi pastwami, moliwoci otwarcia rynku zachodnioeuropejskiego dla produkcji woskiej. Po utworzeniu Wsp�lnoty Wgla i Stali Wochy uzyskay picioletnie moratorium na podniesienie poziomu zacofanego technicznie przemysu stalowego. Czas ten zosta wykorzystany. Wkr�tce woski przemys stalowy zosta unowoczeniony i m�g konkurowa z najlepszymi na wiecie. Podobnie rozwin si szybko przemys mechaniczny, chemiczny, elektryczny i metalurgiczny. Odkrycie w 1946 r. na Nizinie Padaskiej z� nafty i gazu ziemnego nie tylko otworzyo nowe r�da energii, ale i umoliwio szybki rozw�j przemysu naftowego. Powstaa instytucja pastwowa, kt�ra czuwaa nad rozwojem tego rzemysu, Enze Nazionale Idrocarburi — ENI. Jej tw�rc by zwizany z lewic chadecji Enrico Mattei, kt�ry nada tej instytucji szczeg�lnie dynamiczny charakter. W rezultacie w 1954 r. woska produkcja przemysowa bya ju o 81% wysza ni w 1938 r. Szczeg�lnie szybki wzrost przypad na lata 1951—1955, kiedy produkcja przemysowa wzrastaa rocznie o ok. 10%, gdy cay redni roczny wzrost produkcji narodowej wynosi 5,6%.

Rozw�j techniczny nie obj wszystkich dziedzin gospodarki woskiej. Stosunkowo powolny postp przejawiao rolnictwo, podobnie jak wytw�rczo rzemielnicza. Na zdobywaniu nowych rynk�w zagranicznych niewiele korzysta drobny handel, trzymajcy si tradycyjnych ram organizacyjnych. Szybko rozwijaa si natomiast turystyka masowa, kt�ra zaczynaa przynosi pastwu zn�w coraz wiksze dochody. Nie bez znaczenia dla og�lnej sytuacji gospodarczej bya te rozpoczta w 1951 r. przez ministra Ezio Vanoniego reforma fiskalna, kt�rej celem byo unowoczenienie systemu podatkowego. Nastpia te wzgldna stabilizacja budetu pastwa, przy wysokim wci deficycie w handlu zagranicznym.

Wzrost produkcji przemysowej odbywa si w duej mierze poprzez zwikszenie wydajnoci i jakkolwiek zarobki robotnik�w w wielkim przemyle rosy, nie wzrastao zatrudnienie. Lepiej pod tym wzgldem przedstawiaa si sytuacja w takich dziaach gospodarki, jak rzemioso, transport czy handel. Gdy w latach 1950—1959 liczba robotnik�w w wielkim przemyle podniosa si o 120 tys., to w budownictwie i transporcie o ok. 500 tys. Nastpowa przecie og�lny wzrost liczby ludnoci. W 1951 r. wynosia ona 46,7 mln, tj. 155 mieszkac�w na l km², w 1961 r. za 49,9 mln (168 mieszkac�w na l km²). Tote powikszaa si liczba bezrobotnych. W 1950 r. zapisanych byo 1860 tys. bezrobotnych, w 1955 r.— 2161 tys. Jeli przyjmie si, e liczba si zdolnych do pracy sigaa 20 mln ludzi, to bezrobotni stanowili ok. 10%. Nie wpyna na zmian tego stanu sprzyjajca emigracji polityka rzdu. Wobec zarzdze restrykcyjnych kraj�w, do kt�rych kierowaa si emigracja (zwaszcza Stan�w Zjednoczonych), rocznie opuszczao kraj przecitnie tylko ok. 150 tys. ludzi.

Sytuacja na rynku pracy wywoywaa liczne oznaki niezadowolenia ze strony klasy robotniczej. Rzd stara si je likwidowa, odwoujc si do tradycyjnych metod policyjnych. W ten spos�b podczas manifestacji robotniczej w Modenie w pocztkach 1950 r. pado zabitych od strza-

648

�w policji 6 robotnik�w. Tego rodzaju postpowanie wywoywao wszake trudnoci w onie koalicji rzdowej. Podobne zastrzeenia budzi wzrost wydatk�w na cele wojskowe. W 1953 r. wynosiy one ju 25% budetu pastwa, kt�re przeprowadzao unowoczenienie uzbrojenia i wyposaenia oddzia�w. Wreszcie przyczyn krytyki byo opanowywanie przez chadecj kluczowych stanowisk zar�wno w administracji, jak w kontrolowanych przez pastwo przedsibiorstwach (IRI nadal funkcjonowaa), a take w szkolnictwie wyszym. Gdy czya si z tym korupcja i faworyzowanie klienteli, silne zwaszcza na prowincji, powstawa swoisty system sottogoverno, kt�ry uatwia szybkie bogacenie si ludzi zwizanych z rzdzcymi partiami.

Polityka De Gasperiego, kt�ry mimo r�nych nacisk�w stara si, by chadecja po'zostawaa „parti centrow otwart na lewic", odsuna od niego r�ne grupy konserwatywne. Wzmocnili si w ten spos�b monarchici, kt�rzy zapowiadali rychy przewr�t i powoanie kr�la, oraz neofaszyci z Woskiego Ruchu Spoecznego. Zwaszcza ostatni mogli liczy na antykomunistyczne drobnomieszczastwo, dawnych faszyst�w oraz na ulegajc hasom nacjonalistycznym modzie. Pr�by posugiwania si terrorystycznymi metodami „skwadryst�w" zostay ukr�cone przez policj i potpione przez opini publiczn, po czym przystosowanie si do modelu partii parlamentarnej umoliwio pen legalizacj tego ruchu, kt�ry w 1952 r. odby sw�j pierwszy kongres. Wzrost si prawicy skoni niekt�rych przyw�dc�w chadecji do wysunicia propozycji nawizania z ni wsp�pracy. Odrzuci je jednak zdecydowanie De Gasperi, chocia w wyborach do wadz administracyjnych w 1951 i 1952 r. chadecja stracia na rzecz prawicy znaczn cz gos�w.

De Gasperi tak by pewny przewagi koalicji czteropartyjnej w wyborach do parlamentu, e przeprowadzi zmian ordynacji wyborczej, wprowadzajc zasad, e partia czy blok, kt�ry zdobdzie wicej ni 50% gos�w, otrzyma 65% miejsc w Izbie Deputowanych. Spodziewa si zapewni sobie w ten spos�b siln wikszo w parlamencie. W rzeczywistoci uchwaa ta, okrelana powszechnie jako „oszukacze prawo" (Legge trujfa), przypominajca synne prawo Acerby z 1923 r., wywoaa rozam w zwizanych z chadecja ugrupowaniach jako niedemokratyczna. Kampania przedwyborcza odbya si zn�w w atmosferze nacisk�w, nie zawsze zrcznych, jak synna deklaracja ambasadora amerykaskiego Clare Booth Luce, e przegrana koalicji rzdowej odbije si niekorzystnie na pomocy amerykaskiej. Spowodowao to odpyw gos�w uraonych nacjonalist�w od De Gasperiego. Wyniki wybor�w, przeprowadzonych 7 czerwca 1953 r., nie speniy oczekiwa centrum. Koalicja uzyskaa tylko 49,85% gos�w, co nie dao jej oczekiwanej premii. Zreszt wkr�tce legge truffa zostao uchylone i przywr�cono w peni zasad wybor�w proporcjonalnych. Wybory przyniosy natomiast wzrost gos�w oddanych na monarchist�w i neofaszyst�w oraz na komunist�w.

W ten spos�b skoczya si kariera polityczna De Gasperiego. Pr�bowa on jeszcze stworzy chadecki rzd mniejszociowy, nie uzyska

649

jednak wotum zaufania. Jego mier w nastpnym roku nastpia ju w momencie cakowitego wycofania si z ycia politycznego.

LATA WAHA

Zar�wno sytuacja midzynarodowa, jak i stosunki wewntrzne we Woszech spowodoway, e do pocztku lat szedziesitych w yciu politycznym przewaaa bierno i unikanie mielszych rozwiza. Do wybor�w w 1958 r. chadecja opieraa si nadal na stronnictwach centrowych, niemniej zdobycie odpowiedniego poparcia Izby Deputowanych stao si trudne i wymagao skomplikowanych zabieg�w. Byy to na og� rzdy mniejszociowe, kt�re w zalenoci od rozstrzyganych kwestii szukay oparcia to na prawicy, to na lewicy, co utrudniao prowadzenie konsekwentnej polityki. Odbijay si w tym kopoty samej Chrzecijaskiej Demokracji, w kt�rej onie toczya si walka o wadz i program. Najbardziej energicznym politykiem okaza si Amintore Fanfani, jego jednak antykapitalizm poczony z katolickim integralizmem, kt�ry postulowa, by inspiracja katolicka przenikaa ca dziaalno polityczn i spoeczn, budzi wtpliwoci zar�wno na prawicy, jak i na lewicy. Dopiero na kongresie partii w czerwcu 1954 r. Fanfani zapewni sobie przewag i zosta wybrany sekretarzem generalnym. Przystpi wtedy do energicznej przebudowy organizacyjnej partii, kt�ra miaa uniezaleni j od Akcji Katolickiej i instytucji parafialnych. Osignicie tego celu nastpio wszake za cen biurokratyzacji partii. Tymczasem pozycj Chrzecijaskiej Demokracji osabiy ujawnione, m. in. dziki rozgrywkom wewntrznym, skandale finansowe i afery, jak sprawa zmarej w dramatycznych okolicznociach Wilmy Montesi. Naduya ona zapewne narkotyk�w, ale w skandal wmieszani byli nawet funkcjonariusze policji. By to bowiem okres wyranego upadku poczucia obywatelskiego i obnienia si poziomu dziaalnoci politycznej. G�roway zabiegi o karier osobist, zbijanie majtku i korzystanie z dobrobytu, kt�re tak trafnie przedstawi Fellini w swym filmie Slodkie ycie (Dolce vitd). Wanie z takimi postawami usiowa walczy Fanfani.

Potne grupy nacisku paralioway wszake swobod jego poczyna. Po objciu kierownictwa Confindustri przez Alighiero de Micheli wzmogy si jej ataki przeciwko lewicy i centrum oraz przeciwko ruchowi zwizkowemu, kt�ry krpowa swobod dziaania przemysowc�w. Confindustri posugiwaa si odpowiedni polityk pacow, doprowadzia te do interwencji amerykaskiej. Gdy Amerykanie zapowiedzieli wstrzymanie zam�wie w zakadach, w kt�rych przewag bdzie miaa Powszechna Konfederacja Pracy, zagroeni redukcjami robotnicy ustpili czasowo przed tym naciskiem. Take w Watykanie, gdzie dominujcy gos zdoby sobie sekretarz stanu kardyna Alfredo Ottaviani, wzrosy sprzeciwy wobec wszelkich nowatorskich poczyna w Kociele. Wskutek pyncych std nacisk�w rzd woski zaostrzy take cenzur, kt�ra obok wydawnictw obejmowaa r�wnie programy radiowe i telewizyjne (nadawane od 1954 r.) i widowiska teatralne i filmy. Cenzura ta wykorzystywana bya do ograniczania krytyki spoecznej i politycznej.

650

W tych warunkach Fanfani nie mia moliwoci objcia kierownictwa rzdu, kt�re sprawowali politycy bardziej zblieni do prawicy, jak Giuseppe Pea, skonny do posugiwania si metodami policyjnymi Scelba czy wzgldnie niezaleny A. Segni, kt�ry najduej pozostawa premierem. Pierwszy z nich wystpi z daniami przyznania Wochom Triestu jako ekwiwalentu za udzia Woch w organizowanych wtedy siach obronnych wsp�lnoty zachodnioeuropejskiej. Jakkolwiek sama sprawa upada, midzy 4 a 6 listopada 1953 r. doszo do rozruch�w w Triecie, stumionych przez wojska amerykaskie i angielskie. Pado 6 zabitych. Ostre napicie skoczyo si jednak polubownymi rokowaniami, kt�re doprowadziy do rozwizania sprawy Triestu. 5 padziernika 1954 r. Jugosawia i Wochy podpisay w Londynie memorandum, ustalajce podzia terytorium midzy oba kraje. Strefa A z Triestem przypada Wochom, strefa B Jugosawii, z niewielkimi poprawkami terytorialnymi na rzecz ostatniej. Porozumienie to wytrcio prawicy woskiej jeden z argument�w przeciwko rzdom chadecji, zarazem uatwio nawizanie normalnych stosunk�w z Jugosawi, zwaszcza wymiany handlowej, kt�ra szybko przybraa wysokie rozmiary.

Wanym na przyszo wydarzeniem stao si przyjcie planu gospodarczego przedstawionego w kocu 1954 r. przez ministra Ezio Vanoniego, tzw. planu Vanoniego. Poniewa nie nastpia ani likwidacja bezrobocia, ani zmniejszenie r�nic midzy p�noc a poudniem, Vanoni przewidywa konieczno znacznej rozbudowy przemysu. Postu-

651

lowa wic przeznaczenie wysokich kwot na inwestycje, kt�re zapewniyby redni, wzrost dochodu narodowego o 5% rocznie i stworzenie 4 mln nowych miejsc pracy. czyby si z tym wzrost konsumpcji, kt�ry jednak nie m�gby si odbi na inwestycjach, oraz kontrola nad handlem midzynarodowym, by utrzymane zostay rezerwy obcej waluty i stabilno cen. Plan Vanoniego wydawa si pocztkowo tylko wskaz�wk, rycho jednak rzeczywisto zacza przechodzi oczekiwania. Bilans handlowy zacz si ksztatowa dodatnio, g�wnie zreszt wskutek szybkiego powikszania si turystyki; wzrost dochodu narodowego siga 6%, a przy tym wszystkim lir utrzyma sw warto, ceny za wzrastay bardzo niewiele, tak e podnosia si realna warto dochod�w robotnik�w i przedsibiorc�w. Zasadniczych cel�w — likwidacji bezrobocia i wyr�wnania r�nic midzy regionami, nie dao si jednak osign.

Tyczasem zacz si zmienia klimat stosunk�w midzynarodowych. Od czasu objcia kierownictwa partii radzieckiej przez Chruszczowa zimna wojna zaczynaa sabn. Widom oznak odprenia byo spotkanie w Genewie przedstawicieli Zwizku Radzieckiego i Stan�w Zjednoczonych. Obok „ducha Genewy", kt�ry by nowym elementem w polityce wiatowej, wanym wydarzeniem stao si odcicie si Chruszczowa od polityki Stalina i potpienie kultu jednostki na XX Zjedzie KPZR, a take przeom padziernikowy w Polsce i wydarzenia na Wgrzech. Wszystko to nie pozostao bez wpywu na sytuacj Woch, przyczyniajc si do nadania woskiej polityce zewntrznej cech wikszej niezalenoci oraz do zrewidowania dotychczasowych zaoe przez lewic.

Nowe tendencje ujawniy si ju podczas wybor�w na prezydenta w 1955 r. Przede wszystkim zarysowa si ostry podzia wr�d samej chadecji. Gdy grupa centrowa wysuna kandydatur prezydenta Senatu Cesare Merzagora, konserwatysty, Fanfani zaproponowa Giovanniego Gronchiego. Uzyska on poparcie socjalist�w i w kwietniu zosta wybrany zdecydowan wikszoci na prezydenta. Stanowisko socjalist�w odzwierciedlao ich wewntrzne rozterki. Coraz silniejsze wpywy zdobywaa sobie wr�d nich grupa autonomist�w z Giovannim Pierraccinim i Riccardo Lombardim na czele, postulujca wiksz samodzielno w dziaaniu. Ku tej grupie przechyli si te Nenni, kt�ry zgasza gotowo wsp�pracy z chadecj i jako rozwizanie trudnoci woskich wysuwa „otwarcie na lewic". W tyme czasie socjalici zmienili te sw�j stosunek do Paktu Atlantyckiego i gotowi byli go akceptowa jako pakt obronny.

Gronchi, w przeciwiestwie do Scelby, by zwolennikiem wsp�pracy z socjalistami. Nie zamierza-te zosta figurantem. Ju we wstpnym przem�wieniu w parlamencie potpi ustr�j, w kt�rym na uboczu zostawia si znaczne warstwy ludnoci, przede wszystkim robotnik�w. Za sw�j cel postawi „pogodzenie ludu z pastwem". W czasie wizyty w Waszyngtonie w maju 1956 r. wypowiada si za rewizj Paktu Atlantyckiego, jako nie przystosowanego do potrzeb chwili. Stara si te poszerzy uprawnienia prezydenckie. Pr�ba ta jednak nie powioda si i urzd prezydenta nie dozna takiego wzmocnienia, jakie we Francji nastpio za de Gaulle'a.

652

Tymczasem w cigu 1956 r. nastpio dalsze pogbienie r�nic midzy komunistami a socjalistami. Woska Partia Komunistyczna dokonywaa analizy swych dotychczasowych postaw. Togliattiemu powiodo si przy tym znale rozwizanie kompromisowe, kt�re zapobiego rozamowi w partii. Wykorzysta on tez Chruszczowa o istnieniu r�nych dr�g do socjalizmu i przeni�s j na stosunki woskie. Wsp�dziaajc z radzieck parti komunistyczn w dziedzinie stosunk�w midzynarodowych, komunici woscy mieli kroczy wasn „wosk drog do socjalizmu". Nie byo to rozbiene z dotychczasow praktyk. Togliatti uwaa, e wszystkie partie komunistyczne s r�wnorzdne i maj prawo do cakowitej autonomii; wsp�lny powinien by ostateczny cel i ideay. Silniejszym wstrzsem byy wydarzenia wgierskie. Nie wszyscy bowiem akceptowali stanowisko g�wnego dziennika partyjnego „Unita", e nastpia tam kontrrewolucja, i na znak protestu ok. 300 tys. czonk�w wystpio z Partii Komunistycznej. Atak francuski i angielski na Suez przytumi jednak istniejce wtpliwoci, z czasem za miao si okaza, e podstawowa baza sympatyk�w i wyborc�w WPK pozostaa nienaruszona.

Nastpio natomiast osabienie dotychczasowej wsp�pracy midzy socjalistami a komunistami. Nenni uzna, e nadszed moment, kiedy trudnoci komunist�w mog uatwi pozyskanie szerszego poparcia przez socjalist�w. Wprawdzie nie powiodo mu si doprowadzi do porozumienia z Giuseppe Saragatem, jednak 6 padziernika 1956 r. na yczenie socjalist�w istniejcy od 1934 r. ukad o jednoci dziaania komunist�w i socjalist�w zosta zastpiony ukadem o wzajemnych konsultacjach. Pod wpywem wydarze w Budapeszcie Nenni wyranie odci si od systemu radzieckiego; socjalici uznali demokracj parlamentarn wraz z systemem wielopartyjnym nie za rodek do osignicia sprawiedliwoci spoecznej, ale za jeden z waciwych cel�w. Mimo utrzymywania si nadal silnej grupy domagajcej si podtrzymania bliskiej wsp�pracy z komunistami, stanowisko to akceptowa kongres WPS w Wenecji. Wydarzeniem dnia stay si yczenia pomylnych obrad przesane przez arcybiskupa Wenecji Angelo Roncallego, kt�ry wkr�tce potem zosta papieem.

Zmiany na lewicy nie doprowadziy wprawdzie do wczenia socjalist�w do rzdu, czemu opieraa si prawica chadecji, uatwiy jednak podjcie zn�w programu reform. Silnie oddziaywaa w tym kierunku nieliczna, ale wpywowa partia radykalna, kt�ra powstaa w rezultacie rozbicia libera�w przez naciski Confindustrii. Jej czasopisma „II Mondo" i zwaszcza tygodnik „L'Espresso" popieray koncepcj „otwarcia na lewic" i demokratyzacj ycia politycznego. Na razie pastwo podjo kilka interwencji w sprawy gospodarcze. Przede wszystkim ustalona zostaa zasada kontroli pastwowej nad r�dami energii i przyznanie ENI wycznych uprawnie do wydobywania ropy naftowej na Nizinie Padaskiej. Nastpio to mimo sprzeciw�w angielskich i amerykaskich. Ograniczono te moliwoci Confindustrii. Przede wszystkim uniezalenione od niej zostay przedsibiorstwa podlege sp�ce pastwowej IRI. Powstao te specjalne ministerstwo uprawnione do kontroli przedsi-

653

biorstw publicznych. Wreszcie zapado postanowienie, e wszystkie przedsibiorstwa z udziaem pastwowym zobowizane byy lokowa 60% swych inwestycji na poudniu. Podjta te zostaa dyskusja nad zlikwidowaniem poownictwa, nadal utrzymujcego si w Toskanii, Emilii i Umbrii. Wprawdzie tu po wojnie ograniczono wysoko danin i moliwoci usuwania chop�w, sprawa jednak bya rozwizana niejasno. W 1958 r., mimo protest�w ze strony lewicy, kt�ra domagaa si cakowitego zlikwidowania tego systemu, parlament przyj ustaw ustalajc dokadniej warunki, w jakich mogo doj do usunicia poownika. W czasie dyskusji nad projektem tej ustawy nastpio rozbicie rzdzcej koalicji. Ustpi Segni, nowy gabinet za utworzy Adone Zoli.

Realizowane byy take niekt�re postanowienia konstytucji, pozostawione pocztkowo na papierze. Dotyczyo to powstawania prowincjonalnych jednostek autonomicznych, kt�re posiadayby specjalne uprawnienia. Na razie ograniczono si do stworzenia takich jednostek na obszarach zdradzajcych pewne tendencje separatystyczne, jak Sycylia i Sardynia, czy ze wzgldu na istniejce odrbnoci narodowe (dolina Aosty, Trydent, G�rna Adyga, Wenecja Julijska). Wpywy lewicy w radach prowincjonalnych i lokalnych powodoway, e chadecja nie zdecydowaa si rozszerzy tych uprawnie na obszary centralne.

Utworzony zosta natomiast przewidziany konstytucj Trybuna Konstytucyjny, kt�ry mia kontrolowa legalno dekret�w i praw i ich zgodno z konstytucj. Zacz on funkcjonowa w 1956 r. pod przewodnictwem Enrico De Nicola, nie bez trudnoci, bo nie przyzwyczajone do takiej kontroli urzdy ministerialne odmawiay podporzdkowywania si decyzjom Trybunau. Nieco p�niej, w 1958 r., doszo do powoania przez parlament Najwyszej Rady Sdownictwa, kt�ra miaa zajmowa si zatrudnianiem, awansowaniem, a take podejmowaniem krok�w dyscyplinarnych wobec sdzi�w. By to wany krok na drodze do zapewnienia niezalenoci sd�w od wadzy pastwowej, jakkolwiek skad tej Rady spowodowa konflikt midzy grup uprzywilejowan a modsz generacj w sdownictwie.

Prowadzi r�wnie rzd woski bardziej otwart polityk zagraniczn. Nie bez znaczenia byo przyjcie w 1955 r. Woch do ONZ, gdy Stany Zjednoczone i Zwizek Radziecki doszy do porozumienia w sprawie przyjcia nowych czonk�w. Wkr�tce potem pojawiy si denia, nazywane neoatlantyckimi, kt�re polegay na uzyskaniu wikszej niezalenoci w decyzjach politycznych przez kraje NATO. Wosi starali si zwaszcza bardziej zaktywizowa sw polityk na Bliskim Wschodzie i w Afryce wobec trudnoci Francji i Anglii z ich koloniami. Wochom, pozbawionym kolonii, atwiej byo trafia do kraj�w rozwijajcych si. Ta myl zblienia do „trzeciego wiata" odpowiadaa take lewicy. Wreszcie wzmoga si wymiana handlowa midzy Wochami a Zwizkiem Radzieckim i demokracjami ludowymi. W latach 1957 i 1958 nawet Confindustria zabiegaa, by zmniejszy ilo towar�w objtych wskutek decyzji NATO zakazem wywozu do tych kraj�w. Do Moskwy i Pekinu uday si specjalne misje, kt�rych celem byo doprowadzenie do zblie-

654

ni gospodarczego. Zarazem Enrico Mattei jako jeden z pierwszych przedsibiorc�w zawar w 1957 r. ugod z rzdem iraskim w sprawie wydobycia ropy. W przeciwiestwie do zwykej praktyki ^3/4 zysk�w miao i na rzecz Iranu. Podobne umowy zawarto z innymi krajami Bliskiego Wschodu oraz Afryki P�nocnej i Centralnej.

Istotnym wydarzeniem dla dalszego rozwoju gospodarczego Woch stao si utworzenie Wsp�lnego Rynku Europejskiego. Rokowania w tej sprawie przy inicjatywie rzdu Segniego uwieczone zostay przyjciem traktatu 25 marca 1957 r. w Rzymie. Wochy wraz z Francj, Bene-luksem i RFN miay otworzy swe granice dla przepywu produkt�w. Jakkolwiek redukcja taryf celnych miaa odbywa si stopniowo, by da czas na wyr�wnanie si cen, ze wzgldu na niskie pace robotnik�w Wochy miay szans liczy na wzmoenie popytu na swe stosunkowo tanie produkty przemysowe. Przewidywano r�wnie znaczne uatwienia emigracyjne, co poszerzyoby moliwoci pracy dla woskiego proletariatu. Z powstaniem wolnego rynku wizano nadzieje na rozadowanie konflikt�w spoecznych oraz na peniejsze zjednoczenie Europy Zachodniej i umoliwienie jej odgrywania bardziej samodzielnej roli w polityce wiatowej. 30 lipca po gorcej debacie parlament ratyfikowa przyczenie si do Wsp�lnego Rynku. Najgorcej oponowali komunici, kt�rzy dopiero w 1962 r. zmieni mieli swe stanowisko w tej sprawie. Socjalici wysuwali zastrzeenia przeciwko roli, jak przy tworzeniu Wsp�lnego Rynku odgrywa interes kapitalist�w i monopolist�w, wyraali jednak nadzieje, e umoliwi on likwidacj istniejcego zacofania gospodarki woskiej. Ostatecznie socjalici wstrzymali si od poparcia Wsp�lnego Rynku, gosowali jednak za utworzeniem Euratomu, instytucji, kt�ra miaa uatwi wsp�lne badania i wykorzystywanie energii atomowej.

Przed wyborami 1958 r. rzd skorzysta z okazji, by zamanifestowa swe niezalene stanowisko wobec Kocioa. Duego rozgosu nabraa w�wczas wypowied biskupa Prato, Piero Fiordellego, kt�ry publicznie nazwa konkubinatem wieckie maestwo pary modych. Biskupa postawiono w stan oskarenia o zniesawienie i trybuna florencki wyda wyrok skazujcy. By to pierwszy od 1929 r. wypadek sdzenia biskupa przez sd pastwowy i Pius XII zareagowa ostro, rzucajc ekskomu-nik na wszystkich zwizanych z procesem, opinia publiczna jednak opowiedziaa si w wikszoci za mod par. Proces mia by wiadectwem, e Koci� nie stoi we Woszech ponad prawem, co wykorzystano w kampanii wyborczej. W rok p�niej sd apelacyjny zreszt uzna, e sdy pastwowe nie maj prawa wyrokowania w takich sprawach. Cay zatarg nie przeszkodzi te w opublikowaniu listu w imieniu konferencji biskup�w woskich z wezwaniem do gosowania na chadecj. Stao si to odtd zwyczajem przed kadymi wyborami, chocia radykaowie widzieli w tym naruszenie konkordatu.

Wybory z 25 maja 1958 r. przyniosy skromny sukces chadecji i socjalistom. W por�wnaniu z 1953 r. wzr�s procent gos�w oddanych na chadecj z 40,1 do 42,2, na socjalist�w z 12,7 do 14,2. Komunici utrzymali swe pozycje, spada natomiast liczba gos�w oddanych

655

na neofaszyst�w i monarchist�w (z 12,7 na 9,5%). Najwyraniejsze zmiany nastpiy na poudniu, gdzie zar�wno chadecy, jak i komunici odnotowali zwyk gos�w.

Wyniki wybor�w, kt�re Fanfani uzna za sukces swej polityki, zdaway si umoliwia realizacje hasa „otwarcia na lewice". Pierwszym krokiem w tym kierunku byo utworzenie przez Fanfaniego rzdu mniejszociowego, skadajcego si z chrzecijaskich demokrat�w i socjaldemokrat�w Saragata. Pozyskanie socjalist�w Nenniego byo na razie niemoliwe ze wzgldu na sytuacj midzynarodow. Fanfani podejmowa wprawdzie starania o uniezalenienie swej polityki od sojusznik�w atlantyckich, m.in. poprzez penetracj gospodarcz na Bliskim Wschodzie. Na jesieni 1958 r. Mattei wszed w porozumienie z rzdem egipskim o utworzenie wosko-egipskiego towarzystwa naftowego, kt�re na korzystnych dla Egiptu warunkach miao si zaj wydobywaniem ropy na Synaju. Wywoao to ataki na Fanfaniego o osabianie wiz�w NATO. Niemal jednoczenie przecie pod naciskiem Waszyngtonu rzd woski wyrazi zgod na umieszczenie we Woszech wyrzutni rakiet z gowicami atomowymi. Wprawdzie opinia publiczna bya przeciwna, protestowa te Zwizek Radziecki, jednak 30 marca 1959 r. Waszyngton ogosi, e Wochy bd pierwszym krajem w Europie kontynentalnej, kt�ry wyrazi zgod na zainstalowanie wyrzutni. Nad wysunitym przez Chrusz-czowa projektem, by P�wyspy Apeniski i Bakaski uzna za stref bezatomow, nie dyskutowano. O caej tej sprawie nie by oficjalnie informowany prezydent Gronchi, nie przedstawiono jej te parlamentowi do akceptacji.

W tej sytuacji Fanfani nie by zdolny prowadzi bardziej dynamicznej polityki. Nie przyniosy mu te powodzenia poczynania w zakresie spraw wewntrznych. Wobec zdecydowanego oporu bezporednich producent�w nie zdoa zmniejszy zawyonych zreszt cen zboa. Wiele zastrzee, zwaszcza na prawicy, budzia jego decyzja powierzenia przedsibiorstwu pastwowemu budowy pierwszych elektrowni atomowych. Zaczto od Latina pod Rzymem. Wreszcie wielcy przedsibiorcy przemysowi i wysza hierarchia kocielna poczuli si zaniepokojeni finansowym uniezalenieniem si Fanfaniego od ich pomocy przez znalezienie nowego r�da finansowania chadecji przez wielkie sp�ki publiczne IRI i ENI.

Pozycja Fanfaniego ulega wyranemu osabieniu, gdy doszo do secesji w chadecji sycylijskiej. Zbiego si to z kryzysem w socjaldemokracji. Na kongresie WPS w Neapolu Nenni uzyska poparcie wikszoci w sprawie cakowitej autonomii i zerwania z komunistami. Lewe skrzydo socjaldemokracji uznao to za decyzj umoliwiajc ponowne zjednoczenie; Saragat uwaa jednak unifikacj za przedwczesn. Gdy w tych okolicznociach jeden z ministr�w socjaldemokrat�w wycofa si z rzdu, cay gabinet Fanfaniego poda si do dymisji 26 stycznia 1959 r. Sam Fanfani przeszed w kilka dni p�niej ostry kryzys nerwowy i zrezygnowa take z sekretarstwa chadecji. Konsekwencj dymisji byo utworzenie nowego rzdu przez Segniego popartego gosami libera�w i prawicy, cznie z faszystami. Wszystkie

656

te wydarzenia odsuny kwestie wsp�pracy Chrzecijaskiej Demokracji z socjalistami na kilka lat.

CUD GOSPODARCZY

W latach 1952— 1963 gospodarka woska przeya wyjtkowo szybki wzrost, por�wnywalny tylko ze skokiem z pocztku XX w. Zwaszcza w kocowym picioleciu jego intensywno i tempo przekraczay wszelkie dawniejsze dowiadczenia, std te pojawia si nazwa „cudu gospo-darczego" na oznaczenie tego procesu. W cigu dziesiciolecia og�lny

doch�d narodowy uleg podwojeniu, podnoszc si do 17,1 mld lir�w w 1958 r. i 23,7 mld w 1963 r. W nastpnych paru latach nastpia recesja, kt�ra jednak ustpia w 1965 r., tak e w 1968 r. doch�d glo-balny wynosi 46,7 mld, czyli zn�w uleg podwojeniu. Na gow mieszkaca przypadao wtedy 1390 dolar�w, gdy w 1963 r. 616 dolar�w.

Ten szybki wzrost dokonywa si przede wszystkim dziki dalszej industrializacji. Podnosiy si kredyty inwestycyjne zar�wno na modernizacj dawnych urzdze, jak i budow nowych. Gdy w 1958 r. roczny przyrost inwestycji w stosunku do poprzedniego roku wynosi 1,6%, to w 1959 r. podskoczy do 10%, w 1960 r. za do 20,3%. W dwu nastpnych latach opad do 13,7 i 13,3%. Odpowiednio wzrastaa produkcja. Przyjmujc produkcj 1958 r. za 100, dla 1961 r. otrzyma si wskanik 142, w 1962 r. - 156, w 1963 r. - 170. aden z kraj�w Wsp�lnego Rynku nie przechodzi tak szybkiego rozwoju.

Wizao si z tym przeksztacenie struktury produkcji. Gdy w 1952 r. produkcja przemysowa dawaa ok. 27% caoci dochodu, w 1962 r. ju 44%. W tyme czasie warto produkcji rolniczej spada z 25 do 16%, co wynikao z wolniejszego tempa rozwoju rolnictwa w stosunku do przemysu i usug. Najbardziej rozwin si przemys samochodowy, elektryczny, chemiczny (sztuczne w�kna) i naftowy. Wynikao to z potrzeb eksportu, w kt�rym maszyny wysuny si przed tradycyjne owoce cytrusowe czy tekstylia.

Rozw�j przemysowy opiera si na znacznej kumulacji kapitau we Woszech. Niskie pace robotnik�w cigay tutaj kapita zagraniczny. Korzystay te Wochy z pomocy Europejskiego Banku Inwestycyjnego w wyszym stopniu ni inne kraje Wsp�lnego Rynku. W latach 1961 i 1962 Wochy otrzymay std l,3 mld dolar�w, przeznaczonych na inwestycje. Nie bez znaczenia by napyw pienidzy dziki turystyce. W pocztku lat szedziesitych przybywao do Woch rocznie ok. 20 mln turyst�w. Fala ta osaba dopiero z podniesieniem si koszt�w utrzymania na P�wyspie Apeniskim. Bardzo wane wreszcie byy dochody pynce z handlu. Handel woski wzrasta nie tylko w ramach Wsp�lnego Rynku, ale take rosy obroty w handlu ze Zwizkiem Radzieckim i innymi krajami Europy Wschodniej, z Azj i Afryk, nawet z Poudniow i P�nocn Ameryk. Bardzo korzystne dla Woch byo pocztkowo oddziaywanie Wsp�lnego Rynku. Eksport do innych partner�w wsp�lnoty wzr�s z 28% caoci eksportu woskiego w 1959 r. do 34,8% w 1962, podobnie import z 26,8% do 31,2%. Midzy 1958

657

a 1963 r. eksport z Woch do tych kraj�w podni�s si z 608 do 1788 mln dolar�w, gdy import z 687 do 2491 mln.

W handlu ze Zwizkiem Radzieckim wan role odgrywa import nafty. Dziki umowie zawartej przez Enrico Mattei z wadzami radzieckimi nafta radziecka uatwiaa Wochom zar�wno uniezalenienie si od wielkich konsorcj�w naftowych anglosaskich, jak i umoliwiaa szybszy rozw�j przemysu petrochemicznego. Do 1963 r. radziecka ropa stanowia 30% caego woskiego importu nafty. Proporcja ta ulega zmianie po mierci Matteiego, kt�ry zgin w 1962 r. w katastrofie lotniczej. Kierownictwo ENI zwikszyo wtedy napyw nafty z Bliskiego Wschodu.

Zapotrzebowanie na rop zwizane byo z olbrzymim wzrostem motoryzacji. Przeomowe byy lata 1956— 1967. Masowo zakupywano samochody lub motocykle czy modne wtedy skutery. Zakady FIAT w Turynie doprowadziy sw produkcje do miliona pojazd�w rocznie. Gwatownie rosa liczba wydawanego prawa jazdy. W popiechu trzeba byo przygotowywa do masowego uytku drogi, porzdkowa ruch w miastach. Wtedy wanie powstaa synna Autostrada Soca, czca Mediolan z Salerno, ukoczona w 1964 r. Rozbudowa dr�g i rozw�j motoryzacji walnie przyczyniy si do zmniejszenia izolacji r�nych obszar�w kraju.

Rozw�j gospodarczy odbi si r�wnie na strukturze i yciu spoeczestwa. Do 1968 r. ludno Woch wzrosa do 53941 tys., w czym jednak byo tylko 19 763 tys. ludnoci aktywnej gospodarczo. Jedno-

658

czenie nastpio znaczne przesunicie si ludnoci ze wsi do miast. Zwaszcza w latach 1958 — 1963 ucieczka ze wsi przybraa wielkie rozmiary: opucio wtedy wie i znalazo zajcie w przemyle i usugach 1380 tys. ludzi, tj. dwa razy tyle, ile w trakcie poprzedniego dziesiciolecia. W wikszoci byli to rolnicy z poudnia, kt�rzy szukali pracy zar�wno w miastach swego regionu, jak i w dalszych. Po raz pierwszy ten proces nie by zwizany z zaludnianiem opuszczanych miejsc. W rezultacie liczba zatrudnionych w rolnictwie spada w latach 1952—1962 z 39,6% do 27%. Poniewa opuszczano przede wszystkim gospodarstwa znajdujce si na gorszych ziemiach, znaczn cz mi-grant�w stanowili chopi osiadli na podstawie prawa agrarnego. Po niewczasie okazao si, e gospodarka na tych terenach wymagaa rozwoju form sp�dzielczych i wikszej wsp�pracy midzy chopami. Opuszczanie wsi zmusio rzd do podjcia nowej polityki agrarnej. W przyjtym w kocu 1959 r. Planie Zielonym (Piano Verde) nie m�wiono ju o podziale ziemi, ale o wzmocnieniu istniejcych gospodarstw przez subwencjonowanie rolnik�w i systemie protekcyjnym wobec cen na produkty rolne. Przyczynio si to wszake tylko do skromnego podniesienia produkcji rolnej, wahajcej si ok. 3% rocznie, przy jednoczesnym wzrocie cen na produkty rolne. Opuszczanie wsi zreszt nie ustao. Midzy 1963 a 1968 r. wie opucio dalsze l,6 mln os�b, a ludno rolnicza spada do 21,5% og�u zatrudnionych.

Migracje te przyczyniy si do szybkiego wzrostu ludnoci miast, zwaszcza wikszych. Spis z 1961 r. wykaza, e ludno Rzymu wzrosa w cigu dziesiciolecia o 24%, Mediolanu o 30%, Turynu o. 36%. Miasta, zwaszcza mniejsze, nie byy przygotowane na rozwizanie powstaych std problem�w edukacyjnych, mieszkaniowych czy transportowych. Niezbdna bya pomoc pastwa przy budowie szk�, ulic, wodocig�w itp. urzdze. Midzy 1959 a 1963 r. wydatki lokalnej administracji wzrosy o 83%, gdy dochody tylko o 55%. Tymczasem spekulanci zbijali fortuny na obrotach nieruchomociami czy na budowie nowych dom�w, wykonywanych czsto tandetnie. Rosy ceny budynk�w i ziemi w miastach, a take koszty budowy. Przemys budowlany ciga najwiksz liczb przybysz�w ze wsi, na og� niewykwalifikowanych, niskopatnych. Koniunktura budowlana obejmowaa take wie, szczeg�lnie obszary g�rskie i nadmorskie, o walorach rekreacyjnych. Zar�wno rozbudowa przemysu, jak i ywioowe budownictwo zaczy zagraa rodowisku naturalnemu i obiektom historycznym. Rzd by bezsilny wobec tych poczyna i sytuacja poprawia si dopiero wtedy, gdy skoczy si boom budowlany.

W latach cudu gospodarczego koszty utrzymania i ceny wzrastay pocztkowo do wolno. Od 1962 r. zacz si bardziej drastyczny wzrost cen. Koszty utrzymania podnosiy si w latach 1962—1964 o 5,8, 8,7 i 6,5% odpowiednio w stosunku do poprzedniego roku. Ze wzgldu na og�lny wzrost dochod�w nie byo to jeszcze zbyt dokuczliwe dla ludnoci. Znacznie zmniejszya si liczba bezrobotnych, chocia nawet mimo wzrostu emigracji sezonowej do kraj�w Wsp�lnego Rynku i Szwajcarii problemu tego nie udao si cakowicie rozwiza. Po 1963 r.

659

liczba bezrobotnych zacza zn�w wzrasta i w 1968 r. sigaa 700 tys.

Przy naciskach Powszechnej Konfederacji Pracy, kt�ra staa si zn�w najbardziej wpywowym zwizkiem zawodowym, og�lna koniunktura przyczynia si take do poprawy pooenia robotnik�w. Midzy 1958 a 1964 r. pace we Woszech podniosy si rednio o 80%. By to najwyszy przyrost w krajach Wsp�lnego Rynku. rednia paca robotnik�w wzrosa (midzy 1961 a 1968 r.) z 361 do 616 lir�w dziennie. W wielu zakadach przyjte zostay nowe umowy o prac, przewidujce mechanizm ruchomej skali pac odpowiadajcej ruchowi cen.

Po kilku latach day si odczu sabe strony woskiego cudu gospodarczego. Wzrost pac odbi si na cenach artyku�w woskich, a take na moliwociach wprowadzania dalszych unowoczenie technicznych w przemyle. Przestarzaa bya organizacja produkcji przemysowej, oparta czciowo na podstawach rodzinnych; tak rol odgrywaa rodzina Olivetti czy u FIAT-a Agnelli. mier kierownik�w pochodzcych z tych rodzin powodowaa trudnoci w funkcjonowaniu, gdy zabrako kandydata na nastpc. Utrzymywa si r�wnie dawny autokratyczny duch rzdzenia i tendencje do centralizowania decyzji w rku bardzo ograniczonej grupy. Take system fiskalny panujcy we Woszech nie odpowiada sytuacji i nalea nadal do najbardziej konserwatywnych w krajach Wsp�lnego Rynku. W 1964 r. a 74% dochodu pochodzio z podatk�w porednich, gdy tylko 26% z bezporednich.

Wszystkie te negatywne strony wystpiy szczeg�lnie ostro od 1963 r. Zaznaczya si swoista ucieczka kapitau, coraz bardziej chwiejna bya pozycja lira. Nieproporcjonalnie wzrasta import; Wochy stay si krajem niewypacalnym i musiay stara si o kredyt w wysokoci miliarda dolar�w w Stanach Zjednoczonych, co stanowio naruszenie zasady wsp�lnego dziaania przyjtej w krajach Wsp�lnego Rynku. Byo to zwizane z przyrostem wydatk�w na artykuy luksusowe i cele konsumpcyjne. Natomiast na niskim poziomie utrzymyway si opaty za usugi, zaniedbane byy porty, koleje, szpitale, szkolnictwo. Nie otaczano naleyt opiek zabytk�w wyjtkowo licznych w tym kraju. Dla uzdrowienia gospodarki woskiej nie wykorzystano nawet ponownego oywienia gospodarczego po 1965 r.

Dominowaa postawa konsumpcyjna. Nie wszyscy zreszt byli w stanie pozwoli sobie na pene korzystanie z moliwoci, jakie otwiera rozw�j techniki, i udogodnie cywilizacyjnych tej doby. Wobec nier�wnomiernego udziau w dochodach najwyej 'z4 ludnoci ya dostatnio. Poowa pozostawaa poniej tego poziomu, a byy te grupy ludnoci wegetujce nadal w cikich warunkach. Silne rozbienoci istniay midzy obszarami, kt�re znajdoway si w fazie rozwoju i pozostajcymi w stanie stagnacji. Jeeli wiec we Woszech w 1968 r. znacznie wzrosa konsumpcja cukru i misa na gow (do 39 kg w por�wnaniu z 31,4 w 1963 r.), gdy na tysic mieszkac�w liczba samochod�w wzrosa w tych latach z 75 do 136, aparat�w telefonicznych z 84 do 132, telewizor�w z 85 do 144, nie znaczyo to, e procesy te obejmoway w r�wnej mierze wszystkich. Niemniej powstawaa nowa

660

cywilizacja, w kt�rej dziki nowym rodkom przekazu zjawiska kulturalne i polityczne stay si dla caej ludnoci o wiele bardziej dostpne ni poprzednio.

