Historia Państwa i Prawa

1. Cechy monarchii wczesnofeudalnej w Polsce.

Monarchia była monarchią patrymonialną, państwo rzeczą prywatno - prawną, stanowiło własność monarchy, który mógł nim dowolnie dysponować ( również poszczególnymi ziemiami i ludnością - związek z wykonywaniem ius ducae). Nie rozróżniano majątku prywatnego władcy ( patrimonium), a sprawowaną przez niego władzą publiczną.

Monarcha uważany był za władcę kraju i jego prywatnego właściciela.

Z reguły władcy Polski nosili tytuł książęcy, do 1138 królewski uzyskali B. Chrobry ( 1025), Mieszko II (1025) i Bolesław Śmiały ( 1076). W okresie rozdrobnienia feudalnego zaniechano koronacji, została przywrócona w 1295.

Władzę monarszą obok tytulatury umacniała dynastyczna ciągłość - obejmowali tron męscy spadkobiercy władcy, najpierw w linii prostej, potem bocznej.

Zakres władzy był znaczny - prawa monarchy obejmowały sprawowanie władzy wykonawczej ( obsadzanie urzędów, prowadzenie polityki zagranicznej), ustawodawczej ( przywileje, statuty), sądowniczej ( władca był najwyższym sędzią, każdą sprawę mógł ewokować przed swój sąd).

- nie rozróżniano własności i władzy ( prawa publicznego i prywatnego)

- nie było podziały na skarb państwowy i monarszy

- brak podziału urzędów na dworskie i państwowe

- cała władza spoczywała w rękach władcy

- administracja opierała się na wzorach karolińskich, wykształciły się urzędy centralne, min komes, żupan

- występował podział na prowincje, podstawą jednostką podziału terytorialnego był okręg grodowy, na którego czele stał komes grodowy

- współrządziła rada monarsza tworzona przez dostojników, miała jednak nieokreślone kompetencje i głos wyłącznie doradczy

- wiece nawiązywały do tradycji przed państwowych, obejmowały ogół wolnych mężczyzn, potem oddano podejmowanie decyzji w ręce monarchy

- z czasem wiec uległ przekształceniu w zjazd feudalny, gdzie obok księcia uczestniczyło możnowładztwo i rycerstwo, nabrał charakteru urzędniczego

- urzędniczego sferze sądownictwa najwyższą instytucją był sąd monarszy (książęcy), niższym sądem był sąd kasztelański

- prawo poboru danin i żądania posług króla i jego urzędników

- regalia- cała ziemia należy do księcia

- ogół regali i innych uprawnień przysługujących władcy określamy mianem systemu monopoli przysługujących monarsze

2. Charakterystyka rozbicia dzielnicowego na ziemiach polskich

- Czynniki decentralizacyjne powodowały kryzys władzy monarszej, były to min możnowładztwo, które po uzyskaniu samodzielności ekonomicznej chciało się uniezależnić politycznie

- dodatkowym czynnikiem były kłótnie i wewnętrzne walki o tron książęcy, zatargi z duchowieństwem, powstania ludowe

- na przełomie XI /XII w. Tendencje decentralistyczne pogłębiły się i powstał pierwszy, nietrwały podział na dzielnice, dokonany przez Wł. Hermana w 1097

- trwałego podziału państwa dokonał Bolesław Krzywousty w 1138 wydając testament (statut), który regulował sprawy następstwa tronu i organizacji władzy

- wprowadził zasadę senioratu - władza zwierzchnia podzielona między princepsa - księcia zwierzchniego ( najstarszy w rodzinie książę) oraz podległych mu książąt dzielnicowych ( juniorów)

- Pirnceps miał dzielnicę własną i pryncypalną ( ziemia krakowska, sieradzka, łęczycka, być może część wielkopolski z Gnieznem, Pomorze Gdańskie, zwierzchnictwo nad Pomorzem Zachodnim).

- posiadał uprawnienia o charakterze ogólnopaństwowym min. Prowadzenie polityki zagranicznej, naczelne dowództwo wojskowe, mianowanie urzędników kościelnych i państwowych, utrzymywanie załóg w grodach juniorów.

- Każdy z pełnoletnich synów Krzywoustego otrzymał dzielnicę własną, która była dziedziczna i mogła ulegać podziałom

- po śmierci Kazimierza Sprawiedliwego zanikła władza princepsa, princepsa dzielnice zaczęły usamodzielniać się w odrębne organizmy państwowe

- stan trwałego rozdrobnienia feudalnego utrzymał się do 1320 roku

- następowało ograniczanie władzy książąt dzielnicowych na rzecz możnowładztwa i duchowieństwa, pod koniec XIII w sformułowano prawo oporu ( ius resistendi) - zabranie władcy tronu za nieprzestrzeganie praw lub naruszenie zobowiązań

- w okresie tym wzrosło znaczenie wojewody, starał się on samodzielnie przejąć kompetencje księcia, znaczenie miała podkreślać tytulatura z użyciem formuły „z bożej łaski”

- przy urzędzie kanclerza powołano kancelarię książęcą, którą zarządzał pronotariusz, podporządkowani mu byli redagujący dyplomy notariusze

- w razie łączenia się dzielnic urzędy kumulowano. Od początku XIII w. W każdej dzielnicy utrzymywała się odrębna hierarchia urzędnicza - urzędnicy centralni przekształcili się w ziemskich

- dzielono kasztelanie, w XIII w było ich prawie 100

- zaniechano koronacji, przywrócono ją dopiero w 1295 ( Przemysł II)

- wyodrębniły się wiece międzydzielnicowe i dzielnicowe

- kościół zbliżył się do możnowładztwa celem osłabienia władzy księcia zwierzchniego.

- przyspieszony rozwój gospodarczy oraz ważne przemiany społeczne

- ścieranie się tendencji dośrodkowych i odśrodkowych

- podzielność pomiędzy księcia zwierzchniego i podległych mu książąt dzielnicowych

- stanowisko princepsa, którym był każdorazowo najstarszy z książąt z należną z tego tytułu dzielnicą i uprawnieniami:

a) Małopolska z Krakowem

b) ziemia łęczycko-sieradzka

c) Pomorze Gdańskie

d) zwierzchność lenna nad Pomorzem Zachodnim

e) reprezentacja kraju w polityce zagranicznej

- po zaniku władzy princepsa książęta przejęli w swych dziedzinach uprawnienia księcia zwierzchniego

- władza książęca ograniczona przez przywileje jednostkowe i ziemskie

- następstwa tronu przez desygnatę, adopcję lub umowę na przeżycie

3. Charakter ustrojowy wiecu w dobie monarchii patrymonialnej.

- wiece były nawiązaniem do tradycji przed państwowych, do XII wieku obejmowały ogół wolnych mężczyzn

- były organem współrządzącym

- z czasem oddano podejmowanie decyzji w ręce monarchy i możnowładztwa, sporadycznie poddając je pod głosowanie wszystkich zgromadzonych ( by nadać sprawie większą powagę)

- wiec ogólny przekształcił się w zjazd feudalny, obok księcia uczestniczyło w nim możnowładztwo, rycerstwo i przedstawiciele miast, nabrał charakteru urzędniczego

- do kompetencji wieców należało opiniowanie spraw z zakresu polityki zagranicznej, uchwalania podatków, obsady urzędów, podziału dzielnic

- sprawowały wymiar sprawiedliwości, dokonywały elekcji nowego władcy lub wypowiadały mu posłuszeństwo

4. Charakterystyka monarchii stanowej na ziemiach polskich

- od 1320 roku

- odchodzono od zasady państwa patrymonialnego na rzecz państwa jako instytucji publicznej i suwerennej. Wyrazem prawnoustrojowym było upowszechnienie się konstrukcji Korony Królestwa Polskiego ( Corona Regni Poloniae), która wyrażała zasady suwerenności państwa, niepodzielności i niepozbywalności jego terytorium i oddzielenie państwa od osoby monarchy

- Państwo i monarcha uniezależnili się od uniwersalistycznej doktryny papieskiej i cesarskiej ( nadal płacono dziesięcinę i świętopietrze)

- władców zobowiązano do przywrócenia utraconego stanu posiadania i stałego zwiększania terytorium państwa

- system społeczny doprowadził do konsolidacji i ujednolicenia możnych i rycerstwa szlachty w ramach jednego stanu. W Polsce wszyscy byli bezpośrednimi poddanymi władcy, nie wykształcił się ustrój lenny

- szlachtę dzielono wg stanu majątkowego: magnateria - ponad 10 wsi, szlachta średnia - 1 wieś, szlachta drobna - część wsi z chłopami poddanymi, zagrodowa - nie posiadała chłopów sama uprawiała ziemię. Wymienieni byli to tzw. Posesjonaci, wyróżniano jeszcze gołotę - nieposiadającą ziemi ani nie. Posiadała ograniczenia polityczne - nie mogła piastować urzędów, oraz ograniczenia prawne - nie korzystała z przywilejów nietykalności osobistej, ciążył na niej obowiązek udziału w pospolitym ruszeniu

- stan szlachecki ustawowo zamknięto około XIV wieku. O przynależności decydowało urodzenie z ojca szlachcica, potwierdzona statutami K. Wielkiego nagana szlachecka, podczas której należało udowodnić szlachectwo. Odbywała się w formie procesu sądowego, gdzie należało przedstawić przewidzianą prawem liczbę świadków, potwierdzających przynależność osoby do rodu;

- nobilitacja - prawna forma nabycia szlachectwa; początkowo od monarchy, od XVI w nobilitacja sejmowa

- stan szlachecki był jednolity pod względem prawnym, zasada była równość szlachty wobec prawa

- przywileje szlacheckie wydawano od XIII w. Najwcześniejszy Wł. Laskonogiego z Cieni z 1228 r - przestrzeganie immunitetów, nie nakładanie niesłusznych podatków, rządzenie za radą biskupów i możnych

- szlachta przejęła też wyższe stanowiska kościelne, potwierdziły to ustawy królewskie 1430 - 33 i zarządzenia papieskie 1414 i 1421

- duchowieństwu przyznano przywileje nadające mu charakter odrębnego stanu, np. Ludwika Węgierskiego z 1381 r. przyznający mu zwolnienie z podatków oprócz 2 lub 4 gorszy z łana chłopskiego

- do 1370 rządzili Piastowie jako dynastia dziedziczna, potem tron stał się elekcyjny, w 1386 królem został W. Jagiełło jako mąż Jadwigi, do 1572 elekcje odbywały się w obrębie dynastii Jagiełłów.

- król posiadał największy wpływ na zarząd w państwie, należało do niego zwierzchnictwo nad administracją, mianowanie urzędów dworskich, ziemskich, starostów. Ograniczeniem w nominacji urzędników ziemskich był obowiązek zasięgania opinii rady szlachty danej ziemi, oraz dokonanie jej wyłącznie spośród szlachty posesjonatów

- pozycje króla osłabiła zasada dożywotności wszystkich poza starostą urzędów

- monarcha miał silną władzę sądową, będąc najwyższym sędzią i źródłem sprawiedliwości, mógł ewokować każdą sprawę przed swój sąd, oraz wpływać na obsadę innych sądów

- w wojskowości do monarchy należało naczelne dowództwo wojskowe, kierowanie polityką zagraniczną

- urzędy dzielono na koronne i centralne, nie istniało jednak rozgraniczenie zakresu ich władzy

- Polska dzieliła się na równorzędne jednostki terytorialne - województwa i ziemie

- Zjazdy ogólnopaństwowe od Ludwika Węgierskiego zwano sejmami walnymi - z osobą króla, dostojnikami państwowymi i duchownymi

- z czasem zrezygnowano z nich zwołując zjazdy prowincjonalne, odrębne dla Małopolski i Wielkopolski razem z Kujawami

- sejmik ziemski był dobrowolnym zgromadzeniem szlachty ziemi, województwa lub prowincji

- monarchia stanowa była monarchią nierównoprawnych stanów, gdzie dominującą rolę miał stan szlachecki, przewaga elementów publiczno-prawnych ujawniła się w przywilejach stanowych, zasadzie elekcyjności królów, w rozwoju reprezentacji stanowej - sejmiki ziemskie, sejmy prowincjonalne, sejmy walne

- państwo wyodrębniło się od osoby monarchy

5. Dualizm władzy w okresie monarchii stanowej

Po przywróceniu Królestwa Polskiego w 1320 roku stopniowo poszerzał się współudział stanów uprzywilejowanych w sprawowaniu władzy państwowej. Towarzyszyło temu uzyskiwanie przywilejów przez szlachtę. Zwiększający się udział stanów w zarządzie państwa następował kosztem uprawnień monarchy i jego organów. Powoływano nowe organy centralne i lokalne. W tym samym czasie następowało powolne przezwyciężanie odrębności ustrojowych.
Charakterystyczną cechą monarchii stanowej był dualizm władzy, czyli równoległe funkcjonowanie organów państwowych i stanowych.

6. Pojęcie Korony Królestwa Polskiego. Państwo Polskie jako osoba prawna

Dla stosunków w polskiej monarchii, charakterystyczna jest konstrukcja Korony Królestwa Polskiego. Istota jej wyraża się w oddzieleniu państwa od osoby monarchy.
Oderwanie korony od osoby króla było wyrazem dominacji elementów publicznoprawnych nad prywatnoprawnymi właściwymi dla państwa patrymonialnego. W pojęciu Korony Królestwa Polskiego mieściła się zasada suwerenności, wyrażająca w przekonaniu monarchy, że nie jest od nikogo zależny. Należy tez wskazać na różne znaczenia terminu „Królestwo Polskie”. Najpierw odnosiło się to do ziem pod władzą Przemysława II, a potem do terytorium, nad którym panowali kolejni władcy. Pojecie „Korony Królestwa Polskiego” stosowano na oznaczenie historycznych ziem polskich niezależnie od ich aktualnej przynależności.

Korona Królestwa Polskiego ( Korona Regni Poloniae) była prawnoustrojowym wyrazem tendencji pojmowania państwa jako instytucji suwerennej i publicznej.

Państwo polskie było suwerenne, jego terytorium niepodzielne i niepozbywalne i oddzielone od osoby monarchy. Władza centralna została odnowiona porzucono koncepcję państwa patrymonialnego.

7.Samorząd miejski w XV - XVIII w. ustrój sądów miejskich. Źródła prawa miejskiego w Polsce.

Ok. XV w. miejsce wójta zajęła rada miejska. W miastach z silnym patrycjatem władza rady się utrwaliła ( Gdańsk) w innych wpływ miały cechy rzemieślnicze ( Poznań)

- do początku XVI w organizacja władz pozostawała bez zmian, w wynikach walk patrycjuszy z pospólstwem wyodrębniła się reprezentacja pospólstwa jako trzeci ordynek dopuszczony do współdecydowania o sprawach miejskich.

- w mniejszych miastach ograniczono kompetencje samorządu miejskiego i podporządkowano go staroście

- początkowo sądy miejskie występowały formie kolegialnej ( sąd radziecki, ławniczy zwyczajny, ławniczy nadzwyczajny, wetowy) lub jednoosobowej

- sąd leński rozstrzygał sprawy wójtów i sołtysów

- sąd radziecki tworzyli rajcy z burmistrzem ( przewodniczący składu), rozpatrywał: przestępstwa przeciwko miastu, cywilne mniejszej rangi, był instancją odwoławczą od wyroków pozostałych sądów miejskich,

- Ława sadowa - sołtys jako przewodniczący, 7 ( Wrocław, Kraków) lub 12 ( Toruń, Gdańsk) ławników

- najważniejszym z sądów ławniczych był sąd gajony - sądził 3x w roku przy udziale pana miasta lub jego zastępcy ( wójta, burgrabiego), rozpatrywał sprawy cywilne

- sąd regularny ( zwyczajny) był sądem ławniczym, zbierającym się, co dwa tygodnie pod przewodnictwem sołtysa, rozpatrywał wszystkie sprawy, w których stroną byli obywatele miejscy, z czasem głównie cywilne

- nadzwyczajny sad ławniczy, - gdy zaistniały okoliczności uzasadniające jego powołanie, był to: sad potrzebny - sprawy pilne, wymagające natychmiastowego rozstrzygnięcia, np. w wypadku podróży, sąd gościnny - sprawy, gdy stroną był cudzoziemiec lub obcy

- sąd kryminalny sadził sprawy karne w miejscy schwytania przestępcy na gorącym uczynku lub w miejscu dokonania przestępstwa

- dla sądów nadzwyczajnych wystarczyła obecność sędziego i dwóch ławników, albo ławników i pisarza sądowego

- sąd wetowy wykształcił się jedynie na Pomorzu, składał się z około 9 panów wetowych, reprezentujących poszczególne ordynki miejskie, rozpatrywał sprawy wynikające z ustawodawstwa miejskiego, głównie z dziedziny handlu i produkcji rzemieślniczej

- od wyroków sądów ławniczych możliwa była apelacja

- wobec powstawania pod koniec XVI w ASESORII, najwyższego sądu apelacyjnego, ograniczono orzecznictwo sądów wyższych prawa niemieckiego, aż w końcu ich jurysdykcja zanikła, ich miejsce zaczęły zajmować sądy starościńskie

Źródła prawa miejskiego:

- pierwotnie p[Rawo magdeburskie, najpierw zwyczajowe, potem skodyfikowane, np. Zwierciadło Saskie ( na ziemiach polskich podlegało przeróbkom - prawo ziemskie wrocławskie 1356, księga prawa Środy Śląskiej - 1335)

- Weichblid Magdeburski - połączenie kilku prac min, traktatu o ustroju sadów Magdeburga, XIII/XIV w

- prawo chełmińskie

- prawo starochełmińskie - przywilej chełmiński uzupełniony przez magdebursko - wrocławskie systematyczne prawo ławnicze

- wilkierze - statuty, ustawy miejskie, początkowo wydawane przez monarchę lub właścicieli miast, potem przez autonomiczne władze miejskie, na potrzeby codziennej praktyki sądowo - administracyjnej, zawarte w nich były przepisy dotyczące handlu, rzemiosła, spraw finansowych, prawa karnego, kwestii porządkowych i sanitarnych

- statuty cechowe - odrębna grupa wilkierze, przepisy regulujące organizację rzemiosła i jego wykonywanie

- pouczenia prawne - odpowiedzi, porady prawne udzielane miastom filialnym przez władze miast macierzystych

- ortyle - rozstrzygnięcia konkretnych spraw sądowych, przez sądy miast macierzystych, stosowano je do rozpoznania spraw analogicznych

- przywileje miejskie

- księgi miejskie: księgi ławnicze zawierały wpisy dotyczące spraw spornych i niespornych rozpatrywanych przez ławę; księgi radzieckie- zawierały wpisy aktów normatywnych, administracyjnych i sądowych

8. Charakterystyka Księgi Elbląskiej, postępowanie sądowe wg. Księgi Elbląskiej

- zwana jest Najstarszym Zwodem Prawa Polskiego, jest najcenniejszym spisem prawa zwyczajowego

- została odkryta w Elblągu w XIX wieku, została sporządzona przez autora niemieckiego, prawdopodobnie mnicha, będącego urzędnikiem w Zakonie Krzyżackim

- powstała około 1300 r., po 1253 przed 1320, jako zbiór prawa polskiego, którym posługiwała się ludność polska zamieszkująca ziemię chełmińską

- obejmuje wierszowany wstęp i 29 nie numerowanych artykułów, zawiera przepisy z dziedziny prawa karnego i procedury sądowej

- kary oparte na systemie pieniężnym, największa 60 grzywien srebra, najmniejsza 300 ziaren soli

- zawiera instytucję śladu - obowiązek ścigania przestępcy do granic Opola, ( jeżeli go nie ścigano, ci, na których ciążyła ta powinność, zostawali uznani za winnych)

- art. 15 mówił o karach związanych z naruszeniem miru książęcego ( terytorium, które swoim majestatem chronił książę), przestępstwo popełnione tam było przestępstwem przeciw księciu i było przez niego ścigane

- zawierała system kar kompozycyjnych, składający się z dwóch elementów - kary płaconej dla poszkodowanego i księcia

Przebieg procesu sądowego:

-sędzia sadzi bez ławników, proces ma charakter procesu ustnego

- przewidziane są możliwości niestwaniennictwa - z udziału w procesie zwalniała min, służba na rzecz księcia

- najpierw składano pozew ustny, zwany żałobą, potem następowała odpowiedź na pozew

- środki dowodowe to np. zeznania świadków - nie byli to świadkowie naoczni, jedynie gwarantowali prawdomówność strony

- nie było podziału na prawo cywilne i karne

- występowały ordalia - sady boże, zakazane w 1215 przez sobór Laterański; pojedynek sądowy

- środki zaskarżania wyroku - można było zaskarżyć sędziego pod zarzutem stronniczości, wydania złego wyroku, nie zaskarżało się wyroku, podważający godność sędziego musiał wpłacić kaucję, zwaną koc lub kocz ( początkowo były to skóry zwierzęce)

Postępowanie sądowe:

- Cechy: skargowość, ustność, jawność, formalizm, symbolika, dyspozycyjność(możliwość zmian reguł postępowania sądowego), kontradyktoryjność, jedność prawa karnego i cywilnego

- Postępowanie rozpoznawcze: -oficjalna skarga przed sędzią (żałoba) i wysłanie komornika sądowego do oskarżonego (pierca- skrzywdzony, sąpierz- pozwany), - wpis do rejestru sądowego (wokanda)

- Postępowanie wykonawcze: rozprawa sądowa: Głos zabiera osoba oskarżająca, Głos zabiera osoba oskarżona, Ugruntowanie sporu positiva/negativa, - wyrok; środki odwoławcze (proce przeciw sędziemu

- Postępowanie egzekucyjne- egzekucja wyroku

Środki dowodowe:

-Przysięga oczyszczająca lub oskarżająca

- współprzysiężnicy

- świadkowie

- dokumenty

- wstecz (sprawa miała miejsce w innych sądzie i obowiązuje wyrok przez ten sąd wydany)

- ordalia (sądy boże)

a) dwustronne- pojedynek, próba krzyża

b) jednostronne- próba wody gorącej lub zimnej, próba żelaza, losowanie, próba marów

9. Statuty Kazimierza Wielkiego i ich redakcje

- stanowiły początek ustawodawstwa, wkraczały na grunt prawa sądowego, powstały, ponieważ w kraju istniała konieczność ujednolicenia prawa, Kazimierz Wielki chciał zlikwidować „złe zwyczaje”, oraz inne powody, jak chęć zmiany ustroju państwa, wzmocnienie władzy królewskiej

- powstały prawdopodobnie w II połowie XIV w.

- statuty wydano odrębne dla Wielkopolski i dla Małopolski

- statut Wielkopolski był krótszy, miał ok. 30 art. zawierał prawo bardziej archaiczne, był wcześniejszy, powstał na wiecu rycerstwa i możnowładztwa, Małopolski miał ich ok. 50, prawo bardziej nowoczesne

- zawierały przepisy dotyczące prawa karnego, częściowo cywilnego, kilka ustrojowego

- po raz pierwszy wprowadzały przepis mówiący, że w każdej ziemi ma być sędzia ziemski, sadzący samodzielnie; gdy władca zjedzie do ziemi ma obowiązek dokonywania sądu razem z władca

- zawierały podział na stany, dowodem na ich zamknięcie była nagana szlachecka

- zawierały też min, zasadę actor sequitur forum rei - sprawa ma się toczyć przed sądem właściwym dla pozwanego

- obowiązek służby wojskowej mieli rycerze, sołtysi z osadnictwa na prawie niemieckim, klerycy ze stanu rycerskiego musieli dać zastępcę

Normy prawa karnego

- wzrost wysokości kar grzywien - najwyższa 80

- nowe przestępstwa np. zniesławienie ( 60 grzywien + odszczekanie)

- norma zakazująca grać rycerzom w kości, pod groźbą utraty majątku ( likwidacja złego zwyczaju przez prawo stanowione)

- na normy prawa cywilnego wyraźny wpływ miało prawo rzymskie, np. przepisy o granicach posiadłości, przy zmianie koryta rzeki

- cechują się brakiem systematyki

- zawierają normy ustrojowe typu zasady służby wojskowej, prawo cywilne i karne, skład i kompetencje sądu ziemskiego

- uzupełnianie przez kolejnych władców

- redakcje

- Dygesta - połączone statuty wiślicki i Piotrkowski, zawierały 134 artykuły w tym wszystkie małopolskie i wybór wielkopolskich

- Summa - streszczenie statutów

- Statut Warcki - uzupełnienie i sprostowanie statutów wiślicko- piotrkowskich, dokonywał reasumpcji starego prawa i uznania go za obowiązujące

- Syntagmata - wydane drukiem w Lipsku w 1988 uzupełnienie statutów wiślicko- piotrkowskich (statuty + dygesta)

- najstarszy polski przekład statutów datuje się z połowy XV wieku (Świętosław z Wojcieszyna)

10. Statuty litewskie, ich geneza, redakcje, treść oraz recepcja w prawie innych krajów

W XVI w wydano 3 statuty Litewskie, zapoczątkował je sejm wileński, zwracając się do Wielkiego Księcia o sporządzenie kodeksu prawa

- kodeks zatwierdzono w 1529, określa się go jako stary, lub jako statut litewski I, miał 282 art. Ujęte w 13 rozdziałach, treść obejmowała prawo publiczne ( ustrój, Stany) sądowe ( karne, prywatne i procesowe). Opierał się na litewskim prawie zwyczajowym i stanowionym, prawie Ruskiej Prawdy, Subiednik z 1468, prawie karnym, wzorach bizantyjsko - rzymskich. Spisany był w języku ruskim, potem przetłumaczony na łacinę. W razie

wystąpienia luk miało obowiązywać prawo zwyczajowe, lub wydana w 1538 poprawa statutu.