ZWROT K.U LEWICY

Niepowodzenie Fanfaniego powstrzymao tymczasem proces zblienia midzy centrum a lewic. Nowym sekretarzem generalnym Chrzecijaskiej Demokracji zosta Aldo Moro, poudniowiec pochodzcy z Bari, profesor prawa, zdolny mediator i rozsdny polityk. W przeciwiestwie do Fanfaniego nie stara si o wzmocnienie organizacji partii, dopuszczajc woln gr konkurujcych grup. W rezultacie w chadecji rozwiny si zn�w odrbne ugrupowania, z wasn organizacj, funduszami i propagand. Dominujc rol penia grupa dziaaczy, kt�ra w marcu 1959 r. zebraa si w klasztorze w. Doroty, co dao pocztek ich koalicji o zabarwieniu wyranie centrowym. Wanie wr�d tych tzw. dorotyn�w najbardziej wpywowy by Moro i jego zastpca Mariano Rumor. Na jesieni 1959 r. doszo do porozumienia midzy doroty-nami a lewic partii, kierowan zn�w przez Fanfaniego, kt�ry powr�ci do aktywnej polityki. Zamierzali oni doprowadzi do powstania rzdu opartego na porozumieniu z socjalistami. •

661

Zanim zdoano ustali jego warunki, zacz si silny nacisk przemysowc�w, a take konserwatywnych k� w Watykanie przeciwko wsp�pracy z socjalistami. Zdecydowanie potpiali tak moliwo sekretarz stanu A. Ottaviani, przewodniczcy komisji do spraw Akcji Katolickiej G. Siri oraz arcybiskup Palermo E. Ruffini. W tej sytuacji aden z wybitnych polityk�w chadecji nie chcia si angaowa i prezydent Gronchi zaproponowa powierzenie funkcji premiera Ferdinando Tambroniemu. By to czowiek ambitny i bez skrupu�w, kt�ry uzyska wikszo w parlamencie dziki poparciu monarchist�w i neofaszyst�w. Wywoao to sprzeciw lewicy chadeckiej, Tambroni jednak pozosta przy wadzy, kt�r peni wr�d demagogicznych gest�w. Stara si te wykorzysta ruch neofaszystowski do wzmocnienia swej pozycji. Na przeomie czerwca i lipca neofaszyci wyznaczyli kongres narodowy w Genui. Bya to prowokacja. Genua bowiem bya swego czasu jednym z centr�w ruchu oporu, potpianego przez prawic. Doszo do pr�by si, w rezultacie kt�rej neofaszyci zmuszeni byli zawiesi obrady. Niemniej cay kraj objy ruchy protestacyjne, kt�re Tambroni usiowa zdusi przy pomocy policji. Padali ranni i zabici. Po manifestacjach w Rzymie, Reggio Emilia, Palermo i Catanii Tambroni 19 lipca musia si poda do dymisji. Spoeczestwo wypowiedziao si przeciwko rzdom prawicowo-policyjnym.

Dopiero te wydarzenia umoliwiy Aldo Moro przekonanie hierarchii kocielnej i przemysowc�w, e jedynym rozwizaniem w �wczesnej sytuacji byo otwarcie na lewic. Nowy rzd utworzy Fanfani przy udziale republikan�w i socjaldemokrat�w. Socjalici wstrzymali si od gosowania przeciwko nowemu rzdowi, co zostao uznane za swoist form poparcia. Na jesieni odbyy si wybory administracyjne. Po raz pierwszy w telewizji zostaa wprowadzona tzw. trybuna polityczna, w kt�rej mogli wystpowa sekretarze generalni wszystkich partii w ramach konferencji prasowej. Wybory przyniosy sukces komunistom i osabienie chadecji. Wtedy jej kierownictwo dopucio moliwo wsp�dziaania z socjalistami na szczeblu lokalnym. 21 stycznia 1961 r. powstaa w ten spos�b w Mediolanie pierwsza rada centro-lewicowa z socjalist�w, chrzecijaskich demokrat�w, radyka�w, republikan�w i socjaldemokrat�w. Wkr�tce za tym przykadem poszy inne orodki i we Woszech utworzono ok. 40 rad opartych na tego rodzaju koalicji. By to pocztek wsp�dziaania chadecji z socjalistami, tote wywoa on nowe zastrzeenia, zwaszcza ze strony prezesa Akcji Katolickiej, Luigi Geddy.

Wkr�tce jednak ze Stolicy Apostolskiej pady wypowiedzi, kt�re zapocztkoway proces gruntownego odrodzenia Kocioa. Nowy papie, 78-letni Angelo Giuseppe Roncalli, kt�ry przybra imi Jana XXIII (1958— 1963), rycho zapowiedzia zwoanie soboru, 14 lipca 1961 r. za ogosi sw pierwsz wielk encyklik Muter et Magistra. Domaga si w niej zapewnienia sprawiedliwoci spoecznej i wyr�wnania istniejcych dysproporcji poprzez odpowiednio kierowany rozw�j gospodarczy. Potpia liberalny i nie kontrolowany rynek oraz niead polityczny i spoeczny. Byo to stanowisko w znacznym stopniu zbiene z kierunkiem

662

reprezentowanym przez centrum chadecji. Jan XXIII zachca dziaaczy chadeckich do prowadzenia otwartej polityki, chroni ich te przed naciskami Kurii Rzymskiej i zachowawczych czonk�w episkopatu. Zwolennik twardego kursu wobec lewicy Gedda musia ustpi. Oznaczao to odejcie Akcji Katolickiej od dziaalnoci politycznej w sfer religijn i wychowawcz. Od 1959 r. Jan XXIII czuwa nad przygotowaniem soboru. Sob�r watykaski II zacz si 11 padziernika 1962 r. i trwa do 1965 r. Zgodnie ze stanowiskiem papiea zaj si g�wnie sprawami wewntrznymi Kocioa i problemami ekumenizmu. Wprowadzone przez niego zmiany w liturgii, zastpienie aciny jzykami narodowymi, pooenie wikszego nacisku na ycie duchowe odbiy si te wkr�tce na charakterze ycia religijnego we Woszech. Q�wne zainteresowania Kocioa koncentroway si odtd na problemach katolicyzmu wiatowego, co nie mogo pozosta bez wpywu na rol spraw woskich w polityce Watykanu. Szczeg�lnie mocno zabrzmia te gos Jana XXIII o utrzymanie pokoju midzy narodami. Przyznana mu z tej racji nagroda im. Bolzana umoliwia w maju 1963 r. pierwsz w dziejach republiki woskiej wymian wizyt midzy prezydentem Woch a papieem.

R�wnie w stosunkach midzynarodowych utrzymyway si przejawy odprenia i denia emancypacyjne w polityce zachodnioeuropejskiej. Wprawdzie Rzym nie podj apelu de Gaulle'a z czerwca 1959 r. o zawarcie paktu r�dziemnomorskiego jako przeciwwagi Paktu Atlantyckiego, niemniej Wochy znalazy si wr�d uczestnik�w konferencji

663

rozbrojeniowej w Genewie, prezydent Gronchi za uda si w lutym 1960 r. z wizyt do Moskwy mimo zastrzee prawicy. Wizyt t poprzedziy odwiedziny amerykaskiego prezydenta Eisenhowera w Rzymie i Gronchi mia nadziej, e uda mu si odegra rol mediatora midzy Wschodem a Zachodem, co jednak okazao si nierealne. Wkr�tce jednak objcie prezydentury przez Johna Kennedy'ego zdawao si otwiera nowy etap w polityce amerykaskiej.

W tych warunkach socjalistom atwiej przyszo si pogodzi z zastrzeeniami, kt�re budzi w nich udzia Woch w NATO. W pocztkach 1962 r. Nenni ogosi w amerykaskim czasopimie „Foreign Affairs" artyku zapowiadajcy, e w razie uczestnictwa w rzdzie socjalici nie bd si starali wyprowadzi Woch z NATO. Uzasadnia to koniecznoci utrzymania r�wnowagi midzy obu blokami. Zarazem na kongresie chadecji w Neapolu zapada decyzja upowaniajca organy wykonawcze partii do utworzenia rzdu centrolewicowego z udziaem socjalist�w. Nadal jednak nie zdoano rozwiza wszystkich wtpliwoci i nowy rzd Fanfaniego utworzony w lutym powsta jeszcze bez udziau socjalist�w, kt�rzy zn�w powstrzymali si od gosowania. Socjalici wsp�dziaali wszake przy ustalaniu programu, tego rzdu, kt�ry wskutek tego by uwaany za pierwsz realizacj rzdu centrolewicowego. W programie znalaza si zapowied unowoczenienia plan�w rozbudowy gospodarczej przez integracj inicjatywy prywatnej i pastwowej, przygotowanie nacjonalizacji przemysu elektrycznego, reform administracji publicznej, zwaszcza poszerzenie autonomii prowincjonalnej, realizacj „zielonego planu" i zniesienie poownictwa, demokratyzacj i ujednolicenie szkolnictwa. Dla uspokojenia prawicy nowym prezydentem zosta wybrany 6 maja 1961 r. Antonio Segni, znany z umiarkowanych pogld�w.

Nowy rzd przystpi wkr�tce do realizacji swych zaoe programowych. Ograniczono cenzur prewencyjn. Powoano komisj do badania sprawy mafii.

W sierpniu powstaa Komisja Narodowa do Planowania Ekonomicznego, kt�ra miaa zwaszcza opracowa program wyr�wnania r�nic midzy regionami rozwinitymi i zacofanymi. Wreszcie w listopadzie przyjta zostaa przez parlament decyzja o nacjonalizacji przemysu elektrycznego za indemnizacj i powoaniu towarzystwa pastwowego ENEL do kierowania tym dziaem przemysu. W styczniu 1963 r. zapada decyzja o podjciu reformy szkolnej, kt�ra polegaa na wprowadzeniu jednolitej szkoy podstawowej, z obowizkiem nauki dla wszystkich dzieci do 14 roku ycia. Postanowiono r�wnie ograniczy nauczanie aciny. Nastpiy te zmiany w zobowizaniach woskich zwizanych z NATO. Na wiosn 1963 r. zapada decyzja o usuniciu z terytori�w woskich wyrzutni pocisk�w rakietowych redniego zasigu, ponadto podpisano ze Stanami Zjednoczonymi umow, kt�ra wykluczaa uywanie port�w woskich przez odzie podwodne typu Polaris, zaopatrzone w tego rodzaju wyrzutnie.

Due znaczenie miao ukazanie si 10 kwietnia 1963 r. nowej encykliki Jana XXIII Pacem in terris. Papie zwraca si w niej nie tylko

664

do wiernych, ale do wszystkich „ludzi dobrej woli", podkrela zasad wolnoci sumienia, wreszcie uznawa konieczno wsp�dziaania ludzi r�nej ideologii dla utwierdzenia pokoju i zaprowadzenia sprawiedliwoci spoecznej. Takie stanowisko byo zgodne z deniami tych polityk�w katolickich, kt�rzy ju poprzednio usiowali nawiza dialog z komunistami, a nie tylko z socjalistami. Encyklika nie pozostaa bez wpywu na wyniki najbliszych wybor�w.

28 kwietnia 1963 r. przeprowadzone zostay nowe wybory do Izby Deputowanych. Szybkie przemiany, jakie zachodziy w spoeczestwie w wyniku nowej rewolucji przemysowej, zwaszcza proletaryzacja i urbanizacja znacznej czci chop�w, znalazy odbicie w dalszym wzrocie gos�w oddanych na lewic, g�wnie na Parti Komunistyczn, kt�ra zdobya 25,3% gos�w. Przy drobnym postpie socjaldemokrat�w i utrzymaniu si na poprzednich pozycjach socjalist�w wiksze straty poniosa chadecja, kt�ra zdobya tylko 38,3% gos�w. Zyskali na tym g�wnie chyba liberaowie. Utworzenie rzdu centrolewicowego stao si w tych warunkach koniecznoci.

Nie nastpio to jednak natychmiast. mier wielkiego papiea Jana XXIII, kt�ra nastpia 3 czerwca po trzech dniach agonii, wstrzsna caymi Wochami, wstrzymaa i decyzje polityczne. Wyb�r na jego nastpc Giovanniego Baptisty Montiniego, kt�ry przybra imi Pawa VI (1963—1978), nie zapowiada wszake istotnych zmian w polityce Watykanu. Nowy papie by zdecydowany kontynuowa dzieo swego poprzednika; by te w szczeg�lnie dobrych stosunkach z Aldo Moro. Niemniej wr�d socjalist�w nie byo jeszcze jednolitej decyzji co do stworzenia wsp�lnego rzdu z chadecj, zwaszcza zastrzeenia miaa grupa zwizana z Riccardo Lombardim. Tote na razie powsta zn�w jednopartyjny, przejciowy gabinet pod przewodnictwem Giovanniego Leone. Dopiero po jesiennym kongresie partii socjalistycznej, na kt�rym Nenni upora si z opozycj. 4 grudnia Moro m�g przedstawi nowy rzd, w kt�rym obok ministr�w chadeckich, republikaskich i socjaldemokratycznych znaleli si take socjalici. Sam Nenni zosta wiceprzewodniczcym rady ministr�w. Zapowiedziano kontynuacj reform zacztych przez Fanfaniego, wprowadzenie picioletniego planu gospodarczego, poszerzenie autonomii regionalnej; w polityce zewntrznej zobowizania w ramach NATO starano si ograniczy do wsp�dziaania w Europie, i to o charakterze defensywnym.

Nie obeszo si bez wstrzsu w partii socjalistycznej. Lewe skrzydo utworzyo w styczniu 1964 r. Wosk Parti Socjalistyczn Jednoci Proletariackiej, skupiajc wielu socjalistycznych dziaaczy zwizk�w zawodowych i ekstremist�w. Partia ta nawizywaa do tradycji rewolucyjnego syndykalizmu. Przed podobn secesj prawicy ustrzega chadecj interwencja „Osservatore Romano". Niemniej Moro musia ustpi ze stanowiska sekretarza generalnego, by nie czy go z funkcj premiera. Miejsce jego zaj Mariano Rumor.

Rzd centrolewicowy stan od razu wobec powanych trudnoci gospodarczych. Podejmowane poprzednio zabiegi antVinflacyjne okazay si nieskuteczne. Zmniejszaa si konsumpcja, natomiast wzrastao zn�w

665

bezrobocie. W przemyle liczba miejsc zmalaa o 325 tys., niekt�re zakady ograniczyy sw dziaalno produkcyjn do ^3/4 czy poowy czasu pracy. W opanowaniu sytuacji bardziej ni polityka rzdu Moro, kt�ry podwyszy podatki, zwaszcza porednie, i uzyska kredyty amerykaskie, pomogy wyjtkowo dobre zbiory i wzrost eksportu. Kraje, kt�re byy najwaniejszymi odbiorcami produkt�w woskich, nie odczuway bowiem w takim stopniu recesji. Tote ju w 1964 r. poprawi si bilans patniczy, kt�ry w przeciwiestwie do poprzedniego roku przyni�s saldo dodatnie 724 mln lir�w. Pozwolio to rzdowi przej do bardziej aktywnej polityki gospodarczej. 15 marca 1965 r. rzd wyda dekret upowaniajcy administracj lokaln do zacigania poyczek pastwowych na budow szk�, szpitali, urzdze komunalnych; podwyszy te fundusze na drogi, porty i koleje. Obiecano kredyty dla przedsibiorstw prywatnych, podniesiono wydatki na opiek spoeczn, zasiki dla bezrobotnych i dodatki rodzinne. Wobec ociaoci machiny biurokratycznej zarzdzenia te miay ograniczony skutek, niemniej powoli produkcja zacza wzrasta. Gdy w 1964 r. wzrost ten spad do 2,7% w stosunku do poprzedniego roku, w 1965 r. wynosi 3,4%, a w 1966 r. nawet 5,2%.

Zar�wno kopoty gospodarcze, jak i sprawa finansowania szk� wyznaniowych przez pastwo, wywoujca zasadnicze zastrzeenia zwizanych z chadecj partii koalicji rzdowej, doprowadzay do kryzys�w w onie gabinetu. Nie spowodoway one jednak rozbicia koalicji. Powaniejsze skutki miaa cika choroba prezydenta Segni, kt�ry musia zrezygnowa ze swej godnoci. Po przewlekych rokowaniach i wielokrotnych gosowaniach jego nastpc zosta 28 grudnia 1964 r. Giuseppe Saragat (1964—1971). Wybory ukazay wewntrzne rozbicie chadecji; ju poprzednio zreszt wybory administracyjne nie przyniosy sukcesu rzdzcej koalicji, ale komunistom. Partia Komunistyczna ucierpiaa dotkliwie wskutek mierci Togliattiego w Jacie 21 sierpnia 1964 r. Nastpc jego zosta Luigi Longo, kt�ry nie mia zdolnoci swego poprzednika. Kontynuowa on jednak jego polityk. Tymczasem ju za ycia Togliattiego przeciwko jego pogldom o moliwoci stopniowego tworzenia spoeczestwa socjalistycznego na drodze reform demokratycznych wystpoway r�ne grupy, w tym take grupa dogmatyk�w, kt�ra otrzymywaa moralne i finansowe poparcie z Chin. Po utworzeniu rzdu centrolewicowego, gdy komunici poczuli si izolowani zar�wno na paszczynie lokalnej, jak i pastwowej, rozbienoci wewntrzne zarysoway si jeszcze ostrzej. Giorgio Amendola proponowa utworzenie super-partii, kt�ra czyaby jak front ludowy socjalist�w i socjaldemokrat�w, z zachowaniem odrbnoci kadej partii; jedynie tylko socjalici unitaryci okazali zainteresowanie tym projektem. Pietro Ingrao opowiada si natomiast za bezporednim dialogiem midzy katolikami a komunistami, spodziewajc si, e mogoby to uatwi przycigniecie katolickich mas. Wr�d katolik�w byy grupy gotowe do nawizania takiego dialogu, zastrzeenia jednak wysun Watykan, prawdopodobnie ze wzgldu na ju istniejce rysy w obozie Chrzecijaskiej Demokracji. Niemniej na kongresie partii komunistycznej w 1966 r. paday po-

666

zytywne gosy przyw�dc�w o soborze ekumenicznym, a Luigi Longo owiadczy, e komunici woscy s „r�wnie przeciwni pastwu wyznaniowemu, jak i pastwowemu ateizmowi", i wzywa katolik�w, by podjli z komunistami wsp�prac nad budow nowego spoeczestwa. Pawe VI zachowywa jednak ostrono wobec tych propozycji, jakkolwiek w czasie swej wizyty w Rzymie odwiedzili wkr�tce potem papiea zar�wno radziecki minister spraw zagranicznych Andriej Gro-myko, jak i przewodniczcy Prezydium Rady Najwyszej ZSRR Nikoaj Podg�rny.

Przeciwko oficjalnej linii Partii Komunistycznej wystpia w kocu 1966 r. maa grupa dogmatyk�w. Zaoyli oni w Livorno Wosk Parti Marksistowsko-Leninowsk, kt�ra nie zdobya sobie jednak powaniejszych wpyw�w.

Wsp�udzia w rzdzie Moro uatwi natomiast zblienie midzy socjalistami a socjaldemokratami. Ju w 1965 r. kongres partii socjalistycznej uchwali rezolucj o poczeniu z socjaldemokratami, przeciwko czemu nie wystpowali otwarcie nawet opozycjonici z Lombar-dim na czele. W lipcu 1966 r. ustalone zostay podstawy porozumienia, o bardzo og�lnikowym charakterze, po czym na kongresie w kocu padziernika doszo do zjednoczenia obu partii. Woska Partia Socjalistyczna wkraczaa w ten spos�b na podobn drog jak inne partie socjalistyczne Europy Zachodniej. Zreszt udzia w rzdzie i otwarty dostp do r�nych stanowisk pastwowych nie pozostay bez wpywu na postaw socjalist�w.

Tymczasem rzd Moro zdoa przeprowadzi kilka wanych reform. Najistotniejsze byo zniesienie systemu poownictwa. Na jesieni 1964 r. parlament przyj ustaw o zakazie przeduania um�w o dzierawie poowniczej czy zawierania nowych. Waciciele ziemi winni j rozprzeda, przy czym prawo pierwokupu przysugiwao dotychczas uytkujcym j poownikom. Poownicy mieli otrzyma dugoterminowe poyczki na spat ziemi i jej zagospodarowanie. W ten spos�b zosta zlikwidowany jeden z ostatnich przeytk�w feudalizmu. Od 1966 r. wprowadzono we Woszech planowanie gospodarcze, poprzednio za przeprowadzono reformy giedy i, towarzystw akcyjnych. Uchwalono te prawo urbanistyczne, kt�rego celem byo wprowadzenie porzdku w chaotyczn rozbudow miast. Kontynuowano poszerzanie autonomii prowincjonalnej. Proces ten zakoczy si w 1970 r. Niemniej nadal utrzymywa si ferment w G�rnej Adydze. Separatyci tyrolscy w obliczu wzrastajcej migracji woskiej nie ograniczali si ju od koca lat pidziesitych do dziaa legalnych za porednictwem rzdu austriackiego, ale rozpoczli take akcj terrorystyczn. Nastpia seria zamach�w bombowych, kt�ra obja cae Wochy p�nocne. Rokowania z rzdem austriackim nie doprowadziy do trwaego uspokojenia, w poowie bowiem lat szedziesitych akty terroru wystpiy zn�w z wikszym nasileniem. Wadze woskie uznaway wszake, e ludno niemiecka ma w wystarczajcym stopniu zabezpieczon autonomi narodow.

Polityka zagraniczna rzdu Moro trzymaa si kierunku wytknitego przez Fanfaniego, kt�ry zreszt w trzecim rzdzie koalicyjnym Moro

667

obj tek ministra spraw zagranicznych. Starano si o popraw stosunk�w ze Zwizkiem Radzieckim, co znalazo odbicie we wspomnianej wizycie Podg�rnego w 1967 r., a take w dalszym zblieniu gospodarczym. Do Zwizku Radzieckiego eksportowano nie tylko wyroby przemysu mechanicznego, petrochemicznego i tekstylnego, ale doszo te do budowy opartych na licencjach woskich fabryk na terenie ZSRR; najwikszym przedsiwziciem by udzia FIAT-a w powstaniu wielkich zakad�w samochodowych. Podobnie zreszt zwikszaa si wymiana z innymi krajami Europy Wschodniej, w tym take z Polsk, kt�ra opara rozw�j swego przemysu samochodowego r�wnie na licencji FIAT-a.

Wojna na Bliskim Wschodzie w 1967 r. podzielia opini wosk. Nawet w chadecji obok grup wypowiadajcych si za Izraelem byy silne sympatie proarabskie. kt�rych wyrazicielem by sam Fanfani. Powszechne wtpliwoci budzia interwencja amerykaska w Wietnamie. Zdecydowanie krytykowa j La Pira, kt�ry got�w by suy porednictwem midzy obu stronami. Nawet Saragat w czasie swej wizyty w Stanach Zjednoczonych w 1967 r., kt�ra suya podkreleniu bliskich zwizk�w midzy Rzymem a Waszyngtonem, nie waha si przedstawi swych zastrzee prezydentowi Johnsonowi. Sprawa Wietnamu suya zreszt lewicy do kwestionowania zasadnoci udziau Woch w sojuszu atlantyckim. Negatywnie te przyjmowano we Woszech poparcie dla rzd�w pukownik�w w Grecji. Wszystko to powodowao osabienie prestiu amerykaskiego.

Potwierdzeniem susznoci obranej przez partie koalicyjne drogi miay sta si wybory powszechne wyznaczone na 19 maja 1968 r. Powolno jednak w rozwizywaniu podstawowych problem�w oraz powtarzajce si afery polityczne budziy niezadowolenie opinii publicznej. Tote wybory przyniosy dalszy sukces komunistom, kt�rzy powikszyli zn�w liczb pozyskanych gos�w do 2(->M'X,. l.ckko poprawia sw pozycj chadecja (39.1%), natomiast zjednoczeni socjalici otrzymali tylko 14,5%, co oznaczao wyrane cofnicie si wobec stanu z 1963 r., nawet przy uwzgldnieniu gos�w na secesjonist�w z Jednoci Proletariackiej. Dla wikszoci Woch�w rzd centrolewicowy Aldo Moro nie stanowi wic zasadniczego przeomu w polityce chadecji. Zmiana polegaa na dzieleniu si z socjalistami kierowniczymi stanowiskami w sektorze ekonomicznym i finansowym. Nadal wic m�wiono wiele o sottogorerno czy wprost malgoverno.

GORCA JESIE

Wkr�tce miao si okaza, e system partiokracji, kt�ry opanowa ycie polityczne Woch, znalaz si na uboczu g�wnego nurtu ycia spoecznego. Wszystkie zreszt niemal partie woskie przechodziy kryzys wewntrzny, wywoany pojawieniem si w nich r�nych kierunk�w, wzajemnie si zwalczajcych. Wystpiy take nowe grupy nacisku, dziaajce poza systemem partyjnym, reprezentujce r�ne rodowiska niezadowolone lub nie przystosowane do istniejcej sytuacji. Druga rewolucja

668

przemysowa pocigna za sob naruszenie dotychczasowej hierarchii spoecznej przy jednoczesnym wzrocie poczucia alienacji jednostki. Szybka urbanizacja, mobilno wertykalna uatwiay zerwanie cznoci z dotychczasowym otoczeniem spoecznym; powoli natomiast powstaway nowe wizi spoeczne. W tej sytuacji jedyn wartoci pozostawaa tylko rodzina; ze strony innych mona si byo spodziewa tylko za. Std obawa przed klas kierownicz, przed jej narzdziami: policj i urzdnikami. Kryzys parlamentu i rzdu zachwia autorytetem pastwa. Nawet znacznie silniejszy autorytet Kocioa nie m�g suy za pewn ostoj dop�ty, dop�ki Koci� przechodzi trudny proces odnowy zapocztkowany soborem watykaskim II. Nie mona bowiem byo cilej powiza Kocioa z potrzebami nowoczesnego spoeczestwa bez odejcia od wielu uwiconych tradycj metod dziaania i bez podjcia dyskusji nad dogmatycznie przedtem przekazywanymi zasadami.

Gdy chwiay si autorytety i paday mity pogbiaa si dezorientacja spoeczestwa. Nie byo ono najlepiej przygotowane na tak sytuacj; nawet nauczanie nie obejmowao jeszcze wszystkich, od Apulii po Sycyli byo nadal w 1971 r. 20% analfabet�w. Na wyszych uczelniach modzie chopska czy robotnicza nie przekraczaa 5%. a przecie wanie te warstwy przeyway najsilniej zwizane z szybkim rozwojem ekonomicznym procesy dezintegracyjne. Powstawao w ten spos�b pole zar�wno dla rzetelnych wysik�w o dostosowanie organizacji pastwa do zmienionej struktury spoecznej, jak i dla wszelkiej demagogii.

Istniejcego wrzenia nie zdoay opanowa ani nie umiay nim pokierowa partie polityczne. Wobec wydarze 1968 r. stany one bezradne. Rewolta majowa we Francji, wiosna praska i wprowadzenie wojsk Ukadu Warszawskiego do Czechosowacji utrudniy dalsze wsp�dziaanie centrum i lewicy. Rozpada si zn�w zjednoczona niedawno Partia Socjalistyczna. Wewntrzny kryzys przeywaa Partia Komunistyczna, kt�ra nie chciaa naraa swych tradycyjnych powiza ze Zwizkiem Radzieckim mimo konsekwentnie podtrzymywanej rozbienoci oceny w odniesieniu do rozwoju wydarze w Czechosowacji. Na prawicy oy prymitywny antykomunizm.

Tymczasem panujce w Europie napicie udzielio si i spoeczestwu woskiemu. Sytuacj t staraa si wykorzysta lewica pozaparlamentarna. Istniaa ona od dawna we Woszech w postaci niewielkich grup ekstremist�w. W latach szedziesitych pod wpywem rewolucyjnych wydarze w trzecim wiecie, a take konfliktu ideologicznego midzy Chinami a Zwizkiem Radzieckim, liczba tych grup znacznie wzrosa. Byy one skoncentrowane na og� wok� wydawanych .przez siebie czasopism teoretycznych, jak choby ,.Quaderni Piacentini". do poczytne wr�d student�w; miay te wpywy w zwizkach zawodowych i usioway doprowadzi do wystpie studenckich i robotniczych, kt�re stworzyyby przesanki do rewolucji.

Kontestacyjna postawa student�w nie bya niczym nowym. Wynikaa ona z niezadowolenia zar�wno z tradycyjnego charakteru uniwersytet�w woskich, jak i wskiej bazy spoecznej, z kt�rej pochodzia wikszo student�w czy wreszcie braku perspektyw dla absolwent�w.

669

Mimo bowiem rozwoju ekonomicznego kraju moliwoci znalezienia pracy byy ograniczone, tote wr�d modej inteligencji panowao bezrobocie, co wywoywao szybk radykalizacj jej postaw. rodowisko studenckie stanowio zreszt jakby specyficzny barometr zapowiadajcy niepokoje, kt�re wolniej dojrzeway w pozostaych warstwach spoeczestwa. Ju w 1966 r. kontestacja bya zjawiskiem powszechnym na uniwersytetach, a od koca 1967 r. przybraa posta otwartej rewolty. Modzie opanowywaa uniwersytety, atakowaa profesor�w — „baron�w", nie cofaa si przed aktami gwatu i przemocy. Wkr�tce spor�d student�w zaczy si tworzy grupy walczcych rewolucjonist�w, kt�rzy stosowali wszelkie metody, byle osign stawiane sobie cele. Nie bez znaczenia by i wz�r walk studenckich we Francji, tote wystpienia te przybray szczeg�lnie na sile od drugiej poowy 1968 r., by sw�j szczytowy poziom osign podczas „gorcej jesieni" 1969 r., kiedy zbiegy si z nimi r�wnie wystpienia robotnicze. Ju jednak w marcu tego roku doszo do dugotrwaej okupacji uniwersytetu rzymskiego, zakoczonej interwencj policji po ogoszeniu przez senat zamknicia uniwersytetu. Najwicej ofiar pocigny wszake zajcia w Battipaglia. gdzie w pocztkach kwietnia doszo do zacitych walk ludnoci z policj.

Kontestacje studenckie posuyy jako zapon dla akcji kontestacyj-nej zwizk�w zawodowych. W miar jak pogbia si kryzys w yciu woskich partii politycznych, wzrastaa jedno i sia ruchu zwizkowego. Ruch ten stawa si coraz bardziej autonomiczny, niezaleny od partii i nastawiony g�wnie na obron interes�w socjalnych robotnik�w w warunkach inflacji, ogranicze produkcyjnych, a zarazem

670

zwikszania moliwoci nacisku ze strony producent�w. Tendencje zjednoczeniowe zarysoway si szczeg�lnie silnie w 1969 r.; opowiaday si za nimi przede wszystkim organizacje robotnik�w przemysu mechanicznego. Od cisego powizania z chadecj, zwaszcza wystawiania swych kandydat�w na listach wyborczych, odcia si katolicka Konfederacja Zwizk�w Zawodowych, a kongres Powszechnej Konfederacji Pracy zabroni czenia funkcji zwizkowych z partyjnymi czy z mandatem parlamentarnym. Syndykalizm rezygnowa z posugiwania si aren parlamentarn dla osignicia swych cel�w i zamienia si w autonomiczn grup nacisku. Gdy dawne umowy traciy sw warto w szybko zmieniajcych si warunkach ekonomicznych, ruch zawodowy wykorzysta atmosfer protestu i kontestacji do wystpie o zasadnicz popraw sytuacji mas pracujcych. Dla siy tych wystpie nie bez znaczenia byy take procesy frustracyjne, kt�re wr�d robotnik�w wywoyway warunki pracy w przemyle, nastawionym wycznie na zwikszanie produkcji i wzrost zysk�w. Wszystko to prowadzio do zblienia midzy ruchem syndykalistycznym a studenckim i do przeksztacania si walki o popraw pooenia robotnika w przedsibiorstwie w walk o zasadnicz reform, kt�ra objaby jednoczenie zapewnienie tanich mieszka, szk�, szpitali, rozw�j transportu, rozwizanie problem�w poudnia. W ten spos�b syndykalizm sta si rzecznikiem reform, kt�rych nie zdoay skutecznie przeprowadzi rzdy centrolewicowe. Dostrzegano w tym zjawisko powstania swoistego pansyndykalizmu. kt�ry przeciwstawia si partiokracji i jako ruch ywioowy sprzyja skierowaniu

671

politycznego ycia Woch ku bardziej demokratycznym rozwizaniom.

Walka zwizkowa przybieraa r�ne formy, przy czym syndykalici znaleli si pod wpywem pozaparlamentarnych lewicowych ugrupowa politycznych, przyjmujc niekiedy ich gwatowne metody. Istotna bya wszake nie gwatowno wystpie robotniczych, ale ich dugotrwao. Zaczy si one ju w kocu 1968 i pocztkach 1969 r. strajkami w zakadach Pirelli-Bicocca i FIAT-a; wkr�tce rozszerzyy si na inne przedsibiorstwa w p�nocnych Woszech, zwaszcza w przemyle metalurgiczno-mechanicznym. Sw�j punkt szczytowy osigny na jesieni, ale trway jeszcze ze zmiennym nasileniem a do poowy 1971 r. Strajki, w kt�rych podobnie jak w wystpieniach studenckich du rol odgrywaa modzie, paralioway nie tylko niekt�re dziedziny przemysu, ale take usugi, funkcjonowanie transportu i poczty.

Ruch zwizkowy, kt�ry wyranie okrzep, nauczy si opanowywa odruchy ywioowoci i neutralizowa rewolucyjne tendencje grup kon-testator�w, przyni�s wyran popraw pooenia robotnik�w. W 1970 r. zarobki robotnicze podniosy si o 18,3%, take w nastpnych dw�ch latach podwyki przekraczay zdecydowanie wzrost koszt�w utrzymania. Nacisk bowiem zwizk�w zawodowych nie ustawa i w nastpnych latach, zwaszcza gdy 24 lipca 1972 r. doszo do utworzenia wsp�lnej federacji zwizkowej przez 3 wielkie konfederacje (CGL, CISL, UIL). 14 maja 1970 r. parlament przyj statut robotnik�w, kt�ry mia zapewnia skuteczniejsz ochron robotnik�w i wprowadzi bardziej demokratyczne stosunki w zakadach pracy.

Strajki i napicia walki klasowej odbiy si negatywnie na stanie gospodarki woskiej. Znacznie zmniejszya si produkcja, w 1969 r. przyrost dochodu narodowego wynosi tylko 5,5%, a p�niej gospodarka nie bya zdolna powr�ci do stanu r�wnowagi, wskanik za przyrostu ulega staym wahaniom. Trudnocr gospodarcze i szybko wzrastajca inflacja wskazyway na strukturalny kryzys gospodarki, nastawionej poprzednio na niskie pace robotnik�w i tolerancyjny wobec przedsibiorc�w system podatkowy. Ze strony ostatnich zarysowaa si przy tym niech do inwestowania w nowe zakady przemysowe, co m.in. spowodowao stagnacj ekonomiczn. Przez nastpne dziesiciolecie gospodarka woska miaa znajdowa si w stanie cyklicznych nawrot�w kryzysu, kt�ry znajdowa odbicie we wzrocie cen na towary importowane, zaostrzeniu dyscypliny kredytowej, braku zatrudnienia (co chwilami powodowao, e we Woszech znajdowao si do 3 mln bezrobotnych), inflacji i braku r�wnowagi w bilansie handlowym. Podobne zjawiska obejmoway i inne kraje kapitalistyczne, lecz jedynie w Anglii przybray takie same rozmiary.

Byoby wszake bdem zasadnicze r�da tych trudnoci dostrzega w wystpieniach robotniczych i w pansyndykalizmie. Bardziej istotne znaczenie miaa niezdolno kolejnych rzd�w woskich do wykorzystania energii spoecznej i moliwoci, kt�re ukaza-rozw�j ruchu zwizkowego, do podjcia gruntownych reform i stworzenia w ten spos�b podstaw uzdrowienia gospodarki i ycia spoeczno-politycznego Woch. Zawaya na tym w niemaym stopniu postawa warstw posiadajcych,

672

nastawionych konserwatywnie i zaniepokojonych wystpieniami student�w i robotnik�w, kt�rych nie byy w stanie opanowa wadze pastwowe. Ujawni si bowiem z ca ostroci niedowad strukturalny pastwa, kryzys podstawowych instytucji z parlamentem wcznie, mglisto porozumienia midzy partiami rzdzcej koalicji, nieprzystosowanie biurokracji do potrzeb zmieniajcego si szybko spoeczestwa. Postaw t usiowa wykorzysta ruch neofaszystowski za pomoc metod, kt�re przypominay dziaalno Mussoliniego przed objciem wadzy.

W 1969 r. po mierci dotychczasowego przyw�dcy Woskiego Ruchu Spoecznego Arturo Micheliniego do wadzy doszed Giorgio Almirante, zwolennik bardziej radykalnej polityki. Nawizujc do wczesnego programu faszyst�w, a take do niekt�rych hase republiki z Salo. przybierajc nazw rewolucyjnego, Woski Ruch Spoeczny gosi po „gorcej jesieni", e jest jedyn alternatyw wobec rozwizania komunistycznego. Dla udowodnienia swej nieodzownoci neofaszyci powr�cili do tradycji „skwadryzmu", by wykaza, e tylko oni zdolni s skutecznie sprosta wymogom partyzantki miejskiej.

Ju w trakcie ruch�w z lat 1968—1969 najbardziej zdeterminowani kontestatorzy doszli do przekonania, e dla zbudowania nowego, lepszego spoeczestwa niezbdne jest cakowite zniszczenie dotychczas istniejcego porzdku. Najbardziej skutecznym sposobem wywierania presji na rzdzcych, a take rozbijania istniejcej struktury wadzy, wydawa im si terror. Takie zaoenia przywiecay m.in. „czerwonym brygadom", najsprawniej zorganizowanej organizacji skrajnej lewicy. Jednoczenie terrorem posuyli si neofaszyci dla wywoania poczucia niepewnoci i ostatecznego podwaenia zaufania do rzd�w parlamentarnych chadecji. Zarazem chodzio r�wnie o zastraszenie i skompromi-

Pogrzeb ofiar zamachu terrorystycznego w Banku Rolnym w Mediolanie w 1969 r.

673

towanie ruchu zwizkowego. Seri zamach�w terrorystycznych rozpoczy wybuchy bomb w Mediolanie 25 kwietnia 1969 r., kt�re spowodoway zranienie 19 os�b. Podczas p�niejszych zamach�w bombowych w tyme roku najwicej ofiar pocign za sob wybuch bomby w Banku Rolniczym w Mediolanie 12 grudnia: zgino wtedy 16 os�b. a okoo 90 byo rannych. Odtd przez najblisze 2 lata nasilenie zamach�w bombowych stale wzrastao, sigajc w pierwszej poowie 1972 r. liczby 271. Wystpienia terrorystyczne uderzay bd to w przypadkowe skupiska ludzkie, bd ich celem stawali si przedstawiciele wadzy, karabinierzy, sdziowie, wysi urzdnicy regionalni i pastwowi. Odpowiedzialno za wikszo tych akt�w nigdy prawdopodobnie nie bdzie moga zosta przypisana w spos�b definitywny okrelonej organizacji. Wadze pastwowe nie byy zdolne skutecznie przeciwstawi si tej akcji, wywodzcej si ze strony r�nych organizacji radykalnych, po czci ze skrajnej lewicy, po czci z prawicy. Miay one szerokie powizania midzynarodowe. Dugotrwae utrzymywanie si akt�w terroru wiadczyo szczeg�lnie dobitnie o przewlekym kryzysie wadzy. Tak jak poprzednio nieudolnie walczono z mafi, tak teraz starano si bezskutecznie przeciwstawi narastajcemu terrorowi. wiadectwem tej bezsiy byy wielkie zamachy bombowe zorganizowane przez neofaszyst�w w 1974 r. Rzucona na manifestacj antyfaszystowsk w Brescii bomba spowodowaa w 1974 r. mier 8 os�b i poranienie 95; w tyme roku wybuch bomby w ekspresie Rzym—Monaco pocign za sob mier 12 os�b i poranienie 48.

Pocztkowo wydawao si. e ruch neofaszystowski nie jest pozbawiony szans na sukces. Po wyborach z 1968 r. socjalici pod wpywem niepowodzenia mieli wicej ni poprzednio zastrzee do wsp�pracy z chadecj; napicia spoeczne uwydatniy przy tym r�nice midzy postaw socjalist�w i socjaldemokrat�w zjednoczonych w jednej partii. Moro nie zdoa w tych warunkach utworzy rzdu, kt�ry by kontynuowa poprzedni polityk. Po przejciowym gabinecie jednopartyjnym Giovanniego Leone w grudniu Mariano Rumor stan na czele nowego rzdu centrolewicowego z Nennim jako ministrem spraw wewntrznych. Nie utrzyma si wszake duej ni p� roku, w pocztkach lipca nastpio rozbicie Partii Socjalistycznej i stworzenie przez socjaldemokrat�w nowej partii, kt�ra nazwaa si jednolit (Partito Socjalista Unitario). Sekretarzem jej zosta M. Ferri. R�wnao si to rezygnacji z utworzenia trzeciej siy politycznej obok chadecji i komunist�w, zdolnej do rywalizacji o masowe poparcie. Zarazem przyczynio si do nowego kryzysu gabinetowego. W nowym rzdzie jednopartyjnym kierowanym przez Rumora ministrem spraw zagranicznych zosta Aldo Moro. Jego najwaniejszym osigniciem byo doprowadzenie na spotkaniu z austriackim ministrem spraw zagranicznych Kurtem Waldheimem w Kopenhadze do porozumienia w sprawie regulacji kwestii G�rnej Adygi. Porozumienie to zostao ratyfikowane przez parlament woski, kt�ry ogosi w�wczas dekrety chronice prawa narodowociowe ludnoci pochodzenia niemieckiego. W ten spos�b w 1969 r. zakoczyy si napicia wosko-austriackie.

674

Tymczasem rzd Rumora znalaz si w obliczu rosncych nacisk�w ze strony zwizk�w zawodowych. Niewiele pomogo przeksztacenie go ponownie w rzd czteropartyjny, z udziaem obu partii socjalistycznych i republikan�w. Bardziej trway ywot mia nastpny rzd koalicyjny centrolewicowy, utworzony przez dowiadczonego ministra skarbu Emilio Colombo. Wanie ten rzd znalaz si pod siln presj pra-wicy. Wykorzystaa ona niezadowolenie wywoane niekt�rymi decyzjami zwizanymi z reform regionaln, a dotyczcymi m.in. wyznaczenia stolic region�w. Na tym tle doszo do rewolty ludnoci Reggio di Calabria, kt�ra nie chciaa si pogodzi z wyznaczeniem na tak stolic Catanzaro i podja na przeomie 1970 i 1971 r. walk przeciwko rzdowi. Agitacja neofaszystowska wykorzystaa j jako symbol oporu przeciwko systemowi wielopartyjnemu w imi interes�w poudnia. Z trudem wojsko zdoao opanowa sytuacj: podobne wystpienia objy wszake inne miasta, np. Aquil, gdzie dosuo do spalenia siedzib partii. Take w miastach p�nocnych Woch i w Rzymie odbyy si wielkie manifestacje organizowane przez neofaszyst�w. Prawdziw pr�b si stay si czciowe wybory administracyjne z 13 lipca 1971 r. Na kandydat�w Woskiego Ruchu Spoecznego pado wtedy w miejscowociach o ponad 5 tys. mieszkac�w 13,9% gos�w; szczeg�lnie w Rzymie i na Sycylii sukces by wyrany.

Wkr�tce jednak okazao si. e neofaszyci nie dysponuj tak sil-nym oparciem spoecznym. 23 grudnia 1971 r. po 24 turach gosowania wybrany zosta prezydentem Woch Giovanni Leone. Tymczasem w onie koalicji rzdowej doszo do rozamu i partia republikaska przesza do opozycji, skoro nie zostay uwzgldnione jej postulaty dotyczce polityki ekonomicznej. Doprowadzio to do upadku rzdu Colombo; gdy wyznaczony na jego nastpc Giulio Andreotti nie uzyska wikszoci w parlamencie, prezydent Leone ogosi rozwizanie obu izb przed upywem kadencji i wyznaczy termin wybor�w na 7 maja 1972 r. Byo to pierwsze w dziejach Republiki Woskiej wykorzystanie odpowiedniego artykuu Konstytucji. Nadzieje, e wybory zdoaj w spos�b istotny rozwiza przewleky kryzys parlamentaryzmu, okazay si zwodne. Nie nastpiy adne powaniejsze przesunicia w ukadzie si midzy najwikszymi partiami. Chadecja z 38,8% gos�w, podobnie jak socjalici z 9,5% i socjaldemokraci z 5.1% utrzymaa sw�j stan posiadania. Woska Partia Komunistyczna, kt�rej nowy sekretarz generalny Enrico Berlinguer stara si kontynuowa kierunek wskazany przez Togliattiego, odnotowaa dalszy wzrost oddanych na ni gos�w, sigajc 27,2%. Woski Ruch Spoeczny, kt�ry poczy si wanie z monarchistami i utworzy tzw. Prawic Narodow, zwikszy sw�j stan posiadania i utrzyma 8,7% gos�w, pozyskujc 2894 tys. wyborc�w, tj. dwa razy wicej ni w poprzednich wyborach. Nie byy to przecie wyniki, kt�re zagroziyby pozycji chadecji. Gdy do tego doda jeszcze utrat przedstawicielstwa przez Parti Jednoci Proletariatu, kt�ra uzyskaa tylko 1,9% gos�w, i to bardzo rozproszonych, mona uzna, e wyniki wybor�w zmniejszay niebezpieczestwo zdobycia wadzy przez neofaszyst�w i kontynuowania kontestacji przez skrajn lewic. Zdawao

675

si, e po cikich dowiadczeniach okresu wrzenia spoecznego Chrzecijaska Demokracja zaczynaa odzyskiwa sw�j autorytet, jakkolwiek pozostawaa parti wewntrznie niejednolit. Nadal losy Woch zaleay od tego, czy zdobdzie si ona na rozwizanie nkajcych kraj problem�w.