- W 1551 roku Zygmunt II August powołał dziesięcioosobową komisję, składającą się z pięciu katolików i pięciu prawosławnych, mającą zająć się nowelizacją I statutu. Wielkiemu księciu nie zależało jednak na zmianach ograniczających jego władzę, stąd komisja pozostała martwym ciałem. Dopiero, gdy [Zygmunt II August podjął reformy związane z mającą nastąpić nową unią z Koroną, powołał około 1558 roku drugą komisję, która rozpoczęła prace. W jej składzie zasiadali między innymi: kanclerz Mikołaj Radziwiłł Czarny, marszałek Ostafi Wołłowicz a także znani humaniści Piotr Rojzjusz i Augustyn Rotundus (Mielecki). Pierwsza wersja nowego statutu powstała w 1561 roku. W 1564 roku projekt został w zasadzie skończony, chociaż później poprawiono jeszcze kilka artykułów. Statut został wprowadzony w życie przywilejem Zygmunta Augusta z dnia 1 lipca 1566 roku.

II Statut litewski zachował strukturę i układ pierwszego. Składał się z 14 rozdziałów i 368 artykułów, nowością był rozdział dotyczący testamentów. Wprowadzał jednak poważne zmiany, zwłaszcza dotyczące ustroju państwa, wywołane przeprowadzanymi właśnie reformami. Wykazywał wpływ prawa polskiego i rzymskiego

W zakresie ustroju państwowego II Statut miał charakter konstytucji. Ściśle regulował kompetencje poszczególnych organów państwowych. Najwyższą władzę w państwie zachował wielki książę. Statut wprowadzał jednak ograniczenia władzy hospodara wzorowane na polskich. Nie mógł on odtąd bez zgody sejmu litewskiego wypowiadać wojny ani zawierać pokoju, nakładać podatków i stanowić prawa. Władca zobowiązywał się przestrzegać wolności i praw posiadanych przez wszystkie stany. Nabyte dotychczas przywileje, prawa i tytuły zostały potwierdzone. Ustalona została lista urzędów i funkcji zastrzeżonych wyłącznie dla szlachty. Wprowadzono skierowany przeciwko Polakom zakaz piastowania urzędów i posiadania dóbr w Wielkim Księstwie przez cudzoziemców.

Poważne zmiany nastąpiły w sądownictwie. II Statut wprowadził na Litwie sądy ziemskie i podkomorskie. Władza sądownicza przeszła, więc w ręce szlachty. Wprowadzona została jedność prawa dla wszystkich mieszkańców państwa (oczywiście jedność oznaczała podleganie wszystkich tym samym regulacjom, a nie równość wobec prawa).

W zakresie regulacji prawa materialnego II Statut, jeszcze bardziej od pierwszego, odwoływał się do instytucji rzymskich. Z prawa rzymskiego przejęto tak ważne dla szlachty pojęcie nieograniczonej własności. Dokonano zmian w prawie spadkowym, między innym ograniczając hospodarskie prawo kaduka. W prawie karnym zlikwidowano zbiorową odpowiedzialność rodziny przestępcy oraz wprowadzono zakaz karania osób poniżej 14 roku życia. Przewidywał 80 czynów zagrożonych karą śmierci

- W związku z wysuwanymi przez akt Unii Lubelskiej postulatami zbliżenia obu systemów prawnych powołana ówcześnie komisja do poprawy statutu miała w swych założeniach uzgodnić ustrój wewnętrzny Wielkiego Księstwa z postanowieniami Unii. W rezultacie prac komisji wydany został i zatwierdzony na sejmie koronacyjnym w 1588r. III Statut Litewski, zachowujący w pełni odrębność systemu prawnego Litwy, a jednocześnie przejmujący pewne postanowienia prawa koronnego i postulaty polskiej doktryny np. w kwestii wprowadzenia kar za mężobójstwo. Statut przewidywał wyłączność terytorialna jego obowiązywania nawet w stosunku do cudzoziemców. Przewidywał również posiłkowe stosowanie "inszych praw chrześcijańskich", co interpretowano jako możność posługiwania się prawem rzymskim jako prawem powszechnym narodów chrześcijańskich. Składał się z 488 art. Podzielonych na 14 rozdziałów. Na ziemiach litewskich obowiązywał do 1840, uznawała posiłkowość prawa rzymskiego.

Każdy kolejny statut cechował się zaostrzeniem odpowiedzialności w dziedzinie prawa karnego, w I było 20 czynów zagrożonych karą śmierci, w II 80, a w III już 100.

Statuty były prawem powszechnym na Litwie, obowiązywały ludzi wszystkich stanów z wyjątkiem mieszczan na prawie saksońsko - magdeburskim. Można było zauważyć w nim pewne elementy renesansowego humanizmu, np. odpowiedzialność nieletnich, zastępca procesowy dla osób ubogich.

11. Problem kodyfikacji prawa w Polsce w XVI wieku.

Statut Łaskiego z 1506

- zbiór statutów i konstytucji sejmowych

- powstał z inicjatywy sejmu radomskiego w 1505

- redakcja zbioru była dziełem kanclerza Jana Łaskiego

- składał się z dwóch części:

a) prawo polskie:

- ustawodawstwo sejmowe

- przywileje królewskie

- traktaty międzynarodowe

- zwyczaje ziemi krakowskiej

- processus iuris (spis postępowania sądowego)

b) Zwierciadło Saskie

- Eicke von Repkow 1230

- biała księga magdeburska (orzeczenia sądowe mające charakter prejudykatów, ortyle)

c) Summa Rajmunda Partenopejczyka

a)Formuła procesu z 1523

- powstał z inicjatywy sejmu bydgoskiego, z 1520, który powołał komisję dla kodyfikacji całego polskiego prawa sądowego, po dwóch latach 11 osób opracowało projekt kodyfikacji prawa ziemskiego procesowego

- jedyny w rzeczpospolitej szlacheckiej skodyfikowany dział prawa sądowego, składał się ze 111 art. Podzielonych na dwie części, w I przepisy normatywne, w II formuły procesowe

- regulowała proces przed sądem ziemskim i grodzkim, postępowanie egzekucyjne, proces graniczny

- początkowo przyjęty przez małopolskę, potem rozciągany na całą koronę

b)Correctura iurium 1523-1534

- znana także jako korektura praw

- stworzyła ją komisja powołana na sejmie krakowskim do skodyfikowania wszystkich dziedzin prawa ziemskiego ( 6 osób w ciągu 4 miesięcy)

- objął w 929 artykułach: źródła prawa, ustrój państwa i sądów, proces, prawo rodzinne i spadkowe, prawo zobowiązaniowe i karne, zbiory formuł procesowych

- oparty był na materiale źródłowym z Statutu Łaskiego i Zbioru Zygmunta I

- jego celem miała być poprawa prawa przez usunięcie powtórzeń i sprzeczności norm, zlikwidowanie partykularyzmów, unifikacja całego systemu prawa

- odrzucony przez sejm z 1534 na skutek sprzeciwu obozu egzekucyjnego i kręgów niechętnych Zygmuntowi Staremu jako godzący w demokrację szlachecką

Kodyfikacje prywatne:

- Leges seu statuta ac privilegia Regni Poloniae Jakuba Przyłuskiego z 1553 - obszerna, spisana po łacinie kodyfikacja prawa polskiego, materiał starał się ułożyć wg systemu rzymskiego prawa prywatnego, składała się z 6 ksiąg: o ustroju państwa i stanach; skarbowości; prawie karnym i prywatnym, procesie, stosunku innych ziem do Korony, wojnie

- Statuta Regni Poloniae Jana Herbuta z 1563

- Kompendium Jana Sierakowskiego z 1554, zwane statutorum Regni Poloniae methodus, ułożone w Wilnie, oparte na statucie Łaskiego, zbiorze Zygmunta I, Konstytucjach Sejmowych w dziele Przyłuskiego, 47 rozdziałów, podstawą układu korektura praw

12. Problem recepcji prawa rzymskiego w Polsce w XVI wieku

- oparcie polskiego prawa w całości na prawie rzymskim(Modrzewski)

- stosowanie go razem z prawem kanonicznym (Przytulski)

- traktowanie prawa rzymskiego jako prawa subsydiarnego

- brak przyzwolenia na jego stosowanie ze strony szlachty obawiającej się wzrostu władzy królewskiej

- silne oddziaływanie w systemach pranych poszczególnych stanów

- powszechnie znane i stosowane w procedurze sądowej na zasadzie recepcji praktycznej jako pisany rozum

- głównie wartości teoretyczne, konsultacje, siatka pojęć i zasady prawa

- nie doszło nigdy do oficjalnej recepcji

- uwidoczniło się oni w prawie ziemskim w ogólnej terminologii, niektórych konstrukcjach prawa prywatnego ( testament, emfiteuta) emfiteuta wpływie procesu rzymsko - kanonicznego na postępowanie przed sadami ziemskimi

- silniejszym wpływom podlegało prawo miejskie, jego źródła zaopatrzone były w glosę nakazującą uzupełniać luki w prawie prawem rzymskim

- rolę w upowszechnieniu prawa rzymskiego w miastach odegrały również literatura prawnicza, orzecznictwo sądowe i kodyfikacje prawa

- prawo rzymskie w prawie miejskim było powszechnie znane i stosowane w praktyce sądowej

13. Polscy pisarze polityczni w XVI w - ich prace i poglądy

Modrzewski, zastanawiając się nad poprawą Rzeczypospolitej, stworzył program reform, który nie będąc programem przeciętnego szlachcica XVI wieku, nie znalazł w masach szlacheckich zrozumienia i poparcia, ale stanowi najwyższe osiągnięcie polskiej myśli politycznej w dobie renesansu. Uderza on żarliwością patriotyzmu, siłą przekonywania i śmiałością koncepcji. Poglądy swoje wyraził przede wszystkim w czterech mowach O karze za mężobójstwo i głównym dziele O poprawie Rzeczypospolitej. Modrzewski głosił, że państwo powinno obywatelom zapewnić opiekę prawną, zabezpieczyć ich przed krzywdą i wyzyskiem. Szczególnie dużo miejsca poświęcił zagadnieniu prawodawstwa - domagał się równości wszystkich obywateli wobec prawa sądowego. Funkcję państwa widział Frycz na sposób nowoczesny i żądał od niego kontroli różnych dziedzin życia. Na szczególną uwagę zasługuje pogląd pisarza na władzę królewską - domaga się jej wzmocnienia, aby ukrócić samowolę feudałów, ale jednocześnie podkreśla, że król w Polsce jest powoływany z woli obywateli. Żąda też ograniczenia wpływu duchowieństwa na szkoły i nauczanie, udostępnienia nauki młodzieży męskiej wszystkich stanów. Potępia w sposób zdecydowany wojnę zaczepną, niesprawiedliwą, natomiast uważa, że walka w obronie zagrożonej ojczyzny jest jednym z najszczytniejszych obowiązków obywatela. Drugim obok A. F. Modrzewskiego wybitnym pisarzem politycznym XVI wieku był Stanisław Orzechowski (1513-1566). Pobyt w stolicy papiestwa, gdzie studiował, odegrał znaczną rolę w jego życiu - z wcześniejszych protestanckich sympatii pozostało jedynie przekonanie o konieczności reform w Kościele, zwłaszcza zniesieniu celibatu. Dyskusje polityczne i religijne pociągają go, toteż już w 1543 roku drukuje pierwsze pisma. Są to tzw. Turcyki - dwie łacińskie broszury poświęcone zagadnieniom niebezpieczeństwa tureckiego i konieczności udziału Polski w antytureckiej kampanii. Najważniejsze pisma polityczne powstały w okresie dwóch ważnych sejmów egzekucyjnych: piotrkowskiego (1562/63) i warszawskiego (1563/64). Należą do nich Rozmowa albo Dialog około egzekucje Polskiej Korony oraz Quincunx, to jest Wzór Korony Polskiej na cynku wystawiony.