W POSZUKIWANIU NOWYCH ROZWIZA

Lata siedemdziesite przyniosy dalszy wzrost napi wewntrznych we Woszech. aden jednak z kolejnych rzd�w nie wyszed poza ograniczone reformy, starajc si nie narusza podstaw istniejcego systemu politycznego. Po wyborach w czerwcu pierwszy gabinet utworzy Andreotti; obok chadecji i socjaldemokrat�w uczestniczyli w nim po raz pierwszy od 15 lat take liberaowie, jakkolwiek w parlamencie nie reprezentowali powaniejszej siy. Gdy w czerwcu nastpnego roku na kongresie chadecji zmieni si ukad si we wadzach partii i sekretarzem w miejsce Arnoldo Forlaniego zosta ponownie Fanfani, doszo do powstania nowego rzdu centrolewicowego, kierowanego przez Rumora. Zasiedli w nim zn�w z chrzecijaskimi demokratami socjalici, socjaldemokraci i republikanie. Wzrastajca inflacja i trudnoci finansowe uniemoliwiy realizacj programu ograniczonych reform, przede wszystkim rozbudowy szkolnictwa i szpitali. Nie

676

pozostao to bez wpywu na pozycje chadecji. Wyranym niepowodzeniem skoczya si pr�ba zniesienia prawa o rozwodach, przyjtego w 1970 r. Uatwiao ono uzyskiwanie rozwod�w, co wywoywao zastrzeenia ze strony Kocioa. Zastrzeenia te zostay wykorzystane przez chadecj, a take przez „narodow prawice", do rozbudzenia sentyment�w religijnych i skierowania ich przeciwko komunizmowi. Nie bez inicjatywy Fanfaniego decyzj o utrzymaniu czy zniesieniu tego prawa miao podj referendum og�lnonarodowe. To pierwsze referendum ludowe w historii Republiki Woskiej, kt�re odbyo si 12 maja 1974 r., skoczyo si porak chadecji i Fanfaniego: 59,1% gosujcych opowiedziao si za pozostawieniem prawa o rozwodach. Gdy w nastpnym roku wybory administracyjne przyniosy nowe niepowodzenie, Fan-fani musia ustpi ze stanowiska sekretarza generalnego chadecji. kt�re obj Benigno Zaccagnini. Zanim to nastpio, rozpada si zn�w koalicja rzdowa i w listopadzie 1974 r. doszo do powstania nowego rzdu chadecko-republikaskiego pod kierownictwem Aldo Moro. Socjalici ograniczyli si do udzielania mu poparcia, kt�re wszake cofnli w pocztkach 1976 r. Moro zdoa powoa w�wczas sw�j ostatni, pity rzd, kt�ry przetrwa do wybor�w powszechnych. Odbyy si one 20 czerwca 1976 r. Najwikszy sukces osigna w nich Woska Partia Komunistyczna, kt�ra zdobya a 34,4% gos�w, zbliajc si do chadecji, kt�ra z trudem utrzymaa sw poprzedni pozycj (38,7%). Dotkli-

677

we straty ponieli socjaldemokraci i liberaowie, a take Ruch Spoeczny, kt�ry tym razem zdoby tylko 6,1% gos�w. Wprowadzia natomiast do Izby Deputowanych swych przedstawicieli skrajna lewica. Tego rodzaju wyniki wybor�w utrudniay kontynuacj rzd�w koalicyjnych, tworzonych poprzednio przez chadecje. W tej sytuacji powsta jednopartyjny rzd Andreottiego. W marcu 1978 r. Andreotti dokona jego przebudowy, nie wprowadzajc jednak przedstawicieli innych stronnictw.

Wanie wtedy doszo do najbardziej wstrzsajcej zbrodni politycznej w dziejach Republiki Woskiej. 16 marca oddzia czerwonych brygad po zabiciu 5 agent�w ochrony uprowadzi prezydenta Chrzecijaskiej Demokracji. Porywacze domagali si w zamian za uwolnienie Aldo Moro wypuszczenia z wizienia 13 oskaronych o akty terrorystyczne czonk�w Czerwonych Brygad. W rzeczywistoci chodzio o uniemoliwienie bliskiego wtedy „historycznego kompromisu" i wprowadzenia do koalicji rzdowej komunist�w. Gdy w obliczu solidarnego potpienia gwatu przez cae spoeczestwo woskie wadze odm�wiy podporzdkowania si temu daniu. Moro zosta zgadzony. Ciao jego znaleziono w 54 dni po porwaniu w samochodzie zaparkowanym w centrum Rzymu. W spos�b drastyczny ujawnia si bezsia rzdu, policji i urzd�w. Nawet jednak ta krytyczna sytuacja nie doprowadzia do podjcia krok�w, kt�re zdolne byyby zacz proces uzdrowienia ycia politycznego. Wprawdzie wielka dyskusja og�lnonarodowa nad przejawami istniejcego za i moliwociami jego opanowania, kt�ra toczya si w atmosferze cakowitej swobody wypowiedzi w ostatnim dziesicioleciu, przybraa w�wczas nie spotykane poprzednio rozmiary, wszystko jednak koczyo si na propozycjach i projektach.

U podoa trudnoci woskich w latach siedemdziesitych leay przede wszystkim nier�wnomierno rozwoju gospodarczego i wzrastajce tendencje kryzysowe. Pogbiay je kryzys energetyczny, podwyszenie cen nafty i zwizana z tymi zjawiskami wiatowa recesja. Doczy si do tego deficyt rodk�w ywnoci. Zwaszcza trzeba byo sprowadza miso, kt�rego spoycie znacznie wzroso we Woszech w dobie cudu gospodarczego. Podejmowane dorane rodki zapobiegawcze, jak zarzdzenia, kt�re miay spowodowa zmniejszenie zuycia benzyny czy energii elektrycznej, przyniosy tylko ograniczone rezultaty. Woski bilans handlowy ukada si pod znakiem olbrzymiego deficytu, kloty tylko w pierwszych 9 miesicach 1973 r. siga 2300 mld lir�w, a w 1974 r. ju 5320 mld. W 1973 r. nastpi wzrost koszt�w utrzymania o 12,3%, w nastpnym roku inflacja sigaa 24.5%. Wiza si z tym wzrost bezrobocia. Gdy w 1975 r. stopie inflacji nieco si zmniejszy i wynosia ona 17%, a zarazem poprawi si bilans handlowy (deficyt wynosi „tylko" 2340 mld lir�w), nastpi og�lny spadek produkcji — w przemyle o 9,5%, w inwestycjach 9.1%, tak e doch�d narodowy zmniejszy si o 3,7%. Zachwianiu ulega pozycja lira. kt�ry w pierwszej poowie 1976 r. spad w stosunku do dolara z 680 lir�w za l dolar do 900.

Jednoczenie wzrastay niepomiernie wydatki publiczne i pogbia si deficyt budetowy pastwa, zwikszao si zaduenie wielkiego prze-

678

mysu pastwowego i prywatnego na rzecz zagranicznych kredytor�w. Nie bez znaczenia byy take wielkie afery korupcyjne, kt�re sigay najwyszych szczebli hierarchii pastwowej, jak afera Lockheeda czy krach wielkiego midzynarodowego bankiera Michele Sindona. Podwaay one zaufanie do wadz, zwaszcza do rzetelnoci niekt�rych przyw�dc�w Chrzecijaskiej Demokracji. Wanie w zwizku z afer korupcyjn amerykaskiej firmy Lockheed musia ustpi w 1978 r., przed upywem swej kadencji, prezydent Leone. W celu ratowania autorytetu urzdu prezydenckiego wybrano na jego nastpc sdziwego bojownika ruchu oporu, socjalist Sandro Pertiniego. Niemniej w tych warunkach bez wczenia si jak najwikszej czci spoeczestwa woskiego do zabieg�w o uzdrowienie ycia gospodarczego i politycznego kraju wszelkie czciowe reformy pozostaway bezskuteczne. Nawoywania do oszczdnoci czy wyrzecze nie pokryway si wszake z luksusem, jakim otaczay si grupy najbogatsze, i nie mona si dziwi, e wanie ten styl ycia, a nie wypowiedzi polityk�w staway si wzorem dla wikszoci.

W celu przeamania recesji gospodarczej i stagnacji politycznej cha-decja moga pr�bowa wsp�dziaania z dwoma siami. Jedn z nich stanowiy ugrupowania pozaparlamentarne, przede wszystkim ruch zwizkowy. Nie wydaje si. by we waciwym momencie, tj. po „gorcej jesieni", chadecja krpowana postaw swego prawego skrzyda bya zdolna do takiego rozwizania, tym bardziej e nic nie wskazywao, by i druga strona bez naleytego zabezpieczenia praw pracow-

679

niczych i demokratyzacji struktur politycznych skonna bya poprze stanowisko rzdzcej partii czy dotychczasowej koalicji centrolewicowej. Drug si bya Woska Partia Komunistyczna, a rozwizaniem utworzenie swego rodzaju rzdu jednoci narodowej, czcego najwiksze woskie partie polityczne.

Jeeli wewntrzna sytuacja kraju skaniaa do podjcia tego rodzaju decyzji, to r�wnie stosunki midzynarodowe zdaway si sprzyja nowym koncepcjom. Wprawdzie przynaleno do NATO nadal ograniczaa samodzielno poczyna woskich, zar�wno jednak osabienie pozycji Stan�w Zjednoczonych, spowodowane niepowodzeniami w Wietnamie czy afer Watergate i ustpieniem prezydenta Nixona. jak r�wnie zainicjowana przez przyw�dc radzieckiego Breniewa polityka odprenia w Europie, kt�ra znalaza swe najpeniejsze odbicie w postanowieniach konferencji helsjskiej. otwieray wiksz swobod manewru. Jakkolwiek wic jeszcze w 1973 r. po wizycie w Stanach Zjednoczonych Andreotti udostpni sz�stej flocie amerykaskiej bazy na Sardynii, kolejne rzdy woskie staray si wzmocni sw samodzielno czy to przez wsp�dziaanie w tworzeniu zjednoczonej Europy Zachodniej, czy przez pr�by zdobycia sobie poparcia wr�d kraj�w trzeciego wiata, czy nawet przez nawizanie kontaktu gospodarczego i dyplomatycznego z Chinami. Istotne znaczenie miay take poszukiwania zblienia gospodarczego i kulturalnego z krajami Europy Wschodniej, w czym szczeg�lna rola przypadaa Polsce. Im bardziej Wochom ciyo ograniczenie swobody ich poczyna na arenie midzynarodowej, im wicej zastrzee budziy bdy i rywalizacja przy budowie zjednoczonej Europy, tym silniejsze stawao si denie do samodzielnego uregulowania chociaby sytuacji wewntrznej. Nie bez znaczenia byy przy tym take wydarzenia na P�wyspie Pirenejskim. gdzie zaamay si rzdy dyktatorskie w Portugalii i w Hiszpanii i nastpi zdecydowany zwrot ku lewicy. Po podobnej ewolucji w Grecji, gdzie powstay take rzdy demokratyczne, tworzya si moliwo nowych rozwiza w skali przynajmniej europejskiej czci obszaru r�dziemnomorskiego.

Dla powodzenia tych przemian istotne byy r�wnie nowe prdy, kt�re coraz silniej zaznaczay si w yciu Kocioa katolickiego. Zainicjowane przez Jana XXIII i sob�r watykaski blisze dostosowanie Kocioa do potrzeb i spraw wsp�czesnego wiata, rozw�j tendencji ekumenicznych, nawizywanie dialogu z nie wierzcymi — wszystko to nie pozostawao bez wpywu i na stanowisko spoeczestwa woskiego, w tym take chadecji. Wprawdzie Pawe VI niejednokrotnie dawa wyraz swemu powizaniu z czoowymi osobistociami Chrzecijaskiej Demokracji, zwaszcza z Aldo Moro. i ywo interesowa si rozwojem sytuacji we Woszech, polityka jednak Watykanu coraz silniej przestawiaa si na sprawy og�lnowiatowe. Nastpowa kres zdecydowanej supremacji woskiej w Kociele. wiadczy o tym ju przebieg soboru, zmiany w skadzie kardyna�w czy w organach doradczych i wykonawczych papiea. Gdy po kr�tkim pontyfikacie Jana Pawa I konklawe powoao na tron papieski 16 padziernika 1978 r. arcybiskupa Krakowa, kardynaa Karola Wojty. by to nie tylko wyom w utrzy-

680

mujcej si od przeszo czterech stuleci tradycji wyboru papiea spor�d Woch�w, ale i ukoronowanie tendencji ku nadaniu Kocioowi bardziej powszechnego charakteru. Nowy papie przybra imi Jana Pawa II dla podkrelenia, e celem jego bdzie realizowanie zamierze swego bezporedniego poprzednika i utrwalanie przemian podjtych przez Jana XXIII i Pawa VI. Rycho te mona si byo przekona, jak istotne dla niego jest penienie swej misji duszpasterskiej nawet w najodleglejszych od Rzymu skupiskach chrzecijaskich. Konsekwencje tych przemian w Kociele dla sytuacji we Woszech uwydatni si dopiero w przyszoci. Niewtpliwie przecie Stolica Apostolska nadal stara si osabi proces wewntrznego rozbicia w Chrzecijaskiej Demokracji.

Woska Partia Komunistyczna ju od duszego czasu gotowa bya nie tylko do dialogu, ale i do wsp�pracy z katolikami i z chadecj. Bya to.przy tym jedyna partia, kt�ra od pocztku lat szedziesitych systematycznie notowaa wzrost poparcia ze strony wyborc�w, osigajc w 1976 r. 34,4% gos�w. Zawaya na tym wspomniana ju samodzielno komunist�w woskich, kt�rzy zgodnie z wypowiedziami Gramsciego i Togliattiego uwaali, e proponowane przez nich dla Woch rozwizania nie musz si opiera na wzorach odpowiednich dla innych warunk�w spoeczno-politycznych. Uatwiao to pozyskiwanie czonk�w partii nie tylko spor�d proletariatu, ale r�wnie spomidzy chop�w, zwaszcza na poudniu, i inteligencji. Zarazem, w miar jak po utworzeniu rzd�w centrolewicowych Partia Komunistyczna stawaa si jedyn powan si opozycyjn w kraju, zdobya sobie wpyw na niezadowo-

681

lone drobnomieszczastwo, na zagroonych ruin wskutek pojawienia si supermarket�w kupc�w. Wreszcie, wykorzystujc wsp�lne niechci do kapitalistycznego liberalizmu i zainteresowanie sprawami pokoju, komunici mogli podejmowa konstruktywny dialog z katolikami. Nieprzypadkowo po mierci Jana XXIII niekt�re organizacje komunistyczne opuszczay na znak aoby do poowy masztu swe sztandary. Polityka taka powoli wpywaa na zmian charakteru partii; saby jej tendencje rewolucyjne, stawaa si natomiast parti opozycyjn funkcjonujc w ramach istniejcego systemu.

W 1972 r. na XIII Zjedzie Partii Komunistycznej w Mediolanie Luigi Longo zosta jej przewodniczcym, natomiast na sekretarza generalnego powoano Enrico Berlinguera. Urodzony w 1922 r., by on uczestnikiem ruchu oporu, p�niej sekretarzem Federacji Modziey Komunistycznej, od 1969 r. zastpc sekretarza generalnego WPK. W 1973 r., pod wraeniem wydarze w Chile, Berlinguer wystpi na amach czasopisma „Rinascita" z seri artyku�w, w kt�rych stara si wycign wnioski z tych dowiadcze. Odrzuca przede wszystkim koncepcj rzdzenia Wochami na podstawie 51 % wyborc�w i domaga si poczenia wszelkich wysik�w szeroko pojtego obozu demokratycznego przez przyjcie strategii frontu ludowego. Do kierowania sprawami woskimi niezbdny by, jego zdaniem, „historyczny kompromis", kt�ry podobnie jak po wojnie, umoliwiby wsp�dziaanie stronnictw reprezentujcych lud woski: chrzecijaskich demokrat�w, socjalist�w i komunist�w. Przez nastpne lata Berlinguer niejednokrotnie wraca do tej koncepcji. Stanowisko jego popar XIV Zjazd WPK w Rzymie w 1975 r., kt�ry opowiedzia si za koncepcj pluralistycznej demokracji. W razie powoania do rzdu komunici zapowiadali pozostanie Woch w Pakcie Atlantyckim. Partia Komunistyczna staraa si te prowadzi polityk odpowiadajc tym zaoeniom. Wracaa wic do powojennej taktyki Togliattiego i nie zaznaczajc zbytnio r�nic ideologicznych podkrelaa przy kadej okazji, jak wane s dla niej problemy porzdku publicznego i sprawna administracja. Zarazem zarzucaa radykalnej lewicy, e jej postpowanie nosi obiektywnie charakter prowokacyjny i moe by wykorzystane przez skrajn prawic czy midzynarodowe organizacje kapitalistyczne. Nie znaczyo to, by Partia Komunistyczna tracia z pola widzenia problemy robotnicze czy studenckie i nie popieraa wysuwanych z tej strony da. Tymczasem chadecja, a zwaszcza Moro, jako premier w latach 1974—1976, stara si wcign Parti Komunistyczn w ramy strategii „giolittiaskiej", tzn. usiowa osabi jej charakter partii opozycyjnej i skoni j do udziau w podejmowaniu zasadniczych decyzji politycznych i ekonomicznych. Komunici akceptowali ten spos�b wczania ich w system rzdzenia krajem, spodziewajc si, e bdzie to stanowio pomost do penego wsp�uczestniczenia w rzdach. Wanie ta polityka zaniepokoia socjalist�w, kt�rzy nie bez podstaw widzieli w niej wstpn faz „historycznego kompromisu", w kt�rym si rzeczy musieliby odgrywa rol drugorzdn. Wskutek tego wycofali swe poparcie dla rzdu Moro, wybory jednak z 1976 r. nie zmieniy sytuacji i z kolei Giulio Andreotti mia utrzyma si

682

przy wadzy do 1979 r. tylko dziki wstrzymaniu si od gosowania przeciwko rzdowi przez stronnictwa lewicy i centrum, wr�d kt�rych najpowaniejsz si byli komunici. Komunista Pietro Ingrao zosta prezydentem Izby Deputowanych, wielu komisjom przewodniczyli komunici. Ju wczeniej zdobyli oni dominujce stanowisko w licznych organach samorzdowych po prowincjach. Zamordowanie Aldo Moro przeszkodzio bliskiej ju realizacji „historycznego kompromisu".

Trudnoci w doprowadzeniu do tego kompromisu midzy katolikami a komunistami nie wynikay jedynie z nacisk�w zewntrznych, wywoanych przede wszystkim obawami Waszyngtonu przed osabieniem swych wpyw�w na P�wyspie Apeniskim. Maj one swe r�do g�wnie w niejednolitoci spoeczestwa woskiego. Gboka dezintegracja tego spoeczestwa w dobie wojny pozostawia trwae lady, kt�rych nie zdoay zatrze rzdy r�wnie niejednolitej wewntrznie chadecji. Jak bywao nieraz poprzednio, pastwo nie odgrywa zreszt decydujcej roli w procesach integracyjnych, kt�re z r�nym nasileniem obejmuj r�ne warstwy spoeczestwa woskiego i r�ne regiony Woch. Waniejsze jest pod tym wzgldem podobiestwo sytuacji ekonomicznej i zwaszcza zblienie kulturalne, wyraajce si w przyjmowaniu jednakowych wzorc�w zachowa i postaw.

Tymczasem wanie w kulturze woskiej znajduje wyranie odbicie wewntrzne rozczonkowanie spoeczestwa. Moe to by sprawa perspektywy, bardziej jednak jednolity wydaje si obraz kultury woskiej w pierwszym powojennym dziesicioleciu ni w latach szedziesitych i siedemdziesitych. Po wojnie przez Wochy przesza potna fala neo-realizmu, kt�ry w pewnych dziedzinach, jak w sztuce filmowej, zapewni tw�rcom woskim czoowe miejsce w kulturze wiatowej. Zainicjowana synnym filmem R. Rosselliniego Rzym miasto otwarte, ze znakomitymi dzieami Luchino Viscontiego, Pier Paolo Pasoliniego, Vittorio da Sica, nie tylko poruszaa wasn publiczno wstrzsajcymi obrazami z ycia warstw najuboszych czy najbardziej wyzyskiwanych, ale i staa si wzorem dla kinematografii wiatowej. Staraa si jej dor�wna kroku literatura woska, w kt�rej dominujcy gos przypad r�wnie tw�rcom o przeszoci -antyfaszystowskiej, czsto zwizanym z komunistami lub socjalistami. Usiowali oni wprowadza w ycie zalecenia Gramsciego. kt�rego pisma, jak Notatki z wizienia (Quadermi del carcere), zostay opublikowane dopiero po wojnie, a kt�ry domaga si zredukowania przedziau midzy elit a ludem i odnowienia kultury przez nadanie jej bardziej narodowego i ludowego chrakteru. Do wybitniejszych przedstawicieli kierunku neorealistycznego naleeli Carlo Emilio Gadda, kt�rego Ohydna zbrodnia na ulicy Merulana (Quer pasticcioccio brutto de Via Merulana, 1957) uwaana jest za jedno z najwikszych osigni wsp�czesnej literatury woskiej, Elio Vittorini, Caesare Pavese czy Vasco Pratolini, kt�ry stara si odtworzy ycie najuboszych grup spoecznych w Ulicy ubogich kochank�w (Cronache di poveri amanti, 1947). Z tym nurtem zwizaa si czciowo tw�rczo Alberto Moravii, co byo zwaszcza widoczne w jego Matce i c�rce (La ciociara. 1957). jakkolwiek w innych powieciach nie brak element�w

683

czcych go raczej z egzystencjalizmem. Wag dokumentu miaa natomiast ksika Carlo Leviego Chrystus zatrzyma! si w Eboli (Cristo se e fermato a Eboli, 1945), kt�ra wywoaa dyskusj nad sytuacj poudnia. Elementy neorealizmu znajdoway r�wnie swe odbicie w plastyce.

Odrbn pozycj zajmuje gona powie Giuseppe Tomasi de Lampedusa Lampart (H gattopardo. 1958), pena zadumy nad nieuchronnoci przemian. Powie ta rozwijaa znane w literaturze woskiej wtki historyczne, podejmujc jeszcze raz problem zjednoczenia Woch jako swoist konieczno, nie zawsze pozytywn w skutkach dla poudnia.

Lata szedziesite i siedemdziesite byy raczej okresem poszukiwa ni rozwiza nie tylko w yciu politycznym, ale i w kulturze. Nabraa ona cech pluralistycznych: poszukiwania toczyy si w r�norodnych kierunkach i z powoywaniem si na r�norakie wzory. Rozw�j cywilizacji, fascynacja technik prowadz coraz czciej do alienacji, oderwania si jednostki od otaczajcej j rzeczywistoci. Problemowi temu powieci swe powieci Paolo Volponi (np. Memoria, II Memoriale); poruszaj go take ambitne filmy Michelangelo Antonioniego czy zwaszcza Federico Felliniego ze synnym Osiem i p�l na czele. Od podobnych poszukiwa nie s wolni r�wnie plastycy ani kompozytorzy. Wr�d ostatnich do najwikszych talent�w naley Luigo Nono, zaliczany do czoowych kompozytor�w europejskiej awangardy, a take

684

tw�rcy mediolaskiej szkoy muzyki elektronowej Luciano Berio i Bruno Maderna.

W adnej dziedzinie Wochy dzisiejsze nie znalazy jeszcze rozwizania nurtujcych je problem�w. S jak niespokojny wulkan, w kt�rym kbi si lawa i dymy, tworzc coraz to nowe przelotne ksztaty. W 120 lat po zjednoczeniu nie doszo jeszcze do penej integracji narodowej Woch�w. Nie wydaje si te, by kolejne stadia organizacji pastwa zapewniay w spos�b najodpowiedniejszy wszechstronny rozw�j moliwoci tw�rczych wszystkich warstw spoeczestwa woskiego. Osabiao to zainteresowanie szerokich rzesz sprawami og�lnopastwowy-mi, jakkolwiek trudno byoby nie dostrzega wzrastajcego udziau ludnoci w yciu politycznym w Republice Woskiej. Moe przyspieszy to zgodne zar�wno z interesem caego spoeczestwa, jak i poszczeg�lnych grup czy jednostek rozwizanie trudnoci, z kt�rymi nie uporaa si dotd Italia.

WSKAZ�WKI BIBLIOGRAFICZNE

zainteresowanie dziejami Woch byo w Polsce od wiek�w bardzo ywe i zestawienie wszystkich polskich publikacji powiconych przeszoci tego kraju i jego kontaktom z Polsk wypenioby spor ksik. Ogaszali je nie tylko szeroko pojci historycy. W tw�rczoci wielu, w tym najznakomitszych polskich pisarzy i artyst�w, historia Woch stanowia niezwykle oywcze i inspirujce r�do. Rol t peni nieustannie. Wystarczy przypomnie choby jej miejsce w dzieach K. Szymanowskiego czy J. Iwaszkiewicza.

Do ostatnich lat brakuje wszake wr�d polskich publikacji zarysu caoci dziej�w Woch, nawet w postaci tumaczenia jednej z licznych syntez, kt�re ukazuj si zar�wno w samych Woszech, jak i w r�nych krajach Europy czy Ameryki. Dopiero po napisaniu niniejszej pracy ukazao si w 1983 r. tumaczenie Historii Woch�w G. Procaccie-go (z francuskiego, nie z oryginau). Stosunkowo niedawno M. yw-czyski ogosi gruntown, opart na gbokiej znajomoci literatury historycznej ksik Wochy nowoytne J796—1945, Warszawa 1971, obejmuje ona jednak si rzeczy tylko kocowy okres historii Woch. Ograniczenie si do dziej�w zjednoczenia i powstaego dopiero w poowie XIX w. pastwa woskiego nie jest pozbawione pewnej zasadnoci, zwaszcza gdy si uwzgldni wyjtkow trwao niekt�rych organizm�w pastwowych istniejcych poprzednio na ziemi woskiej. Niemniej potrzebne wydaje si przedstawienie caoci dziej�w Woch rozumianych jako wsp�lnota los�w spoecznoci i pastw tworzonych na obszarze uznawanym obecnie za woskie terytorium etniczne, spoecznoci o tak silnych powizaniach gospodarczych, kulturalnych i jzykowych, e umoliwiy one z czasem powstanie poczucia jednoci narodowej. W ten spos�b przedstawia dzieje Woch wikszo dzie syntetycznych, jakkolwiek ich autorzy zdaj sobie spraw, e zuboaj i jednoczenie znieksztacaj wyjtkowe bogactwo form rozwojowych, jakie pojawiy si na ziemi woskiej od upadku Cesarstwa Rzymskiego.

Wr�d opracowa woskich ze starszych dzie donios rol spenia ksika C. Balbo, della storia cTItalia dalie origini al nostri tempi. Sommario, ogoszona w 1846 r.; warto nadal do niej jeszcze zajrze w krytycznym wydaniu G. Talami (Milano 1962). Znakomitym zwartym zarysem jest L. Salvatorellego Sommario della storia d'Italia dai tempi preistorici ai nostro giorni. Torino 1955. Ze wsp�czesnych najlepszym

686

tego rodzaju opracowaniem jest G. Procacci Storia degli Italiani, t. I —II, Bari 1968. Bardziej bogate materiaowo s dziea wielotomowe, m.in. zbiorowa Storia d'Italia pod red. N. Valeriego, t. I —V, Torino 1960-1965, czy Storia d'Italia, t. I-IX, Milano-Mondadori 1959— 1964. Dla szerszego czytelnika przeznaczone jest opracowanie marksistowskie G. Trevisani, S. Canzio, Compendio di storia d'Italia, t. I-III, Edizioni la Pietra 1961-1969.

Odrbne miejsce zajmuje nowoczenie pomylana Storia d'Italia, wydana przez oficyn G. Einaudiego pod redakcj R. Romano i C. Vivantiego, t. I-V, Torino 1972-1977.

Wr�d zarys�w dotyczcych jednej dziedziny dziej�w lub wszych okres�w wspomnie na tym miejscu trzeba G. Luzatto, Breve storia economica dell'Italia, Torino 1965, kr�tki zarys historii gospodarczej. Dla okresu kocowego dziej�w, od XVIII w., wartociow syntez napisa G. Candeloro, Storia dell'Italia moderna, t. I i n., Milano 1959 n. Dla poznania dziej�w najnowszych poyteczne s S. Romano, Storia d'Italia dal Risorgimento ai nostri giorni, Milano 1978; L'Italia contemporanea 1945—1975 pod red. V. Castronovo. Torino 1976: G. Mammarella, L'Italia dalia caduta delfascismo ad oggi, Bologna 1978.

Z zarys�w francuskich wyr�nia si kr�tki, ale treciwy zarys P. Guichonnet, Histoire de* l'Italie, Paris 1969; z angielskich — H. Hearder i D. P. Waley, A Short History of Italy, Cambridge 1966. Dla znajomoci dziej�w zjednoczonych Woch podstawowe znaczenie maj prace D. Mack Smitha, zwaszcza Italy. A Modern History, Ann Arbor 1959; nieco wszy okres obejmuje Ch. Seton-Watsona Italy from Liberalizm to Fascism 1870-1925, London 1967. Dzieje Woch powojennych przedstawi N. Kogan, A Political History of Postwar Italy, New York 1966. Ukazaa si te Istorija Italii pod red. S. D. Skazkina, t. I-III, Moskwa 1970-1971.

Polskie publikacje lub tumaczenia na jzyk polski skupiay si wok� niekt�rych tylko problem�w z dziej�w Woch. Wczesne redniowiecze doczekao si niedawno wielostronnego opracowania: Italia, pod red. E. Tabaczyskiej, Wrocaw 1980 (w serii Kultura redniowiecznej Europy). Jest to swego rodzaju nawizanie do prac S. Arnolda i T. Manteuffla. O dziejach komun pisaa I. Malinowska-Kwiatkowska, kt�ra ogosia te prac Prawo prywatne w ustawodawstwie Kr�lestwa Sycylii (1140—1231), Krak�w 1973. Na uwag zasuguj biografie K. Morawskiego Dante Alighieri, Warszawa 1964, i J. Parandowskiego Petrarka, Warszawa 1956.

Szczeg�lnie wiele publikacji zwizanych jest z Odrodzeniem we Woszech. Wr�d tumacze czoowe miejsce zajmuje J. Burckhardta Kultura Odrodzenia we Woszech, Warszawa 1965. Wskaza te mona na E. Garina Filozofia Odrodzenia we Woszech, Warszawa 1969; J. M. Lucas-Dubrentona ycie codzienne we Florencji, Warszawa 1961, czy M. Bellonci Lukrecja Borgia. Jej ycie i czasy. t. I —II. Warszawa 1958. Z prac polskich szczeg�lna pozycja przypada ksikom K. Chdowskiego, kt�ry z wyjtkowym talentem przedstawi ludzi i wydarzenia doby Renesansu i Baroku. S to przede wszystkim takie

687

dziea, jak Rzym. Ludzie Odrodzenia, Warszawa 1957: Rzym. Ludzie Baroku. Warszawa 1957: Historie neapolitaskie. Wiek XIV- XVIII. Warszawa 1959: Dw�r w Ferrarze. Warszawa 1958: Siena. Warszawa 1960: Rokoko we Woszech. Warszawa 1959. Odpowiadaj one jednak stanowi wiedzy z przeomu XIX i XX w., kiedy ukazyway si ich pierwsze wydania. Wr�d nowszych prac wyr�nia si oparta na gruntownych badaniach, napisana przez W. Pociech, biografia Kr�lowa Bona, t. I - IV, Pozna 1949-1958, kt�rej pierwszy tom powiecony jest g�wnie stosunkom woskim. Spor�d wielkich postaci woskiego Odrodzenia szczeg�lne zainteresowanie budzi Machiavelli. A. Kosko-wska ogosia rozpraw Machiavelli jako humanista na tle woskiego Odrodzenia, �d 1954; J. Malarczyk L' r�de realizmu politycznego. Machiavelli i Guicciardini, Lublin 1963: M. Maneli napisa popularn biografi myliciela florenckiego. Warszawa 1968, za A. Ostrowski Savonaroli. Warszawa 1976. Natomiast rozprawa S. Cynarskiego Paolo Sarpi i jego zwizki z Polsk, Krak�w 1969, wprowadza ju problemy ideologiczne i religijne wczesnego Baroku. Rozw�j nauki charakteryzuje praca W. Rolbieckiego Akademie woskie w latach 1454-1667. Wrocaw 1977. Bardzo liczne s prace powicone stosunkom midzy Wochami a Polsk w XV-XVII w. Na tym miejscu trzeba ograniczy si do wskazania na prace M. Brahmera, zwaszcza Z dziej�w wlosko-polskich stosunk�w kulturalnych. Warszawa 1939. i H. Barycza Spojrzenie w przeszlo polsko-wlosk, Wrocaw 1965. Wr�d publikacji popularnonaukowych wyr�niaj si A. Sajkowskiego Woskie przygody Polak�w, Warszawa 1973. ywo zajmowali si sztuk wosk doby Odrodzenia polscy historycy sztuki. Bardziej og�lny charakter ma K. Ulatowskiego Architektura woskiego renesansu. Warszawa 1964. czy J. Biaostockiego Sztuka i myl humanistyczna. Warszawa 1966.

Dzieje Woch w XVII i zwaszcza XVIII w. budziy sabsze zainteresowanie wr�d historyk�w polskich, jakkolwiek ukazay si takie pozycje, jak M. Loreta ycie polskie w Rzymie w XVIII wieku, Rzym 1930, czy S. Ojak-Krzemie Vico, Warszawa 1971. Natomiast o wiele liczniejsze s prace powicone dziejom Woch lub stosunkom polsko-woskim w dobie Risorgimento. poczynajc od Legion�w i wojen napoleoskich. Wylicza je M. ywczyski w bibliografii zamieszczonej w swym zarysie. Wypadnie wic ograniczy si do wskazania na niekt�re tylko pozycje. Pocztkowy okres owietla J. Pachoski w dziele Legiony Polskie. Prawda i legenda, 1794- 1804, t. I —II, Warszawa 1969— 1976; p�niejszymi ruchami niepodlegociowymi zajli si K. Morawski w pracach: Polacy i sprawa polska w dziejach Italii w latach 1830—1866, Warszawa 1937, i Gioherti. Myl i dziaanie polityczne. Warszawa 1936; M. Handelsman, Rok 1848 we Wloszech i polityka ks. Adama Czartoryskiego, Warszawa 1936; S. Kieniewicz Legion Mickiewicza. Warszawa 1957; H. Batowski. Legion Mickiewicza w kampanii wlosko-austriackiej 1848 roku. Warszawa 1956; A. Ostrowski, Francesco Nullo. Bohater Polski i Woch. Warszawa 1970. Tene ogosi biografi Garibaldiego, Warszawa 1969, oraz Kamila Cavoura, Warszawa 1972. R. Wituch przygotowa obszerny yciorys Garibaldiego, Wrocaw

688

1983. W szerszym aspekcie uja problemy kultury woskiej J. Ug-niewska-Dobrzaska. Problematyka postpu i tradycji w kulturze woskiej pierwszej polowy XIX wieku (1816—1848). Warszawa 1979. Rozw�j sprawy rzymskiej przedstawi J. Stefanowicz w pracy Watykan i Wochy, Warszawa 1967. W Chrzecijaskiej Demokracji, Warszawa 1963, om�wi on te dzieje katolickiego ruchu politycznego.

Rozwijajce si w Polsce badania nad faszyzmem w r�ny spos�b poruszaj zagadnienia dotyczce dziej�w Woch. Z tumacze mona wskaza na F. Chabod, Wochy wsp�czesne 1918— 1948, Warszawa 1966, oraz przeznaczon dla szerszego czytelnika biografi F. Monellego Mussolini, Warszawa 1973. Z prac polskich obok zarysu J. Banasz-kiewicza i J. Stroynowskiego, Faszystowskie partie polityczne, opublikowanego w wydawnictwie Systemy partyjne wsp�czesnego kapitalizmu, Warszawa 1962, szczeg�lnie wartociowe s, oparte na gruntownej samodzielnej kwerendzie, prace S. Sierpowskiego: Faszyzm we Wloszech 1919-1926, Wrocaw 1973, i Stosunki polsko-whskie w latach 1918-1940, Warszawa 1975 (z szeroko zestawion bibliografi). R�wnie samodzielnoci spojrzenia i znajomoci r�de wyr�nia si ksika J. Borejszy Mussolini byl pierwszy.... Warszawa 1979. Zwiksza si stale take liczba publikacji zwizanych z okresem wojny. Wr�d tumacze na uwag zasuguje A. Kichezza Polacy i Wlosi w drugiej wojnie wiatowej. Warszawa 1978; z polskich - W. Biegaskiego Regularne jednostki wojska polskiego na Zachodzie, Warszawa 1971; W. Iwanowskiego Bitwa o Rzym, 1944, Warszawa 1969; J. Wilczura Niewola i eksterminacja jec�w wojennych Woch�w, wrzesie 1943 — maj 1945, Warszawa 1969. Wyjtkow pozycj stanowi relacja M. Wa-kowicza o bitwie pod Monte Cassino. Okres powojenny jest skromnie reprezentowany w publikacjach polskich, cho drog przetary r�ne ksiki publicystyczne. Wiele wiata na najnowsze dzieje rzuca wydana w polskim tumaczeniu biografia Jana XXIII pi�ra L. Algisi, Krak�w 1964.

Wr�d publikacji zajmujcych si dziejami Kocioa katolickiego i nawizujcych niejednokrotnie do dziej�w Woch mona wskaza na J. Umiskiego Dzieje Kociola, Opole 1960; L. Rankego Dzieje papiestwa w XVI—XIX wieku. Warszawa 1974. Dla dziej�w literatury istnieje tumaczenie pracy N. Sapegno, Historia literatury woskiej w zarysie. Warszawa 1969, i samodzielne opracowanie J. Heisteina, Historia literatury woskiej, Wrocaw 1979. Z licznych prac z zakresu historii sztuki przykadowo wymieni mona H. Deckera Renesans we Woszech, Warszawa 1969, oraz A. Chostela Sztuka woska, przekad E. Bkowska, Warszawa 1978.

KR�LOWIE I PREZYDENCI ZJEDNOCZONYCH WOCH

Kr�lowie

Wiktor Emanuel II 1861-1878

1900-1946 1946

Humbert I 1878-1900

Wiktor Emanuel III

Humbert II

Prezydenci Republiki Woskiej

Enrico De Nicola Luigi Einaudi Giovanni Gronchi Antonio Segni Giuseppe Saragat Giovanni Leone Alessandro Pertini

1946-1948 1948-1955 1955-1962 1962-1964 1964-1971 1971 -1978 1978-1985

Francesco Cossiga od 1985

INDEKS NAZWISK Opracowa Stefan Bielaski

W indeksie zastosowano nastpujce skr�ty: abp — arcybiskup; adm. -admira; austr. — austriacki; bp — biskup; bryt. — brytyjski; ces. — cesarz, cesarzowa; dypl. — dyplomata; franc. - francuski; gen. —genera; hiszp. —hiszpaski; hr. — hrabia; kard. — kardyna; kr. — kr�l, kr�lowa; ks. — ksi, ksina; marsz. — marszaek; min. - minister; niem. - niemiecki; pk - pukownik; pol. - polski; pom. - pomidzy; przew. — przewodniczcy; ps. — pseudonim; rewol. — rewolucyjny; ros. — rosyjski; w. — wity; ur. — urodzony; w. — wielki; zm. — zmar; zw. — zwany.

Daty w nawiasach oznaczaj okres ycia, daty bez nawias�w czas sprawowania funkcji lub wadzy

1Abba Cesare Giuseppe (1838-1910), pi-sarz-kronikarz walk Garibaldiego, senator 413

Abelard Piotr (1079-1142), franc. filozof i teolog 82

Acerbo Giacomo (1888-1969). polityk, podsekretarz stanu 575, 649

Acquarone Pietro (1890-1948). gen., senator, min. 619

Acton John Francis Edward (1736-1811). pierwszy min. neapolitaski 333. 351. 352

Adalbert (pom. 932 i 936 - pom. 972 i 975). kr. Italii od 950 r. 52

Adaloald (ur. 602). kr. Longobard�w do 626 r. 37

Adelajda (931-999) ona Ottona I niem.. regentka w l. 991-995 5;

Agilulf (zm. ok. 615-616). kr. Longobard�w od 591 r. 37

Agnelli, rodzina przemysowc�w 660

Agrypa Marek Wispaniusz (ok. 62-12 p.n.e.). w�dz. rzym. 18

Ahmed Zogu (1895-1961), prezydent w. 1925-1928 i kr. Albanii w l. 1928--1946 599, 611

Aimone di Savoia-Aosta (1900-1948), ks. Spoleto i Aosty 625

Aistul, kr. Longobard�w w l. 749 — 756 41

Alaryk I (ok. 370-410), kr. Wizygot�w od 395 r. 20

Alba Fernando Alvarez De Toledo (1507 lub 1508-1582). namiestnik Mediolanu

i wicekr. Neapolu, hiszp. w�dz w Niderlandach 234

Alberi, r�d fiorencki 138

Alberoni Giulio (1664 — 1752), pierwszy min. hiszp., kard. 301, 302, 336

Albertario Davide (1846-1902). ksidz, dziennikarz 514

Alberti Girolamo. rezydent wenecki w Polsce w l. 1684-1697 284

Alberti Leon Battista (1404-1472). humanista, pisarz, architekt 172. 177. l~"fi

Alberti Mario (1884-1939), ekonomista, dyplomata 529

Albertini Luigi (1871-1941), dziennikarz, historyk 559

Alberyk (zm. 954), przyw�dca powstania i senator rzym. w l. 932-954 57, 52

Albizzi r�d florencki 138, 139. 164

Albizzi Rinaldo (1370-1442), polityk i dypl. florencki 164

Alboin (zm. 572), kr. Longobard�w od 565 34

Alborno Egidiusz de (zm. 1367), kard.. legat i wikariusz papieski 130, 135, 136. 146

Albrecht Habsburg (1817-1895), arcyks., austr. gen., g�wnodowodzcy we Woszech w 1866 r. 480

Alderotti Taddeo (1223-1295), lekarz 117

Aldini Antonio (1755-1826), polityk, prawnik 376

Aleksander II (Anselmo z Baggio), papie w l. 1061-1073 63. 89

691

Aleksander III (Roland Bondinelli). papie�

w l. 1159-1181 84 Aleksander VI (Rodrigo de Borja y Doms.

Rodrigo Borgia papie w l. 1492-1503

181. 185. 186. 191. 192. 194-199 Aleksander VII (Fabio Chigi). papie

w l. 1655-1667 287. 298 Aleksander VIII (Pietro Ottoboni). papie

w l. 1689-1691 298 Aleksander I (1777-1825). car ros. w l.

1801-1825 397. Aleksander II (1818-1880). car ros.

w l. 1855-1880 459. 461 Aleksander Medyceusz (1510-1537). ks.

Florencji w l. 1531-1537 207. 208 Aleksy I Komnenos (1048-1118). cesarz

bizantyjski od 1081 r. 71 Alembert Jean Baptiste Le Rond '

(1717-1783). franc. filozof i uczony

308 Aleotti Giovanni Battista. zw. Argenta

(1546-1636). architekt, inynier 291 Alessio (Alessi) Giuseppe d" (ok. 1612 —

1647). przyw�dca powstania na Sycylii

w 1647 r. 280 Alfieri Vittorio (1749-1803). poeta 313-

315. 319. 330. 347. 348. 410. 414 Alfons V Wspaniay (1396-1458). kr.

Aragonii i Sycylii w l. 1416-1458.

kr. Neapolu (jako Alfons I) w l. 1442-1458 147. 158. 159. 174. 185 Alfons II (1448-1495). ks. Kalabrii

w l. 1458-1494. kr. Neapolu w l. 1494--1495 191. 192. 198

Alfons I d'Este (1476-1534). ks. Ferrary, Modeny i Reggio w l. 1505-1534 206

Alfons II d'Este (1533-1597). ks. Ferrary, Modeny i Reggio w l. 1559-1597 259

Algisi Leone, historyk 689

Ali Pasza Muedhdhin-Zadeh (zm. 1571). adm. turecki 273

Almirante Giorgio (ur. 1914). polityk, przyw�dca Woskiego Ruchu Spoecznego (MSI) 673

Altichiero (XIV w.), malarz 755

Aluli ras etiopski 501

Alviano Bartolomeo d" (1455-1515). w�dz wenecki 199

Amadeo d'Aosta (1898-1942). ks. gen., wicekr. Afryki Wschodniej, naczelny dow�dca w Afryce Wschodniej od 1940 r. 614

Amadeusz VI (Zielony Ksie. 1343 —

-1383). ks. Sabaudii 132. 133. 143 Amadeusz VII (Czerwony Ksie. 1360 —

-1391). ks. Sabaudii w l. 1383-1391 i hr. Nicei w 1. 1388-1391 133 Amadeusz VIII (1381-1451). ks. Sabaudii.

antypapie Feliks V w l. 1439-1449

133. 159 Amalsunta (zm. 535). regentka kr�lestwa

Ostrogot�w w l. 526-534 28 Ambrosio Vittorio (1879-1958). gen., szef

Sztabu Generalnego w 1943 r. 619 Ambroy w. bp. Mediolanu w l. 374--397 23. 251 Amendola Giorgio (1907-1980). polityk,

dziaacz Partii Komunistycznej 666 Amendola Giovanni (1882-1926). polityk

liberalny, przyw�dca opozycji awenty-

skiej 577. 578. 580 Ammannati Bartolomeo (1511-1592),

rzebiarz, architekt 243 Ammirato Scipione (1531 —1601). historyk

24⁷

Anastazjusz I (ok. 430 - 518), ces. wsch.

(491-518) 26 Andegawenowie, dynastia 97. 98. 137. 143.

145, 146. 158. 159. 185. 186. 191. 279 Anders Wadysaw (1892-1970). gen., dow�dca 2 Korpusu Polskiego, p.o. Naczelnego Wodza Polskich Si Zbrojnych

625. 626 Andrea del Castagno (1423- 1457). malarz

181 Andreoli Giuseppe (1791-1822). ksidz.

spiskowiec 403 Andreotti Giulio (ur. 1919). premier, min.

spraw zagranicznych 675. 676. 678. 680.

682 Andrzej Wgierski (zm. 1345). m kr.

Neapolu Joanny I 145 Angelico Fra (Guido di Pietro zw. II Beato

lub Fra Giovanni da Fiesole. 1387—-1455). malarz 180

Angeloni Luigi (1759 — 1842). pisarz, dziaacz patriotyczny 383

Angioi Gian Maria (1761-1808). prawnik, animator ruchu antyfeudalnego na Sardynii 353

Annese Gennaro (zm. 1648). przyw�dca powstania w Neapolu w l. 1647-1648 279

Ansaldi Guglielmo (1776-1851). pk sar-dyski. uczestnik ruchu rewol. w 1821 r. 401

Anielami Benedetto (XII w.), rzebiarz 121

Antonelli Giacomo (1806-1876). kard.. sekretarz stanu 438. 442. 447. 477. 482

Antonello da Messina (ok. 1430-1479). malarz 212

Antoni Padewski w. (1195-1231). franciszkanin 92

Antoni Farnese (1673—1731), ks. Parmy

i Piacenzy w l. 1727-1731 302 Antonini Giacomo (1792-1854). oficer w wojsku pol., uczestnik walk o zjednoczenie Woch. gen. 419

692

Antonioni Michelangelo (ur. 1912). re�yser

filmowy 684

Anzelm cTAosta (1033-1109). teolog 57 Apollinaire Guillaume (Wilhelm Apolinary

Kostrowicki. 1880-1918). franc. poeta

535

Appiani Andrea (1754 — 1817). malarz 414 Apulejusz (ur. ok. 125). pisarz rzym. 19 Aragonowie. dynastia 97. 144. 147. 158.

191. 252 Arcos Rodrigo Ponce De Leon d" (1602 —

-1672). wicekr. Neapolu w l. 1646-1648 278 Ardigo Roberto (1828-1920). ksidz do

1870 r., uczony 537 Arduin (ok. 955-1015). margrabia Ivrei.

kr. Italii od 1002 r. 55 Aretino Pietro (1492-1556). pisarz 217.

218 Aribert (pom. 970 i 980-1045). abp

Mediolanu 55. 56 Ariosto Ludovico (1474 — 1533). pisarz 216.

217. 244 Aristipo Enrico (XII w.), diakon, tumacz

Arystotelesa 117

Armellini Carlo (1777 — 1863). dziaacz patriotyczny 442

Arnold z Brescii (ok. 1100-1155). kaznodzieja, przyw�dca ludowy w Rzymie

82. 89. 130

Arnold Stanisaw, historyk 687 Arnolfo di Gambio (zm. 1302). architekt

121. 153

Arpadowie. dynastia 96 Arystoteles (384-322 p.n.e.). filozof 117.

170. 171. 173. 215. 247. 292 Asinari di San Marzano Carlo Emanuele

(1791 -1841). przyw�dca rewol. z 1821 r.

401 Aspre (Asper) Konstantyn (1789-1850).

baron. gen. austr. 442. 443 Atalaryk (516 lub 518-534). kr. Ostrogot�w w 1. 526-534 28 Attolico Bernardo (1880-1942). polityk.

ambasador w Niemczech 612 Attyla (zm. 453). w�dz Hun�w 20 Audisio Walter (ur. 1909). pk. dow�dca

partyzancki ps. Valerio 630 August (63 p.n.e.-14 n.e.). ces. rzym.

5. 12. 17. 18 August II Mocny (1670-1733). elektor

saski. kr. pol. w l. 1697-1706 i od

1709 285. 286. 300 August III (16%-1763). elektor saski.

kr. pol. w l. 1733-1763 263. 333 Autaris kr. Longobard�w w l. 584-590

37 Avalos Ferdynand Franciszek d' (1489-

-1525). markiz Pescary 203. 204

Avezzana Giuseppe (1797 — 1879). rewolucjonista, republikanin 441 Awerroes Ibn Ruszd (1126-1198). filozof.

lekarz, matematyk 117 Azeglio Massimo Taparelli d' (1798 - 1866). pisarz, polityk sardyski. premier 413. 422. 451-453. 462

Babeuf Francois F.mil Noel zw. Gracchus (1760 — 1797). franc. rewolucjonista, przyw�dca Sprzysienia R�wnych 355

Bacciocchi Felice (1762-1841). ks. Lukki i Piombino. szwagier Napoleona l 374

Bacchelli Riccardo (ur. 1891). pisarz, poeta, dramaturg 593

Badaloni Nicola. dziaacz socjalistyczny i robotniczy z XIX w. 494

Badoglio Pietro (1871 -1956). marsz., polityk, premier 549. 572. 590. 604. 613. 619-624. 627

Baduil Totyla. kr. Ostrogot�w w l. 541 —

-552 29. 34

Baglioni Malatesta II (1491-1531). kondotier 206. 207

Bakunin Micha (1814-1876). ros. rewolucjonista, teoretyk anarchizmu 496. 497

Balbo Cesare (1789-1853). historyk, polityk 415. 422. 430. 686

Balbo Italo (1896-1940). gen., polityk, dziaacz faszystowski 571. 582. 603

Balbo Prospero (1762-1837). polityk, mln. sardyski 394

Baldini Nullo (1862-1945). dziaacz socjalistyczny 494

Balducci Francesco Pegolotti (XIV w.), kupiec florencki 115

Baldwin I Flandryjski (1171-1206). cesarz aciski w l. 1204-1206 72

Balilla (Giovanni Battista Perasso. 1729-

— 1781). bohater powstania w Genui w 1746 r. 303. 568

Banaszkiewicz Jakub, historyk 689

Bandiera Attilio (1810-1844). rewolucjonista 420

Bandiera Emilio (1819-1844). rewolucjonista 420

Bandiera Francesco (1785-1847). adm. w subie austriackiej 407

Baratieri Oreste (1841-1901). gen. 511

Barbagallo Corrado (1877-1952). historyk 538

Barbato Nicola (1856-1923). dziaacz socjalistyczny 505. 509

Barberini Taddeo (1603-1647). ks. Pale-striny. nepot papiea Urbana VIII 277

Bardi. r�d bankier�w z Florencji 104. 137

Baretti Giuseppe (ps. Aristarco Scannabue. 1719-1789). krytyk, filolog, poeta 308

693

Barolo Ferdinando (1751 - 1821). lekarz, spiskowiec 352

Barone Domenico (1879- 1929). prawnik 596

Baronio Cesare (1538- 1607). kard.. historyk Kocioa 246

Barrere Camille (1851 1940). franc. poli-tyk 512

Bartelloni Enrico (1808-1849). llorencki przyw�dca ludowy 438

Bartoli Daniello (1608 1685). jezuita, historyk 294

Bartolini l.orenzo (1777 1850). malarz 414

Bartolo di Sassoferrate (1313-1314-1357). prawnik 152

Bartolomeo Kra (Baccio della Porta. 1472 1517). malarz 211

Barlolomeo z Neocastro (XIII w.), historyk 119

Barycz Henryk, historyk 688

Barzini Luigi (1874 1947). dziennikarz 540

Basile Giambattista (1575 - 1632). pisarz 292

Bassanesi Giovanni (1909 1948). lotnik. antyfaszysta 608

Basseville Hugo de (zm. 1793. franc. dyplomata 350. 353. 355

Bassi Ugo (1801-1849). harnahita. uczestnik walk o zjednoczenie 444. 445

Bastelica Sampiero di. przyw�dca korsykaski z XVI w. 256

Batoni Pompeo Girolamo (1708-1787). malarz 311

Baltisti Giuseppe Cesare (1875- 1916). dziaacz socjalistyczny 54~"

Bava-Beccaris Kiorenzo (1831 1924). gen. 514. 515

Bazyli I. ces. bizantyjski w l. 867-886 50

Bkowska E., tumaczka 689

Beauharnais Eugeniusz de (1781-1824). wicekr. Woch.' ks. Eichslandi w l. 1805 1814. hr. Leuchtenburu od 1817 r. 385. 386

Beccaria Cesare (1738 - 1794). prawnik 312. M3. 342. 412

Beck J�zef (1894-1944). pol. min. spraw zagranicznych 610

Bedmar de markiz (Alonso de la Cueva y Benarides. XVII w.), ambasador hiszp. w Wenecji 275

Belizariusz (ok. 504-565). w�dz bizantyjski 29. 32. 159

Bellegarde Henryk Joseph Johann hr. von (1756-1845). marsz, austr. 391

Belli Giuseppe Gioaccomo (1791-1863). poeta 413

Bellini Genlile (1429- 1507). malarz 212

Bellini Giovanni (ok. 1430 1516). malarz 212

Bellini Lorenzo (1643 1704). lekarz anatom 294

Bellini Vincenzo (1801 - 1835). kompozytor 414

Bellonci M., historyk 687

Below Otto von (1857-1944). gen. niem. 548

Bembo Pietro (1470 - 1547). humanista 202. 215

Benedek Ludwig von (1804-1881). gen. austr. 460

Benedetto da Maiano (1442-1497). rzebiarz, architekt 174

Benedykt VIII. papie w l. 1012-1024 55

Benedykt XIII (Pietro Francesco Orsini-

-Gravosa). papie w l. 1724-1730 325 Benedykt XIV (Prospero Lambertini). papie w l. 1740- 1758 310. 325-32". 332

Benedykt XV (Giacomo della Chiesa). papie w l. 1914-1922 544. 558. 595 Benedykt z Nursji w. (480-543) 32 Bentinck Cawendish William lord (1774

-1839). gen. polityk bryt. 384-387 Bentivegna Krancesco (1820 - 1856). patriota, uczestnik walk na Sycylii 449 Bentivoglio. r�d 114

Benvenuti Pietro (1769-1844). malarz 414 Beoloco Angelo (zw. Ruzzante. ok. 1502-

-1542). pisarz 216

Berchet Giovanni (1783-1851). poeta, polityk, deputowany do parlamentu 391. 413

Berengariusz I (zm. 924). margrabia Friuli. kr. Woch w l. 888-924 50. 51

Berengariusz II (zm. 966). margrabia Ivrei od 940 r., kr. Italii w l. 950-963 51, 52

Berio Luciano (ur. 1925). kompozytor 685

Berlinguer Enrico (1922-1984). polityk, sekretarz Woskiej Partii Komunistycznej w l. 1972-1984 675. 682

Bernadotte Jean Baptiste Jules (1763-

-1844). marsz, franc. ks. Pontecorvo.

kr. Szwecji (jako Karol XIV) 3⁷5. 385

Bernaroli Egidio. dziaacz socjalistyczny

w XIX w. 494 Berni Francesco (1497 lub 1498-1535).

poeta 218

Bernini Gianlorenzo (1598-1680). architekt 267. 287. 288

Bertani Agostino (1812-1886). lekarz, polityk 465. 486. 48~>

Berthier Louis Alexandre (1753-1815). marsz, franc.. ksi Neuchatel i Wagram 362. 363. 365

Bertini Francesca (ur. 1892). aktorka 540 Bessarion (1403-1472). kard. 170. 212 Biaostocki Jan. historyk sztuki 688 Bianchi Michele (1883-1930). polityk, dziaacz faszystowski 5⁷¹

694

Bibienowie. rodzina artyst�w z Bolonii 291

Biegaski Witold, historyk 689

Biondo Flawiusz (1392-1463). humanista

171 Bisceglie Alfonso di (zm. 1500). m

Lukrecji Borgii 198 Bismarck Otto Edward Leopold (1815-

-1898). ks.. polityk, premier Prus i kanclerz niem. 479-481. 499. 500. 502. 503. 509

Bissolati Leonida (1857-1920). dziennikarz, dziaacz socjalistyczny 494. 526. 542. 548. 554

Blasi Francesco Paolo di (XVIII w.), spiskowiec, rewolucjonista 352. 353

Boccaccio Giovanni (1313-1375). pisarz 144. 150 153. 215

Boccalini Traiano (1556-1613). pisarz, historyk 247

Boccanegra Szymon (zm. 1363). doa genueski 130. 141

Boccanegra Wilhelm (XIII w.), kapitan ludu genueski 114

Bocchini Arturo (1880-1942). szef faszystowskiej tajnej policji 533

Boccioni Umberto (1882-1916). malarz 536

Boecjusz (480-ok. 525). filozof 27. 28

Boemund I (1050-1111). ks. Antiochii 65, 71

Bogino Giambattista Lorenzo hr. (1701

- 1784). wicekr. Sycylii 330

Boiardo Matteo Maria (1441 1494). pisarz 216

Bolesaw Chrobry (967 1025). ks. i kr. pol. w l. 992 1025 53

Bona Sforza (1494-1557). kr. pol. od 1518 r. 211. 228. 688

Bonacorso (XIII w.), biskup katar�w i kon-wertyta. historyk 119

Bonafous Ignazio (ok. 1758 1836). rewolucjonista 355

Bonaparte, dynastia 405

Bonaparte Karol Lucjan (Carlo Luciano. 1809-1857). uczony-zoolog 415

Bonawentura z Bagnorei (Johannes Fidan-za. 1221 - 1274). franciszkanin, teolog, kard. 118

Boncompagni di Bombello Carlo (1804-1880). prawnik, polityk 462

Bonifacy VIII (Benedetto Caetani). papie w l. 1294-1303 99. 100.

Bonifacy IX (Pietro Tomacelli). papie w l. 1389-404 146. 156

Bonomi Kanoe (1873-1951). polityk, premier 542. 566. 56⁷. .569. 619. 622. 631. 632. 634

Bonlempelli Massimo (1878- 1959). pisarz 592

Bordiga Amadeo (1889-1970). przyw�dca

komunistyczny 559. 564. 565. 569. 572 Borejsza Jerzy W., historyk 649 Borelli Gknanni Alfonso (1608-1679).

matematyk, przyrodnik, astronom 294 Borelli Lyda (1888-1959). aktorka 5411 Borelli Vincenzo (1800-1831). notariusz.

spiskowiec 408 Borghese. r�d rzymski 28~ Borghini Vincenzo (1515- 1580). filolog.

historyk 24⁷Borgia. r�d 185. 198 Borgia Cezar (ok. 1475-1507). ks. Ro-

manii 193. 196-199. 220. 222 Borgia Lukrecja (1480-1519). ks. Ferrary

198.

Borgia Pier Luigi (pom. 1430 i 1433

1458). nepot Kaliksta III 145
Boromeusz Fryderyk (1564-1631). kard..

abp Mediolanu 252 Boromeusz Karol w. (1565-1584). abp

Mediolanu 252 Boromeusze. r�d 251 Borromini (Francesco Castelli. 1599-1667). architekt 2XX

Borsieri Pietro (1786-1852). pisarz, dziaacz patriotyczny 391. 402

Bosco Rosario Garibaldi (1866-1936). dziaacz robotniczy 505, 509

Boselli Paolo (1838-1932). polityk, premier 548

Bosis Lauro de. lotnik 608

Boskovic Rudjer Josip (Boscovich Ruggero Giuseppe. 1711-1787). jezuita, matematyk, astronom 310

Botero Giovanni (1544-1617). jezuita, pisarz 241. 260

Botta Carlo (1766-1837). lekarz, historyk, polilyk 352

Botlai Giuseppe (1895-1959). polilyk. dziaacz faszystowski 589. 618

Bolticelli Sandro (ok. 1444-1510). malarz 141

Boucicault Jean Le Maingre de (1364 -1421). marsz, franc. 132

Bovio Giovanni (1837 - 1903). filozof, polityk, republikanin 486

Braccio da Montone (Forlebraccio. 1368 -1424). kondotier 126. 159

Bracdolini Poggio Ciian Francesco (1380-1459). humanista, pisarz 171. 2⁷¹

Bragadino Marcantonio (1523-1571). w�dz wenecki 2⁷2

Brahmer Mieczysaw, historyk literatury 688

Bramante Donato (1444-1514). architekt 208. 209

Brandini Ciuto. Florencki przyw�dca ludowy w r. 1345 IX

Bresci Gaetano (1869-1901). anarchista. 525

695

Breniew Leonid (1906-1982). sekretarz generalny KPZR. przew. Rady Najwyszej ZSRR 680

Briand Aristide (1862-1932). franc. polityk, dziaacz socjalistyczny, min., premier 601

Briot Pierre (1771-1821). rewolucjonista, jakobin franc. 372

Brofferio Angelo (1802-1866). polityk 471

Bruck Karol Ludwig von (1798-1860). austr. ekonomista, min. handlu i finans�w 445

Brunelleschi Filip (1377-1446). architekt 175

Brunetti Angelo (zw. Ciceruacchio. 1800 — -1849). rewolucjonista 439. 444

Brunetti Luigi (1836-1849). syn Angela 439

Bruni Leonardo (1370-1444). humanista 170. 172

Bruno Giordano (Filippo Bruno. 1548--1600). filozof, pisarz 248. 249. 246. 502

Brusiow Aleksiej (1853-1926). ros. gen. 548

Brustolon Andrea (1662-1732). rzebiarz 316

Biilow Bernhard von (1849-1929). ks.. niem. dypl. i polityk, kanclerz 545

Buonaiutti Ernesto (1881-1946). historyk 538

Buonarotti Filippo Michele (1761-1837). rewolucjonista 351. 354. 355. 383. 397. 404. 416

Buonarotti Micha Anio (1475-1564). rzebiarz, malarz, architekt 196. 206. 209-211. 224. 218. 231. 287

Buorwicini Domenico (ok. 1450-1498). wsp�pracownik Savonaroli 195

Buozzi Bruno (1881-1944). dziaacz zwizkowy 607

Burbon Karol (1489-1527). konetabl. dow�dca cesarski 203. 204

Burbonowie. dynastia 299. 302. 303. 325. 326. 331. 335. 349. 350. 352. 360. 381. 382. 385. 387. 388. 435. 464. 465. 468

Burckhardt Jakub (1818-1897). historyk kultury 687

Burlamacchi Francesco (1498-1548). gon-falonier Lukki 232

Bussolari Jakub (zm. 1380). eremita, kaznodzieja, przyw�dca powstania w Pawii 130

Buzzati-Traverso Dino (ur. 1906). pisarz, dziennikarz 593

Cabot Jan (Giovanni Caboto. 1450 - 1498). eglarz 225

Cacault Francois (1742-1805). franc. polityk i dypl. 353 Cadorna Luigi (1850-1928). marsz. 547-

-549

Cadorna Raffiiele (1815- 1897). gen. 482

Cadorna Raffaele (ur. 1889). gen., dow�dca partyzancki, szef Sztabu Generalnego, senator 629

Caffaro (1100-1163). historyk 119

Cafiero Carlo (1846-1892). prawnik, dziaacz rewolucyjny 497. 4W. 505

Calcondila Demetrius (1423-151 I). humanista no

Camino da. r�d z Treviso 128

Campanella Tommaso (1568-1639). filozof 248. 249

Camuccini Vincenzo (1771-1844). malarz 414

Canaletto (Giovanni Antonio Canalc. 1697-1768). malarz 317

Canaletto (Bernardo Belotto. 1721 1780). malarz 317

Candeloro Giorgio (ur. 1909). hisloryk 68'

Cane Facino (zm. 1412). kondotier 156

Caneva Carlo (1845- 1922). gen. 532

Canova Antonio (1757-1822). rzebiarz 319. 327. 414

Cantu Cesare (1804-1895). historyk 415

Canzio Stefano. historyk 68⁷

Capello Bianka (1548-1587). faworyta 7ksicia loskaskiego Franciszka 257

Capello Luigi (1859-1941). gen. 5X0

Capponi Gino (1350-1421). polityk flo-rencki 152

Capponi Gino (1792-1876). polityk to-skaski 393. 423. 438

Capponi Niccolo (1472- 1529). polityk rlo-rencki 2(15. 206

Capponi Pier (1446- 1496). polityk florenc-ki. 792

Caracciolo Domenico (1715-1789). markiz, wicekr. Sycylii 335

Caracciolo Francesco (zm. 1799). adm. neapolitaski 370

Caraffa. r�d 234

Caraffa Hektor di Ruvo hr. (1767-1799). dziaacz republikaski w Neapolu 3⁷0

Caramanicodi. ks. (Francesco Maria Vena-nzio D'Aquino. 1738 - 1795). mason, wicekr. Sycylii 335

Caravaggio Michelangelo Merisi (1573-

-1610). malarz 249

Carboni Giacomo. gen. 622

Cardano Gerolamo (1501-1576). uczony 224

Carducci Giosue (ps. Enotrio Romano. 1835-1907). poeta 534

Carli Gianrinaldo (1720-1795). przyrodnik, prawnik 313. 346

696

Carmagnola (Francesco Bussone. ok.

1385-1432). kondotier 757 Carnera Primo (1906-1967). sportowiec

592 Carneschi Pietro (zm. 1567). protonotariusz

papieski 241 Carpaccio Vittore (pom. 1445 i 1456

-1526). malarz 212

Carra Carlo (1881-1966). malarz 536

Carracci. rodzina artyst�w z Bolonii 243. 289

Carrara da (Carraresi). r�d z Padwy 128. 131. 156

Carrara Francesco da (1325-1393). tyran Padwy 143

Carriera Rosalba (1675-1757). malarka 318

Caruso Enrico (1873-1921). piewak operowy 540

Casa Giovanni della (1503 — 1556). humanista, pisarz 219

Casanova Giovanni Giacomo (1725--1798). synny awanturnik, pamietni-karz 316

Casati Gabrio (1798-1893). polityk lom-bardzki. min. 432

Casella Alfredo (1855-1947). kompozytor 537. 594

Cassola Carlo (1814-1894). patriota, republikanin 441

Castellano Giuseppe. gen.. 620. 621

Castelli Benedetto (pom. 1577 i 1578-

-1643). matematyk 294

Castelnuovo Tedesco (1895-1968). kompozytor 537

Castiglione Baltazar (1478-1529). dyplomata, pisarz 210. 219

Castlereagh Henry Robert Stewart (1768-

-1822). polityk bryt. 386. 403 Castromediano Sigismondo (1811—1895). polityk, uczestnik walk o zjednoczenie 447

Castronovo Valerio. historyk 687 Castruccio Castracani (ok. 1281-1328).

kondotier 137 Catinat Mikoaj (1637-1712). dow�dca

francuski 298. 299

Catoni Eugenio (XIX w.), bankier 489 Cattaneo Carlo (1801-1869). historyk, polityk 414. 415. 423. 432 Cattaneo SiKio (XIX w.), dziaacz robotniczy 504 Cavalcanti Guido (ok. 1260-1300). poeta

120 Cavalieri Bonaventura Francesco (1598 —

-1647). matematyk 294 Cavaltero Ugo (1880-1943). gen. 614 Cavalli Pietro Franco (1602-1676). kompozytor 290

Cavallini Pietro (ok. 1250-ok. 1330). malarz 154 Cavallotti Felice Carlo Emanuele (1842 —

-1898). polityk, republikanin 486. 510.

513 Cavedalis Giambattista (1794-1858). gen.

444 Cavour Kamil (Camillo Benso di Cavour

nr.. 1810 — 1861). min. prem. sardy�ski

i w�oski 433. 450. 452-469. 471. 4~?3.

474. 477. 516. 517. 688 Celestyn V (Pietro Angelari da Murrone.

zm. 1296). papie w r. 1294 99 Cellini Benvenuto (1500-1571). rzebiarz.

zotnik, pisarz 243 Cenci. r�d 261

Cerchi. bankierzy florenccy 104. 112 Cersie Guglielmo (XVIII w.), student, rewolucjonista 352 Ceruti Giacomo Antonio (II Pitocchetto.

ok. 1700-1768). malarz 311 Cervantes Saavedra Miguel de (1547 —

- 1616). pisarz hiszp. 2.56

Cesare d'Este (1597-1628), ks. Modeny i Reggio 259

Cesi Federico (1585-1630). uczony 294

Cezar Gajusz Juliusz (100-44 p.n.e.). w�dz i dyktator rzym. 19. 581

Chabod Federico (1901-1960). historyk 689

Chamberlain Neville (1869-1940). polityk bryt.. premier 610. 611

Championnet Jean Etienne (1762-1800). gen. franc. 365—367

Charlotta d'Albret (prze. XV/XVI w.), ona Cezara Borgii 196

Chassepot Antoine (1833-1905). wynalazca 482

Cherubini Luigi (1760-1842). kompozytor 414

Chiabrera Gabriello (1552-1638). poeta 297

Chirico Giorgio de (1888-1978). malarz 536

Chdowski Kazimierz (1843-1920). pisarz, historyk 68⁷

Chostel A., historyk 689

Chruszczow Nikita (1894-1971). I sekretarz KC KPZR. premier ZSRR 652. 653. 656

Chrzanowski Wojciech (1793-1861). gen. pol. i sardyski 440

Churchill Winston Leonard Spencer (1874-

-1965). polityk bryt.. konserwatysta.

premier 582. 623. 626. 627 Ciaia Ignazio (XVIII w.), rewolucjonista

367. 370 Ciano Edda (ur. 1910). c�rka Mussolinie-

697

Ciano Galeazzo (1903-1945). dypl.. min. spraw zagranicznych 582. 608. 610 612. 618. 627

Cibo Franceschetto (XV w.), nepot Innocentego VII 186

Cimabue (Cenni di Pepo. ok. 1240-

-przed 1303). malarz 155

Cimarosa Domenico (1749 - 1801). kompozytor 320

Cipolla Carlo (ur. 1922). historyk 236

Cipriani Amilcare (1844—1918). uczestnik walk o zjednoczenie Woch i Komuny Paryskiej 498. 506

Cirillo Domenico (1739-1799). botanik, lekarz, polityk neapolitaski 370

Clarendon George William lord (1800-

-1870). dypl. bryt. 456

Clef. kr. Longobard�w w l. 572-574 34

Clemenceau Georges (1841-1929). polityk franc.. min., premier 553

Cola di Rienzo (Nicolo di Lorenzo Gabri-ni. 1313-1354). rzym. przyw�dca ludowy 135. 136. 150

Colbert Jean Baptiste (1619-1683). min. franc. 281. 328

Collegno Giacinto hr. Provana di (1794-

-1856). polityk piemoncki 401

Colleoni Bartolomeo (1400-1475). kondotier 166. 179. 212

Colletta Pietro (1775-1831). gen., historyk 399. 400. 415

Colombo Emilio (ur. 1920). min., premier, dziaacz Chrzecijaskiej Demokracji 675

Colombo Matteo Realdo (XVI w.), lekarz 224

Colonna Sciarra (XIV w.), przyw�dca rzym.. senator 101

Colonna Vittoria (1492-1547). poetka 218. 231

Colonnowie. r�d rzym. 99. 100. 147. 158. 159

Compagni Dino (1260-1324). historyk 152

Condillac Etienne Bonnot de (1715-1780). filozof franc. 313. 336

Condulmer. r�d wenecki 159

Confalonieri Fryderyk hr. (1785-1845). patriota 386. 391. 402

Conrad von Hotzendorf (1852- 1925). feldmarsza�ek austr. 548

Contarini Carlo (XVIII w.), polityk wenecki 322

Contarini Gasparre (1483-1542). patryc-jusz wenecki, kard. 231

Contarini Salvatore (1867-1945). dypl.. sekretarz w MSZ 598. 601

Contratti Lugio (XIX w.), rewolucjonista 441

Consalvi Ercole (1757-1824). kard.. sekretarz stanu 394. 397. 403

Conti. r�d z Werony 108

Consalvo da Cordova Fernandez (1453-1515). dow�dca hiszp.. wicekr. Neapolu 192. 197. 198

Corelli Arcangelo (1653-1713). kompozytor 290

Cornacchia Antonio (XIX w.), anarchista 497

Cornaro Katarzyna (1454-1510). kr. Cypru w l. 1473-1489 185

Cornelio Tommaso (XVII w.), matematyk 294

Corradini Enrico (1865-1931). dziennikarz, polityk, min. 529. 574

Correggio (Antonio Allegri. ok. 1489 — -1534). malarz 212

Correnti Cesare (1815-1888). polityk, dziennikarz, pisarz polityczny 429

Corsini Neri (1805-1859). markiz, min. toskaski 393

Cortona Pietro da (Berettini. 1596-1669). architekt 289

Cosa Juan de la (ok. 1460-1510). eglarz hiszp. 225

Cossa Francesco (ok. 1435—1477). malarz 212

Costa Andrea (1851-1911). deputowany, dziaacz socjalistyczny 487. 494. 497. 498. 504. 506

Crescenzi. r�d z Werony 108

Crispi Francesco (1819-1901). uczestnik walk o zjednoczenie Woch, premier 465. 468. 473. 490. 501-504. 508-512. 516. 531

Croce Benedetto (1866-1952). filozof, historyk, min. 484. 537. 538. 544. 566. 590. 592. 596. 606

Cuoco Vincenzo (1770-1823). pisarz polityczny, historyk 372. 383

Cyceron (106—43 p.n.e.), pisarz, orator, polityk rzym. 19. 150. 170. 188. 215

Cynarski Stanisaw, historyk 8. 688

Czartoryski Adam Jerzy (1770-1861). ks.. polityk pol. 688

Dallapiccola Luigi (1904-1975). kompozytor 594

Damazy I. papie w l. 366—384 24 Damiani Piotr (1007-1072). benedyktyn 57 Dandolo Andrea (XIII w.), doa wenecki

153 D'Annunzio Gabriel (1863-1938). pisarz.

polityk, nacjonalista 513. 529. 534. 535.

545. 555. 562. 565. 588 Dante Alighieri (1265-1321). poeta 100.

101. 111. 120. 129. 148. 149-151. 153.

155. 235. 687 Dantyszek Jan (1485-1548). dyplomata

pol., humanista 204

698

D 'Aquino Bartolomeo (XVII w.), kupiec

i finansista neapolitaski 288 Darasz Wojciech Wadysaw (1808-1852).

pol. dziaacz demokratyczny emigracyjny

44X Davis Jacques Louis (1748-1825). malarz

Dbrowski Jan Henryk (1755-1818). gen., tw�rca Legion�w Polskich 354

De Amicis Edmondo (1846-1908). pisarz 534

De Andreis Carlo Luigi (XIX w.), polityk, republikanin 514

De Boni Hlippo (1816-1870). pisarz, deputowany do parlamentu 442

De Bono Emilio (1866-1944). gen., polityk faszystowski 604. 612

Debussy Claude Achille (1862-1918). kompozytor franc. 594

Decjusz (ok. 200-251). ces. rzym. w l. 249-251 21. 22

Decker Heinrich. historyk 689

Delehce Giuffridu Giuseppe (1859 1920). sycylijski dziaacz radykalny 505. 509

De Gasperi Alcide (l881"-1954). przyw�dca Chrzecijaskiej Demokracji, premier :>". 633 635. 639. 640. 643 64". 649

Del Carrello Irancesco Saveno (1777 1861). min. neapolita�ski 426

De Leva Giuseppe (1821 1895). historyk 53'

Delia Bella (iiano (XIII w.), kapitan Ilo-rencki III

Delia Margarita hr. Saloro (XIX w.), min. sardyski 426. 42X

Delia Porta Giambatlista (1553 1615). uczony, pisarz 244. 24"

Delia Scala Alberto. zw. Picardo (zm. 1288). kapitan Werony 109

Delia Scala Cangrande l (1291 - 1329). wadca Werony. wikariusz cesarski I2N. 129

Delia Scala Mastmo II (1308 1351). wadca Werony i Brescii 129

Delia Torre Hlippo Izm. 1265). podestu mediolaski IOX

Delia Torre Marlino (zm. 1263). polityk mediolaski Klfi

Delia Torre Napoleon (Napo. zm. 1277). polityk mediolaski lOfi

Delia Torre Pagano (zm. 1241). polityk mediolaski lOfi

Delia Valle Claudio (XVIII w.), pisarz polityczny 365

Dembowski Edward (1822- 1846). filozof, przyw�dca powstania krakowskiego w 1846 r. 450

De Micheli Ahghiero (ur. 1904). przemysowiec 650

De Nicola Enrico (1877 1959). prawnik, polityk, prezydent Republiki 624. 636. 654

Denina Carlo (zm. 1831). historyk 310. 34"

Depretis Agostino (1812 1887). polityk, premier 4"3. 4K5. 4X6. 4X". 491. 498. 501. 504

De Riso Giambaltista (XVIII w.l. mason 352

De Sanctis Irancesco (zm. 1740). architekt rzym. .W

De Sanctis Irancesco (1817- 1883). historyk literatury, min. 415. 53"

De Sanctis Gaetano (1870- 1957). historyk staro�ytnoœci 590

De Stefani Donati di Celadis Alberto (1879- 1969). ekonomista, mm. 5f<4

De Vecchi di Val Cismon Cesare (1884

1959). jeden z przyw�dc�w ruchu faszystowskiego 5" l

Dezyderiusz. kr. Longobard�w w l. 757 774 42

Di Capua Leonardo (XVII w.), matematyk 294

Diaz Armando Vittorio (1861-1926). marsz. 549-551

Diderot Denis (1713 1784). 1'ranc. tilozot' i pisarz 30f<

Dioklecjan (243-316). ces. rzym. w I. 284-305 19. 20. 22

Dionizos (ok. 430-367 p.n.e.). tyran Syra-kuz zz

Dolcino z Ossoli (zm. 1307). przyw�dca ruchu braci apostolskich 123

Doltin Daniel, ambasador wenecki w Polsce w I. 1715- 1716 2ft5

Dollfuss Engelbert (1892 1934). polityk austr.. kanclerz 601. 602

Dominik w. (Dominik Guzmun. ok 1170-1221). zaoyciel zakonu dominikan�w 92

Dona Leonardo (XVII w.), doa wenecki 2'4

Donatello (1386 1466). rzebiarz r<i

Donatello (ramine Izw. Crocco). dow�dca brygant�w 4"5

Donati. r�d Ilorencki 110. 112

Donizetti Gaetano (1798- 1848). kompozytor 414

Dona. r�d genueski 114. 141

Doria Andrea (1466- 1569). adm.. doa genueski 205. 206. 232. 23". 255

Doria Gian Andrea (zm. 1606). polityk, dow�dca genueski 255. 2'2

Doria Giannetlino (zm. 1547). dow�dca genueski 232

699

Dossetli Cnuseppe lur. 1413). dzialacz Demokracji Chrzecijaskiej. od 1959 r. ksiadz '645

Dollesio Luigi (1814 1851). drukarz. dzia-laez patriolyczn> 449

Dr�me Mar Antoine Julien de la. rewolucjonista, czlonek rzadu neapolitaskie-iio w 1799 r. 36'

Duce 10 di Buonmsegna (zm. 1319). malarz If4

Duddi Bernardo (XIV w.), malarz z.V

Dumini Amerigo. laszysta 5"6. 5'8

Dunanl Henryk (1828 1910). wsp�tw�rca Czerwonego Krzyza 4rtW

Dupre Giovanni (1817-1882). rzebiarz Durante l rancesco (1684-1755). kom-pozytor 321

Dura 270. r�d genueski 323

Dusc Eleonora (1858-1924). aktorka 541

Dyngis-Chan (Temudyn. ok. 1155 1227). chan tatarski w l. 1206 1227 119

Eduard IV (1442 1483). kr. Anglii w l. 1461 1483 166

Einaudi (Julio (ur. 1912). wydawca 68~

Finaudi Luigi (1874 1961). polityk, senator, prezydent Republiki 525. 640. 641. 643

Eisenhower Dwight (l89(1 1969). gen., pre-zydent Stan�w Zjednoczonych Ameryki P�nocnej 621. 664

Elia (ok. 1171 lub ok. 1182 1253). Rran-ciszkanin 91

Eliza Bonaparte-Bacciocchi (1777 1820). ks. Lukki i Piombino 3"4. .f?

Elzbiela l arnese (1692 1766). zona kr. Hiszpami Eilipa V od 1714 r. 301. 302

Hmanuel l ilibert (1528 1580). ks. Sabaudii w I. 1533 1580 234. 264 266

Emanuel Eiliberl d'Aosla (1869- 1931). ks.. gen. 554. 56ff. 5'l

Engels Eryderyk (1820 1895). teoretyk socjalizmu 505

Enzo (ok. 1220-1272). kr. Sardynii od 1239 r. 95

Ercole I d'Esle (1431 1505). ks. Ferrari. Modeny i Reggio w l. 1471-1505

Ercole II d'tste (1508- 1559). ks. Ferrary. Modeny i Reggio w l. 1534-1559 231

Ercole III d'Este (1727-1803). ks. Modeny od 1780 r. 361

Este. r�d ksiazecy 128. 130. 15'. I⁷4. 112. 206. 216. 256. 392

Eugenia Montijo de Guzman (1826 1920). zona ces franc. Napoleona III 45V

hugemusz IV (Ciabricle C ondulmaro). pa-

piez w l. 1431 1447 z.W. 1?9 Eugeniusz Sabaudzki (1663 1736). ks..

feldmarszalek austr.. namiestnik Nider-

land�w J�V. 299 Ezzelino III z Romanii (l 194 1259). wad-

ca Werony. Padwy. Vicenzy 95.

Fabrizi Nicola (1804-1885). rewolucjo-

nista. polityk 420. 465

Facta Luigi (1861-1930). polilyk. premier

569.

Faipoult de Maisoncelle (iuillaume

C'harles. komisarz armii franc. w Nea-

polu na przelomie XVIII i XIX w. 36 ~ Folengo Teofil (1491-1544), poeta 218 Faliero Marino (1274 1355). doa' wenecki

113 Fanfani Aminlore (ur. 1908). dzialacz

Chrzecijaskiej Demokracji, min., pre-

mier. przew. Senatu 645. 650 652. 656.

661. 662. 664. 665. 66~. 668. " Farinacci Roberto (1892 1945). polilyk.

dzialacz faszystowski 5'H. 58(1. 62~ Farini C'arlo Lumi (1812 1866). premier

462

Farnese. r�d ksicy 256. . 336

Fattori Giiovanni (1825-1908). malarz XI Federico da Monieteliro (1422-1482). ks.

Urbino

Feliks V. antypapiez zob. Amadeusz VIII Fellini Federico (ur. 1920). re�yser lilmowv

650 Feltre Vitiorno da (1373- 1446). pedagog.

moralista 163 Ferdynand l Habsburg (1503- 1564). kr.

czeski i wgierski, ces. od 1 556 r. 203.

206. 234 Ferdynand l (1793 1875). ces. auslr. w 1.

1835 1848 42". 43' Ferdynand l (ok. 1379 1416). kr. Aragonii

i Sycylii w l. 1412 - 1416 14" Ferdynand II Arago�ski (1452 1516). kr

Aragonii (jako Ferdynand II). Nea-

polu (jako l erdynand III). Sycylii (jako

Ferdynand II) ~I91. 192. 196'. 'l9'. 200.

201 Ferdynand II Burbon (1810 1859). kr.

Obojga Sycylii w l. 1830-1859 426.

428. 430. 434. 435. 439. 443. 446. 44~.

449 4511 4f,4

Ferdynand IV(I) Burbon (1751-1825).

kr. Neapolu i Sycylii w I. 1759 1825.

kr. Obojga Sycylii" od 1816 r. 332. 333.

365. 36fi. 3"0. 3"3. 3"5. 381. 384. 385.

38'. 388. 394. 398. 400 Ferdynand VII Burbon (1784- 1833). kr.

Hiszpanii w l 1808 1X33 398. 404

700

Ferdynand I ferrante (1431-1494). kr.

Neapolu w l. 1459-1494 185. Ferdynand II Ferrandino (1467-1496).

kr Neapolu w l. 1495-1496 Ferdynand I Medyceusz (1551-1609).

w. ks. Toskanii w l. 1587-1609 25⁷.

258 Ferdynand II Medyceusz (1610-1670).

w. ks. Toskanii w l. 1628-1670 276. 294 Ferdynand III Habsburg (1769-1824).

w. ks. Toskanii w l. 1790-1801 i 1814-

- 1824 340. 343. 350. 387. 393 Ferdynand Burbon (1741-1802). ks. Par-

my i Piacenzy w l. 1765-1802 336.

Ferdynand Karol Antoni Habsburg d'Este

(1754-1806). arcyks. austr. 343 Fermi Enrico (1901-1954). fizyk jdrowy

590 Ferrante II Gonzaga (zm. 1630). ks. Gua-

stalla 276 Ferrari Giuseppe (1811-1876). historyk

415. 423. 448 Ferrero Guglielmo (1871-1942). historyk.

socjolog 537. Ferreto dei Ferreti da Vicenza (ok. 1297

-1337). historyk 153

Ferri Enrico (1856-1929). dziaacz socjalistyczny 52⁷

Ferri Mauro (ur. 1920). polityk, dziaacz socjalistyczny

Ferrucci Francesco (1489-1530). dow�dca Florencki 216.

Fiamma Garaneo (1283-1344). historyk 153

Fichte Johann Gottlieb (1762-1814). filozof niem. 421

Ficino Marsilio (1433-1499). humanista, filozof 171. 172

Fidenzio Glottocrisio (Pietro Giunti lub Giunleo. XVI w.), pisarz, filolog 218

Fieschi Gian Luigi (1523-1547). przyw�dca powstania genueskiego 232. 255

Fijakowski Aleksander (zm. po 1869). oficer pol., uczestnik walk we Woszech, dow�dca szkoy w Cuneo 444

Filangieri Carlo (1784-1867). gen. neapo-lila�ski 437. 438

Filangieri Gaetano (1752-1788). prawnik 311. 333

Filelfo Francesco (1398-1481). filolog, poeta 174

Filibert Oraski (zm. 1530). ks. dow�dca wojskowy 206.

Filicaia Vincenzo da (1642-1707). poeta 291-292

Filip I Pikny Habsburg (1478-1506). arcyks. austr. kr. Hiszpanii 191

Filip II Habsburg (1527-1598). kr. Hiszpanii w l. 1556-1598 230. 234. 23⁷. 250. 255. 263. 2'2 - 2~4

Filip II August (1165-1223). kr. Francji w l. 1180-1223

Filip IV Pikny (1268-1314). kr. Francji w l. 1285-1314 100

Filip IV (1605-1665). kr. Hiszpanii w l. 1621-1665 2⁷9

Filip V Burbon (1686-1746). kr. Hiszpanii w l. 1700-1746 299 312

Filip Szwabski. kr. Niemiec w l. 1198-1208 87

Filip Burbon (1720-1765). ks. Parmy. Piacenzy i Guastalli w l. 1748- 1765 3(12 304. 336

Filip Maria Visconti (1392-1447). ks. Mediolanu w l. 1412-1447 132. 156 159

Fiordelli Pietro fur. 1916). bp Prato 655 Flawiusz zob. Teodoryk Wielki Flawiuszowie. r�d rz. Fleury Andre Hercule de (1653-1743).

kard. pierwszy min. franc. 302 florio Vincenzo (1798-1868). przemysowiec 490

Fogara Luigi. bp Triestu do 1926 r. 599 Foix Gaston de (zm. 1512). dow�dca franc.

201 Foix Laulrec de (zm. 1528). dow�dca

franc. 215 fonseca Pimentel Eleonora de (zm. 1799).

poetka, publicystka, uczestniczka ruch�w

rewol. 360. 371 Foresti Eleuterio Kelice (1789-1858). kar-

bonariusz 402 Forlani Arnaldo (ur. 1925). dziaacz

Chrzecijaskiej Demokracji, mm., premier 676

Foscari francesco (1423-1457). do�a wenecki ^Foscarini Marco (1695-1763). historyk,

doa wenecki 313. 322 Foscolo Ugo (1778-1827). pisarz

361. 391. 410 Fossombroni Vittorio hr. (1754-1844).

pierwszy min. toskaski 393 Francesca Piero della (ok. 1420-1492).

malarz 181 Franciszek w. z Assyu (Gunanni Bernar-

done. ok. 1182-1226) 90 92. 119-121.

152 Franciszek I (1768-1835). ces. rzym. (jako

Franciszek II) w l. 1792-1806. 'ces.

austr. w l. 1804-1835 389 Franciszek I (1494-1547). kr. Francji

w l. 1515-1547 181. 201-205. 218.

229. 233 Franciszek I Burbon (1777-1830). na-

701

miestnik Sycylii w 1812 r., kr. Obojga

Sycylii w l. 1825-1830 385. 398. 403 Franciszek II Burbon (1836-1884). kr.

Obojga Sycylii w l. 1859-1860 464. 467.