14. Sejm szlachecki w Polsce - geneza, skład, kompetencje.

- struktury kształtowały się przez drugą połowę XV w, uwieńczeniem było zwołanie pierwszego Sejmu Walnego Koronnego do Piotrkowi w 1493 i ostateczne uformowanie się jego organizacji w 1505 ( Konstytucja Nihil Novi)

- składał się z dwóch izb: Senatu ( izba wyższa) i izby poselskiej ( niższa), częścią składowa był król, zasiadła z senatorami, posiadał uprawnienia odrębnego stanu

- trzy stany sejmujące: król, senat, izba poselska

- Izba poselska stanowiła reprezentację stanu szlacheckiego, składali się na nią posłowie wybierani na sejmikach przedsejmowych, ich liczba zależna była od wielkości województwa i ziemi, nie reprezentowali narodu, lecz poszczególne ziemie, związani były instrukcjami poselskimi, wyjątkowo udzielano ich z mocą zupełną ( Swoboda głosu) lub warunkowych ( uzależniały głos posła od spełnienia przez sejm partykularnych żądań sejmików

- do sejmu nie weszli przedstawiciele miast ani kapituł, liczba posłów początkowo była zmienna, po unii lubelskiej wynosiła 170 w tym 48 z Litwy, przewodniczył marszałek

- Senat - wywodził się z dawnej Rady Królewskiej, w skład wchodzili arcybiskupi i biskupi katoliccy, wojewodowie, kasztelanowie, dygnitarze koronni i nadworni, zamknięto skład za panowania Zygmunta Starego, nie weszli hetmani i podskarbi nadworni, senatorów było 140, przewodniczył król

- kompetencje - ogóle określała konstytucja Nihil Novi, ustawodawstwo ogólnopaństwowe, zakres wytyczały prawa i wolności szlachty, oraz prawo powszechne; projekty konstytucji inicjował król i Senat, rzadko posłowie szlachty; kompetencje finansowe sejmu - uchwalanie podatków, nowe cła, monopole, regulacja spraw monetarnych, kontrola podskarbich, wybór poborców podatkowych; polityka zagraniczna - wysłuchiwał obcych posłów, integrował lenna, nadawał ogólny kierunek polityce zagranicznej, zawierał traktaty oraz przymierze; kompetencje wojskowe- zwoływanie pospolitego ruszenia, powoływanie wojska zaciężnego, reformy systemu obronnego państwa; sprawowanie ogólnej kontroli nad rządem, udzielanie prawa łaski i amnestii, nobilitacje i indygenaty, wysłuchiwanie sprawozdań senatorów rezydentów, sądownictwa sejmowe

15. Sejmiki w Rzeczypospolitej - ich funkcje i kompetencje

- miały duży wpływ na ustawodawstwo poprzez wybór posłów i udzielanie im instrukcji, korzystanie z prawa inicjatywy ustawodawczej

- sejm niemy z 1717 odebrał im kompetencje wojskowe i większość skarbowych

funkcje:

- - przedsejmowe - wybór posłów na sejm, udzielenie im instrukcji

- relacyjne - wysłuchiwanie sprawozdań z obrad sejmu, podejmowanie uchwał w sprawach realizacji konstytucji sejmowych w kwestiach poleconych do rozstrzygnięcia sejmikowi

- elekcyjne - wybór kandydatów na opróżniony urząd sędziego ziemskiego, spośród których król dokonywał nominacji

- deputacie - wybór kandydata do trybunału Koronnego

- kapturowe - organizowanie na zasadzie konfederacji w okresie bezkrólewia

- gospodarcze - podejmowanie uchwał w sprawach ziemi, podatków i wojska

Zwoływał je król ( oprócz elekcyjnego i deputackiego) na 3 tyg. przed Sejmem.

16. Instytucja senatorów rezydentów w Rzeczypospolitej Szlacheckiej

- instytucja powołana w art. Henrykowskich w 1573, w praktyce zaczęli funkcjonować od 1607 rokosz sandomierski spowodował ograniczenie władzy królewskiej

- powoływani byli, co 2 lata w liczbie 16, spośród wojewodów, kasztelanów, biskupów

- 4 przebywało stale u boku króla, zmieniając się, co pół roku

- w 1641 podniesiono ich liczbę do 28

- kompetencje: doradzanie królowi, sprawowanie nad nim kontroli, od 1717 ich uchwały musiały być wykonane przez króla

- w XVIII w wyparci przez radę senatu

17. treść i charakter ustrojowy artykułów Henrykowskich

Charakterystyka:

- powstały od wybory Henryka Walezego

- sformułowanie podstawowych zasad ustrojowych Rzeczpospolitej Szlacheckiej o charakterze praw fundamentalnych

Treść:

- król uznawał wolną elekcję i zrzekał się tytułu dziedzica

- zobowiązywał się spraw wojny i pokoju nie załatwiać bez opinii senatu

- pospolitego ruszenia nie zwoływać bez zgody sejmu i nie wyprowadzać za granicę chyba, że za opłatą 5 grzywien od kopii i nie dzielić na osobne hufce

- utrzymywać wojsko kwarciane

- u boku mieć radę złożoną z senatorów rezydentów

-, co 2 lata zwoływać sejm

18. konfederacje w Rzeczypospolitej Szlacheckiej

Cechy ogólne:

- podstawą konfederacji była dobrowolność związku oparta na indywidualnym przystąpieniu popartym przysięgą

- miała charakter wojewódzki, lub ogólnopolski ( generalny); służyła do realizacji zamierzeń, których nie mógł zrealizować król

- działała niejako w zastępstwie monarchy, lub dla wymuszenia na nim określonych postulatów

- akt konfederacji spisywano i wciągano do ksiąg sądowych

- do ksiąg sądowych wpisywano też uchwały konfederacji

- władzą konfederacji była generalność, w której skład wchodzili: marszałek konfederacji, konsyliarze, regimentarze(dowódcy wojsk konfederackich)

- organem naczelnym była walna rada, która odpowiadała sejmowi i była wybierana przez sejmiki konfederackie

- była przejawem szlacheckiej demokracji bezpośredniej

- kilka walnych rad konfederackich miało charakter zawiązanych przy królu, miało charakter sejmu nadzwyczajnego uchwalającego konstytucję.

- sejm zawiązany po węzłem konfederacji przyjmował uchwały większością głosów.

- zakaz działalności konfederacji ogłoszony na sejmie niemym nie był przestrzegany

Konfederacja kapturowa- powoływana dla ochrony państwa w okresie bezkrólewia sprawowania sądów we wszystkich województwach, poszczególne kaptury łączyły się razem w tzw. Kaptur generalny

Konfederacja przeciw królowi- nosiła także miano rokoszu, jej podstawą prawną był artykuł o wypowiedzeniu posłuszeństwa

Konfederacja przy królu- zawiązywana przez zwolenników króla jako odpowiedź na rokosz

Konfederacja generalna- zawiązywana w wypadku, gdy akces zgłosiło do niej kilka województw, powoływana była osobno dla Korony i Litwy

Konfederacje zawiązywano bądź przy królu, bądź przeciw niemu - rokosze. Najsłynniejsze z nich to:

- rokosz M. Zebrzydowskiego 1606 i J. Lubomirskiego 1666

19. Urzędy ziemskie w Rzeczypospolitej szlacheckiej

Dygnitarskie:

Wojewoda: stał na czele hierarchii urzędników ziemskich; stał na czele rady panów województwa, przewodniczył sejmikom elekcyjnym, uczestnictwo w sądzie wiecowym, w Wielkopolsce prawo udzielania azylu osobom zagrożonym arbitralnym sądem króla lub starosty, powoływał woźnych sądowych i sprawował nad nimi sądy, jurysdykcja nad ludnością żydowską, określone prawa nadzoru nad miastami, ustanawianie taks ( Cenników) na wyroby rzemieślnicze

Kasztelan: prawo zasiadania w radzie królewskiej; doprowadzanie oddziałów pospolitego ruszenia do wojewody

Podkomorzy: sądownictwo w sprawach granic posiadłowych; sprawdzani czy rycerz samowolnie nie zmienił chorągwi, w Wielkopolsce przewodniczył w procesach o naganę szlachectwa, zasiadał w składzie sądu ziemskiego

Sędzia ziemski: przewodniczył obradom sądu ziemskiego

Officia:

Chorąży: określone funkcje w czasie pospolitego ruszenia, osobisty udział w sądzie wiecowym

Wojski: czuwał nad bezpieczeństwem ziemi w czasie pospolitego ruszenia

Łowczy: organizacja łowiectwa w lasach królewskich

Podsędek i pisarz ziemski: mianowani przez króla spośród szlachty osiadłej na danej ziemi, urzędnicy sądu ziemskiego

Woźny sądowy; wybierani przeważnie z chłopstwa, mieszczaństwa i drobnej szlachty, ustanawiani przez wojewodów dla wszystkich sądów wojewódzkich przez postrzyżyny

Starosta, powoływanie i dowodzenie pospolitym ruszeniem z danej prowincji, szerokie kompetencje sądownicze, w Wielkopolsce potwierdzał transakcję ziemną, zarząd nad majątkiem królewskim na podległym mu obszarze, powoływał lub zatwierdzał władze miejskie, przy odbiorze nie obwiązywała zasada osiadłości ziemi, aczkolwiek musiał być Polakiem (przywilej koszycki); przekształcił się w urząd ziemski

Nowe były urzędy: hetmana koronnego (1503) - początkowo dowódca wojsk zaciężnych od 1581 urzędnik stały i dożywotni, jako hetman wielki koronny, jego zastępcą był hetman

polny. Hetmanom przysługiwało prawo wydawania art. Hetmańskich, zawierających przepisy wojskowo p sadowe

20. Związek ustrojowy polski z Litwą do końca XV w.

Akt w Krewie 1385

-Jagiełło zobowiązywał się w zamian za rękę Jadwigi przyjąć z nieochrzczonymi poddanymi chrzest w obrządku łacińskim, ziemie Litw i Rusi przyłączyć do Korony

Unia wileńsko - radomska

-Witold miał rządzić na Litwie jako samodzielny władca pozostający w stosunku lennym do Jagiełły, stan ten miał trwać do śmierci Witolda

- Witold otrzymał tytuł wielkiego księcia a Jagiełło najwyższego księcia

Akt unii w Horodle

- wprowadzenie odrębnego wielkiego księstwa na Litwie

- wspólne zjazdy polsko-litewskie dla rozstrzygania wspólnych spraw

- 47 rodzin szlachty polskiej przyjęło od swoich herbów, co najmniej 48 rodzin panów i bojarów litewskich

-przywilej ziemski dla panów i bojarów litewskich

- wprowadzono na Litwie urzędy polskiego wzoru: wojewodów i kasztelanów

Akty z lat 1432-1434

-po śmierci Zygmunta Kiejstutowicza Litwa wróci pod zwierzchnictwo Jagiełły lub jego synów

- nowy wielki Książę będzie obrany wspólnie przez panów litewskich i polskich

Przywilej z 1447-potwierdzenie niezależności i integralności terytorialnej Litwy

21. Unia lubelska. Kształt ustrojowy Rzeczypospolitej obojga narodów.

- unia została zawarta pod naciskiem polskiej szlachty, mimo opuszczenia sejmu lubelskiego prze posłów litewskich

- założenia unii oparte były na zasadach równości, Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie miała łączyć unia realna, przewidująca istnienie dwóch odrębnych państw połączonych:

osobą wspólnego władcy, wybieranego na wspólnej elekcji, będącego jednocześnie głową każdego z państw, wspólnym sejmem oraz prowadzeniem wspólnych wojen i polityki zagranicznej

- odrębne miały pozostać administracja, urzędy, sądownictwo, wojsko, skarb i prawo

- możliwość swobodnego nabywania dóbr przez szlachtę polską i litewską na obszarze całego państwa

- powstały twór ustrojowy nazwano Rzeczpospolita Obojga Narodów

22. Prawa kardynalne - ich charakter, redakcje i zakres regulacji

Prawa kardynalne są to ustawy przeforsowane w latach 1767-1768 w Warszawie na sejmie, zwanym „Repninowskim”, obejmowały podstawowe zasady ustroju demokracji szlacheckiej, gwarantujące szlachcie: wolną elekcję, utrzymanie liberum veto na sejmach, prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi, nietykalność osobistą (neminem captivabimus), przywileje w sprawowaniu rządów oraz posiadania ziemi i władzy nad chłopstwem. Gwarantowane przez Katarzynę II. Nawiązywały one duchem do artykułów Henrykowskich i również miały charakter ustawy zasadniczej. Prawa te nie miały możliwości się zmienić - były stałe. Zapewniały one utrzymanie dawnego porządku rzeczy, na co przystała koalicja magnatów i "zwolenników polityki państw ościennych". Dzięki temu prawa uzyskały w 1768 roku gwarancję ze strony Rosji, zaś w 1775 roku wszystkich trzech mocarstw ościennych (Prusy, Austria i Rosja). W wyniku takiego przebiegu sprawy sąsiedzi Polski zdobyli możliwość wywierania wpływu na jej politykę wewnętrzną. Zostały uchylone przez Sejm Wielki, aby znowu być przywrócone w 1793 przez sejm rozbiorowy.

Mianem tym również określa się zbiór podstawowych zasad ustrojowych sformułowanych już w wieku XVII. Ich przestrzeganie gwarantowało utrzymanie słynnej "złotej wolności".