468. 470. 4⁷5 Franciszek II d'EEste (1662-1694). ks. Mo-

deny i Reggio w l. 1660-1694 343 Franciszek IV d'Austria d'Este (1779-

-1846). ks. Modeny i Reggio w l. 1814-1846 386. 387. 392. 401. 403. 405-408. 414

Franciszek V d'Este (1819-1875). ks. Modeny w l. 1846-1860 447. 462

Franciszek II Gonzaga (1484-1519). markiz Mantui 192

Franciszek III Gonzaga (zm. 1612). ks. Mantui 275

Franciszek I Medyceusz (1541-1582). w. ks. Toskanii 257

Franciszek I Sforza (1401-1466). kondotier, ks. Mediolanu w l. 1450-1466 158-161. 166. 174

Franciszek II Sforza (1495-1535). ks. Mediolanu od 1521 r. 203. 204. 206. 228

Franciszek J�zef I (1830-1916). ces. austr.. kr. Czech i Wgier w l. 1848-1916 437. 449. 459. 460. 499. 500. 544

Franciszek Maria della Rovere (1490-

—1538). ks. Urbino 204 Franciszek I Stefan (1708-1765). ks. lota-

ryski w l. 1729-1737. w. ks. Toskanii

(jako Franciszek II) w l. 1737-1745.

ces. rzym. w l. 1745-1765 302. 340 Franco Francisco Bahamonde (1892-

— 1975). gen., szef pastwa hiszp. 605. 606

Franzoni Luigi (XIX w.), abp Turynu 452 Frimont Johann von Palotta (1759-1831).

gen. austr. 400. 406-408 Frundsberg Jerzy (1473-1527). dow�dca

niem. 204 Fryderyk I Barbarossa (ok. 1123-1190).

ces. w l. 1152-1190 81-84. 90. 99.

119. 316 Fryderyk II (1194-1250). kr. Sycylii w l.

1198-1250. kr. niem. od 1211 r. i ces.

od 1220 r. 87. 88. 90. 93-97. 99. 110.

120. 121 Fryderyk Habsburg (1286-1330). ces.

elekt. kr. niem. w l. 1314-1330 101 Fryderyk III (1415-1493). kr. niem. (jako

Fryderyk V) w l. 1440-1493. ces. w l.

1452-1493 161 Fryderyk I Aragoski (1451-1504). kr.

Neapolu w l. 1496-1501 192. 196 Fryderyk II Aragoski (1272-1337). kr.

Sycylii w l. 1296-1337 98. 99 Fryderyk III Aragoski (1342-1377). kr.

Sycylii w l. 1355-1377 147

Fryderyk Gonzaga (1500-1540). ks. Mantui w l. 1530-1540 241 Fuggerowie. bankierzy 237

Gadda Carlo Emilio (1893-1973). pisarz 683

Gaddi Taddeo (ok. 1300-1366). malarz 155

Gaetani. r�d rzym. 99

Galdi Matteo Angelo (1765-1821). dziennikarz, dziaacz patriotyczny 356. 35⁷

Galeani Napione di Cocconato hr. Gian Francesco (1748-1830). historyk 342

Galeazzo Maria Sforza (1444-1476). ks. Mediolanu w l. 1468-1476 188

Galeazzo II visconti (zm. 1378). ks. Mediolanu 130

Galen (ok. 130-ok. 200). lekarz 117

Galiani Ferdinando (1728-1787). ekonomista, pisarz 311. 344

Galilei Galileo (Galileusz. 1564-1642). filozof, uczony 292-294

Galia Tommaso z Vercelli (XIII w.), mistyk, teolog 118

Galletti Giuseppe (1798-1873). polityk liberalny 439

Galii (XIX w.), anarchista 536

Galuppi Tommaso Baldisserra (1706-

-1785). kompozytor 320

Galvani Luigi (1737-1798). przyrodnik, fizyk 310

Garibaldi Anita (Anita Maria Ribeiro de Silva. ok. 1821-1849). ona Garibaldiego od 1842 r. 444

Garibaldi Giuseppe (1807-1882). gen., jeden z przyw�dc�w walki o zjednoczenie Woch 419. 435. 437. 442-444. 450. 457-459. 462 470. 472. 473. 47⁷. 479 -

482. 486. 496. 498. 503. 606. 628. 642. 688

Garin Eugenio, historyk 68⁷

Garnier Pierre (XVIII w.), gen. franc. 371

Gasparri Pietro (1852-1934). kard.. sekretarz stanu 558. 570. 575. 578. 596

Gattamelata (Erasmo da Narni. ok. 1370-

-1443). kondotier 179

Gattinara Mercurinoda (1465 — 1530). markiz, prawnik 203

Gaulle Charles de (1890-1970). gen., prezydent Francji 652. 663

Gaysruck Karol (XIX w.), abp Mediolanu 390

Gedda Luigi (ur. 1902). polityk, dziaacz katolicki 662. 663

Gelli Giambattista (1498-1563). pisarz 224

Genoino Giulio (1567-1648). prawnik 2⁷⁸. 279

Genovesi Antonio (1713-1769). ekono mista 311. 333. 347

702

Gentile Giovanni (1875-1944). filozof.

min. 538, 589, 590. 628 Gentiloni Vincenzo Ottorino hr. (1865 —

-1916), polityk katolicki 529

Ghiberti Lorenzo (ok. 1380-1455). rzebiarz, zotnik, architekt 179

Ghirlandaio Domenico (Domenico di Tom-maso Bigordi. 1449-1494). malarz 181

Gianfrancesco Gonzaga (1395-1444), markiz Mantui od 1432 r. 173

Gian Galeazzo Visconti (1351-1402). ks. Mediolanu od 1395 r. 130-132, 146, 151. 156. 196

Gian Galeazzo II Sforza (1469-1494). ks. Mediolanu od 1477 r. 186. 188. 191. 228

Gian Gastone Medyceusz (zm. 1737), w. ks. Toskanii w l. 1723-1737 302

Gianni Francesco Maria (1728-1801). ekonomista, min. toskaski 341

Giannone Pietro (1676-1748). historyk 306. 329. 347

Giardino Gaetano (1864-1935). marsz. 550

Giberti Gian Matteo (1495-1543). bp We-rony 231

Gioberti Vincenzo (1801-1862). filozof, polityk, premier sardyski 419. 421

-423. 428. 435. 438, 439. 451, 531. 688 Gioia Melchiore (1767-1829). ekonomista.

statystyk, publicysta 357 Giolitti Giovanni (1842-1928). polityk.

premier 504. 508-510. 512. 515-521.

525, 526. 529-532. 542. 544-546. 563-

-567. 569. 570. 574. 576

Giordani Pietro (1774-1848). pisarz, dziaacz patriotyczny 410

Giordano Annibale (XVIII w.), mason, ja-kobin neapolitaski 352

Giorgione (Giorgio da Castelfranco. ok. 1477-1510), malarz 213

Giotto di Bondone (1266-1337). malarz 153-155. 180

Giovanni di Andrea del Mugello (1270-1348). prawnik 152 Giovanni Maria Visconti (1389-1412). ks.

Mediolanu od 1403 r. 156 Giraldi Giambattista zw. Cinzio (1504-

-1573). pisarz 217. 219 Giulio Romano (Giulio Pippi, ok. 1499 —

-1546). malarz, architekt 241

Giusti Giuseppe (1809-1850). poeta, pisarz 393

Giustiniani Giovanni Longo (XVI w.). w�dz genueski 184

Giustiniani Leonardo (1388-1446). wenecki patrycjusz. humanista 216

Gladstone William Evart (1807-1898). polityk bryt.. premier 447

Gnocchi-Viani Osvaldo (XIX w.), dziaacz

robotniczy i zwizkowy 504 Gobetti Piero (1901-1926), pisarz, polityk liberalno-radykalny 577 Goldoni Carlo (1707-1793). dramaturg.

pisarz 309. 313. 317. 414. Gonzaga. r�d ksicy 128. 130. 157. 174.

242. 256 Gonzaga Ferrante (1507-1557). dow�dca

cesarski, gubernator Mediolanu w l.

1546 -1554. ks. Guastalla od 1539 r. 233 Gorzkowski von Gorzk�w Karol (1778-

-1858). gen. austr. 445 Gotfryd de Bouillon (1061-1100). kr.

jerozolimski w l. 1099-1100 72 Gozzano Guido Gustavo (1883-1916).

poeta 535 Gozzi Kasper (1713 — 1786). dziennikarz.

poeta 308 G�rnicki ukasz (1527-1603). humanista.

pisarz pol. 219 Grabiski J�zef (1771-1835). oficer pol..

gen, woski 406

Gracjan (XII w.), benedyktyn, prawnik 81 Grakchus Gajusz (163-121 p.n.e.), rzym.

trybun ludowy 15 Grakchus Tyberiusz (162-133 p.n.e.).

rzym. trybun ludowy 15 Gramsci Antonio (1891-1937). przyw�dca

i ideolog komunistyczny 552. 564. 569.

607. 623. 681. 683 Grandi Dino (ur. 1895). min., dziaacz

faszystowski 567. 582. 598. 599. 618. 619 Graziani Rodolfo (1882-1955). gen. 604.

605. 614. 627 Gregorio da Rimini (zm. 1358). teolog.

gen. augustian�w 752 Grioli Giovanni (1821-1851). ksidz, spiskowiec 449 Gromyko Andriej (ur. 1909). dypl.. min.

spraw zagranicznych ZSRR 667 Gronchi Giovanni (1887-1978). dziaacz

Chrzecijaskiej Demokracji, prezydent

Republiki Woskiej 645. 652. 656. 662.

664

Grygiel Stanisaw, historyk 8 Grzegorz I Wielki, papie w l. 590-604

37. 38. 63

Grzegorz II. papie w l. 715-731 40 Grzegorz V. papie w l. 996-999 53 Grzegorz VII (Hildebrand). papie w l.

1073-1085 58, 63. 64. 86. 89 Grzegorz IX (Ugolino hr. Segni). papie

w l. 1227-1241 90. 91. 94 Grzegorz X (TebaWo Visconti). papie

w l. 1271-1276 97 Grzegorz XI (Pierre Roger de Beaufort).

papie w l. 1370-1378 138. 145 Grzegorz XII (Angelo Correr. zm. 1417).

703

papie w l. 1406-1415 146. 147 Grzegorz XIII (Ugo Boncompagni). papie

w l. 1572-1585 246. 255. 259. 265 Grzegorz XVI (Bartolomeo Alberto Cap-

pellari). papie w l. 1831-1846 406 -408.

422. 424. 427. 428 Guallieri di Brienne (XIV w.), kondotier.

ks. Aten 137. 138

Guardi Francesco 1712-1793). malarz 11⁷ Arpo (pom. 1338 i 1370).

malarz 155 Guariglia di Vittuso Raffaele (ur. 1889).

min. 620 Guarini Guarino (1624-1683). architekt.

matematyk Guarna Romualdo (Romuald II. 1154-

1181). abp Salerno. historyk 119 Guerrazzi Francesco Domenico (1804-

- 1873). pisarz, polityk, pierwszy min.

loskaski 438. 441. 446. Guicciardini Francesco (1483-1540). historyk 189. 222-224. 688 Guichonnet Paul. historyk 687 Guidi Tommaso (Masaccio 1401-1428).

malarz 181 Guittone z Arezzo (Guittone del Viva

d"Arezzo. zm. 1294). poeta 120 Gutenherg Jan (Johann Genstleisch zum

Gutenberg. ok. 1399-1468). wynalazca

druku Guylai Franciszek von (1798- 1868). gen.

austr. 459 Gwidon ze Spoleto (zm. 894). kr. Italii

od 889 r., ces. od 891 r. 50

Habsburgowie, dynastia 143. 191. 206. 229. 233. 235. 247.'251. 266. 26~. 2?3- 2⁷6. 285. 299-303. 343. 392. 451. 605

Hadrian I. papie w. l. 772-795 42

Hadrian IV (Nicolas Breakspeare). papie w l. l 154-1159 N2

Hadrian VI (Hadrian Dedel). papie w l. 1522-1523 203

Hajle Sylassie (1891 1975). ces. etiopski w l. 1928- 1974 603. 605. 614

Hamilton Emma lady (ok. 1765-1815). ona ambasadora bryt. w Neapolu 365

Handelsman Marceli (1882-1945). historyk 688

Hannibal (247-183 p.n,e.), w�dz karta-giski 15

Hauteville de. r�d 61

Hayez Franciszek (1791-1882). malarz 414

Haynau Julius (1786-1853). gen. austr. 441

Hayreddin zw. Barbarossa (XVI w.), korsarz muzu�ma�ski 228-230

Hearder H., historyk 68"

Heistein J�zef, historyk literatury 689 Helena (1873-1953). ona kr. Wiktora

Emanuela III 517 Henryk II Bawarski (937-1024). kr. niem.

w l. 1002-1024 i ces. w l. 1014-

-1024 55 Henryk III (1017-1056). kr. niem. w l.

1039-1056. ces. w l. 1046-1056 56.

58. 59 Henryk IV (1050-1106). kr. niem. w l.

1056-1106. ces. w l. 1084-1106 63. 64 Henryk V 1081-1125). kr. niem. w l.

1106-1125. ces. w l. 1111 -1125 64. 81

Henryk VI (1165-1197). kr. niem.. kr. Sycylii w l. 1190-1197. ces. w l. 1191-

-1197 84-87 Henryk VII Luksemburski (ok. 1275-

-1313). kr. niem. w l. 1308-1313.

ces. w l. 1312-1313 100. 101. 126. 128.

129. 135. 143. 144 Henryk II (1519-1559). kr. Francji w l.

1547-1559 233. 264 Henryk III Walezy (1551-1589). kr. pol.

w l. 1573-1574. kr. Francji w l. 1574-

-1589 266. 269

Henryk IV (1553-1610). kr. Nawarry w l. 1562-1610. kr. Francji w l. 1589-

-1610 258. 274. 275 Henryk VIII Tudor (1491-1547). kr.

Anglii w l. 1509-1547 203. 208. 228. 230 Henryk Lotary�ski (XVII w.), ks. de Guise 279 Hess Heinrich von (1788-1870). gen.

austr. 460

Hieronim w. (IV w.) 24. 212 Hieronim Bonaparte (1822-1891). ks.. min.

franc. 458. 459

Hipokrates (ok. 460-377 p.n.e.). lekarz 117 Hitler Adolf (1889-1945). przyw�dca faszyzmu niemieckiego, dyktator Trzeciej

Rzeszy 601. 602. 605. 606. 608-613.

615. 618. 619. 621. 62⁷. 628 Hoare Samuel, dypl. bryt. 604 Hohenstaufowie. dynastia 81. 86 Homer (VIII w. p.n.e.). poeta grecki 307 Horacy 165-8 p.n.e.). poeta rzym. 19 Hugon z Prowansji (zm. 947). kr. Pro-

wansji od 923 lub 924 r., kr. Woch

w 926 r. 51 Humbert I (1844-1900). kr. Italii w l.

1878-1900 487. 498. 500. 509. 511.

512. 514. 515 Humbert II (1904-1984). namiestnik

_w l. 1944-1946. kr. Woch w 1946 r.

608. 623. 626. 635 Humbert I Biaorki (zm. 1047 lub 1048).

hr. Sabaudii 56

704

Ingrao Pietro (ur. 1915), dziaacz komunistyczny, przew. Izby Deputowanych 666,

Innocenty III (Lotariusz hr. Segni), papie w l. 1198-1216 86-88. 90. 93. 99, 118

Innocenty IV (Sinisbaldo Fieschi). papie w l. 1243-1254 95

Innocenty VI (Etienne Aubert), papie w l. 1352-1362 115

Innocenty VII (Cosimo de Migliorati), papie w l. 1404-1406 146. 167. 186

Innocenty VIII (Giambattista Civo), papie w l. 1484-1492

Innocenty X (Giambattista Pamphili), pa-pie w l. 1644-1655 279

Innocenty XI (Benedetto Odescalchi), papie w l. 1676-1689 263, 284, 298

Innocenty XII (Antonio Pignatelli), papie w l. 1691-1700 267

Intieri Bartolomeo (1676-1757), technik, ekonomista 311

Irnerius (ok. 1050-ok. 1130), prawnik 81

Iwanowski Wincenty, historyk 689

Iwaszkiewicz Jarosaw (1894-1980), pisarz 686

Izabela Aragoska (1474-1525), ona ks. Mediolanu Gian Galeazzo Sforza 186, 228

Izabela Kastylijska (1451-1504), kr. Kastylii od 1474 r., ona kr. Aragonii Ferdynanda od 1469 r. 191. 192

Izenszmidt-Milbitz Aleksander (1800-1882). oficer pol., gen. woski 444

Jacopone da Todi (Jacopo dei Benedetti.

ok. 1230-1306). poeta 720 Jagiellonowie, dynastia 200 Jakub (Giacomo. zm. 1327). kr. Aragonii w l. 1291-1327 jako Jakub II. kr. Sycylii w l. 1285-1295 jako Jakub I 98 Jakub III z Majorki, ks. (zm. 1375). m

kr. Neapolu Joanny I 145 Jan w. 272

Jan z Vicenzy (XIII w.), dominikanin 92 Jan I. papie w l. 523-526 28 Jan VIII, papie w l. 872-882 50 Jan X, papie w l. 914-928 57 Jan XI, papie w l. 931 -935 57 Jan XII, papie w l. 955-963 52 Jan XIII, papie w l. 965-972 52 Jan XXII (Jacques Armand Duese, d'Euze).

papie w l. 1316-1334 107, 129. 152 Jan XXIII (Angelo Giuseppe Roncalli), papie� w l. 1958-1963 528. 653. 662--665. 680-682. 689 Jan Pawe I (Albino Luciani). papie

w 1978 r. 680 Jan Pawe II (Karol Wojtya), papie

od 1978 r. 680. 681

Jan Andegaweczyk (1427-1470). kr. Neapolu w l. 1459-1462 186

Jan II (1397-1479), kr. Aragonii, Sycylii

i Sardynii 185 Jan III Sobieski (1629-1696), kr. Polski

w l. 1674-1696 284 Jan bez Ziemi (1167-1216), kr. Anglii

w l. 1199-1216 88 Jan Luksemburski (l296-1346), kr. Czech

w l. 1310-1346, wadca Lombardii w l.

1330-1333 125

Jan IV Kassai (ok. 1832-1889), ces. etiopski w l. 1872-1889 507, 503 Janosik Juraj (ok. 1688-1713), zb�jnik

tatrzaski 260 January w. 366 Jerocades Antonio (1738-1805). ksidz,

wolnomularz .752 Jezus Chrystus 23. 31. 40. 41, 80, 90,

194, 210, 211. 231, 274. 505 Joachim z Fiore (1130-1201), teolog, filozof 89, 92, 99. 118 Joanna I (1326-1382), kr. Neapolu w 1.

1343-1382 145, 146 Joanna II (1371-1435), kr. Neapolu w l.

1414-1435 747, 755

Johnson Lyndon Baines (1908-1973). prezydent Stan�w Zjednoczonych 668 J�zef I (1678-1711). ces. w l. 1705-

-1711 299, 300 J�zef II (1741-1790), ces. w l. 1765-

-1790 312. 339, 340. 342 J�zef Bonaparte (1768-1844), kr. Neapolu w l. 1806-l 808, kr. Hiszpanii w l. 1808-

-1813 363. 375, 376, 381 Juan d'Austria (1547-1578). w�dz hiszp.

273 Juan d'Austria (XVII w.), ks. naturalny syn

kr. Filipa IV 279 Juliusz II (Giuliano della Rovere), papie

w l. 1503-1513 186, 191, 198-201,

208 -210 Justyn I (450-527), ces. bizantyjski

w l. 518-527 28 Justyn II (zm. 578). ces. bizantyjski

w l. 565-578 34

Justynian I Wielki (483-565), ces. bizantyjski w l. 527-565 28-34. 61. 81 Juvarra Filippo (1678-1736), architekt

288. 329

Kalikst II (Gwido hr. Burgundii), papie w l. 1119-1124 64

Kalikst III (Alfonso de Borja), papie w l. 1455-1458 184. 185

Kalwin Jan (1509-1564). reformator religijny 232

Kamieski Mikoaj (1799-1873). pk, uczestnik walk wyzwoleczych w Polsce i we Woszech 434

705

Kapudan Pasza (XVI w.), adm. turecki

233 Karakalla (188-217). ces. rzym. w l. 211-

-217 17. 18 Kara Mustafa (Mustafa Pasza, ok. 1620

lub ok. 1643-1683). w. wezyr turecki

284 Karloman (751-772). kr. Frank�w w l.

768-772 42 Karol Wielki (742-814). kr. Frank�w

w l. 768-814. ces. w l. 800-814 42-

-45. 47, 52. 64 Karol III Gruby (839-888). ces. w l. 881 -

-887 46. 50

Karol IV Luksemburski (1316-1378). kr. Niemiec i Czech w l. 1346-1378. ces. w l. 1355-1378 101. 135

Karol V Habsburg (1500-1558). kr. Hiszpanii (jako Karol I) w l. 1516-1558, ces. w l. 1519-1556 202-208. 218. 227-235. 237. 250. 271. 278. 537

Karol VI Habsburg (1685-1740). ces. w l. 1711-1740 285. 299. 300. 302, 303. 329. 338

Karol I Andegaweski (1226-1285). kr. Neapolu w l. 1265-1285. kr. Sycylii w l. 1265-1282 96-98. 104. 114

Karol II (1661-1700). kr. Hiszpanii w l. 1665-1700 281. 282. 298. 299

Karol III Burbon (1716-1788). kr. Hiszpanii w l. 1759-1788, ks. Parmy (jako Karol I) w l. 1731-1735. kr. Neapolu (jako Karol VII) i Sycylii (jako Karol IV) w l. 1735 -1759 302. 303. 318. 319. 332 -

-335 Karol III (zm. 1386). ks. Durazzo. kr.

Neapolu w l. 1381-1386 145. 146 Karol V Mdry (1337-1380). kr. Francji

w l. 1364-1380 146 Karol VI Szalony (1368-1422). kr. Francji

w l. 1380-1392 132. 143 Karol VIII (1470-1498). kr. Francji w l.

1483-1498 186. 191-193. 196 Karol III Dobry (1486-1553). ks. Sabaudii

od 1504 r. 228 Karol III (1823-1854), ks. Parmy

w l. 1849-1854 447 Karol Albert (1798-1849). ks. Carignano.

kr. Sardynii w l. 1831-1849 401. 402.

404. 418. 419. 423. 426-430. 432-437.

439. 440. 455 Karol Emanuel I (1562-1630). ks. Sabaudii

w l. 1580-1630 266, 274-276 Karol Emanuel III (1701-1773), kr. Sardynii w l. 1730-1773 302-304. 329 Karol Emanuel IV (1751-1819), kr. Sardynii w l. 17%-l802 361. 368. 369.

385

Karol Feliks (1765-1831), kr. Sardynii

w l. 1821-1831 401, 402 Karol Gonzaga (1580-1637). ks. Mantui

w l. 1627-1637 276 Karol Kalabryjski (zm. 1328). ks. Kalabrii

137. 145 Karol Ludwik Habsburg (1771-1847),

arcyks. austr. 359 Karol Ludwik (1799-1883), kr. Etrurii

(jako Ludwik II) w l. 1803-1807, ks.

Lukki w l. 1814-1847. ks. Parmy (jako

Karol II) w l. 1847-1849 388. 429 Karol miay (1433-1477). ks. Burgundii

w l. 1467-1477 166 Karol Mot (ok. 689-741). majordom kr.

Frank�w 41-Karolina (Maria Annunciata) Bonaparte

(1782-1839), ona Joachima Murata

od 1800 r., kr. Neapolu w l. 1808-

-1815 381 Karolingowie, dynastia 43. 46. 48. 50.

54 Kartezjusz (Ren Descartes. 1596-1650).

filozof, matematyk 293 Kasjodor (VI w.), historyk gocki 27. 32 Katarzyna II (Sophie Auguste Anhalt-

-Zerbst, 1729-1796), caryca ros. w l.

1762-1796 323 Katarzyna Medycejska (1519-1589). kr.

Francji od 1533 r. 258 Katarzyna ze Sieny (Caterina Benincasa)

w. (1347-1380) 152 Kellogg Frank Billings (1856-1937), dypl..

polityk i prawnik amerykaski 601 Kennedy John Fitzgerald (1917-1963).

prezydent Stan�w Zjednoczonych 664 Kesselring Albert (1885-1960). gen. niem.

625. 621

Kieniewicz Stefan, historyk 688 Klara w. (1193-1253) 92 Klemens II (Suitger hr. Morsleben). papie

w l. 1046-1047 58 Klemens III. antypapie w l. 1080 i 1084-

-1100 64

Klemens IV (Guy le Gros Foulques), papie� w l. 1265-1268 96

Klemens V (Bertrand de Got), papie� w l. 1305-1314 100

Klemens VI (Pierre Roger), papie� w l. 1342-1352 135

Klemens VII (Robert z Genewy), antypapie w l. 1378-1394 145. 146

Klemens VII (Giulio de Medici). papie w l. 1523-1534 201. 203-207. 222

Klemens VIII (Ippolito Aldobrandini). papie w l. 1592-1605 259. 274

Klemens XI (Giovanni Francesco Albani). papie w l. 1700-1721 299. 301. 302. 325

706

Klemens XII (Lorenzo Corsini), papie

w l. 1730-1740 309. 325, 327, 332 Klemens XIII (Carlo della Torre Rezzo-

nico), papie w l. 1758-1769 318. 319.

326 Klemens XIV (Lorenzo Ganganelli). papie�

w l. 1769-1774 319. 326. 327 Klotylda Sabaudzka (1843-1911). ona

ks. Hieronima Bonaparte 459 Kloskowska Antonina, historyk 688 Kniaziewicz Karol (1762-1842). gen. pol.

365 Kochanowski Piotr (1556-1620). poeta,

tumacz 245

Kogan Norman. historyk 657 Kolumb Krzysztof (1451-1506), eglarz

genueski w subie hiszp. 113. 225,

293 Konrad II (ok. 990-1039). kr. niem.

w l. 1024-1039. ces. w l. 1027-1039

55, 59 Konrad IV (1228-1254), kr. Sycylii, ces.

w l. 1250-1254 95 Konradyn (1252-1268). syn Konrada IV

95-97

Konstancja (1146-1198), ona ces. Henryka VI 84, 87

Konstancja (1247-1302), ona Piotra Aragoskiego od 1262 r. 95, 97 Konstantyn Wielki (ok. 280-337). ces.

w l. 306-337 19, 20, 22, 41. 171 Konstantyn V (718-775). ces. bizantyjski

w l. 741-775 41

Kopernik Mikoaj (1473-1543). pol. astronom, matematyk 224. 248. 292 Kopriilii Mehmed (zm. 1661), w. wezyr

turecki od 1656 r. 283 Kossuth Lajos (1802-1894). polityk wgierski, przyw�dca powstania w 1849 r.

461. 479 Kociuszko Tadeusz (1746-1817), gen.

pol., naczelnik powstania w 1794 r. 350 Krescencjusz Jan (zm. 998). patrycjusz

rzym. 53

Krescencjusze. r�d rzym. 53 Krystyna (1626-1689). kr. Szwecji w l.

1632-1654 292 Krystyna (1606-1663). ona Wiktora

Amadeusza I. regentka Sabaudii 277 Kuliszew Anna (1857-1925). dziaaczka

socjalistyczna 514 Kuma I Medyceusz (1519-1574). w. ks.

Toskanii od 1569 r. 208. 232. 233. 235.

256, 257 Kwintylian (I w. n.e.). retor, pedagog rzym.

170

Labriola Antonio (1843-1904). filozof 505, 506. 537

Labriola Arturo (1873-1959), ekonomista, polityk, min. 518. 566

La Farina Giuseppe (1815-1863). polityk, .historyk 415. 457. 468

Lagrange Joseph Louis de (1736-1813), franc. matematyk, mechanik 310

Lahoz Ortiz Giuseppe (1766-1799), gen. 371

La Marmora Alfonso (1804-1878). gen., premier 440. 444. 455. 456, 460, 463. 479, 480

Lamorciere Louis (1806-1865). gen., dow�dca wojsk papieskich 469

Lampugnani Gian Andrea (zm. 1476). zab�jca ks. Galeazza Marii 188

Landi (XIX w.), gen. neapolitaski 467

Landino Francesco (ok. 1325-1397), kompozytor 152

Lanza Giovanni (1815-1882). premier 482

Lanzi Luigi (1731-1810), historyk sztuki 310

La Pira Giorgio (1904-1977), dziaacz Chrzecijaskiej Demokracji, syndyk Florencji 645, 668

Laskaris Konstantyn (1445-1534). uczony 170

LaTour d'Auvergne Vittorio Sallier de (XIX w.), gen. sardyski 402 sardyski 402

Lauberg Carlo (1753-1835). pijar, jakobin 352. 367

L'Aurora Enrico Michele (XVIII w.), rewolucjonista 354, 357

Laval Pierre (1883-1945), polityk franc.. deputowany socjalistyczny, min., premier 602. 604

Lazzaretti Dawid (1834-1878). kaznodzieja, dziaacz radykalny 497

Lazzari Constantino (1857- 1927). dziaacz socjalistyczny 498. 504. 560

Lechi Giuseppe (1766 -1836). gen., dow�dca legii woskiej .?77

Lelewel Joachim (1786-1861). historyk, polityk 419

Lenin Wodzimierz (Wodzimierz Uljanow. 1870-1924). ros. dziaacz rewol.. przyw�dca rewolucji 1917 r. i pastwa radzieckiego 564

Leo Leonardo (1694-1744). kompozytor 320

LeonI I Wielki, papie w l. 440-461 22. 23

Leon III. papie w l. 795-816 43

Leon IV. papie w l. 847-855 46

Leon VIII. papie w l. 963 -965 52

Leon IX (Bruno hr. Egisheim-Dagsburg), papie� w l. 1049-1054 58, 59

Leon X (Giovanni de Medici). papie

707

w l. 1513-1521 186. 201-203. 210. 215

Leon XII (Annibale Sermattei della Genga). papie w l. 1823-1829 403

Leon XIII (Vincenzo Gioacchino Pecci), papie w l. 1878-1903 499. 502. 503. 507. 528

Leon III Izauryjski (675-741). ces. bizantyjski w l. 717-741 40

Leonardo da Vinci (1452-1519), humanista, malarz, rzebiarz, architekt 177, 181-183. 208. 211. 224

Leone Giovanni (ur. 1908), dziaacz Chrzecijaskiej Demokracji, premier, prezydent Republiki Woskiej 665, 674. 675. 679

Leopardi Giacomo (1798-1837), poeta 412. 413

Leopold I Habsburg (1640-1705), ces. w l. 1658-1705 299

Leopold II (1747-1792). w. ks. Toskanii w l. 1765-1790 jako Piotr Leopold. ces. w l. 1790-1792 340. 341. 343. 348. 370. 393

Leopold II (1797-1870), w. ks. Toskanii w l. 1824-1859 393. 408. 428. 430. 434. 438. 442. 447. 461

Lescarena (XIX w.), min. sardyski 427

Lesseps Ferdinand Marie de (1805-1894), dypl. franc., budowniczy Kanau Sues-kiego 443

Leto Pomponiusz Juliusz (1428 -1498). humanista 171

Levi Carlo (1902-1975), pisarz 684

Lippi Filippino (1457-1504). malarz 181

Lippi Filippo (Fra Filippo. 1406-1469). malarz 181

Liutprand. kr. Longobard�w w l. 712--744 40

Liwiusz Tytus (59 p.n.e.-17 n.e.). historyk rzym. 19. 170. 218. 222. 224

Lloyd George Dawid (1863-1945). polityk bryt.. min., premier 553

Lodi Carlo (XVIII w.), pedagog wenecki 322

Lombardi Riccardo (1901 -1984), dziaacz socjalistyczny 652. 665. 667

Lombardo Piotr (ok. 1100-ok. 1160), teolog 118

Lombroso Cesare (1835-1909). psychiatra, antropolog, kryminolog 527

Longhena Baldassare (1598-1682), architekt, rzebiarz 288

Longhi Pietro, zw. Falca (1702-1785), malarz 317

Longo Luigi (1900-1980). polityk, przyw�dca Woskiej Partii Komunistycznej 606. 628, 629, 666, 667, 682

Lorenzetti Ambrogio (ok. 1290-1348). malarz 154-155

Lorenzetti Pietro (ok. 1280-1348). malarz 154

Lorenzino Medici (1514-1548), ks. 208

Loret Maciej, historyk 688

Lo Savio Nicolo (XIX w.), dziaacz robotniczy i demokratyczny 496

Lotar (795-855), kr. Frank�w, ces. rzym. 45. 49. 52

Lotar (X w.), syn kr. Italii Hugona 51

Lotto Lorenzo (1480-1556), malarz 213

Loyola Ignacy (Inigo Lopez de Loyola, 1491-1556), zaoyciel zakonu jezuit�w 245

Luca Antonio Maria de (XIX w.), kanonik, zwolennik reform 403

Lucas-Dubrenton J. M., historyk 687

Luce Clare Booth (ur. 1903). dypl. Stan�w Zjednoczonych 645. 649

Ludwik I Pobony (778-840), kr. Frank�w, ces. rzym. w l. 814-840 45

Ludwik II (825-875), ces. rzym. w l. 855-

-375 45, 46, 49

Ludwik IV Bawarski (1287-1347), kr. niem. w l. 1314-1347, ces. w l. 1328-

-1347 101. 126. 129 Ludwik I Wgierski (1326-1382), kr.

Wgier w l. 1342-1382, kr. Polski

w l. 1370-1382 143. 145. 146 Ludwik II Jagielloczyk (1506-1526), kr.

Czech i Wgier w l. 1516-1526 203 Ludwik III d'Anjou (XV w.), tytularny kr.

Sycylii 158 Ludwik IX w. (1215-1270), kr. Francji

w l. 1226-1270 96 Ludwik XI (1423-1483). kr. Francji w l.

1461-1483 266 Ludwik XII (1462-1515). kr. Francji

w l. 1498-1515 196. 197. 199. 201, 250 Ludwik XIII (1601-1643), kr. Francji

w l. 1610-1643 277 Ludwik XIV (1638-1715), kr. Francji

w l. 1643-1715 281. 288, 297-299,

328 Ludwik XV (1710-1774), kr. Francji

w l. 1715-1774 323. 324, 336 Ludwik Burbon (1773-1803), kr. Etrurii

w l. 1801-1803 373. 374 Ludwik Filip I (1773-1850). kr. Francuz�w w l. 1830-1848 404, 407, 426,

427, 439 Ludwik (zm. 1362). ks. Tarentu. m

kr. Neapolu Joanny I z45 Ludwik (zm. 1384), ks. d'Anjou z46 Ludwik Moro Sforza (1452-1508), ks.

Mediolanu w l. 1494-1499 186, 188.

191. 192. 196. 201

708

Ludwika Sabaudzka (1476-1532). regen-tka Francji 203

Luiza Elbieta (zm. 1759), ona ks. Parmy i Piacenzy Filipa 336

Lukrecjusz (99-55 p.n.e.), poeta i filozof rzym. 19, 170

Luksemburgowie, dynastia 129

Lussu Emilio (XX w.), dziaacz antyfaszystowski 608

Luter Marcin (1483-1546), reformator religijny 202

Luzzatti Luigi (1841-1927), polityk, ekonomista, min., premier 489, 495

Luzzatto Gino (1878-1964), historyk 687

Macdonald Jacques Alexandre (1765 -

-1840), gen. franc. 367-369 Machiavelli Niccol� (1469-1527), pisarz

polityczny, humanista 149, 196, 198,

217, 219, 220-224, 235, 241. 245, 294,

306, 422, 537. 688 Mack Karol von Leibrich (1752-1828),

gen. austr. 365

Mac Smith Denis, historyk 687 Maderna Bruno (1920-1973), kompozytor

685

Maderna Carlo (1556-1629), architekt 287 MafTei Scipione (1675-1755), historyk 306 Mahomet II (1436-1481). su�tan turecki

w l. 1444-1446 i 1451-1481 185 Maksymilian I Habsburg (1459-1519). kr.

niem. w l. 1486-1519. ces. w l. 1508-

-1519 191, 192, 199-202. 228 Maksymilian Habsburg (1832-1867), wicekr. Mediolanu w 1859 r., ces. Meksyku w l. 1864-1867 458 Maksymilian Sforza (1493-1530). ks. Mediolanu 201-203 Malaparte Curzio (Erich Suckert. 1898-

- 1957). pisarz, dziennikarz 592 Malarczyk Jan, historyk 688 Malaspina Saba (XIII w.), historyk 119 Malatesta, r�d z Rawenny 134 Malatesta Errico (1853-1932), anarchista

497, 542

Malatesta Pandolfo (XV w.), kondotier 156 Malatesta Zygmunt (1417-1468), wadca

Rimini 174, 178 Malinowska-Kwiatkowska Irena, historyk

prawa 687 Malipiero Gian Francesco (1882-1973).

kompozytor 594

Malocelli Lancellotto (XIV w.), eglarz genueski 140 Malpighi Marcello (1628-1694), biolog,

lekarz 294 Magorzata de Valois (1524-1574), ona

ks. Emanuela Filiberta Sabaudzkiego

234. 264

Magorzata (1851-1926), ona kr. Hum-

berta I od 1868 r. 487. 568 Magorzata (zm. 1307), uczestniczka ruchu

braci apostolskich 123 Mameli Goffredo (1827-1849). wydawca,

dziennikarz, poeta 442 Mamiani della Rovere Terenzo (1799-

-1885), polityk, pisarz 438, 439

Mammarella Giuseppe, historyk 687

Maneli Mieczysaw, historyk 688

Manet Luciano, rewolucjonista mediolaski w 1848 r. 432

Manfred (1232-1266), ks. Tarentu. kr. Sycylii w l. 1258-1266 95-97. 111

Manfredi, r�d z Faenzy 134

Manin Daniel (1804-1857). uczestnik walk o zjednoczenie Woch, przyw�dca powstania w Wenecji w l. 1848-1849 431. 437, 445, 457

Mansfeld Piotr Ernest (1580-1626), d_o-w�dca niem. 275

Mantegna Andrea (1431-1506), malarz 181

Manteuffel Tadeusz, historyk 687

Manucjusz Aldo (1449-1515). drukarz, humanista 176, 212

Manzini Gianna (ur. 1899). pisarka 593

Manzoni Alessandro (1785-18⁷³)- P^lsarz412, 414, 421

Marat Jean Paul (1743-1793), rewolucjonista franc. 356

Marcello Lorenzo (1603-1656). adm. wenecki 283

Marcin IV. papie w l. 1281-1285 97

Marcin V (Ottone Colonna), papie w l. 1417-1431 147, 157, 158

Marconi Guglielmo (1874-1937). pionier radiotechniki 590

Marek w. 50, 213

Marek Aureliusz (121-180), ces. rzym. w l. 161-180 18, 19

Maria Adelajda (1822-1855). ona Wiktora Emanuela II od 1842 r. 427

Maria Amalia (1724-1760). ona kr. Neapolu Karola VII od 1737 r. 333

Maria Amalia (1746-1804), ona ks. Parmy Ferdynanda od 1762 t. 336, 374

Maria Antonina (1755-1793). ona kr. Francji Ludwika XVI 350

Maria Beatrycze d'Este, od 1⁷⁷¹ ^r- ona arcyks. Ferdynanda Habsburga 343

Maria Bianka Visconti (1425-1468). ona ks. Mediolanu Franciszka I Sforzy 158

Maria Joanna Baptysta Savoia-Nemours (1644-1724), regentka Sabaudii 295

Maria Karolina (1752-1814), ona kr. Neapolu Ferdynanda IV od 176⁷ r. 333-

-335. 350. 352. 375. 384. 385

709

Maria Kazimiera Sobieska (1641-1716). ona kr. Polski Jana III 290

Maria Leszczyska (1703-1768). ona kr. Francji Ludwika XV od 1725 r. 336

Maria Luiza (1782-1824). ona kr. Etrurii Ludwika Burbona 373

Maria Luiza (1791-1847). ona ces. Napoleona I. ks. Parmy, Piacenzy i Gua-stalli w l. 1815-1847 387, 388. 392, 403. 406, 407, 429

Maria Medycejska (1573-1642). ona kr. Francji Henryka od 1600 r., regentka w l. 1610-1617 258, 275

Maria Teresa (1717-1780). kr. Czech i Wgier w l. 1740-1780. ces. w l. 1745-

-1780 303, 312. 333. 336. 339

Marinetti Filippo Tommaso (1876 -1944). poeta 535. 536. 592

Marino Giambattista (1569-1625). poeta 291

Marks Karol (1818-1883). teoretyk socjalizmu, dziaacz ruchu rewolucyjnego 497, 505

Maroncelli Pietro (1795-1846). karbona-riusz 402

Marozia (ok. 892-pom. 932 i 937). ary-stokratka rzym.. ks. Spoleto i Toskanii 51

Marquardo di Anveiller (zm. 1202). markiz Ankony 87

Marshall George Catlett (1880-1959). polityk amerykaski, sekretarz stanu 644. 647

Marsyliusz z Padwy (ok. 1275-ok. 1343). filozof, pisarz polityczny 151

Martini Ferdinando (1841-1928). pisarz, min. 535

Martini Simone (1284-1344). malarz 154

Maruffi Silvestro (zm. 1498). ucze Savona-roli 195

Masaniello (Tommaso Aniello. 1620-1647). przyw�dca ludowy w Neapolu 278

Mascagni Pietro (1863-1945). kompozytor 537

Masetti Augusto (XX w.), anarchista 542

Massena Andre (1758- 1817). marsz, franc.. ks. Rivoli i Essling 365. 373, 375

Mastellone Salvo. historyk

Mattei Enrico (1906-1962). przemysowiec 648. 655. 656. 658

Matteotti Giacomo (1885-1924). polityk, dziaacz socjalistyczny .569. 576 -578. 628

Matylda (1046- 1115). margrabina toska-ska 64. 84

Maurras Charles (1868-1952). franc. pisarz, prawicowy dziaacz polityczny 588

Mazarin Jules (Giulio Mazzarini. 1602 -

- 1661), kard.. pierwszy min. franc. 279

Mazzini Giuseppe (1805-1872). teoretyk

i przyw�dca ruchu rewolucyjnego, uczest-

nik walk o zjednoczenie Woch 407, 415-421. 434. 437. 439. 442-444. 446. 448-450. 457. 458. 462. 464. 465. 468. 472, 473, 479. 486. 496, 508, 531, 545

Medyceusz Jan (1360-1429). bankier papieski 164

Medyceusz Julian (1453-1478). wsp�-wadca Florencji 166, 167, 173

Medyceusz Juliusz (1479-1516). ks. de Nemours 210

Medyceusz Kuma (XV w.), gonfalonier florencki 164-167. 174

Medyceusz Piotr (zm. 1469). wadca Florencji 165. 166

Medyceusz Piotr (Piero de Medici. zm. 1502) 191. 197

Medyceusz Salvestro De (1331-1388), gonfalonier florencki 139

Medyceusz Wawrzyniec Wspaniay (1449-

-1492). wadca Florencji 166-168. 173. 174. 186. 190. 191. 207. 210. 216. 220. 222 Medyceusze. r�d florencki 138, 162. 164 -

-167. 172. 174. 192-195, 201. 205-

-208. 210. 220. 222-224, 237. 258,

274. 302. 340 Meester de gen., uczestnik konspiracji

w Mediolanie w 1814 r. 387 Melas Michael (1735-1806). gen. austr.

373 Melzi D'Evril Francesco (1753-1816),

wiceprezydent Republiki Woskiej, ks.

Lodi od 1807 r. 376. 378. 386 Menelik II (1844-1913). ces. etiopski

w l. 1889-1909 503. 510-512 Mengs Anton Raphael (1728-1779), malarz 318 Menotti Ciro (1798-1831), spiskowiec 405.

406. 408 Merentini. ksidz, szef rzdu turyskiego

w XIX w. 402

Merowingowie. dynastia 37. 41 Merry del Val Rafaele (1865-1930). kard..

sekretarz stanu 528 Merzagora Cesare (ur. 1898), publicysta,

senator 652 Metastasio Pietro (Pietro Trapassi, 1698 -

-1782). poeta, dramaturg 313 Metella Cecylia 260 Metternich Klemens Lothar von (1773 -

-1859). ks. min., kanclerz austr. 388. 390. 392. 394. 400, 401. 403. 404, 407. 408. 415. 429. 431. 447

Micha VIII Paleolog (ok. 1227-1282), ces. bizantyjski w l. 1261-1282 97

Micha Cerulariusz, patriarcha Konstantynopola w XI w. 59

Michele di Lando (XV w.), przyw�dca ludowy we Florencji 139

710

Michelini Arturo (1909-1969), polityk,

przyw�dca Woskiego Ruchu Spoecznego (MSI) 673 Michelozzo di Bartolomeo (1396-1472),

architekt, tw�rca paacu Medyceuszy 175 Mickiewicz Adam (1798-1855), poeta,

tw�rca Legionu Polskiego we Woszech

w 1848 r. 421, 434, 594, 686 Mierosawski Ludwik (1814-1878), gen.,

uczestnik walk rewol. we Woszech 438,

479 Mikoaj II (Gerhard z Burgundii), papie

w l. 1058-1061 55, 59, 63 Mikoaj III (Gioyanni Gaetano Orsini),

papie w l. 1277-1280 97 Mikoaj V (Tommaso Perentucelli). papie

w l. 1447-1455 160, 175; 188 Mikoaj I (1796-1855), car ros. w l. 1825-

-1855 397. 445. 455

Mikoaj II (1868-1918). car ros. w l. 1894-1917 530

Milano Agesilao (1830-1856), onierz, zamachowiec 450

Minghetti Marco (1818-1886), polityk, premier 423, 477, 485, 486

Minocchi Salvatore (1869-1943), ksidz, katolik-modernista 555

Minto Gilbert Elliot (1782-1859), polityk bryt. 431

Mirafiori hr. Rosa Vercellana Guerrieri (1833-1885), morganatyczna ona Wiktora Emanuela II od 1877 r. 463

Misley Enrico (1801-1863), spiskowiec 405

Mocenigo Giovanni (XVI w.), patrycjusz i ambasador 248, 272

Mocenigo Lazzaro (1624-1657), adm. wenecki 283

Modigliani Amadeo (1884-1920), malarz 555

Modigliani Giuseppe Emanuele (1872-

-1947), polityk, dziaacz socjalistyczny 577, 607

Moffa Gribaldi di Lisio Guglielmo hr. (1791-1877), spiskowiec, dziaacz patriotyczny 401

Molza Francesco Maria (1489-1544), humanista 231

Mootow Wiaczesaw (Wiaczesaw Moo-tow-Skriabin, ur. 1890), dypl., min. spraw zagranicznych ZSRR 612

Monelli Paolo, historyk 689

Montale Eugenio (1896-1981), poeta 594

Montanelli Giuseppe (1813-1862), polityk florencki. libera 416. 438, 447

Montano Cola (XV w.), humanista 188

Montecchi Mattia (1816-1871), emigracyjny dziaacz demokratyczny 448

Monteluppi, rodzina bankier�w florenckich 258

Montesi Vilma (1932-1953), modelka 650

Monteverdi Claudio (1567-1643), kompozytor 290

Montgomery Bernard (1887-1976). marsz, bryt. 676

Monti Vincenzo (1754-1828), poeta 597, 409

Monticoli, r�d. z Werony 705

Morandi Giorgio (1890-1964), malarz, grafik 595

Moravia Alberto (Alberto Pincherle, ur. 1907), pisarz, dziennikarz 593, 683

Morawski Kalikst. historyk 688

Morelli Michele (1790-1882), karbona-riusz 595, 400

Mori Alessandrina (XVIII/XIX w.), kontr-rewolucjonistka toskaska. 569. 370

Mori Lorenzo (XVIII/XIX w.), kontrrewolucjonista toskaski 569

Moriale Fra (XIV w.), kondotier 755

Moro Aldo (1916-1978), dziaacz Chrzecijaskiej Demokracji, min., premier 667, 662, 665-665, 674, 677, 678, 680, 682, 683

Morone Gerolamo (1470-1529), kanclerz mediolaski 204

Morosmi Francesco (Peloponezki, 1616-

-1694), adm., doa wenecki 284

Murat Joachim (1767-1815), marsz, franc., kr. Neapolu w l. 1808-1815 575, 557, 552, 555-557, 559, 394, 398

Muratori Ludovico Antonio (1672-1750), ksidz, historyk 505, 506

Murri Romolo (1870-1944), ksidz, polityk katolicki 525, 555

Mussolini Benito (1883-1945), dziennikarz, dziaacz socjalistyczny, przyw�dca ruchu faszystowskiego, premier 557. 542, 545, 560-562, 567, 569-557, 589-592, 595 -676, 675, 679, 627. 625, 650, 655, 655. 644. 647. 673. 689

Mussolini Rachela, ona Benito 552, 595

Napoleon I Bonaparte (1768-1821). gen.. pierwszy konsul, ces. Francuz�w w l. 1804-1814 267. 525. 529. 545. 554-562. 565, 572-579. 552. 555-557. 559, 590. 595, 594. 402. 405. 409, 420

Napoleon II Bonaparte (1811-1832). syn Napoleona I. ks. Reichstadtu 405

Napoleon III Bonaparte (Karol Ludwik Napoleon, 1808-1873), prezydent Francji w l. 1848-1852, ces. Francuz�w w l. 1852-1870 405. 447-445. 457-

-464. 465. 469. 477, 479, 457, 452 Narses (zm. 568). w�dz bizantyjski 29, 54 Nazari di Calabiana Luigi (1808-1892),

bp Casale. abp Mediolanu od 1867 r. 454

711

Neipperg Adam (1775-1829), gen., m ks. Parmy Marii Luizy od 1821 r. 392

Nelson Horatio (1758-1805), ks., adm. ang. 365. 370, 374

Nenni Pietro (1891-1980), przyw�dca socjalistyczny, min., wicepremier 531, 542, 606, 607. 633, 639. 640. 642, 644, 652, 653. 656, 664, 665, 674

Neri Pompeo (1706-1776), ekonomista, min. toskaski 338, 341

Neron (37-68). ces. w l. 54-68 21

Neuhoff Teodor von (1694-1756), kr. Korsyki (jako Teodor I) w l. 1736--1738 324

Niccolini Giambattista (1782-1861), pisarz 414

Niceforo Alfredo (XIX w.), socjolog 537

Nietzsche Fryderyk Wilhelm (1844-1900), filozof, pisarz 558

Nievo Ippolito (1831-1861). pisarz, poeta 413

Nil w. 50. 53

Nitti Francesco Saverio (1868-1953). ekonomista, polityk, premier 555. 565. 570. 607

Nixon Richard Milhous (ur. 1913). prezydent Stan�w Zjednoczonych. 591. 599, 680

Nobel Alfred Bernhard (1833-1896). szwedzki przemysowiec, chemik 534

Nogaret Wilhelm de (zm. 1315). kanclerz franc. 100

Nono Luigi (ur. 1924). kompozytor 684

Nugent Laval, gen. austr. w subie neapo-litaskiej w 1820 r. 398

Nullo Francesco (1826-1863). pk. oficer woski, uczestnik powstania styczniowego 479. 688

Oberdan Guglielmo (1858-1882). spiskowiec 500

Ochino Bernardino (1487-1564). gen. kapucyn�w, reformator religijny 231. 232

Odoaker (ok. 433-493), w�dz germaski, kr. Woch w l. 476-493 20. 25. 26. 31. 34

Ojak-Krzemie Saw. historyk 688

Oldrado (XIII w.), podesta mediolaski 121

Olgiati Gerolamo (zm. 1476). zab�jca ks. Mediolanu Galeazzo Marii 188

Olivetti, rodzina przemysowc�w 660

Orboni di Ferrara (XIX w.),- karbonariusz 402

Orcagna (Andreadi Cione, XIV w.), malarz 155

Ordelaffi. r�d z Forli 134

Oriani Alfredo (1852-1909). publicysta, nacjonalista 529

Orlando Luigi (1814-1896), uczestnik walk o zjednoczenie, przemysowiec 491

Orlando Vittorio Emanuele (1860-1952). polityk, premier 549. 551. 553, 554. 565, 619

Orsini. r�d rzym. 99

Orsini Felice (1819-1858). rewolucjonista 458

Ortes Giammaria (1713-1790). ekonomista 313

Ossoliski Jerzy (1595-1650), pol. dyplomata, kanclerz w. koronny 263

Ostrowski Adam. historyk 688

Osuna ksi Pietro Telez Giron (1574-1624). wicekr. Sycylii i Neapolu 253 Ottaviani Alfredo (ur. 1890). kard.. sekretarz stanu 650. 662 Ottavio Farnese (zm. 1586). ks. Parmy

w l. 1550-1586 233

Ottobuono Terzo (XV w.), kondotier 156

Otton I Wielki (912-973). kr. niem.

w l. 936-973. ces. w l. 962-973 51 -

-53 Otton II (955-983), kr. niem. w l. 961 -

-983, ces. w l. 973-983 53 Otton III (980-1002), kr. niem. i ces.

w l. 983-1002 53, 55 Otton IV Welf (ok. 1175 lub 1182-1218).

kr. niem. w l. 1198-1218. ces. w l. 1209-

-1218 88 Otton z Brunszwiku (XIV w.), ks.. m

kr. Neapolu Joanny I 145 Ottonowie, dynastia 53. 54 Oudinot Nicolas-Charles Victor (1791-

-1863). gen, franc. ks. Reggio 443. 444

Owidiusz (43 p.n.e.-17 ri.e.). poeta rzym. 19

Pacca Tiberio (1786-1837), szef policji sardyskiej 427

Pacciardi Randolfo (ur. 1899). dziaacz antyfaszystowski, min., wicepremier 606

Pacelli Ernest, finansista, dyrektor Banco di Roma do 1915 r. 531

Pacelli Francesco (1874-1935). adwokat papieski, markiz od 1929 r., ks. od 1940 r. 596

Pachoski Jan. historyk 688

Paesiello Giovanni (1740-1816). kompozytor 320

Pagano Francesco Mario (1748-1799). prawnik, pisarz polityczny, ekonomista, czonek rzdu republikaskiego w Neapolu 311. 333. 370

Pais Ettore. historyk staroytnoci, senator 538

Paleario Aonio (Antonio della Paglia. ok. 1503-1570). humanista 241

712

Palestrina Giovanni Luigi da (1525-1594), kompozytor 244, 290

Palladio (Andrea di Pietro della Gondola, 1508-1580), architekt 242, 288, 319

Pallavicino Trivulzio Giorgio (17%-1878), polityk, spiskowiec 402, 457

Pallieri Diodato, polityk, gubernator Par-my w 1859 r. 462

Palma Vecchio (Jacopo Negretti, ok. 1480-1528), malarz 213

Palmerston Henry John (1784-1865), polityk bryt., min., premier 431, 439. 462

Palmieri Giuseppe (1721-1793), ekonomista, polityk neapolitaski 333, 334

Pandolf (X w.), ks. Benewentu 52

Pannini Giovanni Paolo (1691 lub 1692-

-1765), malarz 317 Paoii Pasquale (1725-1807). przyw�dca

korsykaski 324 Parandowski Jan. historyk literatury, pisarz

687 Paribelli Cesare (1763-1847), publicysta.

dziaacz patriotyczny, republikanin 372 Parini Giuseppe (1729-1799), poeta,

ksidz 313, 314, 338, 346, 356 Parri Ferruccio (1890-1981). zaoyciel

Partii Czynu, premier 618. 629, 634 Paruta Paolo (1540-1598). historyk 247 Paschalis II (Ranieri da Bieda), papie

w l. 1099-1118 64 Pascoli Giovanni (1855-1912), poeta 527.

529, 535 Pasolini Pier Paolo (1922-1975). reyser

filmowy, pisarz 683 Passannante Giovanni (XIX w.), anarchista

498 Paulina (Marie Paulette) Bonaparte (1780-

-1825), ona gen. Leclerca od 1797 r.. ona Kamila Borghese w l. 1803 -

-1815. ks. Guastalla od 1806 r. 319 Pavese Cesare (1908-1950). pisarz, krytyk

literacki, tumacz 683 Pavia Angelo (XX w.), dypl., polityk 555 Pavolini Alessandro. dziaacz faszystowski

w Republice Socjalnej 627 Pawe w., aposto (ok. 6 n.e. -ok. 64

lub 67) 21, 212

Pawe I. papie w l. 757-767 42 Pawe� III (Alessandro Farnese). papie

w l. 1534-1549 210, 213. 229. 231-

-233, 245 Pawe IV (Gian Pietro Carafa), papie

w l. 1555-1559 234. 235. 262 Pawe V (Camillo Borghese). papie w l.

1605-1621 259. 274. 287 Pawe VI (Giovanni Battista Montini).

papie w l. 1963-1978 665. 667. 680. 681 Pawe I (1754-1801). car ros. w l. 1796-

-1801 374

Pawe Diakon (VIII w.), historyk longo-bardzki 37. 49

Pazzi. r�d florencki 767

Pella Giuseppe (1902-1981). ekonomista, min., premier 657

Pellico Silvio (1789-1854), pisarz, dziaacz patriotyczny 391, 392, 402. 403, 413

Pelloux Luigi (1839-1924). gen., premier 514, 515

Pelosa Nino della, sycylijski przyw�dca ludowy w 1647 r. 250

Pepe Florestano (1778-1851), gen. neapolitaski 399

Pepe Guglielmo (1783-1855), gen. neapolitaski, uczestnik walk o zjednoczenie Woch 398, 400, 404, 434, 444

Pepin May (714 lub 715-768). kr. Frank�w od 751 r. 41, 42

Pergolesi Giovanni Battista (1710-1736). kompozytor 320

Peri Jacopo (1561-1633), muzyk 244

Perier Casimir (1777-1832), min., premier franc. 408

Pertini Alessandro (ur. 18%), dziaacz socjalistyczny, prezydent Republiki 679

Perugino (Pietro Vannucci. 1445-1523), malarz 181, 209

Peruzzi, bankierzy florenccy 104, 137

Peruzzi Baldassare (1481-1536). architekt, malarz 209. 213

Petacci Klara (zm. 1945), kochanka Musso-liniego 552. 584, 630

Petain Philippe (1856-1951). marsz, franc., polityk, szef rzdu Vichy 613

Petrarka Franciszek (1304-1374). poeta 135, 144, 150-153, 170, 215, 218. 315. 687

Petroniusz (zm. 66), pisarz rzym. 19

Petrucci Cesare (XV w.), gonfalonier florencki 167

Pezza Michele (Fra Diavolo, 1771-1806). pk neapolitaski. dow�dca oddzia�w antyrepublikaskich 368

Piacentini, architekt z XX w. 595

Piaa Pasza (XVI w.), adm. turecki 272

Pian del Carpine Giovanni da (zm. 1252), franciszkanin, historyk 119

Piazzetta Giovanni Battista (1682-1754), malarz 316

Picasso Pablo Ruiz (1881-1973), malarz hiszp. 535. 536

Piccolomini Alfonso (XVI w.), ks. Monte-marciano, przyw�dca bandyt�w 260

Pico della Mirandola Giovanni (1463--1494). filozof, humanista 171, 172

Pier Luigi Farnese (1503-1547). ks. Parmy i Piacenzy w l. 1545-1547 233

Piermarini Giuseppe (1734-1808), architekt 319

713

Pierraccini Giovanni, dziaacz socjalistyczny, min. 652

Pilo Rosolino (1820-1860), dziaacz patriotyczny 466

Pisudski J�zef Klemens (1867-1935), dziaacz niepodlegociowy, marsz. Polski 599

Pindemonte Hipolit (1753-1828), poeta. 348

Pino Domenico (1767-1828), gen. 371, 377, 386

Pinturicchio (Bernardino di Betto di Biagio, ok. 1454-1513), malarz 181

Piotr w., aposto (ok. 4 n.e.-ok. 64) 21

Piotr I (1672-1725), car ros. w l. 1682--1725 285

Piotr III Aragoski (1239-1285), kr. Ara-gonii w l. 1276-1285, kr. Sycylii w l. 1282-1285 95, 97, 98, 280

Pirandello Luigi (1867-1936), pisarz, dramaturg 594

Piranesi Govanni Battista (1720-1778), architekt, grafik 318

Pirelli Giovanni Battista (1848-1932), przemysowiec 489. 491

Pisacane Carlo (1816-1857), rewolucjonista 415. 448, 450. 457

Pisani, rodzina artyst�w 153

Pisani Giorgio (1739-1811), polityk wenecki 322

Pisani Vettore (1324-1380), adm. wenecki 143

Pisano Andrea (Andrea da Ponteverda. ok. 1290-1349), architekt, rzebiarz, zotnik 154

Pisano Giovanni (ok. 1250-po 1320). rze-biarz, architekt 154

Pisano Niccolo (XIII w.), rzebiarz 121

Pitagoras (ok. 572 -ok. 497 p.n.e.), grecki filozof, matematyk 11

Pitti Luca di Buonaccorso (XV w.), polityk florencki 165

Pius II (Eneasz Sylwiusz Piccolomini), papie w l. 1458-1464 772. 184. 186

Pius IV (Giovanni Angelo Medici), papie w l. 1559-1565 261

Pius V (Michele Ghislieri), papie w l. 1566-1572 257, 259, 267, 272, 273

Pius VI (Giovanni Angelo Braschi), papie w l. 1775-1799 527. 328. 339. 359, 363-365

Pius VII (Gregorio Luigi Barnaba Chiaro-monti). papie w l. 1800-1823 374. 375. 384. 386. 388. 394. 397. 398. 403

Pius IX (Giovanni Maria Mastai-Ferretti). papie w l. 1846-1878 428. 430, 434, 435, 438, 439, 447, 449, 463, 469, 477. 478, 482, 485, 499

Pius X (Giuseppe Melchiore Sarto), papie w l. 1903-1914 515. 528. 529

Pius XI (Ambrogio Damiano Achille Ratti), papie w l. 1922-1939 570, 596, 597, 610

Pius XII (Eugenio Pacelli), papie w l. 1939-1958 612, 635, 645, 655

Platania Gaetano. historyk 8

Platon (ok. 427-347 p.n.e.). filozof grecki 150, 170, 171, 173, 215

Plethon (ok. 1355-1450), uczony bizantyjski 770

Pociecha Wadysaw (1893-1958). historyk 688

Podg�rny Nikoaj (ur. 1903), polityk rad., prze w. Rady Najwyszej ZSRR 667. 665

Poerio Carlo (1803-1867). polityk liberalny 447

Polenta, r�d z Rawenny 134

Poliziano (Angelo Ambrogini. 1454-1494), humanista, filolog, poeta 775. 226

Pollaiuolo Simone zw. II Cronaca (1457--1508), architekt, rzebiarz 178

Polo Marek (Marco, 1254-1323). kupiec i podr�nik wenecki 102, 129

Polo Mateusz (XIII w.), kupiec i podr�nik wenecki 102

Polo Mikoaj (XIII w.), kupiec i podr�nik wenecki 102

Pomponazzi Pietro (1462-1525), humanista, filozof 171

Popoli, r�d kupiecki z Bolonii 130, 136

Porcari Stefano (zm. 1453), humanista, republikanin 188

Porro Lamberthenghi Luigi (1780-1860), karbonariusz, libera 391

Porta Carlo (1775-1821), poeta 413

Porta Giacomo della (ok. 1540-1602). architekt 287

Pozzo Andrea del (1642-1709), jezuita, malarz, architekt 289

Prampolini Camillo (1859-1930), dziennikarz, dziaacz socjalistyczny 494, 507

Pratolini Vasco (ur. 1913), pisarz 683

Prina Giuseppe (1766-1814), polityk, min. 377, 386

Procacci Giuliano (ur. 1926). historyk 77, 256. 296, 369, 686, 687

Ptolemeusz (ok. 100 -ok. 168), grecki astronom, geograf, matematyk 117

Puccini Giacomo (1858-1924), kompozytor 536

Pulci Luigi (1432-1484), poeta 226

Quasimodo Salvatore (1901-1968), pisarz 594

Querini Angelo (1721-1796), polityk wenecki 322

Radetzky Johann Joseph (1766-1858).

714

feldmarsz. austr. 431 -433. 435. 436.

440-442. 448. 449. 458 Radicati Alberto (1698-1737). hr. Passe-

rano i Cocconato. polityk, zwolennik

reform 330 Radziwi Micha (1625-1680). dypl. pol.

284

Rafael (Raffaello Santi. 1483-1520). malarz, architekt 181. 209. 210. 213 Rainaldi Carlo (1611-1691). architekt

288 Rainer Joseph Habsburg-Lothringen

(1783-1853). wicekr. Lombardo-Wenecji

427 Rajnolf I Drengot (zm. 1044 lub 1045).

hr. Aversy od 1027 r. 59 Ramorino Girolamo (1792-1849). gen.

poi. i woski 419. 440. 441 Rampolla del Tindaro Mariano (1843-

-1913). kard.. sekr. stanu 528

Ranke Leopold (1795-1886). historyk niem. 689

Ranza Giovanni Antonio (1741-1801). ksidz, jansenista 351. 354. 355. 357. 361. 368

Rattazzi Urbano (1810-1873). polityk, premier 439. 453. 460. 463. 473. 477. 481

Redi Francesco (1626-1698). biolog, lekarz 294

Remondini. rodzina rzemielnik�w mebla-rzy z Bassano 316

Renata (zm. 1575). ona ks. Ferrary Erco-le II d'Este 231

Rene I (1408-1480). hr. Anjou i Prowansji, pretendent do Kr�lestwa Neapolu 158. 159

Reni Guido (1575-1642). malarz 289

Renzi Luigi Carlo (1807-1892). rewolucjonista, spiskowiec 420

Respighi Ottorino (1879-1936). kompozytor 537. 594

Riario Gerolamo (zm. 1488). nepot papiea Sykstusa IV 767

Ribbentrop Joachim (1893-1946), niem. dypl.. min. spraw zagranicznych III Rzeszy 611. 612. 620

Ricasoli Bettino (1809-1880). polityk, premier 462, 474. 485

Riccardi, r�d florencki 178

Ricci, r�d florencki 138. 139

Ricci Marco (1676-1729). malarz 317

Ricci Scipio de (1741-1810). bp Pistoi i Prato. jansenista 342. 343

Ricci Sebastiano (1659-1734), malarz 317

Richelieu Armand Jean du Plessis (1585-

-1642), ks.. kard., pierwszy min. franc. 276 Richezza Antonio. gen., historyk 689

Rignami Enrico (XIX w.), anarchista 497

Rinuccini Ottavio (1564-1621). poeta 244

Riso Francesco (zm. 1860). spiskowiec, uczestnik walk o zjednoczenie 466

Rivarola Agostino (1758-1842), kard., legat w Rawennie 403

Rizzo Antonio (XV w.), rzebiarz, architekt 212

Robert Andegawe�ski (1278-1343). kr. Neapolu i Sycylii w l. 1309-1343 101. 129, 137. 141. 143-144. 145

Robert Guiscard (1015-1085). w�dz nor-ma�ski. ks. Apulii i Kalabrii od 1057 r. 59, 60. 64. 65

Roberti Ercolede (1450-14%). malarz 181

Robespierre Maksymilian (1758-1794), ja-kobin 367

Robilant Carlo di (1826-1888). dypl.. min. spraw zagranicznych 500. 501

Rocco Alfredo (1875-1935), dypl.. min., prawnik 583

Roger I (1031-1101). hr. Sycylii 59. 60. 71

Roger II (1095-1154), kr. Sycylii od 1130 r. 60. 61. 80. 84

Rolandino dei Passaggeri (zm. 1300). notariusz, przyw�dca ludowy w Bolonii 118

Rolbiecki Waldemar, historyk 688

Romano Liborio (1798-1867), min. nea-politaski 468

Romano Ruggiero. historyk 687

Romano Sergio. dypl., historyk 687

Romanowowie. dynastia 527

Rommel Erwin (1891-1944). feldmarsz. niem. 615, 616

Romuald w. (X w.) 51

Romulus Augustulus. ces. rzym. w l. 475--476 20. 25

Romussi Carlo (1847-1913). polityk, dziaacz radykalny 514

Roosevelt Franklin Delano (1882-1945). prezydent Stan�w Zjednoczonych 616. 620

Rosa Ferdinando de (XX w.), dziaacz antyfaszystowski 608

Rosa Salvatore (1615-1673). malarz 289

Rosarpli Giuseppe (1775-1825). gen. sycylijski 400

Roseli Carlo (1899-1937). pisarz, dziaacz antyfaszystowski 608

Roselli Nello (1900-1937). historyk 608

Roselli Pietro (1808-1865). gen. 443

Rosmini Serbati Antonio (1797-1855), ksidz, dziaacz patriotyczny 439

Rossellini Roberto (1906-1977). re�yser filmowy 683

Rosselino Antonio (1427-1479). rzebiarz 179

Rossellino Bernardo (1409-1464). rzebiarz 29

715

Rossi Cesare. polityk faszystowski 576. 578

Rossi Pellegrino de (1787-1848), ekonomista, polityk, min. papieski 387, 439, 444

Rossini Gioacchino (1792-1868), kompozytor 414

Rostworowski Emanuel, historyk 326

Rotar, kr�l Longobard�w w l. 636--656 36, 42

Rotszyldowie, bankierzy 428, 452

Rouher Eugene (1814-1884), polityk franc., premier 482

Rousseau Jan Jakub (1712-1778), pisarz, filozof 306, 308. 311

Rovere della, r�d 167

Rozalia w. 399, 426

Rubattino Raffaele (XIX w.), przemysowiec 490. 491. 501

Rudini Antonio Starabba di (1839-1908), polityk, premier 504, 512, 514

Rudolf II Habsburg (1552-1612), ces. w l. 1576-1612 274

Rudolf I (888-912), ks. Burgundii, kr. Woch 51

Ruffini Ernesto, abp Palermo 662

Ruffini Francesco, uczony-kaonista 590

Ruffini Giovanni (1807-1881), pisarz, polityk 413

Ruffini Jacopo (1805-1833), dziaacz patriotyczny 419

Ruffo Fabrizio (1744-1827), kard. 327, 368. 370, 381

Rumor Mariano (ur. 1915), dziaacz Chrzecijaskiej Demokracji, min., premier 667, 665, 674-676

Russolo Luigi (1885-1947), malarz 536

Rybiski Maciej (1784-1874), gen. pol. 444

Sabatelli Luigi (1772-1829), malarz 414

Sacchetti Franco (ok. 1330-1400), pisarz 152

Saffi Aurelio (1819-1890), polityk liberalny 442, 448

Saint Jorioz Juanco de, uczestnik rewolucji w Rzymie w 1849 r. 407

Sajkowski Antoni, historyk 688

Salandra Antonio (1853-1931), polityk, min., premier 542, 543, 545, 546, 548, 572

Salasco Carlo Canera di (1796-1866), gen. piemoncki 436

Salfi Francesco Saverio (1759-1832), rewolucjonista, mason 352, 367, 405

Saliceti Christoforo (1757-1809), min. nea-politaski 355, 381

Saliceti Wilhelm (XII w.), lekarz 118

Salimbene z Parmy (1221-1287), franciszkanin, historyk 119

Salimbeni, bankierzy ze Sieny 104 Salustiusz (86-35 p.n.e.), historyk rzym.

Salutafi oluccio (1331-1406), humanista, kanclerz florencki 170

Salvador Carlo (XVIIIzXIX w.), rewolucjonista 356

Salvatorelli Luigi, historyk 83, 686

Salvemini Gaetano (1873-1957), historyk, polityk, dziaacz antyfaszystowski 532, 53�. 607

Salvi Niccolo (1697-1751), architekt

³¹⁸

Salviati Francesco (zm. 1478), abp Sieny 167 Sammartini Giovanni Battista (1698-

-1775), kompozytor 320 Sangallo Antonio da (ok. 1455-1534), architekt 209 Sangallo Antonio da modszy (1485-1546),

architekt 209 Sangallo Giuliano da (Giuliano Giamberti,

ok. 1445-1516), architekt 209 San Martino Ettore di, hr., spiskowiec

z 1821 r. 407 Sanmicheli Michele (1484-1559), architekt

273 Sannazaro Jakub (zm. 1530), humanista,

poeta 279 Sansovino Jacopo (Jacopo Tatti, 1486-

-1570), architekt 273

Santarosa Annibale de Rossi di Pomaro hr. (1783-1823), oficer, przyw�dca powstania w 1821 r. 407. 402, 404

Sapegno Natalino, historyk literatury 689

Saragat Giuseppe (ur. 1898), polityk, dziaacz socjalistyczny i socjaldemokratyczny, min., prezydent Republiki Woskiej 607, 639, 642, 643, 653, 656. 668

Sarpi Paolo (1552-1623), polityk wenecki, pisarz polityczny 247, 274,

Sarto Andrea del (1486-1530), malarz 272

Savioli Alessandro (XVIII w.), spiskowiec 368

Savoia. dynastia 353

Savoia-Nemours, r�d ksicy 298

Savonarola Hieronim (1452-1498), kaznodzieja, przyw�dca florencki 193-196, 202, 205. 270, 237. 537, 688

Scaligeri (della Scala), r�d z Werony 708, 728-730, 756

Scarlatti Alessandro (1660-1725), kompozytor 290

Scarlatti Domenico (1685-1757), kompozytor 290. 320

Sceiba Mario (ur. 1901), dziaacz Chrze-

716

scijanskiej Demokracji, min . premier 645. 651, 652

Schuschnigg Kurt von (1897-1977), polityk austr., kanclerz 605

Schwarzenberg Feliks (1800-1852), ks., polityk austr., kanclerz 437

Scherer Barthelemy (1747-1804), gen. franc. 369

Sciarra Marco (XVI w.), dow�dca oddziau bandyt�w 260

Scorza Carlo (zm. 1944), polityk, dziaacz faszystowski 618

Scrofa Kamil (XVI w.), poeta 218

Seali (XIV w.), bankierzy 137

Segni Antonio (1891-1972), polityk, dziaacz Chrzecijaskiej Demokracji, premier, prezydent Republiki Woskiej 657, 654-656, 664, 666

Selim I (1524-1574), sutan turecki od 1566 r. 272

Sella Quintino (1826-1884), polityk, ekonomista, min. 476, 485

Sellom, rodzina szlachecka 452

Seneka (zm. 65 n.e.), filozof, poeta 19, 291

Septimus Sewerus (146-211), ces. rzym. w l. 193-211 19

Sercognani Giuseppe (1780-1844), gen. 406, 407

Scrovegni, r�d z Padwy 155

Serpotta Giacomo (1656-1732), rzebiarz 318

Serra Antonio (prze. XVI/XVII w.), ekonomista 253

Seton-Watson Christopher. historyk 687

Settembrini Luigi (1813-1876), historyk literatury, pamietnikarz 413. 426. 447

Sforza Carlo (1872-1952). dypl., min. spraw zagranicznych 556, 566, 607, 627, 640, 644

Sforza Jan (1466-1510), wadca Pesaro, m Lukrecji Borgii 198

Sforza Katarzyna (1465-1509), wadczyni Imoli i Forli 197

Sforza Muzio Attendola (1369-1424), kondotier 126

Sforzowie. r�d mediolaski 174

Sica Vittorio da (1902-1974), re�yser filmowy 683

Sicardo (zm. 1255), bp Cremony, historyk 119

Siccardi Giuseppe (1802-1857), polityk, min. 452

Sierpowski Stanisaw, historyk 8, 564, 689

Silvati Giuseppe, oficer, karbonariusz z okresu 1820-1821 398, 400

Sindona Michele, bankier 679

Siri Giuseppe, kard. 662

Skazkin Siergiej Daniowicz. historyk 687

Sloltman William B., historyk 8

Socyn Faustyn (Fausto Sozzini, 1539-1604),

humanista, reformator religijny 232

Socyn Leliusz (Lelio Sozzini, 1525-1562), reformator religijny 232

Soderini Piero di Tommaso (1452-1522), gonfalonier florencki 207

Soleri Marcello (1882-1945), gen., min. 619

Sonnino Giorgio Sidney (1847-1922), dypl., min., premier 545, 554, 555

Sorel Georges (1847-1922), franc. filozof i socjolog 527, 588

Spallanzani Lazzaro (1729-1799), fizyk, biolog 310

Speri Tito (1825-1853), demokrata, republikanin 441, 449

Spinola, r�d genueski 114, 141. 323

Spinola Ambrogio (1569-1630), w�dz hiszp. 255

Spinola Obrizzio (XIV w.), kapitan genueski 114

Spinoza Baruch (1632-1677), filozof 248

Spontini Gaspare (1774-1851), kompozytor 414

Stael-Holstein Germaine de (1766-1817), pisarka franc. 411

Stalin J�zef (Josif Dugaszwili, 1879-1953). dziaacz ros. ruchu rewolucyjnego, przyw�dca ZSRR 633, 652

Stampa Gaspard (XIX w.), dziaacz socjalistyczny 496

Stanisaw Leszczyski (1677-1766), kr. Polski w l. 1704-1709 i 1733-1736 302

Starace Achille (1889-1945), polityk, dziaacz faszystowski 582

Staszic Stanisaw (1755-1826), pisarz, polityk 342

Stefan II, papie w l. 752-757 41, 42

Stefanowicz Janusz, historyk, publicysta, dyplomata 689

Sterbini Pietro (1795-1863), lekarz, karbonariusz 439

Stradivari Antonio (zm. 1737). lutnik 319

Strawiski Igor (1882-1971), kompozytor 594

Stroynowski Juliusz, historyk 689

Strozzi. r�d florencki 178

Strozzi Pier (zm. 1558), dow�dca, polityk florencki 233

Sturzo Luigi (1871-1959), ksidz, polityk katolicki 52S, 55S, 570, 575, 607

Sulejman I Wspaniay (1495-1566), sutan turecki od 1520 r. 227, 228

Sulla Lucjusz Korneliusz (138-78 p.n.e.), w�dz i dyktator rzym. 16

Sukowski J�zef (1773-1798), pol. oficer, adiutant Napoleona Bonaparte 360

717

Suworow Aleksander (1729-1800), gen. ros., ks. halii 369

Sykstus IV (Francesco della Rovere). papie w l, 1471-1484 166. 167, 185, 186, 208

Sykstus V (Felice Peretti Montalto), papie w l. 1585-1590 259, 260, 261

Sylweriusz, papie w l. 536-537 32

Sylwester I, papie w l. 314-335 41

Sylwester II (Gerbert), papie� w l. 999--1003 53

Szekspir William (1564-1616). poeta i dramaturg angielski 108

Szymanowski Karol (1882-1937), kompozytor 686

Tabaczyska Eleonora, historyk 657

Tacyt (ok. 55-ok. 120), historyk rzym. 19, 224

Talami G., historyk 686

Talenti Francesco (XIV w.), architekt 153

Talleyrand Perigord Charles Maurice de (1754-1838). min. franc.. ks. Benewentu 375

Tambroni Ferdinando (1901-1963), dziaacz Chrzecijaskiej Demokracji, premier 662

Tamburini Pietro (1737-1827). teolog, jansenista 339

Tankred z Hauteville (zm. 1112), ks. nor-maski 59

Tankred (zm. 1194), hr. Lecce. kr. sycylijski w l. 1190-1194 84

Tanucci Bernardo (1698-1783), prawnik, min. neapolitaski 333. 334

Tarello z Brescii (XVI w.), teoretyk rolnictwa 239

Tartaglia Niccol� (ok. 1500-1577), matematyk, mechanik 224

Tartini Giuseppe (1692-1770). skrzypek, kompozytor 320

Tasca Angelo (1892 -1960), historyk, dziaacz komunistyczny 564

Tasso Tor�uato (1544-1595). poeta 244. 245

Tassoni Alessandro (1565-1635), poeta 266

Tazzoli Enrico (1812-1852), ksidz, demokrata 449

Telesio Bernardino (1509-1588). filozof 247. 249

Tell Wilhelm, legendarny bohater szwajcarski 414

Tellini Enrico (1871-1923). gen. 598

Tenerani Pietro (1789-1869). rzebiarz 414

Teodat (zm. 536). kr. Ostrogot�w w l. 534-536 28. 29

Teodolinda. ona ,kr. Longobard�w Auta-

risa od 589 r., regentka w l. 616 -

-625 37 Teodora (497-548), ona Justyniana I

Wielkiego, ces. od 527 r. 31, 34 Teodoryk Wielki (Flawiusz. 455-526). kr.

Ostrogot�w od 471 r. i Italii od 493 r.

25-29. 31. 37 Teodozjusz I Wielki (ok. 347-395). ces.

rzym. w l. 379-395 20. 22 Teodozjusz II (401-450). ces. wschodni

w l. 408-450 19 Teofano (958-991), ona ces. Ottona II

Testi Fulvio (1593-1646). poeta 22 Thornwaldsen Bertel (1768 lub 1770-

-1844), rzebiarz duski 414 Tiepolo Baiamonte (zm. 1315), spiskowiec

wenecki 113 Tiepolo Giovanni (l585 -1647), ambasador

wenecki w Polsce w l. 1645-1647 282 Tiepolo Giovanni Battista (1696-1770).

malarz 316, 317 Tillot Francois Guillaume du (XVIII w.).

sekretarz stanu w Parmie 336 Tintoretto (Jacopo Robusti. 1518 lub

1519-1594). malarz 243 Tiraboschi Gerolamo (1731 -1794). jezuita.

historyk literatury 310 Togliatti Palmiro (1893-1964). przyw�dca

komunistyczny, min., wicepremier 564.

607, 623, 624. 633, 635, 645. 653. 666.

675. 681, 682

Tolomei. bankierzy ze Sieny 704 Tomasi di Lampedusa Giuseppe (1896 -

-1957). pisarz 684

Tomasz z Akwinu w. (ok. 1225-1274). teolog 118. 278

Tomasz Sabaudzki (l 5%-1656), ks. 279

Tommaseo Niccol� (1802-1874). pisarz, dziaacz patriotyczny 431. 444. 445

Tommaso I (1178-1233). hr. Sabaudii 76

Toniolo Giuseppe (1845-1918). socjolog 558

Torricelli Evangelista (1608-1647). fizyk, matematyk 294

Toscanelli Paolo dal Pozzo (1397-1482). lekarz, matematyk, astronom 225

Tosti Luigi (1811 -1897). benedyktyn, historyk 502

Trajan (53-117). ces. w l. 98-117 18

Treves Claudio (1869-1933). dziaacz socjalistyczny 527, 560

Trevisani Giulio, historyk 687

Tribolo (Niccol� Pericoli, 1500-1558). architekt 242

Trivulzio Gian GiaconK), gubernator Mediolanu w 1499 r. 26

Truman Harry (1884-1972). prezydent Stan�w Zjednoczonych 639

718

Tura Cosme (ok. 1430-1495), malarz 181 Turati Filippo (1857-1932), jeden z tw�rc�w Partii Socjalistycznej 505, 506, 514. 518, 521, 560, 577, 578, 607 Tycjan (Tiziano Vecellio, 1477-1576), malarz 213, 214

Tylor Myron, dypl. amerykaski 620 Tytus (39-81), ces. rzym. w l. 79-81 18

Uberti, r�d florencki 110

Uberti Fazio degli (pom. 1305 i 1309-

-po 1368), poeta 151 Ugniewska-Dobrzaska Joanna, historyk

689 Uguccione della Faggiuola (ok. 1250-

-1319), kondotier 137

Ulatowski Kazimierz, historyk sztuki 688

Umiski J�zef, historyk 689

Urban II (Odo z Chatillon), papie w l. 1088-1099 64, 65

Urban IV (Jacques Pantaleon), papie w l. 1261-1264 96

Urban VI (Bartolomeo Prignano), papie w l. 1378-1389 145, 146

Urban VIII (Maffeo Barberini), papie w l. 1623-1644 249, 259-261, 276, 277, 287

Urbaniec Karol, partyzant antyfaszystowski 630

Urslingen Werner (zm. 1354), ks., kondotier 126

Vachero Giulio Cesare (ok. 1586-1628), polityk genueski 276

Valdes Juan da (1500-1541), mistyk 231

Valdes Piotr (1140-1217), reformator religijny 89

Valeri Nino, historyk 687

Valla Lorenzo (1405-1457), humanista 42, 170

Valle Federico della (ok. 1560-1628), pisarz 291

Vanini Giulio Cesare (1585-1619), filozof 247

Vanoni Ezio, min. 648, 651, 652

Vanvitelli Luigi (1700-1773), architekt 318

Varagine Jacopo da (XIII w.), abp Genui, historyk 119

Vasari Giorgio (1511-1574), historyk sztuki, malarz, architekt 224

Vasco Dalmazzo Francesco hr. (zm. 1796), zwolennik reform 348

Vendome Ludwik J�zef (1654-1712), gen. franc. 299

Venier Sebastian (ok. 1496-1578), doa wenecki 272

Venturi Franco (ur. 1914), historyk, dziaacz antyfaszystowski 311

Venturi Lionello (1885-1961), historyk

sztuki 590 Verazano Giovanni de (XVI w.), eglarz

woski w subie franc. 225 Verdi Giuseppe (1813-1901). kompozytor

414, 536

Verga Giovanni (1840-1922), pisarz 534 Vergerio Pier Paolo (1498-1565), bp

Capodistria, zwolennik reformy religijnej

231, 232 Vermigli Pier Martire (1500-1562). augu-

stianin, zwolennik reformy religijnej 231,

232

Veronese (Paolo Caliari. 1528-1588), malarz 241, 243. 317 Verri Alessandro (1741-1816). historyk.

publicysta 310 Verri Pietro (1728-1797), filozof 308.

309, 312, 313, 339, 340, 347. 348, 356,

376

Verro Bernardino (XIX w.), dziaacz robotniczy i zwizkowy 505, 509 Verrocchio Andrea del (Andrea di Cione),

rzebiarz, zotnik, malarz 119, 181. 212 Vesalius Andrea (Andreas van Wesele lub

Andre Vesale, 1514-1564), lekarz 224 Vespucci Amerigo (1451-1511), �eglarz

w subie hiszp. 225 Vicini Giovanni (1771-1845). polityk, szef

rzdu boloskiego 407 Vico Giambattista (1668-1744). filozof

306, 307, 688 Vieusseux Gianpietro (Jean Pierre. 1799-

-1863), dziennikarz, wydawca 393. 416 Vigilio, papie w l. 537-555 32 Vignola (Giacomo Barozzi da Vignola

1507-1573), architekt 242, 287, 318 Vilio Emilio da (XVIII w.), rezydent kr�la

pol. w Wenecji 286

Villani Filippo (XIV w.), historyk 152 Villani Giovanni (ok. 1276-1348), historyk, kronikarz 152

Villani Matteo (XIV w.), historyk 152 Villari Pasquale (1827-1917), historyk 537 Vinay (XVIII w.), bankier turyski, zwolennik reform 352

Visconti, r�d mediola�ski 108, 128-130, 132, 133, 136, 138, 141. 142. 150, 153, 156. 158. 174

Visconti Azzono (1302-1354), w�adca Mediolanu 129 Visconti Barnaba (1323-1385), w�adca

Mediolanu 130. 143

Visconti Ennio Quirino (1751-1818), archeolog Visconti Jan, abp Mediolanu w l. 1349-

-1354 129, 130

Visconti Luchino (1906-1976), re�yser filmowy 683

719

Visconti Matteo I (1250-1322). kapitan ludu mediolaskiego, wikariusz cesarski 108. 129

Visconti Otton (1207-1295). abp Mediolanu od 1262 r. 108

Visconti Venosta Emilio (1829-1914). rewolucjonista, polityk, min. 512. 531

Vitelleschi Giovanni (zm. 1140). kard. 159

Vitiges. kr. Ostrogot�w w l. 536-542 29

Vittorini Elio (1908-1966). pisarz, tumacz 683

Vittorio Giuseppe di (XX w.), dziaacz komunistyczny i zwizkowy 646

Vivaldi Antonio (ok. 1678-1741), kompozytor

Vivaldi Hugolin (XIII w.), kupiec i eglarz genueski 103

Vivaldi Vadin (XIII w.), kupiec i eglarz genueski 103

Vivanti Corrado. historyk 687

Viviani Vincenzo (1622-1703). matematyk, fizyk 294

Vochieri Andrea (1796-1833). spiskowiec, patriota 419

Volpe Gioacchino (1876-1971). historyk, polityk nacjonalista 538. 589

Voipi Giuseppe di Misurata (1877-1947). finansista, min. 584

Volponi Paolo (ur. 1914). pisarz 684

Volta Alessandro (1745-1827). fizyk 310

Wacaw IV (1361-1419). kr. czeski, ces.

w l. 1378-1400 131 Waldheim Kurt (ur. 1918). polityk austr..

min., sekretarz generalny ONZ 674 Waldseemiiller Martin (ps. Hilacomilus.

ok. 1470 lub 1475-ok. 1518 lub 1521).

geograf 225 Walentyna Visconti (1366-1408). c�rka

ks. Gian Galeazzo I 131. 196 Walentynian III (419-455). ces. rzym.

w l. 425-455 22

Walerian, ces. rzym. w l. 253-259 21. 22 Walewski Colonna Alexandre Florian

Joseph hr. (1810-1868). dypl. franc..

min. 456. 45⁷aley D. P., historyk 687 Walezjusze. dynastia 201 Walpole Horacy (1717-1797). pisarz angielski 326 Wakowicz Melchior (1892-1974). pisarz.

publicysta 689 Waugham (XVIII w.), agent angielski

w Toskanii 369 Wawrzyniec (Lorenzo) Medyceusz (1492-1519). ks. Urbino 210. 220 Welden Franz Ludwig (1782-1853). gen. austr 43⁷

Welf I (zm. 1101). ks. Bawarii 81 Wergiliusz (70-19 p.n.e.). poeta rzym.