Sejm z 1768 uchwalił następujące prawa kardynalne i sprawy zaliczające się do Materiae status, a więc możliwe do uchwalenia bądź zmiany jedynie przy jednogłośnym orzeczeniu sejmu:

Prawa kardynalne (niezmienne)

Zasada wolnej elekcji

Zasada Liberum veto

Zasada Neminem Captivabimus - nietykalności osobistej szlachty

Prawo do wypowiadania posłuszeństwa królowi (zawiązywania konfederacji i rokoszu)

Wyłączne prawo dla szlachty do piastowania urzędów i posiadania ziemi

Niemal nieograniczona władza dziedziców nad chłopami (oprócz możliwości karania śmiercią)

Unia z Litwą

Utrzymanie przywilejów Prus Królewskich

Równouprawnienie dysydentów (protestantów i prawosławnych)

Materiae status

Zmienianie i podnoszenie podatków

Powiększanie wojska

Zawieranie przymierzy i umów handlowych

Wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju

Sprawy monetarne

Zmiany sposobu sejmowania i sejmikowania

Zwoływanie pospolitego ruszenia

Zmiany i tworzenie nowych urzędów

23. Komisje rządowe wielkie w XVIII w

- Komisja Skarbowa Koronna i Komisja Skarbowa dla Wielkiego Księstwa - powołane w 1764, przewodniczył minister - podskarbi, obok nich 9-16 członków, kadencja 2 lata, Komisja odpowiedzialna przed sejmem, któremu składała sprawozdania i otrzymywała absolutorium. Zadania: przeprowadzenie reform gospodarczych; - ściganie podatków i innych dochodów państwowych, dbanie o rozwój ekonomiczny kraju, opieka nad handlem, utrzymanie dróg, kanałów, uspławnianie rzek i utrzymywanie poczty, uprawnienia w zakresie gospodarki rolnej, organ sądowniczy w sprawach skarbowych, handlowych i wekslowych. W 1768 ułożono I w Rzeczypospolitej budżet, ustalający założenia planowanej gospodarki finansowej całego państwa, był uchwalony przez Sejm, jawny i jednolity ( wyłączono fundusz edukacyjny, fundusze i dochody królewskie); zastąpienie ceł wewnętrznych i myt cłem generalnym, reforma monetarna

- Komisja Wojskowa Koronna ( następnie litewska) powołane w 1764, przewodniczył minister - hetman, obok nich 9-16 członków, kadencja 2 lata, Komisja odpowiedzialna przed sejmem, któremu składała sprawozdania i otrzymywała absolutorium. Unowocześnianie armii poprzez rozwój artylerii, ograniczenie liczby kawalerii na rzecz piechoty, organizowanie aprowizacji wojska oraz szkolenie wojskowe ( Szkoła Rycerska 1765) - przewagę miały osoby cywilne, administracja i sądownictwo wojskowe, podlegały jej komisje porządkowe cywilno wojskowe (dbały o rekrutacje, wyekwipowanie i zaprowiantowanie armii), podlegał jej Komisariat wojskowy jako naczelna intendentura

- Komisja Edukacji Narodowej - powołana w 1773, 8 członków wybieralnych przez Sejm na 6 lat, pierwotny skład mianował król, przewodniczyli biskup I Massalski, potem prymas M. Poniatowski; podlegały jej wszystkie szkoły publiczne, oprócz wojskowych, zreformowano uniwersytety, zwane odtąd szkołami głównymi, szkoły średnie ( wydziałowe i podwydziałowe), szkoły parafialne; wszystkie hierarchicznie podporządkowane. Powołano towarzystwo dla Ksiąg Elementarnych, które wydało 27 podręczników; efekty: laizacja szkolnictwa, rozwój nauk matematyczno - przyrodniczych, humanistycznych i politycznych, ograniczenie analfabetyzmu, restrukturyzacja szkolnictwa

- autonomiczne stanowisko w systemie władzy

- nadzór nad szkolnictwem jest prerogatywą królewską

- kontrola sprawozdań finansowych KEN należała do sejmu

- podstawą materialną były dobra pozostałe po kasacie zakonu jezuitów

- pod zarządem KEN znalazły się 2 zreformowane uniwersytety i około 100 szkół średnich

- nadzór nad pensjami (szkoły dla dziewcząt)

Komisja policji

-administracja i sądownictwo dla miast

- przewodniczył jej jeden z marszałków

- zajmowała się sprawami bezpieczeństwa, obyczajności, handlu, zdrowia, dobroczynności, przestrzeganiem własności literackiej,

-zbierała dane statystyczne o stosunkach krajowych,

-zabiegała o „taniość” rzeczy,

- dbałość o usługi, które mogły i powinny być oddane przez miasto całemu krajowi

- podzieliła kraj na 26 okręgów, w których grupy miast podlegały określonym intendentom

24. Skład i kompetencje Rady Nieustającej

Rada Nieustająca powstała w 1775 roku

-36 członków - 18 ministrów i senatorów oraz 18 konsyliarzy ze „stanu rycerskiego” powoływanych przez sejm, co 2 lata, w tajnym głosowaniu podczas pierwszego wspólnego posiedzenia izb sejmowych. Każdy kolejny sejm, co dwa lata miał zmieniać 2/3 składu Rady.

- sejm wybierał 1/3 członków dawnej rady dla zapewnienia ciągłości działań

- przewodniczącym był król oraz równolegle marszałek wybierany przez członków Rady

praca w 5 departamentach, ukonstytuowanych jako kolegia złożone z 4-8 członków: Interesów cudzoziemskich, Policji albo Dobrego porządku, Wojska, Sprawiedliwości i Skarbu; przewodniczyli im właściwi ministrowie, decyzje zapadały większością głosów

Kompetencje

- przejęła znaczną część uprawnień monarchy w zakresie władzy wykonawczej, w dziedzinie ustawodawstwa uprawnienia ustalania i rozwijania prawa, wydawała liczne rezolucje wiążące władze państwowe, w zakresie sądownictwa szczególne uprawnienia posiadał Departament Sprawiedliwości - prawo rozpoznawania w ostatniej instancji spraw o korupcję sądów i występowanie o zwołanie sądu sejmowego; Departament Interesów cudzoziemskich stworzył i nadzorował stałą służbę dyplomatyczną; w ramach innych departamentów zwiększono armię stałą do 18,5 tyś żołnierzy, sprawowano nadzór nad porządkiem, bezpieczeństwem w miastach, służbą zdrowia i szpitalnictwem, ingerowano w orzecznictwo i za pomocą wojska egzekwowano wyroki sądowe

25. Zasady ustroju politycznego wg Konstytucji 3 Maja

Składała się ze wstępu i 11 art. ( sprawy wyznań, szlachty, mieszczan, chłopów, podziału władzy, władzy ustawodawczej, wykonawczej, sądowniczej, regencji, edukacji dzieci królewskich, wojska)

Zasady: utrzymała podział na stany, szlachcie posesjonatom zagwarantowano wszelkie swobody i wolności; zasada swobody wyznań, zasada suwerenności narodu, idea trójpodziału władzy realizowana w ramach monarchii konstytucyjnej, władza ustawodawcza skupiona w sejmie przeważała nad władzą wykonawczą, oraz sadowniczą, tendencje do utworzenia państwa jednolitego, kierunek polityczny na zacieśnienie unii, monarchia konstytucyjna z władcą dziedzicznym

26. Skład i kompetencje Straży Praw

Skład:

-król jako przewodniczący

- prymas jako głowa kościoła w Polsce i przewodniczący Komisji Edukacji Narodowej

- 5 ministrów: jeden z marszałków jako minister policji, dwóch kanclerzy jako ministrowie pieczęci, jeden z hetmanów jako minister wojny, jeden z podskarbich jako minister skarbu

- pełnoletni następca tronu bez prawa głosu

- marszałek sejmu bez prawa głosu stanowczego dla zapewnienia łączności z sejmem

- ministrów do Straży Praw powoływał król, nominację przeprowadzano podczas sesji sejmowej, na której posłowie mogli wyrazić wobec kandydata wotum nieufności, za działalności ministrowie ponosili odpowiedzialność parlamentarną i konstytucyjną

Kompetencje:

Podporządkowane były 4 komisje wielkie: Policji, Wojska, Skarbu i Edukacji Narodowej

- najwyższa władza wykonawcza

- stała na czele administracji

27. Pozycja króla według konstytucji 3 maja

- zasada dziedziczności tronu-tron dziedziczony przez osoby, elekcyjnie, konstytucja powierzała go dynastii Wettinów

- w miejsce odpowiedzialności króla przed sejmem konstytucja uchwaliła odpowiedzialność ministrów zasiadających w Straży Praw

- utraciła prawo odrębnego stanu sejmującego, przewodnicząc jedynie senatowi, miał inicjatywę ustawodawczą wraz ze Strażą Praw, odebrano mu prawo sankcji ustawodawczej, zachował prawo zwoływania Sejmu, lecz ten w określonych przypadkach mógł zbierać się i obradować bez jego udziału

- wszystkie ustawy ogłaszane były w imieniu władcy, posiadał prawo łaski z wyjątkiem spraw o zbrodnie stanu

- nominował najwyższych urzędników, w tym ministrów, przewodniczył Straży Praw

- każdy dekret królewski musiał posiadać podpis odpowiedniego ministra (kontrasygnata)

28. Sejm wg konstytucji 3 maja

- zniesienie mocy wiążącej instrukcji uchwalanych przez sejmiki, posłowie stali się przedstawicielami narodu

- sejm „zawsze gotowy”, posłowie wybierani raz na dwa lata zatrzymywali mandaty przez całą kadencję

- posłowie mogli być wezwani w każdej chwili przez króla lub marszałka izby poselskiej na sesję nadzwyczajną

- sejmy prawodawcze miały się odbywać, co 2 lata i trwać 70 dni z możliwością przedłużenia do 100 dni

- sesje nadzwyczajne odbywać się miały m.in. w przypadku konfliktu między królem a strażą praw a strażą lub komisjami

- skład: senat 132 osoby i sejm 204 posłów i 24 plenipotentów miejskich

- zmniejszenie uprawnień królewskich, utracił on prawo sankcji

- król posiadał sam lub wespół ze Strażą Praw inicjatywę ustawodawczą

- sejm mógł się zbierać zwoływany przez króla, z mocy prawa lub na zarządzenie marszałka

- ograniczenie uprawnień senatu, posiadał on jedynie prawo weta zawieszającego

- zniesienie liberum veto, głosowanie większością prostą lub kwalifikowaną

- ustawy opracowywane przez wyznaczone przez sejm deputacje

- sejm „konstytucyjny” mający prawo wprowadzania zmian w konstytucji miał się zbierać co 25 lat

- aby czuwać nad wykonaniem ustaw i uchwał sejmowych w skład straży praw wchodził marszałek sejmu

29. Konstytucja 3 maja a unia polsko-litewska

-Konstytucja 3 maja świadomie pominęła wzajemny stosunek Korony i Wielkiego Księstwa

- w zamian za zgodę na konstytucję Litwa otrzymała zgodę na zachowanie podmiotowości w nowym ustroju

- marszałka konfederacji litewskiej powołano do straży praw z takimi samymi uprawnieniami jak marszałek sejmu

- dwie odrębne komisje kodyfikacyjne do kodyfikacji prawa

- kompromisowe zaręczenie wzajemne obojga narodów

- w komisjach wojskowej i skarbowej połowę członków stanowić będą przedstawiciele wielkiego księstwa, a przewodnictwo należeć będzie raz do przedstawiciela korony, a raz do Litwy

- osobne litewskie urzędy centralne

- osobna kasa skarbowa i skarbowy trybunał litewski

30. Postanowienia prawa o miastach z 1791

-przyznanie posesjonatom miejskim przywilejów wyłączonych do tej pory tylko szlachcie: nietykalność bez wyroku sądowego, prawo nabywania dóbr ziemskich, piastowanie niższych urzędów administracyjnych i sądowych we wszystkich sądach, dostęp do palestry, osiąganie niższych rang oficerskich w wojsku poza kawalerią narodową

- postanowienia te dotyczyły także miast prywatnych w razie dobrowolnego i indywidualnego rozciągania na nie przez ich właścicieli mocy obowiązującego prawa

31. Ustrój władz powstania kościuszkowskiego. Prawo karne i sądy powstańcze

Wprowadzona struktura władzy miała charakter tymczasowy, ułożenie podstawowych zasad ustrojowych odroczono do zakończenia wojny o niepodległość. Formalnie nadal utrzymano monarchię, mimo, że król był pozbawiony wszelkiej władzy

Ustrój władz:

-Na czele powstania Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej ( T. Kościuszko potem Tomasz Wawrzecki) pełna władza wojskowa, szereg innych uprawnień składających się na władzę dyktatorską

-Najwyższa rada narodowa, powołana przez Naczelnika, złożona z 8 członków i 32 zastępców, każdy z członków kierował podległym sobie wydziałem- podzielona na wydziały porządku, bezpieczeństwa, sprawiedliwości, skarbu, żywności, wojska, spraw zagranicznych, instrukcji narodowych; kompetencje: wypełnianie poleceń naczelnego wodza

w razie niemożności sprawowania przez niego urzędu mianowanie nowego naczelnego wodza

sprawy cywilne kraju, ustawodawstwo, obradowała pod przewodnictwem naczelnika powstania na posiedzeniach plenarnych

-Komisja porządkowa dla województw i ziem - były organami administracji lokalnej

Skład o charakterze stanowym: 8 szlachciców, 8 mieszczan, 5 duchownych, podzielone na 7 wydziałów

- Dozorcy - ustawą z dnia 26.07.1794 rada dokonała podziału kraju na dozory, pod przewodnictwem dozorców, pośredniczyli w sprawach między chłopami a panami, czuwali nad bezpieczeństwem publicznym, nadzór nad stanem dróg i mostów, organizacja nauczania. Dozorcą mógł zostać każdy mieszkaniec powiatu, umiejący pisać, czytać i liczyć, okręg administracyjny obejmował od 1000 do 1200 gospodarstw

- Rada zastępcza tymczasowa(przejściowo w kwietniu 1794)

- Deputacja centralna wielkiego księstwa litewskiego

Sądy karne nowego typu:

- sądy kryminalne po województwach

- sąd kryminalny Województwa Krakowskiego - zdrada kraju, przestępstwa przeciwko powstaniu, wszystkie czyny zagrożone karą śmierci i dożywotniego więzienia

- sąd kryminalny księstwa mazowieckiego w Warszawie

- sąd kryminalny wojskowy - powołany do karania przestępstw przeciwko powstaniu powyższych bezpieczeństwu publicznemu, powyższych wyłączeniem zdrady państwa

- sąd Kryminalny Wileński, zwany potem Generalnym - sprawy zdrady kraju, przestępstwa przeciwko powstaniu

Sądy miały charakter powszechny, ponadstanowy, postępowanie było jednoinstancyjne.

32. Partykularyzmy prawne w Rzeczypospolitej szlacheckiej.

- prawo mazowieckie - własny system prawa zwyczajowego, ujęty w odrębnym spisie „Zwyczaje ziemi mazowieckiej” , składającym się z 29 artykułów, po wcieleniu do Korony w 1529 sejm mazowiecki pragnąc zachować odrębność prawną prowincji opracował dwie kodyfikacje, pierwsza zwana Zwodem Prażmowskiego z 1520 obejmowała 25 statutów książąt mazowieckich, oraz zwód prawa zwyczajowego, liczący 248 art., Druga zwana była Zwodem Goryńskiego, i w 1540 uzyskała konfirmacje królewską

- prawo Prus Królewskich - Korektura Pruska z 1598

- prawo litewskie - statuty

33. Forma małżeństwa wg prawa kanonicznego. Przeszkody małżeńskie

Forma:

- wymagane zgodne oświadczenie woli przed proboszczem parafii jednej ze stron w obecności przynajmniej 2 świadków, brak przeszkód, i zawarcie go w obliczu Kościoła

- forma ustanowiona w 1577 wraz z przyjęciem przez Polskę uchwał soboru trydenckiego

- małżeństwo zawarte potajemnie uznawano za nieważne

- upowszechnienie zaręczyn oraz trzykrotnych zapowiedzi w kościele mających ujawnić ewentualne przeszkody małżeńskie

- mogło wystąpić unieważnienie małżeństwa lub separacja od stołu i łoża

Przeszkody:

a) przeszkody zrywające: powodowały nieważność małżeństwa, były to: pokrewieństwo ( do IV stopnia ), powinowactwo, pokrewieństwo sztuczne ( adopcja, pokrewieństwo duchowe między rodzicami chrzestnymi) wyższe święcenia duchowne, śluby zakonne, już istniejące małżeństwo, przymus, impotencja, brak świadomego oświadczenia woli zawarcia małżeństwa, gdy istniał błąd co do osoby, jedna ze stron była nieświadoma nierówności drugiej, wystąpiło pominięcie istotnej formy oświadczenia woli zawarcia małżeństwa lub pominięcie istotnej formy samego aktu, jedna ze stron była nieochrzczona, uprowadzenie kobiety wbrew jej woli w celu zawarcia małżeństwa

b) wzbraniające - nie dopuszczały do zawarcia małżeństwa, ale zawarte wbrew nim nie czyniły go nieważnym: różnorodność wyznania, wiek, choroba psychiczna, dalsze pokrewieństwo przy braku dyspensy

34. Własność podzielona - konstrukcja, prawa właścicieli zwierzchniego i podległego

Konstrukcja:

- istnienie podzielnej własności ziemi między kilka podmiotów

- podział pomiędzy właściciela zwierzchniego i podległego

- unormowane w statutach Kazimierza

Prawa właścicieli:

- prawa określane zwyczajowo w zależności od ziemi/ dzielnicy

- właściciel zwierzchni: prawo żądania czynszu, innych świadczeń ustalonych

- właściciel podległy:

a) dzierżonego na prawie podległym nadziału nie można było chłopu odebrać bez odszkodowania

b) chłop przekazywał gospodarstwo w drodze dziedziczenia zstępnych w linii prostej

c) mógł alienować gospodarstwo za zgodą pana

d) zbiegłego chłopa pan musiał 4- krotnie wezwać do powrotu a dopiero potem osadzić na jego ziemi osadnika

35. Prawo hipoteczne w rzeczpospolitej szlacheckiej

- hipoteka powstawała w wyniku umowy między wierzycielem a dłużnikiem - właścicielem majątku oraz następnie jej wpisu do księgi sądowej

- ustawa o ważności zapisów z 1588 r. normowała szczegółowo zasadnicze sprawy związane z zastawem nieruchomości bez dzierżawienia. Podstawą tej nowoczesnej hipoteki były:

a) zasada pierwszy czasem lepszy prawem, która dawała pierwszeństwo wierzycielowi, który pierwszy dokonał wpisu w księgach sądowych

b) zasada jawności- wszystkie osoby zainteresowane za niewielką opłatą miały dostęp do ksiąg sądowych

c) zasada szczegółowości - wpis musiał dokładnie określać sumę wierzytelności i obciążony nią majątek

d) zasada dobrej wiary - w interesie osób odwołujących się do ksiąg przyjmowano, że faktyczny stan obciążenia jest zgodny z uwidocznionymi w księgach wpisami

- do kontrolowania wpisów ze stanem faktycznym zobowiązane były kancelarie sądowe

36. Prawo wekslowe z 1775

- ustanowione w nawiązaniu do wcześniejszych norma partykularnych obowiązujących w niektórych miastach

- miało charakter ogólnokrajowy

- weksle miały służyć zabezpieczenie kredytowe i stanowić zobowiązanie do umów o charakterze głównym ale o charakterze samoistnym

- w 1780 znowelizowane przez wprowadzenie dla szlachty zakazu wystawiania weksli

37. Przestępstwa publiczne i prywatne w rzeczpospolitej Szlacheckiej

a) przestępstwa publiczne

- w stosunku do osoby króla

- zdrada ojczyzny

- bunt w porozumieniu z nieprzyjacielem

- donoszenie nieprzyjacielowi o tajemnicach państwowych

- poddanie twierdzy

- zawiązanie rokoszu

- przestępstwo przeciw religii

- apostazja

- czary

- arianizm

- przestępstwa przeciw moralności i dobrym obyczajom

- homoseksualizm

- sodomia

- cudzołóstwo

- prostytucja pokątna

- bunty i spiski przeciw władzom miejskim

- przestępstwa przeciw obowiązującym przepisom pracy

b) przestępstwa prywatne

-przestępstwa przeciw życiu i zdrowiu:

- zabójstwo kryminalne

- zabójstwo cywilne

- zabójstwo kwalifikowane: ojcobójstwo, małżonkobójstwo, dzieciobójstwo, krewnobójstwo

- pojedynek bez zgody królewskiej

- odpowiedź(zapowiedź krwawej wróżdy

- przestępstwa przeciw wolności i czci

- porwanie kobiety wbrew jej woli (rapt)

- potwarz kalumnia

- przestępstwa przeciw mieniu

- kradzież

- fałszowanie pieniędzy, miar, wag

38. System kar kompozycyjnych w polskim prawie ziemskim

Główszczyzna

- ujednolicona dla całego kraju w 1588

- tendencja do wzrostu wraz z dewaluacją pieniądza

- zabójstwo szlachcica = 240 grzywien

- zabójstwo szlachcica z broni palnej = 480 grzywien

- od XVI-XVII wieku główszczyznę płaciło się niezależnie od ewentualnej kary śmierci

Nawiązka

- za ranę krwawą 20 grzywien

39. postulaty szkoły humanitarnej w dziedzinie prawa karnego materialnego i procesowego.

dotyczył przede wszystkim najbardziej jaskrawych przejawów bezprawia i okrucieństwa dotychczasowego systemu karania.
-Walka z arbitralnością sędziów i stosowaniem analogii - określenie przez prawo, co jest przestępstwem i jaka grozi za nie kara (nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege)
-Kodyfikacja prawa karnego - zupełna, zawierająca wszystkie rodzaje przestępstw.
-Równość wobec prawa karnego.
-Subiektywizacja odpowiedzialności karnej - zerwanie z pozostałościami odpowiedzialności obiektywnej.
-Indywidualizacja - zniesienie pozostałości odpowiedzialności zbiorowej.
-Zniesienie karalności czarów i magii, samobójstwa.
-Problem kary: protest przeciwko okrucieństwu kar. Nowe założenia represji karnej: odrzucenie metafizycznych koncepcji kary, oparcie się na założeniach utylitaryzmu społecznego (osiągnięcie za jej pomocą pożytecznych dla społ. celów), zapobieganie dalszym przestępstwom przez oddziaływanie na przestępcę (za pomocą pracy - stąd też najbardziej korzystną kara było pozbawienie wolności z obowiązkiem pracy), kwestionowanie sensu kary śmierci.
-Problem ekonomii kar: kara określona ustawowo, współmierna do przestępstwa, relatywna, szybko zastosowana; postulat nieuchronności kary.

- formalne określenie przestępstwa, pojawiło się u schyłku XVIII w, za przestępstwo zaczęto uznawać jedynie cyn zabroniony przez ustawę - nullum crimen sine lege

- w dobie Oświecenia nie stosowano większości kwalifikowanych kar śmierci, w Gdańsku zaniechano karania czarownic w 1659, w 1690 wieszania złodziei, w 1708 po raz ostatni spalono mężczyznę za sodomię

40. recepcja idei humanitarnych w Polsce w XVIII wieku

- formalne określenie przestępstwa, pojawiło się u schyłku XVIII w, za przestępstwo zaczęto uznawać jedynie cyn zabroniony przez ustawę - nullum crimen sine lege

- w dobie Oświecenia nie stosowano większości kwalifikowanych kar śmierci, w Gdańsku zaniechano karania czarownic w 1659, w 1690 wieszania złodziei, w 1708 po raz ostatni spalono mężczyznę za sodomię

- odpowiedzialność subiektywna od XVIII wieku rozróżnianie stopni winy - wina umyślna, nieumyślną, z przypadku, już korektura praw odnosiła ją do kilku rodzajów przestępstw, min do zabójstwa

- odpowiedzialność indywidualna

- - łagodniejszy wyrok kary dla małoletnich do 18 lat, za popełnienie przestępstw najcięższych ( zbiór praw sądowych 1778)

- złagodzenie odpowiedzialności osób chorych umysłowo, lub bark odpowiedzialności, która spadała na opiekuna

- przyczyny ograniczające odpowiedzialność jak afekt, zdrowie fizyczne i przymus fizyczny

- instytucja początku i obrony koniecznej

- budowa więzień dla zastąpienia kary śmierci karą pozbawienia wolności, mającą na celu resocjalizacje przestępców, przestępców w Warszawie w 1767 powstało najnowocześniejsze więzienie, zaczęto budować domy poprawcze pierwsze w Gdańsku 1629

41. Polscy kodyfikatorzy w XVIII w. ich prace i poglądy

Zbiór praw sądowych (Kodeks Zamoyskiego) - projekt prawa ziemskiego z 1776 roku, opublikowany i przedstawiony do zatwierdzenia przez sejm w 1778r., a odrzucony przez sejm w 1780.

Zbiór zawierał przepisy reformujące stosunki społeczne i polityczne. Przewidywał ograniczenie poddaństwa osobistego chłopów i sądownictwa patrymonialnego:

uwalniał z poddaństwa niektóre kategorie chłopów.

wprowadzał stosunki kontraktowe między chłopami a dworem.

poddawał regulacje dotyczące ludności chłopskiej pod kontrolę i ochronę państwa. Np.;

skargi na umowy o grunt z właścicielem rozstrzygać miał sąd grodzki

Był to wyraz idei interwencjonizmu i reglamentacji w relacjach pan - chłop. Najwięcej innowacji przewidziano w dziedzinie prawa cywilnego np.:

ustanawiał jednolite zasady obrotu gospodarczego

wprowadzał wolność kształtowania stosunku prawnego

zmierzał do określenia równości stanów

opieka; w swych postanowieniach wzorował się na regulacjach Korektury pruskiej, opieka straciła charakter prywatny i rodzinny - została przekształcona w sprawę społeczną podlegającą kontroli państwa

kuratela; rozszerzał kuratelę nad kobietami i marnotrawcami ( co stanowi przykład regulacji zachowawczej)

w dziedzinie prawa zobowiązań przewidywał nowe rodzaje umów lepiej odpowiadające ówczesnej rzeczywistości lub w sposób pełniejszy regulował już istniejące:

umowa o przewóz

umowa komisu

umowa spółki aukcyjnej

W prawie karnym przeprowadził jego unifikację (eliminował luki prawa stanowionego) zachowały się w dużej mierze stare normy, feudalne instytucje i pojęcia, Zbiór przewidywał m.in.:

kwalifikowane kary śmierci

za uzasadnienie kary przyjmował prewencję generalną

zaostrzał represje karną

Kodeks przewidywał również postępowe regulacje np. poszerzenie zasady publicznoprawnej, wykluczenie dawności przy zabójstwie. Przepisy były w znacznej mierze przejęte z postulatów doktryny humanitarnej;

likwidował przejawy arbitralności wymiaru kary

przewidywał zasady

nullum crimen sine lege

nulla poena sine lege

dążył do subiektywizacji oraz indywidualizacji odpowiedzialności karnej

rozszerzał stosowanie kary pozbawienia wolności

chciał znieść odpowiedzialność odszkodowawczą za czyny popełnione w obronie koniecznej

W przepisach dotyczących prawa procesowego przewidywał

wyodrębnienie osobnych procedur:

cywilnej

karnej

zawierającej postulaty humanitarystów; przewidywano gwarancje swobód jednostki w procesie, zasada domniemania niewinności

Jednocześnie; zwiększono rolę insygnatora (czynnik publiczny w procesie), wzbogacono postępowanie o elementy procesu inkwizycyjnego