19. 148

Wespazjan (9-79). ces. w l. 69-79 r. 18 Wiktor, papie w l. 189-199 21 Wiktor Amadeusz I (1587-1637). ks. sa-

baudzki w l. 1630-1637 276. 277 Wiktor Amadeusz II (1666-1732). ks. sa-

baudzki w l. 1675-1730. kr. sycylijski

w l. 1713-1720. kr. sardyski w l. 1720-

-1730 288. 298-300. 302. 328. 329 Wiktor Amadeusz III (1726-1796). kr. sardyski w l. 1773-1796 330. 348-

-350. 353-355

Wiktor Emanuel I (1759-1824). kr. sardyski w l. 1802-1821 305. 387. 388. 392. 393. 401. 451

Wiktor Emanuel II (1820-1878). kr. sardyski w l. 1849-1861. kr. wloski w l. 1861-1878 440. 441. 450. 451. 454. 456-458. 460-463. 465. 467. 469-4⁷1. 479. 482. 483. 487. 490. 499. 504

Wiktor Emanuel III (1869-1947). kr. woski w l. 1900-1946 516. 530. 532. 546. 547. 549. 550. 565. 571.572. 578. 605. 611. 612. 615. 619. 622-624. 626. 635

Wiktoria (1819-1901). kr. bryt. w l. 1837-

-1901 440

Wilczur Jacek, historyk 689 Wilhelm I (1797-1888). kr. pruski od

1861. ces. niem. w l. 1871-1888 499 Wilhelm I Zdobywca (1027-1087). ks.

normaski. kr. angielski w l. 1066-

-1087 61 Wilhelm I Zy (1120-1166). kr. sycylijski

w l. 1154-1166 82 Wilhelm II Dobry. kr. sycylijski w l. 1166-

-1189 84. 119 Wilhelm elazna Rka. w�dz normaski.

hrabia Melfi (1041). 59 Wilson Thomas Woodrow (1856-1924).

prezydent Stan�w Zjednoczonych 552. 553 Wincenty II Gonzaga (1594-1628). ks.

Mantui w l. 1626-1628 276 Winckelmann Johann Joachim (1717-

- 1768). archeolog niem.. historyk 318

Wituch Tomasz, historyk 688

Wadysaw Andegaweski (1377-1414). kr. neapolitaski w l. 1386-1414 146. 147

Wadysaw I okietek (1260-1333). kr. pol. w l. 1320-1333 99

Wadysaw IV Waza (1595-1648). kr. polski w l. 1632-1648 263. 282

Wolter (Voltaire. w�aœc. Francois Marie Arouet. 1694-1778). filozof, pisarz 310

720

Woodhouse John (XVIII w.), przemysowiec angielski

Zaccagnini Benigno (ur. 1912), dziaacz Chrzecijaskiej Demokracji, polityk, min. 677

Zachariasz, papie w l. 741-752 41

Zaleski August (1883-1972). pol. dypl., min. 599

Zambianchi Callimaco, garybaldczyk 466

Zamboni Luigi (1772-1795), rewolucjonista 353

Zamoyski Wadysaw (1803-1868), gen., pol. polityk 440

Zanardelli Giuseppe (1826-1903), polityk, min., premier 503. 525, 517

Zanchi Gerolamo (1516-1590). zwolennik reformacji 231

Zaniboni Tito (1883-1960), dziaacz socjalistyczny 580

Zeno Apostole (1668-1750), wydawca, pisarz 308

Zenon (430-491), cesarz wsch. w l. 474--491 25, 26

Zola Emil (1840-1902), pisarz franc. 533, 538

Zola Giuseppe (1739-1806). teolog 339

Zoli Adone (1887-1970). polityk, premier 654

Zucchi Cario (1777-1863), gen., polityk rzym. 406, 407

Zuliani Biagio (zm. 1645), dow�dca wenecki 282

Zygmunt I Stary (1467-1548), kr. pol. w l. 1506-1548 228

Zygmunt II August (1520-1572), kr. pol. w l. 1548-1572 228

Zygmunt Luksemburski (1368-1437), kr. wgierski od 1387 r., kr. niem. od 1410 r., ces. od 1433 r. 133, 147. 157

ywczyski Mieczysaw, historyk 478, 502, 686. 688

INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I ETNICZNYCH Opracowa Stefan Bielaski

W indeksie nie uwzgldniono nastpujcych nazw geograficznych i etnicznych: Wochy, Italia, Rzym, Wosi. Nazwy Milano i Torino zostay uyte jako miejsca wydania ksiek z zakresu historii Woch. Uyto nastpujcych skr�t�w: cien.-cienina; dol. -dolina; dzieln. -dzielnica; nr. -hrabstwo; je. -jezioro; kr. -kr�lestwo; ks.-ksistwo; ludn.-ludno; m.-miasto; pa.-pastwo; przyl.-przyldek; rz.-rzeka; staro.-staroytna

Abruzja 17, 96, 144, 196, 239, 365, 386 Abukir 365

Adda 757, 160, 369, 522 Addis-Abeba 512, 603, 605, 614 Adriatyckie Morze (Adriatyk) 6, 11, 13,

71, 115, 141, 157, 192, 199, 201, 271,

273, 283-286, 316, 322, 325, 436, 439,

440, 444, 458, 460, 551, 553, 566, 622 Adua 527, 512, 530, 603, 604 Adyga, rz. 756, 277, 338, 369, 373, 386, 547 Adyga G�rna 600, 637, 654, 667. 674 Afryka 20, 29, 45, 103, 110, 191, 226,

228, 499, 501, 511, 512, 529, 530, 546,

582, 602, 603, 614, 654, 657 Afryka Centralna 655 Afryka P�nocna 75, 77, 324, 493, 614-

-617, 655

Afryka Wschodnia 602. 605, 610. 614 Afryki Wschodniej Woskie Imperium 605 Agnadello 200 Agrigento 77 Agro Romano 260 Aigues-Mortes 493, 508 Aksum 604

Akwileja 23, 40, 48, 81, 143, 157 Akwizgran 45. 304 Alaska 540 Alba 276, 355 Albania 285, 286, 543, 544, 546, 553,

566, 598, 611, 615, 638 Albaczycy 157, 599 Albergaccio 220 Aleksandria 22, 163, 615 Alemanowie 29 Aleppo 72. 237

Alessandria 83, 156, 300, 373, 401, 419,

440, 458, 459 Algier 227, 230, 297 Algieria 225, 676 Alpy 5, 9, 72, 42, 51, 71, 96, 129, 132,

140, 297, 355, 373, 424, 458, 464, 549 Alpy Julijskie 555 Altare 496 Altopascio 737 Amalfi, ks. 60 Amalfi, m. 68, 70 Amba Alagie 577 Ameryka 225, 226, 237, 374, 457, 490, 493,

575, 584, 587, 616, 634, 642, 686 Ameryka Poudniowa 657 Ameryka P�nocna 657 Amerykanie 626, 642, 646, 650 Amiens 374 Anatolia 66 Andegawenia 743 Anglia zob. te Wielka Brytania .35. 67,

770. 737. 740. 766. 797. 200. 233. 256.

267. 273. 299, 302. 309, 324, 330, 349.

365. 369. 370. 373. 374. 379. 384. 388,

400. 403. 404. 409. 418. 420, 437, 446,

452. 455. 457. 45P. 462, 468. 490. 498.

500. 507. 508. 530. 544. 545. 553. 554,

592. 598. 607-606. 670-24. 622. 639.

647, 654, 672 Anglicy 255, 299, 302, 350, 377, 379,

384-386. 501. 548. 610. 614-616, 633 Anglosasi 553, 634, 637, 644, 645 Anglowie 35 Ankona. m. 77. 754, 325. 356, 359, 32, 375,

379, 397. 406-405. 444. 469. 542, 626

722

Ankona. marchia 259

Ann Arbor 687

Annemasse 419

Antiochia 22, 65, 70, 71

Antwerpia 237

Anzio 625

Aosta, dol. 489, 637, 654

Aosta, m. 351, 352

Apeniny 6, 12, 13, 29, 112, 424, 444, 627, 628

Apeniski P�wysep 6, 7, 9, 12, 15, 21, 45, 46, 52, 60, 96, 121, 132, 156, 189-193, 199, 200, 205, 206, 226-228, 230, 235, 236, 257, 273, 277, 281, 284, 286, 295, 297, 301, 302, 304, 348, 362, 375, 383, 392, 400, 403, 404, 409, 421, 424, 429, 437, 457, 461 -463, 496, 595, 620, 621, 631, 637. 644, 656, 657, 683

Apulia 9, 12, 17, 34, 44, 46, 50, 52, 59, 60, 82, 144, 186, 199, 200, 239, 254, 288, 331, 368, 370, 373, 398, 468, 492, 514, 518, 520, 524, 526, 527, 566, 622, 625, 638, 646, 669

Auila 104, 144, 675

Arabowie 45, 46, 50, 51, 53, 59-61, 65, 67, 70, 71, 532

Aragonia 95, 97, 98, 143. 147, 191

Aranjuez 373

Arcole 356

Arelat, kr. 56

Arezzo 104, 112, 116, 150, 198

Argentyna 493, 525

Armenia 72

Arno 9, 195, 461

Arqua 150

Arsa 17

Artois 191, 349

Ascoli 444

Asiago 547

Asmara 507

Aspromonte 477

Assab 507, 604

Assietta 304

Assy�, nr. 87

Assy�, m. 90, 91, 121, 132, 155. 159

Asti 76, 104, 129. 131, 133, 205. 206, 455

Ateny 138, 284, 615

Atlantycki Ocean (Atlantyk) 20, 103, 226, 587, 592

Attyka 284, 285

Austria 227, 275, 284-286, 299. 301 -304. 340, 349, 350, 359, 361, 362, 365, 369, 371, 374, 379, 385-389. 392. 394, 399, 400, 404, 408, 409, 421. 422. 427-429. 431. 435, 437-440, 442. 445-447. 451. 452, 455-460, 462-464, 477, 479. 481, 499, 501, 530, 533, 543. 546, 554. 600--602. 605, 610. 637, 638 Austriacy 275, 284, 285, 299, 301-304,

354, 355, 359, 360, 361, 369, 370, 371,

373. 377. 385-387. 393. 397. 400, 402--404. 406-408. 410. 426. 431-437,

440-442, 445-449, 459, 460, 462, 479,

480, 546, 547, 550-552, 613 Austro-Wgry 499-501, 530, 532, 543,

544, 546, 551 Avellino 398 Aversa 59 Awarowie 34, 45 Awentyn 53, 58 Awinion 700, 133, 135, 146, 147, 150,

298, 327, 350, 359 Azja 225, 657

Azja Mniejsza 9, 272. 546. 553-555 Azja rodkowa 702, 25

Bagnoli 524

Bagnorea 118

Baleary 77

Bakany 26, 184, 282, 404, 409, 421, 456.

459, 499-501, 529-531, 543, 544, 546,

551, 556, 598, 599, 611, 622, 644 Bakaski P�wysep 530, 531, 553, 656 Batyckie Morze (Batyk) 260, 479 Barcelona 166, 205, 254 Barcelonette 300 Bari 46, 50, 60, 70, 80, 145, 228, 588,

623, 661, 687 Barletta 797 Basilicata 437, 468, 475 Bassano 141, 316, 319, 356 Bassignana 303 Battipaglia 670 Bawaria 52 Bazylea 759

Belgia 360, 404, 452, 493, 599 Belgowie 353 Belgrad 599 Bellinzona 196 Belluno 757, 200, 316 Beneluks 655 Benewent, ks. 39, 40, 43. 46. 50, 52. 53,

59, 375 Benewent, m. 13, 34. 96. 259. 326. 327,

388, 497 Bengazi 614 Bergamasco 95, 231 Bergamo 757, 361. 528 Berlin 310. 460. 499. 500. 512, 543, 544.

605. 606, 608, 609. 611, 612 Bernarda Œw. Prze��cz 373 Besancon 238 Bicocca 20.? Biegun P�nocny 540 Bielia 133 Bizancjum 20, 25 -31. 34, 35, 37-45, 46,

50. 52, 53, 59, 60. 62. 65, 68, 70-73.

82-84. 88. 96. 97. 114. 170

723

Bizantyjczycy 29. 34. 35. 37, 40. 45. 50.

59. 60 Bizantyjskie Cesarstwo zob Bizancjum

i Wschodnie Cesarstwo aciskie Bliski Wsch�d, zob. te Lewant 15. 16.

65, 66, 68, 71. 226, 228. 267. 455, 529.

531. 654-656, 658. 668 Bolonia 76. 80. 81, 116-118. 123. 130.

132. 136. 147. 152. 156. 166. 172. 174.

178. 199. 203. 205. 206. 208. 243. 259.

325. 327. 353. 355. 357-359. 368. 378,

379. 387, 398. 405-407, 420. 437. 443.

462. 463. 495. 497. 518. 559. 566. 567.

630. 687

Boloczycy 294, 443 Bolzano 577. 663 Bordeaux 100 Borghetto 355 Borgoforte 204 Bosfor 140 Bonia 499, 530 Brazylia 493. 525

Brenner 52. 140. 337. 546. 553. 610 Brenta. dol. 156 Brenta. rz. .57. 547 Brescia 82. 95. 129. 156. 157, 159. 238.

239. 269, 271. 322, 360, 361, 441, 449,

459. 497. 674 Bretonowie 138 Briga 638

Brindisi (Brundisium) 13. 70, 622 Brugia 71. 103. 140. 166. 167 Bruksela 421. 608 Brunszwik 145 Bruzja zob. Abruzja Bruzolo 274

Brytyjczycy zob. Anglicy Brze Litewski 551 Buda 227

Budapeszt 609. 653 Bukareszt 52 Bugaria 599, 609. 638 Bugarzy 547

Burgundia 37, 51, 57. 203 Burgundowie 28

Cagliari 330. 385 Calabria Citra zob. Kalabria Calatafimi 467 Caltabellotta 98. 100 Caltavuturo 505 Cambrai 799. 205, 22S Cambridge 687 Camerino, ks. 79S Campoformio 361. 362. 373 Candela 518 Canossa 63 Capodimonte 333

Capodistria 231

Caporetto 548. 549. 560

Caprera 465. 470. 477. 481

Capri 540

Careggi 777

Carignano 401

Carpi 406

Carrara 6, 103. 358

Casa an za 387

Casale 276. 297-299. 454. 459

Caserta 318. 332, 333. 424. 630

Cassala 20

Cassano 369

Cassibile 627

Cassino 32. 622

Castelfidardo 469

Castelfranco 141

Castel Gandolfo 482

Castiglione 356

Castro 259. 277

Catanzaro 675

Cateau-Cambresis 234

Cattaro (Kolor) 757, 285

Cazza 555

Cefalonia (Kefalonia) 273. 622

Cerignola 797

Cerigo 285. 2S6

Cervia 799, 205

Cesena 408

Cesenatico 444

Chalcedon 23. 32

Chambery 264

Chartum 507

Cherasco 276. 354. 355

Chieri 76

Chile 682

Chiny 92. 702. 666, 669. 680

Chiczycy 493

Chioggia 143. 309

Chios 140. 141. 285

Chorwaci 390. 615

Chorwacja 229. 675

Cisa 34

Cisalpiska Republika (Cisalpina) 360 -

-362. 367-369, 371, 373-377. 410 Cispadaska Republika 358. 359. 360 Citta Leonina 482 Civita 59

Civita Castellana 53. 365 Civitavecchia 766. 260. 371. 375. 443. 499 Clermont 65 Cluny 57 Cognac 204

Comacchio 260. 388. 444 Como. je. 288. 630 Como. m. 76. 81. 337. 459. 518 Cortenuova 95 Cosenza 247. 386. 420 Crema 82. 84

724

Creraona 83. 94, 119. 120, 129. 158, 196,

200, 290. 295, 494, 571, 578 Crespy 230 Cuneo 133, 479 Curtatone 435 Curzolari 115 Custozza 436 -438, 480 Cypr 142. 143, 185, 271-273 Cyrenajka 530, 531, 614-616 Czarne Morze 71, 114, 115. 140, 226 Czarnog�ra 27, 615 Czechosowacja 599, 610, 642, 669 Czechy 82, 206, 290, 437 Czernaja 456

Czerwone Morze 226. 227, 237. 501 Czesi 275

Daleki Wsch�d 702. 103

Dalmacja 25. 115. 157, 273. 284-286.

322. 360. 369. 374. 375. 546. 553, 555,

598, 599, 615 Dalmatowie 71 Dardanele 142, 283, 532 Delfinat 196 Doccia 343

Dodekanez 532. 546. 555, 638 Dogala 501 Don 114, 615 Dongo 630 Donieck 615 Drezno 317 Dulcigno 757 Dunaj 20, 25, 34, 203 Durazzo (dzi Durresi) 60. 70, 72, 145 Derba 272

Eboli 684

Egejskie Morze 72, 114, 140, 141, 230,

271, 285, 286, 325 Egina 285 Egipcjanie 507 Egipt 70, 73, 94, 226. 365. 493. 499-

-501. 530, 615. 635, 656 EI-Alamejn 615, 616 Elba 6, 103, 234. 257, 373. 374. 387. 389.

489. 522 Emilia 77. 34, 281, 296. 386, 458, 463,

476, 477, 497, 527. 566, 567, 574, 654 Erytrea 507. 503, 504. 511, 512, 604, 614.

638

Etiopczycy 27. 604, 605 Etiopia 499. 501, 503, 510, 22. 602-

-606, 638 Etna 467

Etruria, kraina 12, 17 Etruria, kr. 374, 375 Etruska Republika 369 Etruskowie 9-12. 16. 318 Eubea 72

Eufrat 20

Europa 5. 65, 73, 81. 83. 86, 88. 91. 93, 99, 102, 103, 119, 128, 137, 150, 154, 162-164, 166, 173-175, 189, 190, 199, 200, 202, 203, 212, 213, 215, 218, 219, 225, 227, 230. 231, 236-238, 240, 247, 248, 254, 256, 269-271, 284-

-287, 290, 304, 305, 308, 310. 314,

316, 318-320, 331, 337, 340-342, 344,

374. 384, 385, 389, 403, 405. 412, 414.

416, 419-421, 437. 446, 448, 453, 457,

460, 462. 476, 492-494, 499, 520, 522,

524, 525, 531, 540, 552. 553, 584. 597,

599. 602. 605. 608. 609. 624. 626. 630.

631. 639. 656. 665. 669. 680. 686. 687

Europa P�nocna 103. 104. 275

Europa rodkowa 6. 102, 237. 290. 375

Europa rodkowo-Wschodnia 556. 599.

609

Europa Wschodnia 27.?, 657. 665. 680 Europa Zachodnia 79, 27, 33, 43, 46, 61. 65, 67, 102-104, 113, 118, 122, 148. 156. 166. 190, 226, 237, 238, 356. 375. 423, 452. 493. 527, 559. 633, 637, 644. 655, 667, 680 Europejczycy 702. 421

Faenza 134, 197, 630 Famagusta 272 Fano 136 Farfa 48, 57 Feltre 757, 629 Fenestrelle, dol. 300 Fenicjanie 9. 10

Ferrara 128, 130. 132, 157, 159. 172, 174. 181. 185. 186. 193. 198. 200. 204-

-206. 226, 227, 231. 242, 244, 245.

256, 259. 357-359. 361, 387. 388. 398.

406. 429, 447, 571. 688 Finale 303 Fiume (dzi Rijeka) 29, 273. 546. 553.

554. 555. 598 Fiume. Wolne Miasto 599 Flandria 110. 140. 254 Florencja 67. 69. 79. 88. 95. 100. 101. 104, 106. 109-112. 121. 123. 124. 127. 129-

-133. 136-140. 143. 145. 147. 148. 150-153.155-164. 166-168, 170-172, 174, 175. 177. 178. 180. 181, 185, 186. 188, 191-202. 204-208, 210, 211, 219. 222-224, 233. 237, 238, 242, 244. 247. 257. 258. 289. 292-295, 302, 304, 309, 338, 341-343. 370, 372, 405. 416, 424, 428, 434, 438, 439, 441, 442, 461, 462, 465. 478. 485, 490, 496, 520. 526, 543; 580. 626. 645. 687 Florencja, Republika 206, 20'. 12j Florentyczycy 737. M . ?rt :57. 258 Focea 140, 283

725

Foligno 319

Forli 134, 171, 197, 402, 406, 408, 531 Fornuovo 792 Franche-Comte 191, 383 Francja 25, 38, 55, 59, 61, 68, 82, 83, 88, 100, 131, 132, 140, 145, 148, 158-

-160, 163, 167, 186, 190, 191, 196, 197, 201 -206, 227, 232 -234, 249, 258, 262, 264, 267, 274-279, 281-283, 289, 295, 298-302, 304, 308, 316, 324, 326, 328. 330. 332. 334. 336. 337. 348-356. 360-365, 368-375, 378, 379, 381, 383, 385, 387. 388. 399, 400, 404, 405. 407-410. 414. 416. 419, 423, 427, 431, 437, 442.443. 445-447. 452. 455. 457-

-459. 462-464. 479. 482, 489, 492, 493. 498-504. 508, 512. 525. 527. 530, 532. 544. 545. 546, 551. 553-556. 599, 601-607, 611-614. 626. 637-639. 652, 654. 655. 669. 670

Francuzi 97, 131, 133, 146. 191-193. 196. 197, 198, 200, 201, 203, 205, 228, 230, 233, 234, 252, 264, 276, 277, 279, 281, 297-299, 301, 302, 312, 320, 327, 349, 350, 353-356, 358-362, 365, 367-369, 371-374, 381, 384, 393, 405, 407, 408, 443, 444, 459, 460, 499, 502, 509, 548, 602, 613

Frankowie 28, 29, 37, 41-45, 47, 74

Frascati 615

Frejus, tunel 454

Friedrichsruhe 502

Friuli 34, 45, 48. 50, 52, 68, 123. 157. 185. 196, 200, 271, 274, 275

Fruttuaria 55

Fucino 646

Gaeta 70, 197, 370, 438, 439, 442, 468,

470

Galata (Pera) 114. 184 Galia 20

Galia Cisalpiska 12, 16 Galia Transpadaska 17 Galicja 369, 390, 428, 437, 479 Gallipoli 72, 192 Galio 497 Gallowie 9, 12 Garda 549, 627 Garigliano 46, 197, 622 Gavinana 207 Gdask 239

Gdask, Wolne Miasto 555 Genewa 166, 232, 264, 401, 424, 607, 652,

664

Genewskie Jezioro 419 Genua 13. 51, 70. 71. 87. 95, 96, 104, 112-

-115, 119, 123, 129, 130, 132, 140-

-144, 156, 158, 163, 186, 188, 196, 201-203. 205. 206. 228. 232. 233. 234.

237, 238, 240, 242, 254-256, 272, 276,

297. 303. 304. 323. 324. 350. 352. 353,

360. 369. 373, 379. 387. 388. 393. 397.

402. 410. 416. 418. 419. 424. 439, 441,

449. 450. 452. 466. 490, 506. 507. 516.

526, 540, 568, 618, 630, 645, 662 Genueczycy 114. 115. 141, 143. 158.

183. 184, 238. 240, 255. 256. 303. 324 Genueska Rzeczpospolita 114, 254, 256,

303

Genueska Zatoka 502 Germanowie 25, 34 Giarratana 518 Ginori 343 Gniezno 53 Goito 435 Gorlice 546

Gorycja 143, 199, 275, 548, 638 Gotowie 20, 26, 27, 29, 31 Gradisca 275 Grado 40, 45, 48 Granada 196, 197, 272 Gra Sasso 627 Grappa 549 Grecja 10. 11. 15. 16, 128, 184, 402, 404,

'553. 598. 611. 614. 633. 638. 668. 680 Grecja Wielka 10-12 Grecy 9-12, 16, 21, 61, 157, 258, 598,

599

Grenoble 364 Grosseto 257 Gryzonia 275, 276 Guadalajara 606 Guastalla 276, 302, 304 Guidizzolo 460

Haga .J02

Hauteville 59

Hellespont 72, 283

Hercegowina 499, 530

Hiszpania 20, 25, 38, 70, 88, 163, 167, 190, 191, 196, 197, 200-202, 226, 227, 233, 236-238, 240, 249, 250, 254, 256, 257, 262, 267, 272, 275, 275 -277, 281, 283, 289, 295, 297, 299-303, 326, 354, 373, 385. 387. 398. 442. 514. 603. 605. 608-610, 628, 680

Hiszpanie 196-198, 200, 204. 233. 234, 251-256. 275-277, 279-281, 291. 299,

301. 302. 606 Holandia 239, 256,. 267, 275, 289, 299,

302. 330, 354, 355, 405 Holendrzy 237, 271 Hudsona Zatoka 225 Hunowie 20

Iliria 41

Iliryjskie Prowincje 375

Imola 767. 197. 358. 428. 518

726

Indie 92. 103. 225. 226. 236. 237 Indoeuropejczycy 9 Indria 549

Indyjski Ocean 226, 490 lian. zob. te Persja 655 Ischia 192. 197 Isonzo 26, 386. 480, 547. 548 Istmos 285

Istria 12, 17, 34, 40, 45, 52, 115, 360. 374. 375. 530. 546. 553. 555. 637, 638 Italica 16

Italii Kr�lestwo (niezalene. X w.) 50, 52 Italikowie 9. 75 -17 Ivrea 50. 57, 55 Izrael 665

J alfa 72

Jata 666

Janiculum 503

Janina 598

Japonia 55.?, 610, 614

Jerozolima, kr. 65, 94

Jerozolima, m. 65, 72

Jesi 159

Joskie Morze 60. 229, 285. 325

Joskie Wyspy 60. 72. 273. 322. 361. 388.

410

Jubaland 554 Jugosawia 553. 555. 566. 567. 598. 599.

611. 615, 638. 651 Jugosowianie 55.7-555, 599. 637

Kaffa 114. 184

Kair 237, 614

Kalabria 12, 17. 32, 34, 44. 50, 53. 59.

60. 196, 228, 233. 249. 295. 331. 332,

352, 368. 381. 386. 387. 398. 420, 437.

450. 468. 473. 477. 591. 646 Kamieniec Podolski 284 Kampania 9, 12. 17. 32. 34. 44. 123.

144. 159. 196 Kampania Rzymska 259 Kanaryjskie Wyspy 140 Kandia 282. 283 Kanea 282. 285

Kapua 46, 53. 59. 365. 370. 387. 468 Karowice 285 Kartagina 10 Kartagiczycy zz. 15 Kastylia 191 Kataloczycy 185 Katania (Catania) 10. 60. 117. 289, 335.

467. 534. 662 Kaukaz 72, 565, 25 Kenia 554 Klis 284 Knin 28S Konstancja 84. 147. 164

Konstantynopol 19. 22. 25, 28-30. >^f'

38. 41. 59, 65, 70. 72, 114, 160, li"'

184, 185, 226, 233, 271-273, 282,

350, 531, 555 Kopenhaga 674 Korfu 757, 255, 420, 598, 622 Korsyka 12, 22, 30, 45, 71. 88, 98, l"'

233, 234, 239, 255, 256. 324. 351, &'

l*-

387. 407. 418. 611. 622 Koryncka Zatoka 284 Krak�w 224, 225. 25S. 269, 273. 4.

680, 687, 688, 689

Kreta (Kandia) 72, 273. 282, 284, 285. i' Kr ot on (Crotone) 10 Kr�lestwo Obojga Sycylii 98, 388, 395, 397, 398, 400. 403, 426, 442. 4**'

463, 464 Krym 114. 456 Kurne (Cumae) 9. 10

Labrador 225

Lacjum 13. 26, 32, 80. 277. 324, J

375. 458. 471. 477, 481. 488. 489 Lagosta 555 La Goulette 27J Langhe 303 Lateran 101. 482. 596 Latina 656

Latynowie 9. zz. 14-16 Latyski Zwizek 11 La Valletta 228 Lecce 84. 289 Lech 52

Legnano 83. 432 Lemnos 140, 283 Leoben 360 Lepanto 273 Le 452 Lesbos 140, 184 Les Echelles 419 Letino 497 Leukas 255 Lewant. zob. te Bliski Wsch�d 65. i

103. 110, 115, 137, 144. 185. 226. t

269, 282 Libia 531. 532. 554. 602, 606. 25.

638 Liguria 17, 96. 296, 371. 375. 386, 4

448. 489. 509. 526. 523. 540 Liguryjska Republika 360. 373. 374 Ligurowie 9

Liguryjskie Morze 70, 71, 142, 256 Linz 254

Liparyjskie Wyspy (Lipary) 583, 607 Lipsk 386 Lissa 450 Livorno 163, 192, 237. 239, 256-1

296. 309. 323. 340. 341. 343. 379. •

727

393. 416, 438, 442. 450. 495. 564. 578.

667

Lizbona 237. 620 Locarno 201. 599 Lodi 76. 81. 159-161. 183. 196. 355.

497

Lombardczycy 339. 386, 458 Lombardia 35. 84, 95, 101. 108. 109.

123. 128. 129. 156, 159. 160. 163. 199-

-201, 203, 228, 239, 240, 250-252. 263. 281, 289. 296. 298-300. 302. 303. 310 -312, 317, 326. 328. 337 -340. 343 -

-345, 348, 349. 353. 355. 356. 360. 362. 369. 373, 386 -388. 391 -393. 401. 402, 412. 424. 426, 429. 433-437. 439-

-441. 448. 449. 455. 460. 462. 472.

489. 492. 504. 523. 527. 528. 540. 566,

574

Lombardzka Nizina 240 Lombardzka Prowincja 424 Lombardzka Republika 360 Lombardzko-Weneckie Kr�lestwo (Lom-

bardo-Wenecja) 389. 390. 392. 402. 427.

428. 445. 449. 455, 458 Lomelina 300 Lonatto 200 Londyn 103. 166. 258. 302. 350. 374. 386.

404, 410. 431, 448. 457. 460. 479, 499.

546. 598, 605. 607. 610. 651. 687 Longobardia 35 Longobardowie 32, 34. 35. 37-42. 54.

74. 609

Lotaryngia 302. 340 Lotaryczycy 309. 392 Lozanna 532, 555 Lubeka 166 Lubiana 400, 402 Luigiana 509 Lukania 12. 17. 646 Lukka 69. 71. 95. 104. 109. 111. 120.

124. 129. 132. 137. 163. 188, 231. 232.

254. 256. 369. 374. 375. 388. 430. 629 Luksemburg 203 Luneville 373 Luzzara 299 Lyon 89. 95. 166. 197. 201. 274. 376,

377. 379

aba 43 �d 688

Macerata 398

Madryt 203. 235. 236. 250. 253. 254. 256.

258. 263. 267. 275-277. 279. 281. 291.

301. 302. 304. 316, 329. 333. 389 Magenta 460-462 Magnano 369 Magreb 273

Majorka 71

Malamocco 143

Malta 10, 62. 227, 272. 283. 365. 374.

379. 420. 465, 613. 616 Maltaczycy 282 Mantua 132. 173, 200, 204, 208,234, 241.

254. 256. 275. 276. 277. 290. 297-300.

304. 355. 356. 359. 369. 406. 432. 449.

460. 494. 498. 520 Marchia (Marche) 34. 159. 197. 202. 325.

371. 375. 387. 398. 401. 406. 412. 462.

469. 514. 543 Mareb 503

Maremma 123. 260. 340. 342. 646 Marengo 373 Marghera 445 Marna 551 Maroko 530. 616 Marsaglia 298 Marsala 466. 467. 477 Marsowie 16 Marsylia 140. 256. 332. 351. 352. 407.

416. 418 Marzabotto 629 Massa 358 Massaua 507 Mazara 45. 60 Mazury 555 Mediolan (Milano). m. 19. 20. 22. 23. 27.

29. 30. 32. 48. 55. 56. 63. 67. 69. 73.

75. 80. 81. 83, 84. 88. 94. 97. 101.

102. 104. 108. 120. 121. 128-132. 141.

153. 156-161. 163. 166. 174. 175. 181.

185. 186. 191. 196. 197. 199. 201. 203.

204. 206. 211. 229. 230. 232-234. 242.

250. 251. 254. 274. 275. 277. 295. 299.

301-303. 306. 308-311. 313. 319. 337.

338. 341. 350. 355-357. 361. 362. 365.

369. 373, 374. 377. 379. 386. 387. 390.

401, 402, 410. 413. 414, 424. 427. 431 -

-434. 436. 445, 448. 455. 458, 460.

465. 489. 495. 497-499. 504. 506. 507.

510. 514. 515. 518. 520. 522. 524.

534, 536. 540. 561. 562. 571. 588. 606.

609. 618. 630. 645. 658, 659. 662. 674.

682. 686. 687

Mediolan, ks. 131. 228, 233. 275, 304 Mediolaczycy 83. 159. 160. 436 Mekele 511 Meksyk 459

Melegnano (Marignano) 207. 202 Melfi 59. 62, 93. 475 Melito 468 Meloria 71. 115 Mentana 482. 499 Mentona 613 Messapowie 9 Mesyna 45. 60. 97. 192. 238. 281. 400.

430, 437. 438. 467. 520

728

Mesyska Cienina 468

Mezzojuso 449

Migurtini 504

Milazzo 467

Mincio 757. 373. 386. 460

Mira 242

Miranori 463

Mirandola 207

Mobaldone 277

Modena 79. 94. 120. 128. 130. 155. 174.

201. '202. 205. 206. 231. 256. 259. 300.

303. 304. 337. 343. 355. 357. 358. 361.

386. 387. 392. 397. 403. 405-407. 414.

428, 431. 435. 460. 462. 463. 465. 531.

648

Modona 227 Mohacz 205 Molinella 766 Monachium 610 Monaco 674 Moncalieri 424 Moncenisio 638 Mon�on 276 Mondovi 266. 516 Monferrato 57. 83, 96. 108. 128. 133.

156. 157. 234. 256. 264. 275. 276. 299.

300. 369 Mongo�owie 702 Montalcino 233. 235 Montanara 435 Montaperti 95. 27 Monte Amiata 497 Monte Argentare 234 Montebello 459

Monte Cassino 32. 48. 49. 57. 625. 689 Montecatini 137 Montefeltro 134 Monte Fumane 99 Montemarciano 260 Monte Nevoso 555 Montepulciano 209 Monza 38. 424. 515 Morea. zob. te Peloponez 184. 227. 230.

273. 284-286 Morrono 99 Moryskowie 272 Moskwa 275, 385. 569. 615. 623. 654.

664. 687 Murano 275

J^Jadrenia 605

Narni 756

Natisone 549

Nawarra. kr. 796. 795. 205

Neapol 70, 29. 44. 59. 70. 94. 96-98.

101. 116. 137. 143-147. 151. 157-161.

166, 168, 174. 185. 186. 191. 192. 196-

-198. 201. 205. 231 -234. 257. 238. 247.

249. 250. 252-254. 278-280. 290. 291.

299. 300. 302-304. 310. 311. 318-320. 324. 331 -335. 349. 350. 352. 354. 355. 565-567. 570-575. 575. 381. 383-388. 394. 397-401. 403-405. 415. 418, 420. 424. 426. 430. 434. 435. 437. 439. 447. 448. 467-470. 473. 489. 491'. 496. 518. 524. 537. 540. 543. 571. 622. 623. 656. 664

Neapolu Kr�lestwo 143. 144. 146. 147. 158. 159. 196. 205. 206. 228. 240. 247. 277-280. 302. 506. 311. 326. 331. 333-

-335. 347. 352. 370. 575. 3X1-383. 385. 387. 415. 468 Neapolitaska Republika zob. Partenopej-

ska Republika Neapolitaczycy 278. 279. 326. 350. 371.

381. 387. 400 Neapolitaska Zatoka 98 Negroponte 185 Nemours 220 Neocastro 119 Nevers 276 Nettuno 625 Nicea (dzi Iznik) 25 Nicea z55. 229. 250. 265. 529. 349. 350.

354, 355, 388. 458. 464. 611 Niderlandy 77. 209. 265. 222. 257. 254.

255. 275 Niemcy, ludn. 55. 81. 82. 85. 276, 320.

555. 371. 390. 419. 421. 530. 550-552.

555, 605. 622. 625-627.

629-652. 638

Niemcy, pa., zob. te Republika Federalna Niemiec 57 -55. 55. 65. 64. 71. 81 -

-84. 87. 88. 93. 95. 100. 101. 109.

130. 132. 140. 163. 196. 205. 231. 232.

250. 290. 295. 322. 361. 379. 386. 423.

435. 437. 459. 491. 493. 499-502. 512.

525. 527. 529-552. 545. 548. 551. 554.

597. 599-601. 605. 608-615. 620. 622.

625. 627. 625. 650. 638 Niemiecka Rzesza 250. 255. 284. 303.

439: Trzecia Rzesza 611. 615. 628 Niemieckiego Narodu wite Cesarstwo

Rzymskie 43, 52. 374 Niemiecki Zwizek 461 Nimwegen 281 Ninfeo 774 Noli 248. 398 Norikum 28. 34 Normandia 59

Normanowie 46. 57. 59-65. 80 Norymberga 25* Noto 289 Novara 756. 292. 502. 304. 351. 402,

440. 441. 454. 459 Novi 569. 407 Nowy Jork 657. 6*7 Nowy Orlean 495

729

Noyon 202

Obbia 504

Odogna 349

Oksford 248

Oneglia 354

Opawa 400

Opole 689

Orbetello 234

Orvieto 153

Ospo 437

Ossoli, dol. 629

Ossoli, m. 123

Ostia 46

Ostrogoci 26, 29, 31, 35

Ostunia 386

Otranto, cie. 551, 566

Otranto, m. 80, 185, 192

Ouchy 532

Oulx 300

Pad 6, 13, 16, 71, 260, 407, 480, 494, 526, 563, 593, 630, 646

Padaska Nizina 6. 9, 12, 23, 47, 67, 69, 71, 132, 296, 325. 336. 337, 491, 494, 497, 518, 630, 648, 653

Paderno 338, 522

Padwa 76. 92. 104. 116. 117. 128-132. 143,150.151,155.156.171,172. 179, 200. 208, 218, 271, 292, 313, 323, 353, 360, 489, 551

Palermo 10, 45, 60, 61, 71, 80, 84, 97, 117, 144, 238, 280, 28J, 318, 331, 334, 335, 352, 365, 384, 399, 426, 430, 431, 438, 449, 466, 467, 475, 490, 505. 508. 662

Palestrina 99

Palestro 459

Palestyna (Ziemia wita) 59, 65. 88, 94, 140

Palmanova 407

Panonia 28, 34

Panoska Nizina 51

Pantellaria 638

Pastwo Kocielne 40-42. 47. 50. 59, 81, 83, 87, 88, 93, =94, 99, 101, 132, 133, 135, 136, 138, 139, 143, 146. 147, 159, 161, 167, 184, 185, 192, 197, 199, 200, 202, 206, 222, 233, 235, 250, 256, 258-263, 272, 277, 279, 283, 298, 302--304, 324 -328, 345, 350, 353, 355, 359, 362, 371, 375, 384, 386-388, 392, 394, 397, 403, 405-407, 408, 418, 420-422, 428, 430, 434, 438, 442, 447, 448, 460, 463, 464, 466-469, 472, 477, 481

Parma 69, 94, 104, 119, 121, 124. 129, 130, 156, 159, 192, 201, 202, 212, 233. 234, 254, 256, 277, 291, 301 -304, 313, 326. 331. 336. 337. 355. 364. 373-375.

381, 387, 388, 392, 403, 405-407, 429. 431, 435, 447, 462, 463, 520, 543

Paros 283

Partenopejska (Neapolitariska) Republika 366-368, 370, 371

Pary� 118, 191, 258, 269, 276, 284, 288. 290, 291, 309-311, 316, 335, 348, 353--356, 360, 373, 374, 386, 401. 404, 405, 407, 408, 422, 431, 452, 456, 457, 463, 477, 500, 502, 530, 533, 535, 554. 580. 605, 607. 608. 610, 611, 613, 637. 687

Passerano 330

Passeriano 361

Paterno 53

Patrymonium w. Piotra 259

Pawia 27, 34, 37, 42, 45, 47, 50, 51. 55. 69, 70, 75, 78, 82, 129-132, 153, 159, 170, 186, 191, 196, 203, 208, 310, 339, 353. 410, 433, 440, 512

Pearl Harbor 616

Pekin 102, 540, 654

Pelagosa 555

Peloponez 72, 285

Pentapolis 34, 40, 41

Perosa 276

Persja, zob. te Iran 273

Perugia 76. 100, 104, 121, 123, 124. 132. 136. 153. 159. 199. 202. 206

Pesaro. m. 797, 198

Pesaro. przyl. 302

Pescara 203. 231. 370. 387

Peschiera 755, 432, 435, 460

Petersburg 460

Piacenza (Placentia) 13, 65. 69. 116. 118. 156. 159. 201. 202. 233, 234. 238, 256, 301-304, 336, 410, 435, 440

Piawa 549, 550, 551

Picenum 17

Piedimonte 626

Piemont 68, 96, 123, 128, 129, 131, 132. 157, 191, 231, 234, 263-266, 275, 288, 298-300. 303. 304. 306. 318. 328-330. 344-347. 349. 351. 354, 355, 368, 369, 373-375, 381. 384. 385, 392. 393. 397. 400 -405, 418, 419, 424, 427, 428, 435, 436, 440, 441, 445, 450, 451, 454, 455, 458, 459, 462, 463, 474, 489. 492, 516, 523, 531, 540, 638

Piemontczycy 298, 299, 353, 354, 435, 474, 475, 478, 485

Pinerolo 276, 298

Piombino 277, 281, 374

Pireneje 43

Pirenejski P�wysep 45, 236, 254, 277. 290, 302, 605, 680

Pireus 284

Piza 68. 70. 71. 78. 80. 87. 94. 112. 114, 115. 123. 129. 132. 137. 138. 144.

730

147. 154. 163. 166. 167. 191. 193.

199-201, 220, 257, 292. 310, 333, 342,

351, 381, 415, 416, 434, 435. 626 Pizaczycy 70 Plombieres 458. 461 Pola (Pula) 143. 637 Polacy 173, 225. 357. 360. 361, 365, 407,

419, 421, 427. 444, 466. 479. 540. 554.

626, 630, 6S8

Polesine di Rovigo 185, 200, 402, 494 Polska 7, 88. 99, 104. 119. 143, 146. 218.

228, 232, 259. 262. 274. 282, 284. 285,

289, 290. 308. 310. 311, 321, 325. 360.

373. 385. 387. 405, 419, 448. 479, 527.

534. 555, 556, 599. 600. 612, 613, 652,

668, 680. 686. 688. 689 Polsko-Litewska Rzeczpospolita 267, 282,

284. 302. 321 Ponderone 199

Pontecorvo 259, 327, 375. 388 Ponza 158. 233. 385. 450. 619 Porta zob. Turcja Portella della Ginestra 646 Portici 424 Porto d'Anzio 143 Porto Ercole 234 Portoferraio 257 Portolongo 141 Portolongone 277, 281 Porto Santo Stefano 234 Portu gafczycy 226. 227. 236 Portugalia 22(5, 326. 440, 635. 680 Posidonia 77 Pozna 385. 688 Pozzuoli 489 Poarevac 255 P�nocne Morze 45, 103 Praga 135. 150. 248, 611 Prato 111, 123. 201, 342, 343, 655 Preszburg (Bratysawa) 374 Preveza 229, 284 Prowansja 28. 51. 55. 89. 90. 96. 143.

145, 147. 150. 191. 203 Prusacy 482 Prusy 354. 388. 400. 404. 424, 459. 460,

479

Quarto 466

Racconigi 530 Rapallo 555, 566 Rastadt 300

Rawenna 20. 23, 26, 27, 29-31. 34. 40-• -42. 45, 48, 134. 148. 158. 199, 201,

205. 355. 360. 494. 543 Recanati 412

Reggio Calabria (Rhegium) 13. 233, 368. 428. 520. 675

Reggio Emilia 206, 276. 256, 25?, 357,

358, 361, 386. 494, 507, 508, 542, 662 Ren 20, .702. 459. 461 Republika Federalna Niemiec 655 Ricione 607 Rieti 400. 407 Rimini 134, 174, 178. 197. 387, 407, 420,

498, 504' 626 Rivoli 277, 356 Rodan 140 Rodos 227. 252 Romagnola 239 Romania 34. 35. 40. 87. 95. 108. 128.

143. 158. 167. 197. 199. 200. 201, 239.

359. 360, 384, 387, 398, 401, 403, 406,

418, 422, 443, 462, 497, 504. 514, 543,

567

Roncaglia 82, 84 Ronchi 554 Ronciglione 259, 277 Rosja 255, 302, 365, 369, 374, 385, 388,

400, 404, 455, 459, 501, 502, 529, 530.

556, 565

Rosjanie 371. 445, 479, 509, 600 Rossano 50, 225 Roussillon 191 Rovereto 549 Rubikon 72 Rugiowie 25. 26

Rumunia 479. 499. 548, 599. 611. 638 Ru 72 Ryswick 295

Rzymianie 5, 9, 77-75, 77. 26 Rzymska Republika (staro.) 77 76, 79;

(1799) 364, 365. 367, 371; (1849) 439,

441-444. 448, 458 Rzymskie Cesarstwo 77, 19-22. 24-26,

28, 29, 35, 43-45, 686

Sabaudczycy 276

Sabaudia 56, 76, 57, 725, 732, 133. 156. 157. 200, 228, 229, 234, 250, 254, 264, 272, 275, 276. 281, 297, 299, 349, 354. 375, 388, 419, 458, 464

Sabaudzkie Ksistwo z57, 264, 266, 277, 283, 298

Sabinia 48

Sabino wie 77

Sadowa 480

Sahara 20

Saint-Germain-en-Laye 554

Saint Julien 419

Saint-Quentin 234

Salemi 467

Salerno 46. 59. 60. 64. 80. 118. 119. 621. 658

Salo, zob. te Woska Republika Socjalna 627. 625, 6JO, 631. 673

Saluzzo 234. 264. 274. 276

731

Salzburg 3⁷4. 612

Samnici 12. 16

Samnium 17

San Fermo 459

San Germano 94

San Gimignano 74. 76. 123

Sangro 622

San Leucio 332. 394. 424

San Lupo 497

San Marino 444

San Martino 460

San Pietro 354

SanfAdriano 50

Sant'Anna di Stazzema 629

Santa Maura 284

Santhia 133

Santo Stefano 466

Sanza 450

Sapri 450

Saraceni zob. Arabowie

Sarajewo 543

Sardynia 6. 10. 12. 18. 20. 22. 29. 30.