Proces karny regulowany w Zbiorze praw miał charakter procesu mieszanego (inkwizycyjno - skargowy)

Projekt kodeksu Stanisława Augusta Poniatowskiego:

- zawierał całość norm prawa cywilnego, karnego i procesu

- opracowali ją:

• Hugo Kołłątaj

• Hieronim Stroyanowski

• Jozef Januszewicz

• Franciszek Brass

- postanowienia projektowanego prawa karnego o charakterze humanitarnym

- domniemanie niewinności oskarżonego

- nullum crimen sine lege

-nulla poena sine lege penale anteriori

- uzależnienie kar pieniężnych od stanu posiadania oskarżonego

„Wolumina legum”:

- autorstwa Józefa Załuskiego i Stanisława Konarskiego

- w 8 tomach; akty prawne od statutów Kazimierza Wielkiego po rok 1786

- następne 2 tomy wydano w 1889r przez Józefa Ohryzkę /Akademia Umiejętności/ i w 1952r w Poznaniu

42. Sady miejskie, grodzkie i podkomorskie - skład i kompetencje

Sąd ziemski:

- wywodził się z nadwornego sądu doby rozbicia dzielnicowego

- skład:

• w Małopolsce składał się z sędziego i podsędka, którzy zasiadali w asyście 4-6 asesorów powołanych przez sędziów spośród szlachty przybyłej na sądy

• do personelu należał też pisarz i woźny

• w Wielkopolsce składał się ze starosty jako przewodniczącego, sędziego podsędka, podkomorzego i chorążego

• dostojnicy często powoływali na sędziów swych zastępców w postaci żupowców-komorników

• na przełomie XV i XVI wieku nastąpiło ujednolicenie sądów ziemskich w całej koronie zgodnie ze wzorem małopolskim

- kompetencje:

• objeżdżał województwo i odbywał sesje w poszczególnych powiatach - terminy rozpraw określano mianem roczków

• wszystkie rozprawy, w których szlachta osiadła występowała w charakterze pozwanych za wyjątkiem spraw przekazanym wyraźnie sądom grodzkim i podkomorskim lub spraw ważniejszych, które szły pod sąd wiecowy /sejmikowy/ lub sąd królewski

Sąd grodzki:

- ukształtował się u schyłku XIV wieku w Małopolsce

- skład:

• starosta

- kompetencje:

• sądzenie szlachty nieosiadłej

• jurysdykcja we wszystkich sprawach, na które nie rozciągała się jurysdykcja innych sądów

w odniesieniu do szlachty osiadłej był uprawniony do sądzenia spraw karnych z 4 artykułów grodzkich :

1. podpalenie

2. napad na dom szlachcica

3. rabunek na drodze publicznej

4. zgwałcenie

Sąd podkomorski:

- skład:

• podkomorzy lub jego zastępca

• sąd zbierał się na polu, na którym było trzeba wytyczyć granice

- kompetencje:

• sprawy o rozgraniczenie dóbr szlacheckich

43. Trybunał koronny i litewski - geneza, skład i kompetencje

- Geneza:

• konieczność reformy wyższego sądownictwa w związku z załamaniem się systemu sądów królewskich

• zrzeczenie się przez króla najwyższego sądownictwa na rzecz stanu szlacheckiego

- Ogólne:

• deputowani to reprezentanci szlachty, wybierani corocznie na sejmikach deputackich

• deputowany mógł się ubiegać o ponowny wybór dopiero po 4 latach

• w razie równości głosów sprawę odsyłano do sądu królewskiego

- Skład:

• Trybunał Koronny:

~ powołany w 1578r

~ zbierał się na wiosnę i lato dla Małopolski w Lublinie i na jesieni i zimę dla Wielkopolski w Piotrkowie

~ 1585r poddały się Trybunałowi Prusy Królewskie a w 1590 województwo ruskie /pierwotnie posiadało Trybunał w Łucku/

~ 27 deputowanych szlacheckich i 6 deputowanych duchownych

~ na czele Trybunału stał obierany marszałek, duchowni mieli swojego prezydenta

• Trybunał Litewski:

~ powołany w 1581r

~ 46 deputowanych szlacheckich

~ sądził w Wilnie, Nowogródku i Mińsku

~ w 1726r podzielony na Trybunał Wileński i Trybunał Nowogródzko-Miński

-Kompetencje:

• apelacje w ostatniej instancji od wyroków sądów ziemskich

• wyroki winny zapadać jednomyślnie

• większość głosów miała zastosowanie dopiero w 3 głosowaniu

• od XVII wieku zaczął rozpatrywać sprawy w pierwszej instancji

• sądy w sprawach szlacheckich na zasadzie wyłączności, w sprawach mieszanych deputowani szlacheccy stanowili 50% składu

44. Sąd asesorski, referendowy i sejmowy.

Sąd asesorski /Asesoria/:

- przewodniczył kanclerz lub podkanclerzy a asesorami byli referendarze, regenci kancelarii, jeden z sekretarzy królewskich

- sprecyzowanie uprawnień nastąpiło po powołaniu Trybunału Koronnego

- rozsadzał w sprawach o dobra i dochody królewskie oraz w sprawach miast rządzących się prawem magdeburskim lub chełmińskim z władzami państwowymi, szlachtą, instytucjami kościelnymi oraz mieszczan z miastem lub między sobą

- urzędniczy /fachowy/ charakter

- górował nad innymi sądami, kulturą prawnicza sędziów

- palestra jego wywodziła się w znacznej mierze z mieszczaństwa

- uchodził za jedyny w Polsce sąd niesprzedajny

Sąd referendarski:

- sąd dominialny króla zajmujący się sprawami wniesionymi przez chłopów z królewszczyzn

- wyroki wykonywane przez wysyłanych w tym celu komisarzy

- sądem wyższym od niego była Asesoria

Sąd sejmowy:

- funkcjonował tylko w czasie obrad sejmu

- sądził pod przewodnictwem króla za wyjątkiem spraw o obrazę majestatu

- asesorami byli wszyscy obecni senatorowie a od 1588 doszło 8 deputatów wybieranych przez izbę poselską

- kierownictwo nad obradami sprawował marszałek wielki koronny, a gdy sejm odbywał się w Grodnie marszałek wielki litewski

- należały do niego w pierwszej i ostatniej instancji sprawy o:

• obrazę majestatu

• zdradę stanu

• nadużycia skarbowe wyższych urzędników

• gwałty na sejmach, rozbijanie sejmiku, trybunału

• zbrodnie popełnione przez szlachcica a zagrożone karą śmierci, konfiskaty dóbr, banicji

• szczególnie ważne sprawy cywilne, w których zainteresowany był skarb państwa

• tylko on władny był rozstrzygać przypadki nie przewidziane w prawie, formułując przepisy w formie prejudykatów

• ingerencja sądu sejmowego w postępowanie innych sądów miała charakter zbliżony do prawa łaski

45. Zmiany w organizacji sądownictwa w dobie sejmu wielkiego

- powstały sądy komisji rządowych i porządkowych

- poddanie ogółu ludności kraju bez względu na przynależność stanowa sądom Komisji

Skarbowej i komisji porządkowych w sprawach:

• skarbowych

• handlowych i wekslowych

• związanych z czynnościami aparatu władzy

- sądy ziemiańskie-kolegialne złożone z : 10 sędziów wybieranych na 4 lata na sejmikach deputackich, urzędowały w ciągu całego roku, powstałe z połączenia sądów grodzkich, ziemskich i podkomorskich

- reforma Trybunałów, w koronie ustanowienie 2 w Piotrkowie i Lublinie

- reforma sądu sejmowego:

• składał się z 12 senatorów i 24 posłów

• orzekał o winie ministrów i innych urzędników z tytułu odpowiedzialności konstytucyjnej za naruszenie prawa

• inne przestępstwa polityczne groźne dla państwa i ustroju

- utworzenie sadów magistratów miejskich oraz sądów apelacyjnych wydziałowych

- reforma sądu asesorskiego:

• osobny dla Korony i Litwy jako najwyższy dla miast i mieszczaństwa

• asesorami mieli być senatorowie, posłowie i plenipotenci miejscy:

~ 8 w Asesorii Koronnej

~ 4 w Asesorii Litewskiej

• sądom przewodniczyli kanclerze nie zasiadający w Straży Praw

- do lat 70-tych sąd podkomorski miał charakter kolegialny

46. Prawo karne i sądowe w okresie insurekcji kościuszkowskiej

- sądy karne nowego typu:

• sady kryminalne po województwach

• Sąd Kryminalny Księstwa Mazowieckiego w Warszawie /do sierpnia 1794/

• Sąd Kryminalny Wojskowy /do sierpnia1794/

~ proces jednoinstancyjny

~ gwarancja praw oskarżonego wraz z domniemaniem niewinności

~ orzekanie bez uwzględnienia różnic stanowych

~ o charakterze mieszanym

- cele powyższych sądów:

• służenie dziełu insurekcji

• tępienie zdrady

• pogłębienie świadomości rewolucyjnej

- sądy cywilne:

• sądownictwo cywilne uległo zawieszeniu

47. rada Stanu w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim w XIX wieku

- była instytucją przejętą z Francji, kompetencje obejmowały istotne dziedziny władzy państwowej, formalnie była organem pomocniczym monarchy, początkowo w jej skład wchodzili król jako przewodniczący lub wicekról, w razie braku prezes Rady, ministrowie, wspólny z Rada ministrów i (do 1810) wspólną kancelarię. Prowadziło to do wzajemnego przenikania się funkcji tych organów władzy. Zmiana nastąpiła 12 sierpnia 1808, gdy król Fryderyk August III mianował dodatkowych 6 radców stanu; po przyłączeniu zdobytych na Austrii w 1809 terenów Galicji było już 12 radców, później zaś pojawili się ministrowie-członkowie Rady Stanu. Rada Stanu działała na podstawie dekretu królewskiego z 24 grudnia 1807 . Jej zadania łączyły w sobie zakres czynności zarówno władzy administracyjnej (włącznie z sądownictwem administracyjnym), jak i sądowniczej i obejmowały:

1. przygotowanie projektów aktów ustawodawczych - dekretów królewskich i uchwał Sejmu,

2. sądownictwo administracyjne w II instancji,

3. spory kompetencyjne między urzędami,

4. pozbawianie urzędników publicznych immunitetu sądowego,

5. opiniowanie raportów z działalności ministrów,

6. sądownictwo kasacyjne w sprawach cywilnych i karnych.

Uchwały Rady Stanu - oprócz wyroków kasacyjnych - wymagały zatwierdzenia króla. Od 1807 Rada Stanu była faktycznym rządem Księstwa, co oficjalnie potwierdzone zostało dekretami z 25 marca i 20 kwietnia 1809. W marcu 1810 utraciła jednak swą dotychczasową pozycję. Organizacja Rady Stanu ustalona została ostatecznie w 1810. Składała się ona wówczas z 4 sekcji, których zadaniem było przygotowywanie projektów uchwał w sprawach legislacyjnych i administracyjnych oraz Komisji Podań i Instrukcji, zajmującej się sprawami związanymi z rolą sądowniczą Rady Stanu.

Akta Rady Stanu z niewielkimi stratami przetrwały II wojnę światową i obecnie znajdują się w Archiwum Głównym Akt Dawnych w dwu zespołach: Rada Stanu i Rada Ministrów Księstwa Warszawskiego (9 mb) i Archiwum Publiczne Potockich (korespondencja prezesa Rady, Stanisława Kostki Potockiego).

Rada Stanu Królestwa Polskiego była tworem przejętym z ustroju Księstwa Warszawskiego, w zmienionej postaci, w roku 1815.

Konstytucja stanowiła, iż Rada Stanu dzielić się będzie na Ogólne Zgromadzenie Rady Stanu i na Radę Administracyjną; z czasem Ogólne Zgromadzenie Rady Stanu zwyczajowo nazywano po prostu Radą Stanu.

przygotowywała projekty prawodawcze i miała do dyspozycji 4 wydziały: Skarg i Zażaleń, Prawodawczy, Sporny oraz Skarbowo-Administracyjny.

Została zlikwidowana w 1867 w wyniku dążeń unifikacyjnych.