45. 71. 88. 95. 98. 103. 115. 144. 147.

185. 191. 234. 239. 250. 252-254. 296.

299-302, 329. 349. 350. 353-355. 368.

375. 383. 385. 397. 422. 427. 435. 445.

452, 456, 458. 459. 462, 476, 518, 633,

638, 646, 654, 680 Sardynii Kr�lestwo 302. 304. 326. 328-

-330. 347. 348. 361. 387. J93. 394. 404.

408. 418. 426.430. 435.440. 441.445. 450,

452. 453. 455. 456. 458. 462. 469. 471. 476 Sardyriczycy 303. 304. 459. 555 Samico 477 Sarzana 567 Saseno 566 Sasowie 38 Sassari 330 Savigno 420 Savona 350. 416 Scharino-Rizzino 386 Schio 322 Sch�nbrunn 375 Scutari (Szkodra) 757. 185 Sekwana 59 Selinunte zz Semmering 359 Sempione 377. 524 Senigalia J25 Serbia 532, 543. 553, 555 Serbowie 479 Sevres 555 Sewilla 237. 254 Siculowie 9 Sid El-Barrani 614

Siena 94. 101. 104. 109. 111. 112. 116. 121, 123. 124. 131. 132. 136. 152-156. 167. 174. 188. 197. 209, 231. 233. 234.

370. 434, 438. 688

Sijn 2�5

Sil 646

Skandynawia 34. 140

Sowenia 25

Sowecy 530. 599. 600

Sowianie 45, 157. 553. 554

Sowianie Poudniowi 553

Solferino 460

Somali 554. 604. 638

Somali Brytyjskie 24

S om ma 548

Sorrento 244

Spalato (Split) 157

Spezia. La 477. 588

Spielberg 402. 457

Spinalonga 284

Spoleto, ks. 39. 40. 43. 50. 51. 82. 87

Spoleto. m. 132. 136. 615

Staffarda 29S

Stambu zob. Konstantynopol

Stany Zjednoczone Ameryki P�nocnej 423.

424. 493. 525. 548. 552. 553. 557. 585.

587. 607. 616. 637-639. 641. 642. 644.

648. 652. 654. 660. 664. 668. 680 Stato dei Presidi 234. 250. 256. 277.

281. 299. 300. 302. 373. 374. 388 Stilo 53. 249 Stra 602 Stradella 486 Strasburg 448 Stresa 602 Subiaco 32. 57. 175 Suda 2S4 Sudan 501. 510 Suez 653 Susa 42. 276 Sutri 40. 5*. 64 Sycylia 6. 9-12. 15. 18-20. 22. 25. 26,

29. 30. 45. 60-62. 65, 70. 71. 81. 84.

87. 96-99. 117. 119, 144. 147. 185.

191. 197. 227. 234, 238. 239. 250. 252 -

-254. 277. 279. 281. 288. 289. 296.

302. 318. 331. 335, 345, 352. 353. 375.

383-385. 388. 389. 394. 397. 399. 400.

426. 430. 437. 438. 448. 464. 465-469.

473. 475. 477. 492, 494. 504. 505. 508.

513. 518. 526, 528. 534. 615. 27. 619.

633, 638. 646, 654. 669. 675 Sycylii Kr�lestwo zob. te Kr�lestwo

Obojga Sycylii 61. 65. 81. 82. 83. 87

88. 93. 94. 96-98. 143. 300. 331. 334 Sycylijczycy 60. 97. 98. 384. 423. 435

437, 465. 466. 505, 687 Synaj 656

Syrakuzy 10. II. 60. 621 Syria 66. 92. 185 Szwajcaria 82. 109. 196. 201. 298. 369.

377, 379. 404. 410. 416. 419. 420. 493.

525. 630, 659

732

Szw.ijcarz> 201 203. 275. 444. 607 Szwecja 276. 314

lsk 5X5

lsk G�rny 555. 556

r�dziemne Morze 65. 71. 72. 98. 114.

115. 140. 158. 163. 226. 228. 230. 237.

258. 266. 267. 2⁷l-273. 295. 350. 374.

384. 431. 457. 462. 481. 499-501. 543.

5W 599. 613. 616. 623. 639

S i hen i k 55.?

Tagliacozzo 96

Tagliamento J59. 549

Talamone 234. 466

Tana 114

Tanaro 303

Tanger 620

Taormina 45

Tarent. ks. 46. 71. 95. 145

Tarent. m. 10-12. 588. 616

Tarentyczycy 15

Taro 192

Tarvisio 359. 638

Teano 470

Teggiano 171

Tenda 638

Tenedo 142. 143. 283

Terni 406. 444

Terra d'Otranto 9

Thasos 140

Ticino 83. 304. 433. 440. 459

Tinos 285

Tirana 566. 611

Tobruk '532. 614. 615

Tolenti 174

Tolentino 359. 387

Tolfa z66. 295

Tolomino 549

Tornavento 277

Tortona 303

Toskania 10. 34. 50. 51. 79. 87. 109. 111.

112. 120. 122. 132. 136. 143. 144. 147.

148. 153. 155. 162. 163. 177. 197. 199.

201. 208. 209. 233. 239. 254. 256-

-258, 272. 283. 301. 302. 309-

-311. 337. 340-343. 345. 350. 351.

354. 362. 364. 369. 370. 373-375. 381.

386 -388. 392. 393. 402. 403. 408. 416.

418. 420. 424. 428. 430. 431. 434. 438.

439. 442. 447. 448. 455. 460 -463. 472.

474. 482. 485. 509. 514. 566. 574. 654 Toskanii Wielkie Ksistwo 257. 340 Tours 189 Tracja 72 Trafalgar 374 Trani 200

Transpadanska Republika 35~

Trebbia 369

Trebizond 72

Treviso 128. 129. 141

T rewir 46

Trianon 554

Triest 115. 143. 199. 273. 322. 375. '379.

393. 481. 483. 500. 530. 546. 551. 553-

- 555. 599. 637. 651 Triestu Wolne Terytorium 637 Trinakria. zob. te Sycylia 98 Trino 276 Trydent 52. 123. 232. 235. 241. 375.

388. 479-481. 483. 499. 500. 530. 544.

546. 547. 551. 553. 628. 654 Trypolis 62. 272. 530-532. 617 Trypolitania 530. 615. 617 Tulon 351. 354. 443 Tuluza 247. 618 Tunezja 45. 228. 22 Tunis 20. 70. 73, 96. 97. 228. 273. 322.

493. 499. 500. 602. 611. 616. 617 Turcja 167. 183. 185. 200. 203. 227. 229.

233. 235. 237. 244. 262. 266. 267. 271. 273.

282-286. 301. 324. 455. 532. 555 Turcy 65. J40. 160. 184. 185. 196. 203.

206. 226. 227. 229. 230. 267. 272. 273.

282-285. 532 Turyn (Torino) 143. 264-266. 288. 298.

299. 302. 310. 328-330. 352. 368.

369. 387. 393. 401. 402. 414. 418. 421.

424. 428. 430. 431. 433. 438-441. 450.

452. 454. 455. 458. 459. 461. 462. 464.

471. 478. 495. 496. 520. 522. 524. 526.

540. 543. 548. 562. 564. 574. 575. 577.

60*. 618. 630. 638. 645. 658. 659. 686

687

Tuskania 50 Tuskulum 53 Tyber 9 Tyrol 275. 530. 546. 553. 5.56. 600. 628.

637 Tyrreskie Morze 6. 9. zz. 46. 70. 144

Ucciali 503. 510

Udine 757. 571

Ukraina 282. 284

Umbria 17. 29. 34. 80. 87. 156. 202. 259.

370. 371. 375. 406. 418. 462. 469. 654 UoI-Uol 604 Urbino 174. 178. 181. 198. 202. 204.

205. 207-210. 213. 219. 259 Utrecht 203. 300

Yaldarno 370

Val de Chiana J42

Yalence 364

Yalentinois ks. 196. 197. 222

Yalenza 300. 459

733

Yalladolid 225

Yalona 546

Yalsezja 300

Yaltellina 207. 275, 276, 360

Yarese 459

Yarignano 477

Yelletri 303, 443

Yenaissin 359

Yercelli 116, 118, 208, 351, 454, 459

Yerdun 45, 547

Vervins 274

Via Aemilia (Emilia) 13. 630

Via Appia (Droga Apijska) 13

Via Aurelia 13

Via Raminia 13

Via Postumia 13

Vicenza 92, 104, 116, 129, J53, 200, 242,

244, 269, 322, 436, 507 Vigevano 208, 304 Vighera 304 Vignale 440

Villafranca 76, 460, 462 ViUa Giusti 557 ViUa Glori 481, 482 Villa Incisa 613 Vitaloi 12 Viterbo 82

Vittorio Veneto 552, 552 Vivarium 32 Volterra 111, 167, 206 Volturno 468, 470

Walencja 166

Walona 60

Wandalowie 20, 25, 28, 29

Wandea 369

Warmia 555

Warszawa 284, 317, 477, 570, 611, 686 -689

Waszyngton 642, 652, 656, 668, 683

Watykan, dzieln. 181, 261, 363

Watykan, past. 477, 478, 482, 484-486, 558, 570, 575, 595-597, 618. 620, 626, 633, 635, 642, 643, 645, 646, 650, 662, 663, 665, 666, 680, 689

Watykaskie Wzg�rze 209

Wawrzyca Zatoka w. 225

Weiblingen 81

Weje 9

Wenecja 17, 29, 40, 44, 47, 50, 51. 68, 70-

-73, 80, 83, 113-115, 123, 129, 130, 132, 140-142, 144, 156-161, 165, 166, 174, 175, 177, 179, 185, 186, 188, 190, 192, 196, 199-206, 208, 212-214, 225-

-227. 230. 231. 233. 235, 237-240. 243, 244, 248, 250, 263, 266-269. 271-276. 282-286. 288. 290. 291. 295. 306. 308. 309. 313. 316 -320. 322. 323. 350, 355. 360. 361. 388. 390. 392. 402. 407. 413. 424. 431. 433. 435. 437,

444. 445. 448. 460. 471. 473. 474. 477.

479,481. 489. 492. 499, 540, 602, 630. 653 Wenecja Julijska 555, 556, 625, 637, 654 Wenecjanie 72, 114, 115, 141-143, 157,

159, 184, 185, 196. 201, 205, 268, 274,

275, 282-285, 316, 322, 445 Wenecka Rzeczpospolita 112, 113, 185,

199-201, 212, 213, 215, 218, 227, 242,

247. 266. 267, 271, 272, 274, 282, 286,

322. 323, 353, 360, 361 Wenetowie 9. 71 Wenezuela 225 Werona 26, 42. 52. 79. 104. 108. 120.

128. 129. 148. 155, 156. 200. 213.

231, 271, 322, 355, 360, 369, 373, 403,

404. 432. 435. 627. 630 Wersal 269, 297, 318 Wezuwiusz 29, 441 Wgry 143. 145, 157, 200, 206, 227, 229,

230, 273, 274, 283, 284, 437, 439. 445,

479, 554, 599, 609, 638, Wgrzy 52, 52, 390, 444, 449, 466, 479 Wiede 206. 267. 273. 284, 285. 292.

299. 301-303. 339. 340. 342. 343. 356.

361, 365, 371. 374, 378, 385. 386, 389,

390, 392, 395, 400-402, 404-408, 421.

426-428. 431. 435. 437-440. 445. 451.

479. 480. 481, 499. 500. 512. 530. 533.

543-545, 602, 626, 638 Wielka Brytania 423, 431, 457, 462, 463.

512. 553, 598, 610, 613, 614 Wietnam 668, 680 Wizygoci 28 Woska Republika (1802-1805) 374, 375,

376, 377, 384; Woska Republika Socjalna (Republika Salo) 627; (od 1946)

636. 675. 677. 685 Woskie Kr�lestwo 95; (1805-1815) 374

-377, 381, 385, 386, 408; (1861-

1946) 471, 474-477, 481-485 Woskie Zjednoczone Prowincje (1831) 406 Wogezy 458 Wolskowie 11 Wormacja 303 Wrocaw 687-689

Wschodnie Cesarstwo aciskie 72, 114 Wurzburg 316

Zante 273-285, 410

Zw (Zadar) 72. 757. 553. 555

Zatybrze (Trastevere) 46, 364

Zurych 462

Zwizek Radziecki (ZSRR) 600, 606, 609,

25, 618, 623, 633, 638, 642, 652, 654,

656-658. 668. 669

ydzi 253, 258, 262, 364, 365, 370, 371, 407, 609

734

INDEKS ZABYTK�W Opracowa Stefan Bielaski

Assy

- bazylika nad grobem w. Franciszka

91. 121. 155 Ateny

- Partenon 284 Bari

- w. Mikoaja, koci� 80 Bitonto

- katedra, 120 Bolonia

- San Lazzaro di Savena, cmentarz wojenny 630

- San Petronio, koci� 206 Borgo San Donnino

- katedra romaska 720 Calimala

- dzielnica we Florencji 110, 491 Caserta

- paac 318 Castel del Monte

- zamek gotycki 121 Castel Gandolfo

- w. Tomasza, koci� 288 Certosa

- klasztor 132, 153 Cremona

- katedra wraz z baptysterium 120 Fenestrelle

- twierdza 329 Fiorentino (koo Lukki)

- zamek 95 Florencja

- Biblioteka Laurentiaska 174

- Fontanna Neptuna na placu Signorii 243

- Loggia dei Lanzi 243

- Ogr�d Sobolich 242

- Ospedale degji Innocenti 178

- Palazzo Vecchio 153. 242

- Paac Pittich 289

- Paac Riccardich (Medyceuszy) 178

- Paac Strozzich 178

- San Lorenzo. koci� 178. 210

- San Marco (Œw. Marka), klasztor 181, 193, 195

- San Miniato al Monte, bazylika 79

- Santa Croce (w. Krzya), koci� wraz z kaplic Pazzich 121, 153, 155, 178, 319

- Santa Maria del Fiore, koci� 121. 153. 167. 178

- Santa Maria Novella, koci� 153

- Uffizi 242, 244 Herculaneum

- ruiny miasta rzymskiego 318 Kanea

- zamek w. Teodora 282 Konstantynopol

- bazylika w. Aposto�w 80 Lecce

- Santa Croce, bazylika 289 Lukka

- w. Michaa, koci� 120 Mantua

- Sant' Andrea, koci� 778

- Palazzo del Te 241 Mediolan

- Biblioteka Ambrozjaska 257

- katedra 132, 153

- La Scala, teatr 309, 319

- Palazzo di Brera 251

- Palazzo della Ragione 120, 121 ~ Palazzo Sforzesco 174

- Porta Nuova 120

- Santa Maria della Grazie, koci� 181

- w. Ambroego, koci� 38, 50, 78

- w. Gotarda, koci� 756

- w. Stefana, koci� 188

- Tosa (Brama Zwycistwa) 432 Mira

- Malocontenta, willa 242 Modena

- katedra 79, 120 Monreale

- katedra 61. 80

735

Montepulciano

- San Biagio. koci� 209 Monza

- w. Jana. bazylika 38 Neapol

- Biblioteka Aragoska (dzi Narodowa) 174

- Castel del NUovo. zamek 370

- Castelnuovo. zamek 278. 279. 370

- Most Magdaleny 370

- Pomnik Karola VII na Piazza del Plebiscito 319

- SanfElmo. zamek 366. 370

- w. Barbary, koci� 186 Noto

- miasto (przykad barokowej urbanistyki) 289 Otranto

- katedra OrVieto

- katedra 153 Padwa

- Kaplica Areny (Scrovegnich) 155

- Villa Garzoni 213 Palermo

- dell'Amiraglio. koci� .80

- della Gancia. klasztor 466

- della Martorana, koci� 80 Palma Nuova

- miasto 178 Parma

- San Paolo. klasztor 212

- katedra 212

- Teatr Farnese 291 Pary

- Luwr 288. 365 Pawia

- w. Michaa, koci� 79

- w. Piotra, koci� 38 Perugia

- Fontana Maggiore 153

- Palazzo Comunale 153 Piza

- katedra 79 Pompeje

- ruiny miasta rzymskiego 18. 318. 367.

540 Rawenna

- Paac Kr�lewski 27

- w. Apolinarego. koci� w Classe k. Rawenny 27. 34

- w. Witalisa. koci� 27. 34 Rimini

- witynia Malatesty 178 Rossano

- Sant' Adriano. klasztor 50 Rzym

- bazylika w. Jana na Lateranie 101

bazylika w. Pawa 46

- bazylika w. Piotra 46. 209. 210. 261. 287. 319. 363

- Biblioteka Watykaska 175. 327

- Brama Angelica 443

- Brama Cavallegeri 443

- Campo dei Fiori wraz z pomnikiem Giordano Bruna 502

- Collegio Germanico 245

- Collegio Romano 245. 261 Corso. ulica 288

- Curia Romana 261

- Fontana di Trevi

- Fontanna Czterech Rzek na Piazza Navona 288

- Fontanna z Trytonem 288

- Forum Romanum 363

- Fosa Ardentyska 626 II Gesii. koci� 242

- Hospicjum w. Michaa 261

- Kapitol 18. 82. 101. 210. 318. 363 Kaplica Sykstyska 210

- Koloseum 267

- konny pomnik Marka Aureliusza 18

- Loggie Watykaskie 209 uk Tytusa 18

- Montecavallo (obecnie Kwiryna). paac 267. 288. 483. 487. 583

- Montecitorio. paac 576. 577

- Most Sykstusa (Ponte Sisto) 261

- Muzeum Watykaskie 327

- Palazzo Barberini 2*7. 289 Palazzo Farnese 209

- Palazzo Massimo 209

- Paac Chigi 288

- Paac Lateraski 261

- Paac Watykaski 261. 482 ~ Paac Wenecki 582

- Panteon 18

- Porta Pia z murem Aureliana 482

- San Ivo della Sapienza. koci� 288

- San Pietro in Montorio wraz z Tem-pietto. koci� 209

- Sant'Adriano, koci� 261

- SanfAgnese in Agone na Piazza Na-vona, koci� 288

- Santa Maria Antiqua, koci� 49 Santa Maria Maggiore. koci� 34

- Santa Maria in Trastevere. koci� 80

- Santa Maria della Vittoria. koci� wraz z kaplic Cornaro 287

- Sapienza (Uniwersytet) 310

- Schody Hiszpaskie 318

- Stanza della Segnatura 220

- Stanze Watykaskie 209

- w. Andrzeja na Kwirynale. koci� 288

- w. Doroty, klasztor 661

736

- w. Ignacego, koci� 289

- Œw. Karola (San Carlo alle Quattro Fontane), koœci�f 288

- w. Marii na Awentynie, klasztor 5*

- Termy Karakalli 18

- Trinita dei Monti, koci� 318

- Willa Farnesina 209

- Zamek w. Anioa 64, 147, 192, 205.

261 Siena

- katedra 153

- Palazzo PuBlico 153. 155 Turyn

- Palazzo Madama 288

- Paac Carignan�w 288

- Superga, klasztor 288 Tuskania

- San Pietro, koci� 50 Urbino

- Paac Montefeltro 775 Vicenza

- Teatro Olimpico 242

- Villa Rotonda 242 Wenecja

- Arsena 272, 284

- bazylika w. Marka 50, 80. 360

- Biblioteka w. Marka (Marciana) 212. 213, 215

- Ca d'Oro 174

- Fenice, teatr 309

- (koci�) Jezuit�w 316

- Logetta dzwonnicy 213

- Palazzo Corner 213

- Palazzo Labia 316

- Palazzo Rezzonico 288, 316

- Paac Do�w 174, 212, 243. 244

- Ponte di Rialto 269

- Posg Colleoniego na pl. w. Jana i Pawa 272

- Procuratorie Vecchie 222

- San Francesco della Vigna, koci� 213

- San Giorgio Maggiore, koci� 242

- San Sebastiano. koci� 244

- Santa Maria dei Miracoli, koci� 222

- Santa Maria della Salute, koci� 288

- Scuola di San Rocco 243, 316

Vendramin-Calergi, paac 222

- Zattere, bulwar 269 Werona

- San Zeno, koci� 79. 120 Wersal

- paac 269, 297, 318

SPIS ILUSTRACJI

103

110

116

127

134

141

142

149

154

160

163

165

(L. Salvatorelli, Sommario ...........

posadzki bazyliki w Akwilei

1. Gowa etruskiego wojownika, VI w. p.n.e. della storia d'ltalia..., Torino 1962) ..

2. Wiktoria chrzecijaska, fragment mozaiki z

(L. Marcuzzi, Auileia, b.m.i r.) ...............

3. Scena biblijna, fragment mozaiki z posadzki bazyliki w Akwilei (J^w-) • • •

4. Agape chrzecijaska, fresk w katakumbach w. Kaliksta w Rzymie (A. Desideri, Storia e storiografia, b.m.i r.) ...........

5. Gr�b Teodoryka w Rawennie (G. Bovini, b.m.i r.) .........

6. Cesarz Justynian, mozaika w kociele w. Witalisa w Rawennie (jw.) . ...

7. Kasjodor, wg miniatury z XII w. (A. Camera, R. Fabietti, Elementi di storia, t. I) ......................

8. elazna korona (Desideri, op. cit.) ..............

9. Grzegorz Wielki, wg miniatury z X w. (Camera, Fabietti, op. cit.) ...

10. Leon III i Karol Wielki u st�p w. Piotra (jw-) ..........

11. Otton III na tronie (Salvatqrelli, op. cit.) ...........

12. Wilhelm II ofiarowuje Matce Boskiej koci� w Monreale (jw.) .....

13. San Gimignano (Desideri, op. cit.) ..............

14. niwa, miniatura Tomasza z Modeny z cyklu Miesice roku (Camera, Fabietti, op. cit.) ..:.................

15. Winobranie, miniatura Tomasza z Modeny z cyklu Miesice roku (jw.) ...

16. Bazylika w. Michaa w Pawii (jw.) ...............

17. Katedra w Pizie (Pisa, litografia Tacchi, Pisa b.d.) .........

18. Innocenty III (Wielka historia powszechna, t. IV) ..........

19. Giotto: w. Franciszek wypdza le duchy z Arezzo (Wystawa ksiki woskiej, Rzym 1965)'. ...................

20. A. Lorenzetti: Miasto dobrze rzdzone (G. Trevisani, S. Canzio, Com-pendio di storia d'Italia, t. I) ................

21. Florencja, fresk z Palazzo Vecchio (H. Decker, Renesans we WloszecK)

22. Wykad uniwersytecki w XIV w., wg miniatury L. Voltolina (Camera, Fabietti. op. cit.) ....................

23. Simone Martini: Guidoriccio da Fogliano, kondotier (Wystawa ksiki woskiej)

24. Rzym w XIV w., wg facsimile Cosmographiae Ptolemeusza, Rzym 1983 . . . 25! Okrty w porcie weneckim, fragment Historii w. Urszuli Carpaccia (Camera, Fabietti. op. cit.) ......'..............

26. Wenecja w XIV w., wg facsimile Cosmographiae Ptolemeusza ......

27. Domenico di Michelino: Dante i jego poemat (Wystawa ksiki woskiej)

28. Przdki, paskorzeba Andrea Pisano we Florencji (Camera, Fabietti, op. cit.) .........................

29. Wjazd Alfonsa I do Neapolu, Castel Nuovo w Neapolu (Decker, op. cit.)

30. Tkalnia florencka. fresk z Palazzo Vecchio (J^w-) .........

31. Florencja, miasto rzemiosa, nauki i sztuki, wg wsp�czesnego sztychu .(Ein-fuhrung ur Facsimile des Cod. U. Lat. 27, Roma 1984) ........

738

32. Wawrzyniec Medyceusz w otoczeniu Sassettich, fragment fresku Domenico

Ghirlandajo (Decker, op. cit.) ................ 168

33. Biblioteka Medicea Laurenziana (jw.) ........••••• 175

34. Melozzo da Forli: Sykstus IV powoluje Platina na pierwszego kierownika

Biblioteki Watykaskiej (jw.) ................ 176

35. Palazzo Rucellai we Florencji (jw.) .............. 179

36. Certosa di Pavia (jw.) ................... 180

37. Leonardo da Vinci, autoportret (Wielka historia powszechna, t. V) . . . . 182

38. Projekt Leonarda da Vinci maszyny do obalania drabin obleniczych

(Camera, Fabietti, op. cit.) ................ 183

39..Stracenie Savonaroli (jw., t. II) ............... 195

40. Cezar Borgia (Wielka historia powszechna, t. V) ........... 198

41. Sacco di Roma: lancknechci parodiuj orszak papieski (Salvatorelli,

. op. cit.) ........................ 204

42. Klemens VII i Karol V, wg fresku Vasariego w Palazzo Vecchio we

Florencji (jw.) ...................... 207

43. Rafael Santi: Leon X z kardynaami (Trevisani, Canzio, op. cit.) ... 2"

44. Dom Ariosta w Ferrarze (Decker, op. cii.) ........... 217

45. Niccolo Machiavelli (Wielka historia powszechna, t. V) ........ 221

46. Bona Sforza, wg rzeby w jej mauzoleum w kociele w. Mikoaja w Bari

(Bona Sforza Regina di Polonia e duchessa di Bari, Bari 1984, s. 72) . . . 229

47. Sob�r trydencki, prawdopodobnie obraz Tycjana (Camera, Fabietti.

op. cit., t. II) ...................... 234

48. Teatro Olimpico w Vicenzy (Decker, op. cit.) ......... 243

49. Teatr anatomiczny w Archigimnazjum w Bolonii, XVII w. (R. Grieco.

Bologna) ....................... 248

50. Plac w. Piotra i Piazza Colonna w kocu XVI w. (Decker, op. cit.) . . . 262

51. Paolo Veronese: Apoteoza Wenecji, plafon w Paacu Do�w (G. de Logu.

M. Abis, Malarstwo weneckie zlotego okresu XV-XVIII w.) ..... 270

52. Rewolucja neapolitaska 1647 r., fragment obrazu Micco Spadaro (Salva-

torelli, op. cit.) ..................... 280

53. Karta tytuowa Dialogu Galileo Galilei, po prawej stronie Kopernik

(Camera. Fabietti. op. rit.) ................ 293

54. Bombardowanie Genui w 1684r. (R. Hatton, Louis XIV, b.m.i. r.) . . . 297

55. Karta tytuowa dziea C. Beccarii O winie i karze (Desideri, op. cit.) . . . 312

56. Francesco Saverio Fabre: Vittorio Alfieri (Camera. Fabietti. op. cit.). . . 315

57. Giovanni Antonio Canale: Kapitol (K. Garas, Venezianische Malerei des

18. Jahrhunderts, b.m.i r.) ................. 317

58. Gaspare van Vittel: Zamek w. Aniola w Rzymie (wg obrazu w Galerii

Narodowej w. Palazzo Corsini, ze zbior�w autora) . . . . . . . . . 319

59. Owiecenie, wg Lettere critiche Giuseppe Antonio Constantiniego (F. V e n t u r i,

Settecento riformatorf) ................... 321

60. Benedykt XIV (jw.) .................... 326

61. Ippolito Caffi: Forum Trajana (wg obrazu w Muzeum Sztuki w Wenecji,

ze zbior�w autora) .................... 327

62. Drzewo wolnoci w Mirandoli 15 kwietnia 1797 r. (Camera, Fabietti,

op. cit.) ......................... 359

63. January Suchodolski: General Dbrowski wkracza na czele Legionu Polskiego

do Rzymu (Polska, jej dzieje i kultura, t. III) ......... 363

64. Monitor rzymski z 6 czerwca 1798 r. (Camera, Fabietti, op. cit.) . . . 364

65. Podpisanie konkordatu midzy Stolic Apostolsk a Napoleonem (j^w-) • • • 378

66. Pierwszy numer „II Conciliatore" (jw.) ............ 391

67. Posiedzenie karbonariuszy (jw.) ................ 3%

68. Ferdynand I godzi si na ustpstwa wobec da ludu; druk wsp�czesny (F. Gaeta, P. Villani. Corso di Storia, t. III) ........ 399

69. Giuseppe Mazzini, wg rysunku G. Isoli (Camera, Fabietti, op. cit.) . . . 417

70. Vincenzo Gioberti (jw.) ................... 422

71. Zaproszenie na otwarcie linii kolejowej Wenecja-Treviso (Salvatorelli,

op. cit.) ........................ 425

739

72. Ogoszenie Republiki Wenecji w marcu 1848 r. (Camera, Fabietti,

op. cit.) ......................... 432

73. „Pi dni" w Mediolanie (jw.) ................ 433

74. Pierwszy numer „II Risorgimento" (jw.) ............. 434

75. Karol Albert, wg portretu O. Verneta (jw.) ........... 436

76. Kamil Cavour (Polska, jej dzieje i kultura, t. III) .......... 453

77. Posiedzenie parlamentu W Turynie (N. de S im one, Corso di storia,

t. III) .......................... 456

78. Bitwa pod Solferino. wg obrazu Yvona (Camera. Fabietti. op. cit.) . . . 461

79. Garibaldi i jego onierze w Quarto, wg obrazu G. Induno (jw.) • • • 466

80. Cavour midzy Rewolucj a Dyplomacj: „chce pozosta przyjacielem was

obu" (jw.) .....................'.. 469

81. Wiktor Emanuel II (jw.) .................. 470

82. Ranny Garibaldi (Salvatorelli. op. cit.) ............ 473

83. Francesco Nullo (Polska, jej dzieje i kultura, t. III) ......... 430

84. Bitwa pod Custozz 24 czerwca 1866 r. (Camera, Fabietti, op. cit.) . . . 451

85. Zakady chemiczne G. B. Pirellego (Gaeta, Villani, op. cit.) ..... 490

86. Zaburzenia na Sycylii w 1894 r. (Camera, Fabietti, op. cit.) ..... 509

87. Crispi po bitwie pod Adu (Gaeta, Villani, op. cit.) ....... 5)]

88. Walki z robotnikami w Mediolanie w 1898 r. (jw.) ........ 513

89. Turati, Morgari i De Andreis przed sdem wojskowym w Mediolanie

w 1898 r. (Camera, Fabietti, op. cit.) ............. 515

90. Wiktor Emanuel III po objciu tronu (Desideri, op. cit.) ....... 517

91. Dwie twarze Giolittiego, satyra wsp�czesna (Camera. Fabietti, op. cit.) 519

92. Pierwszy model fiata z 1899 r. (de Simone. op. cit.) ........ 523

93. Chopi aresztowani w Emilii (Gaeta, Villani, op. cit.) ........ 526

94. Walka w Tripolisie (de Simone, op. cii.) ............ 533

95. Pole bitwy nad Isonzo (Desideri, op. cit.) ............ 547

96. Jecy woscy w Udine po bitwie pod Caporetto pod pomnikiem Wiktora

Emanuela II (jw.) ..................... 550

97. Czerwona gwardia przed fabryk Lancii w Turynie (jw.) ........ 563

98. Faszyci pod Kwirynaem 31 padziernika 1922 r. (Gaeta, Villani, op. cit.) 572

99. Mussolini wr�d raso w faszystowskich (Desideri. op. cit.) ..... 575

100. Ostatnie zdjcie Matteottiego (de Simone. op. cit.) ........ 577

101. Mussolini i Wiktor Emanuel III (Camera, Fabietti, op. cit.) . ..... 579

102. Giovanni Amendola wystawiony na pomiewisko przez faszyst�w (Desideri,

op. cit.) ........................ 580

103. Benedetto Croce (de Simone, op. cit.) ............. 593

104. Podpisanie polsko-woskiej konwencji konsularnej, porodku ambasador A. Wysocki i Mussolini (J. W. Borejsza, Mussolini hyl pierwszy..., Warszawa 1979) ..................... 600

105. Mussolini i Hitler (de Simone, op. cit.) ........... 602

106. Wizienne zdjcie Antonio Gramsciego (jw.) ........... 607

107. Ldowanie na Sycylii w lipcu 1943 r. (ze zbior�w autora) ....... 616

108. Jecy woscy w zbombardowanym miasteczku na Sycylii w 1943 r. (jw.) 617

109. Genera Pietro Badoglio (jw.) • ................ 621

110. Ldowanie pod Anzio (jw.) ................. 623

111. onierze polscy w czasie walk o Monte Cassino (jw.) ........ 624

112. Polski sztandar na Monte Cassino 18 maja 1944 r. (jw.) ....... 625

113. Czog amerykaski w Rzymie w 1944 r. (jw.) ........... 626

114. Gazeta partyzant�w (de Simone, op. cit.) ............ 628

115. Bracia Cirelli i Armando Meniciotti, partyzanci prowadzeni na rozstrzelanie, 9 marca 1945 r. (Salvatorelli, op. cit.) .......... 629

116. Zwoki Mussoliniego i Clary Petacci w Mediolanie, 29 kwietnia 1945 r.

(Borejsza, op. cit.) .................... 632

117. Palmiro Togliatti (ze zbior�w PWN) .............. 634

118. Podpisanie Konstytucji Republiki Woskiej (ze zbior�w autora) ..... 636

119. Enrico De Nicola, Giovanni Gronchi, Luigi Einaudi (jw.) . . . . . . 639

120. Alcide de Gasperi (jw.) ............ ..... 642

740

121. Obchody czterdziestolecia zaoenia partii popolar�w, porodku Don Sturzo,

z prawej Amintore Fanfani (jw.) ............... 651

122. Autostrada Bolonia-Florencja (jw.) .............. 658

123. Aldo Moro �w.) ..................... 661

124. Jan XXIII (jw.) ..................... 663

125. Starcia midzy studentami z prawicy i lewicy 16 marca 1968 r. (jw.) . . . 670

126. Demonstracja student�w w Rzymie 27 kwietnia 1968 r. (jw.) ..... 671

127. Pogrzeb ofiar zamachu terrorystycznego w Banku Rolnym w Mediolanie

w 1969 r. (Desideri, op. cii.) ................ 673

128. Giuseppe Saragat, Giovanni Leone, Sandro Pertini (ze zbior�w autora) . . . 676

129. Enrico Berlinguer (ze zbior�w PWN) .............. 677

130. Znalezienie zwok Aldo Moro, 9 maja 1978 r. (ze zbior�w autora) .... 679

131. Jan Pawe II i Sandro Pertini (jw.) .............. 681

132. Pomnik Guglielmo Marconiego w Bolonii (Greco, op. cit.) . ...... 684

SPIS MAP

1. Zjednoczenie Italii przez Rzymian ................ 14

2. Italia w VII w. .... , ................. 35

3. Pastwo Viscontich . .... i ................ 131

4. Wochy w 1454 r. . ..................... ]g4

5. Wochy w XVI w. ..................... 246

6. Wochy w 1798 r. ..................... 366

7. Wochy w 1810 r. ..................... 380

8. Zjednoczenie Woch ..................... 472

9. Republika Woska po II wojnie wiatowej ............. 640

SPIS TRECI

OD AUTORA ......................... 5

I. DZIEDZICTWO STAROYTNOCI

Pierwotne osadnictwo i pierwsze wielkie kultury ......... 9

Italia pod wadz Rzymu ................. 11

Rzym cesarski ..................... 17

Chrzecijastwo i pocztki papiestwa ............. 21

II. WOCHY POD PANOWANIEM GERMAN�W I BIZANCJUM

Odoaker i Teodoryk ................... 25

Pod wadz Bizancjum .................. 28

Najazd Longobard�w i koniec jednoci Italii .......... 34

Wzrost znaczenia papiestwa ................. 38

III. POWSTANIE WITEGO CESARSTWA RZYMSKIEGO

wite Cesarstwo Rzymskie Karoling�w ............ 43

Postpy feudalizacji ................... 46

Walki o wadz w niezalenej Italii .............. 50

Dynastia saska na tronie cesarskim .............. 51

IV WALKA O NIEZALENO KOCIOA I OPANOWANIE POUDNIA PRZEZ NORMAN�W

Denia do reformy Kocioa ................ 57

Powstanie pastw normaskich na poudniu ........... 59

Walka o inwestytur i pierwszestwo we Woszech ........ 62

V. MIASTA W WALCE O SAMODZIELNO

Przeom w stosunkach handlowych .............. 67

Republiki morskie .................... 70

Komuny miejskie .................... 73

Kultura romaskich katedr .................. 77

Komuny w konfrontacji z cesarstwem ............. 81

VI NIEUDANE PR�BY STWORZENIA KR�LESTWA BOEGO NA ZIEMI KRYZYS TRADYCYJNYCH ORODK�W WADZY

Teokracja Innocentego III ................. 86

Odrodzenie ycia religijnego jako podstawa spoeczestwa sprawiedliwoci 88

Koncepcja cesarska-absolutyzm .............. 93

Podzia Kr�lestwa Sycylijskiego ............... 95

Zaamanie si uniwersalistycznych de cesarstwa i papiestwa ..... 99

743

VII. ROZKWIT CYWILIZACJI KOMUN

Dobrobyt gospodarczy i nowe postawy yciowe ......... 102

Walka o wadze w miastach i powstanie signorii ........ 106

Florencja-republika mieszczaska .............. 109

Potga republik morskich i ich rywalizacja ........... 112

Oywienie intelektualne .................. 115

Miedzy acin a woskim; midzy stylem romaskim a gotykiem .... 119

VIII. TRIUMF POLICENTRYZMU

Wiek klsk elementarnych ................. 122

Utrwalenie si systemu signorii i policentryzmu .......... 124

Walka o pierwszestwo w p�nocnych Woszech ......... 128

Walki o utrzymanie praw komunalnych we Woszech rodkowych .... 133

Wenecja i Genua .................... 140

Upadek znaczenia Woch poudniowych ............ 143

Powstanie wielkiej literatury woskiej ............. 147

Gotyk woski ..................... 153

Ekspansjonizm pastw woskich w pierwszej poowie XV wieku .... 155

IX WochY RENESANSU

Florencja i Medyceusze .................. 162

Humanizm ...................... 168

Pierwszy wiek Odrodzenia - Quattrocento ........... 176

Wochy w dobie utrwalania si pryncypatu i polityki r�wnowagi .... 183

Pocztek wojen woskich .................. 189

Hieronim Savonarola i Cezar Borgia ............. 193

Walki o panowanie w p�nocnych Woszech .......... 199

Sacco di Roma i kongres w Bolonii ............. 203

Sztuka p�nego Odrodzenia ................. 208

Rozkwit literatury woskiej ................. 214

NiccolO Machiavelli i myl naukowa ............. 219

Wpyw odkry geograficznych i ekspansji tureckiej na pooenie Woch 226

Walka z reformacj i ugruntowanie hegemonii hiszpaskiej ...... 230

X WochY W DOBIE BAROKUlI HEGEMONII HISZPASKIEJ

„Babie lato" gospodarki woskiej ............... 236

Sztuka i .literatura midzy Renesansem a Barokiem ........ 240

Myl naukowa midzy kontrreformacj a Miastem Soca ..'.... 245

Dominia hiszpaskie ................... 250

Hiszpaskie kraje satelickie ................. 254

Pastwo Kocielne .................... 258

Piemont i Wenecja .................... 263

Wenecja w walce o niezaleno swej polityki .......... 271

Wojna trzydziestoletnia a Wochy ............... 275

Antyhiszpaskie powstania w poudniowych Woszech ........ 277

Wojny wenecko-tureckie .................. 282

Barok we Woszech ................... 286

Stagnacja ekonomiczna .................. 294

Koniec hegemonii hiszpaskiej ............... 297

XI WochY W DOBIE OWIECENIA

Ingerencje obce i zmiany w ukadzie si ............ 301

Przeom umysowy .................... 304

744

Literatura i sztuka doby Owiecenia .............. 313

Stagnacja czy reforma: republiki i Pastwo Kocielne ........ 320

Absolutyzm w starym stylu: Kr�lestwo Sardynii ......... 328

Reformy w pastwach Burbon�w .............. 331

Absolutyzm owiecony: Toskania i Lombardia .......... 337

Przesanki przebudzenia poczucia wsp�lnoty narodowej ....... 343

XII. WOCHY W DOBIE REWOLUCJI FRANCUSKIEJlI CESARSTWA NAPOLEONA

Wochy wobec rewolucji francuskiej .............. 348

Powstanie republik p�nocnowoskich ............. 354

Powstanie republik na poudniu i sukcesy kontrrewolucji ...... 362

Wochy w systemie napoleoskim .............. 372

Zaamanie si supremacji napoleoskiej ............ 383

XIII. RESTAURACJAlI PORYWY ROMANTYZMU

Restauracja a dziedzictwo doby napoleoskiej .......... 389

Pierwsze porywy rewolucyjne ................ 397

Wochy w dobie rewolucji lipcowej .............. 404

Literatura w walce o now mentalno ............ 409

Giuseppe Mazzini i Mode Wochy .............. 415

Vincenzo Gioberti i program umiarkowanych . .......... 421

Przebyski zmian w gospodarce i yciu politycznym Woch ...... 423

XIV. RISORGIMENTO

Rok wielkich nadziei ................... 430

Demokraci w walce o wolno i jedno Woch ......... 439

Rzdy reakcji i nowe pr�by rewolucyjne ............ 446

Piemont i Cavour ..................... 450

Druga wojna narodowa .................. 457

Italia fara da se ..................... 463

Ksztatowanie si nowego pastwa .............. 471

Przyczenie Wenecji i Rzymu ................ 477

XV. POD ZNAKIEM KAPITALIZMU

Trasformismo ..................... 484

Polityka gospodarcza rzdu i rozw�j kapitalizmu ......... 487

Zmiany w strukturze spoecznej i pocztki ruchu robotniczego ..... 492

Tr�jprzymierze i pretensje kolonialne ............. 498

Autokratyzm Francesco Crispiego .............. 501

Rozw�j ruchu socjalistycznego ................ 504

Od represji rzdowych do kleski kolonializmu .......... 508

Walka z nawrotami autokratyzmu .............. 512

System Giolittiego .................... 516

Skok rozwojowy przemysu ................. 521

Nowe tendencje w yciu politycznym ............. 525

Polityka zewntrzna i wojna libijska ............. 530

Kultura woska doby pozytywizmu i modernizmu ......... 533

ycie codzienne belle epoque ................ 538

XVI. W DOBIE I WOJNY WIATOWEJ Il NAPIICIA REWOLUCYJNEGO

Od „czerwonego tygodnia" do udziau w wojnie ......... 542

Trudna wojna .............'........ 546

Blaski i cienie pokoju .................. 552

745

Trudnoci ekonomiczne i rozw�j ruch�w masowych ........ 556

Lata napicia rewolucyjnego ................ 562

Koniec rzd�w liberalnych ................. 565

Marsz na Rzym .................... 569

XVII. WOCHY POD RZDAMI FASZYST�W

Na drodze do dyktatury faszystowskiej ............ 573

Reim faszystowski ................... 581

Polityka gospodarcza .................. 584

Doktryna faszystowska i standaryzacja kultury .......... 588

Tw�rczo poza granicami konformizmu .......... . . 592

Porozumienie z Watykanem ................. 595

W deniu do mocarstwowoci ................ 597

Wojna etiopska. Hiszpania i dojrzewanie ruchu antyfaszystowskiego . . . 603

O Rzym-Berlin ...............:.... 608

Ku kiesce faszyzmu ................... 614

XVIII. OD MONARCHII DO REPUBLIKI

Pokonany przeciwnik czy aliant ............... 620

Ruch oporu na p�nocy .................. 627

Likwidacja monarchii ................... 630

Organizacja republiki i odbudowa gospodarcza .......... 636

XIX. WZLOTY I UPADKI CHRZECIJASKIEJ DEMOKRACJI

Reformistyczna polityka rzd�w centrowych ........... 644

Lata waha ...................... 650

Cud gospodarczy .................... 657

Zwrot ku lewicy .................... 661

Gorca jesie ..................... 668

W poszukiwaniu nowych rozwiza .............. 676

WSKAZ�WKI BIBLIOGRAFICZNE ................... 686

KR�LOWIE I PREZYDENCI ZJEDNOCZONYCH WOCH ............ 690

INDEKS NAZWISK ....................... 691

INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I ETNICZNYCH ............. 722

INDEKS ZABYTK�W ...................... 735

SPIS ILUSTRACJI ....................... 738

SPIS MAP ... ...................... 742

746

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Gierowski Historia Polski64 1864
Historia Włoch
Gierowski Historia Polski05 1764
historia Włoch
Historia Zjednoczenie Włoch
HISTORIA POWSTANIE LISTOPADOWE, WIELKA EMIGRACJA, ZJEDNOCZENIE WŁOCH I NIEMIEC(1)
Opinie historyków, nowożytna Polska, Józef Gierowsk, okres 1648 1763
Historia książki 4
Krótka historia szatana
Historia Papieru
modul I historia strategii2002
Historia turystyki na Swiecie i w Polsce cz 4
Historia elektroniki
Historia książki
historia administracji absolutyzm oświecony
Psychologia ogólna Historia psychologii Sotwin wykład 7 Historia myśli psychologicznej w Polsce

więcej podobnych podstron