48. Administracja centralna i lokalna w księstwie warszawskim

Administracja centralna:

Rząd Księstwa warszawskiego

- 6 ministrów: sprawiedliwości, spraw wewnętrznych i administracji, wojny, skarbu, policji, sekretarz stanu

Rada Ministrów

- złożona z kierowników resortów rządowych

- kontrolowana przez Radę Stanu

- odpowiedzialność ministrów przed królem

Dyrekcja Edukacyjna

Dyrekcja Generalna Dóbr i Lasów Narodowych

Izba obrachunkowa

Administracja lokalna

- kraj podzielony na departamenty, którymi zarządzali prefekci

- departamenty podzielone na powiaty kierowane przez podprefektów

- dużymi miastami zarządzali prezydenci municypalni (mianowani przez króla), innymi burmistrzowie (mianowani przez ministra spraw wewnętrznych)

- 3-5 osobowe rade prefekuralne

Organ doradczy prefekta ds. miejscowych

Sąd odwoławczy I instancji od decyzji prefektów i podprefektów

- rady municypalne miejskie/ wiejskie

Potrzeby lokalne

Sprawy budżetu i podatków gminnych

Rozkład podatków państwowych

Zażalenia na władze miejskie/wiejskie

- rady departamentalne i powiatowe

Złożone z radców mianowanych przez króla

Zapewnienie dobra departamentu lub powiatu

Podejmowanie prac melioracyjnych i innych robót publicznych

Dbanie o porządek, ochędóstwo, spokojność, bezpieczeństwo

Dokonanie rozkładu podatków państwowych

Prawo uchwalania składek

49. Sądownictwo w Księstwie Warszawskim - zasady, rodzaje sądów i tok instancyjny

Zasady:

- gwarancja niezawisłości sądów

- zniesienie sądownictwa stanowego

- wprowadzenie na stanowiska sędziowskie wielu dotychczasowych adwokatów

- wymaganie kwalifikacji fachowych

- sędziowie mianowani dożywotnio przez króla

Rodzaje sądów:

- sądy policji prostej- sądził jednoosobowo podsędek, burmistrz lub wójt, wykroczenia

- sądy policji poprawczej- 2-3 w każdym departamencie, występki zagrożone do 2 lat

- sądy sprawiedliwości kryminalnej- 1 na 2 departamenty, zbrodnie, apelacje od wyroków sądów policji prostej i poprawczej

- sądy pokoju- utworzone w powiatach i miastach, postępowanie pojednawcze i niesporne - sądzili honorowi sędziowie pokoju, sprawy sporne majątkowe o niskiej wartości-podsędkowie

- trybunały cywilne I instancji- sprawy niemajątkowe, ważniejsze sprawy majątkowe, po 1 na departament

- sąd apelacyjny- jeden na całe księstwo

- sąd kasacyjny- wyodrębniony z rady stanu, orzekał w składzie 5 sędziów, funkcjonował przy nim prokurator sądu kasacyjnego

50. Pozycja sejmu w księstwie warszawskim i królestwie polskim

Księstwo warszawskie:

- dwie izby sejmowe:

Izba poselska:

- zasada wyboru posłów

- 100 posłów szlacheckich wybieranych na sejmikach i66 deputowanych wybieranych na zgromadzeniach gminnych oraz członkowie Rady Stanu

- cenzus w wyborach: majątkowy, inteligencji zawodowej, stopień i zasługi wojskowe

Senat:

- w skład wchodzili biskupi, wojewodowie i kasztelanowie w liczbie 10 z każdej grupy

- członkowie mianowani przez króla

- kontrola nad przestrzeganiem przez izbę poselską konstytucji i procedury ustawodawczej

- kontrola ważności wyborów

Kompetencje:

- podatki

- prawo cywilne i karne

- sprawy monetarne

Królestwo Polskie

- miał się zbierać co 2 lata w razie potrzeby i trwać 30 dni

- kompetencje:

a) ustawodawstwo w zakresie prawa sądowego i administracyjnego

b) stanowienie o systemie menniczym, podatkach i budżecie

c) decydowanie o zaciągu do wojska

d) ustawodawstwo konstytucyjne po pierwszych statutach organicznych określających takie instytucje państwowe jak sejm

e) kontrola o ograniczonym zasięgu

f) wysłuchiwał sprawozdania rady stanu o stanie państwa

g) przed sejmem ponosili odpowiedzialność ministrowie, referendarze, radcy stanu

h) sąd sejmowy sądził w sprawach o zdradę stanu

- składał się z:

a) króla

b) senatu

-analogicznie jak w KW senatorzy stanowili 50% ilości członków izby poselskiej

- senatorem mógł być tylko właściciel gruntowy

- na senatorów świeckich miał powoływać król z pośród podwójnej liczby kandydatów mu przedstawionych

c) izby poselskiej

- 128 członków: 77 posłów wybieranych na sejmikach, 51 deputowanych gmin

- cenzusy posiadania, służby publicznej, przynależności do wolnych zawodów

- zasada nietykalności na czas obrad

51. Statut organiczny z 1832 roku

- ogłoszony przez cara Mikołaja I jako legalna zmiana konstytucji

- inkorporował królestwo Polskie do Cesarstwa Rosyjskiego jako prowincję

- nie urzeczywistniono w nim instytucji zgromadzenia stanów prowincjonalnych, nie utrzymano sejmików ziemskich i zgromadzeń gminnych, nie wszedł w życie samorząd miejski i wiejski

- zachowanie wolności wyznaniowych, nietykalności osobistej, swobody przenoszenia się, prawa własności ale z zastrzeżeniem konfiskaty za najcięższe przestępstwa stanu

52. Proces likwidacji odrębności ustrojowej królestwa po powstaniach w XIX wieku

1832- statut organiczny:

- ogłoszony przez cara Mikołaja I jako legalna zmiana konstytucji

- inkorporował królestwo polskie do cesarstwa rosyjskiego jako prowincję

- nie urzeczywistniono w nim instytucji zgromadzenia stanów prowincjonalnych, nie utrzymano sejmików ziemskich i zgromadzeń gminnych, nie wszedł w życie samorząd miejski i wiejski

- zachowanie wolności wyznaniowych, nietykalności osobistej, swobody przenoszenia się, prawa własności ale z zastrzeżeniem konfiskaty za najcięższe przestępstwa stanu

1837- reforma administracyjna

- województwa przemianowano na gubernię

1841

- likwidacja Rady Stanu- jej uprawnienia sądownicze przeszły w ręce ogólnego zebrania departamentów warszawskich rządzącego stanu

- likwidacja sądu najwyższej instancji królestwa polskiego

- wprowadzenie 2 departamentów Rządzącego Senatu:

- IX- rozpoznający odwołania w ostatniej instancji w sprawach cywilnych

-X- uprawnienia w sprawach karnych

- zamknięcie uniwersytetu warszawskiego i towarzystwa przyjaciół nauk

1842

- reforma administracyjna- powiaty przemianowano w okręgi

1864

- wcielenie Królestwa do cesarstwa jako kraj przywiślański

53. Ustrój wolnego miasta Krakowa w latach 1815-1846

- nadzór rezydentów 3 mocarstw i ich faktyczne zwierzchnictwo nad władzami Krakowa; sprawy administracyjno- polityczne

- w ustroju społecznym zasady odziedziczone po ustroju Księstwa Warszawskiego: wolność osobista, równość wobec prawa i sądu, podobne ograniczenie praw żydów

- Komisja włościańska- działająca w oparciu o rezydentów a przeciw senatowi i zgromadzeniu reprezentantów

a) uregulowanie stanu posiadania chłopów

b) oczynszowanie

c) zapewnienie chłopom własności budynków inwentarza i zasiewów

- władza ustawodawcza i kontrolująca- zgromadzenie reprezentantów w składzie: deputowani gmin/26/, przedstawiciele senatu /3/, przedstawiciele kapituły /3/, przedstawiciele uniwersytetu /3/, sędziowie pokoju/6/

- senat jako organ rządzący pochodził częściowo z wyborów, a częściowo z przedstawicieli kapituły krakowskiej i uniwersytetu

- czynne prawo wyborcze oparte na cenzusie majątkowym i sprawowaniu funkcji

- po nowelizacjach zgromadzenie reprezentantów ograniczono do 20 osób z przewodniczącym mianowanym przez senat

- zniesiono jawność postępowania sądowego

- przywrócono proces inkwizycji w sprawach karnych

54. Autonomia Galicji- podstawy prawne organy i kompetencje

Podstawy prawne:

- dyplom cesarski 1860

- patent cesarski 1861

Organy:

Sejm Krajowy

Skład:

- 161 członków- 12 z racji urzędów, 3 arcybiskupów rzymsko-katolicki, ormiański, greko- katolicki, 3 biskupów katolickich, prezes akademii umiejętności w Krakowie, rektorzy uniwersytetów w Krakowie i Lwowie, rektor politechniki lwowskiej, 149 posłów pochodzących z wyboru

Wybory do Sejmu

- podział na 4 kurie:

a) kuria wielkiej własności ziemskiej: 44 posłów, arystokracja zamożna i szlachta

b) kuria izb przemysłowo- handlowych: 3 posłów, reprezentanci izb z Krakowa, Lwowa i Brodów

c) kuria miast większych: 20 posłów, mieszkańcy miast o wysokim cenzusie majątkowym, inteligencja

d) kuria mniejszych miast i gmin wiejskich: 74 posłów, właściciele nieruchomości miejskich, gospodarze wiejscy, wybory pośrednie (w 3 powyższych bezpośrednio)

Kompetencje

- uprawnienia ustawodawcze w zakresie „kultury krajowej”: rolnictwo, leśnictwo, całość struktury i organizacja produkcji, wznoszenie publicznych budowli, budowa dróg na koszt krajowy, utrzymanie zakładów dobroczynnych, uchwalenie budżetu krajowego,

- całość stosunków łączących ze sobą gminę i dwór

- kontrola nad administracją rządową i samorządową: namiestnik składał sprawozdanie, prawo interpelacji namiestnika (musiał odpowiedzieć)

Wydział Krajowy

- wybierany przez sejm na 6 lat

- organ przygotowawczy i wykonawczy

- w imieniu sejmu sprawował kontrolę nad samorządem terytorialnym

Rada Szkolna Krajowa

- na jej czele stał z urzędu namiestnik

- jego zastępcą był z reguły profesor uniwersytetu

- członkowie mianowani przez cesarza: 2 przedstawiciele nauki i fachowi pedagogowie, 5 duchownych różnych wyznań, reprezentanci wydziału krajowego i rad miejskich Lwowa i Krakowa

- podlegały jej rady szkolne okręgowe i gminne

- kierował całością szkolnictwa poza uniwersytetami

- podlegała kontroli sejmu krajowego

55. Prawo karne księstwa warszawskiego

- przywrócenie polskiego prawa z utrzymaniem pruskiego prawa karnego jako pomocniczego

- Na terytoriach przyłączonych w 1809 obowiązywało prawo austriackie z 1803

- dekret królewski z 1810 dzielił przestępstwa na zbrodnie, występki, wykroczenia

- sprzeciw wobec próby wprowadzenia francuskiego prawa karnego

- utrzymanie procedur inkwizycyjnych pruskiej i austriackiej z dodaniem rozprawy jawnej

- powoływanie oskarżycieli publicznych

- zagwarantowanie prawa do obrony

56. kodeks Napoleona na ziemiach polskich w XIX wieku.

- na obszarze Krakowa, wchodzącego najpierw w skład Księstwa Warszawskiego obowiązywał od 1807 do 1855

- w Księstwie Warszawskim, zgodnie z art. 69 konstytucji, wprowadzono go w życie 1.05.1808, a w 1810 jego moc rozciągnięto na nowo wcielone terytoria zaboru austriackiego

- wprowadzenie go w Księstwie Warszawskim spotkało się jednak z silną opozycją min. Duchowieństwa z powodu laickiej koncepcji małżeństwa; oraz szlachta średnia z powodu przepisów o hipotece, utrudniających zaciąganie pożyczek pod zastaw nieruchomości

- w 1815 po utworzeniu Królestwa polskiego postanowiono go zreformować, rezultatem było wydanie w 1818 ustawy hipotecznej, o rozgraniczeniu dóbr ziemskich, oraz w 1825 o organizacji skupu rent i czynszów wieczystych

- stanowił podstawę Kodeksu Cywilnego Królestwa Polskiego

57. Zasady prawa cywilnego w XIX wieku na przykładzie Kodeksu Napoleona i ABGB

1. Zasada nienaruszalności własności prywatnej

- fundament kapitalistycznych stosunków społeczno- gospodarczych

- wyłączne i nieograniczone rozporządzanie danymi rzeczami przez właściciela za wyjątkiem dóbr publicznych

2. zasada równości prawa cywilnego

- równe traktowanie podmiotów prawa cywilnego w kwestii nabywania i korzystania z praw oraz w dochodzeniu swych praw. Wyjątki: brak równouprawnienia płci, nieślubne dzieci, wyłączenie z korzystania z części praw ze względu na wyznanie lub zawód

3. Zasada swobody umów

- swoboda wyboru kontrahenta

- swoboda sposobu zawarcia umowy

- swoboda ukształtowania treści umowy

- swoboda określenia formy umowy

- umowy legalnie zawarte stają się prawem dla tych, którzy je zawarli

4. Zasada bezpieczeństwa obrotu

- zagwarantowanie kontrahentom pewności przy wymianie dóbr

- powstanie instytucji prawnych normujących obrót o charakterze ogólnym i szczególnym

- ochrona bezpieczeństwa obrotu w zasadach Lex retro non agit, pacta sunt servanda

5. zasada harmonijnego współżycia

- ustalenie w mniejszym lub większym stopniu reguł współżycia ogółu ludzi

- praktyczny jej wyraz we wprowadzeniu pojęć wartościujących do prawa cywilnego: słuszność, dobra wiara, uczciwy obrót, dobre obyczaje, pokrzywdzenie, krzywda moralna, niesłuszne wzbogacenie, cel niegodziwy, niegodność dziedziczenia, niewdzięczność

- klauzula rebus się stanibus mówiąca o możliwości zmiany stosunku prawnego jeśli nastąpiła zmiana stosunków faktycznych (ochrona słabszej strony)

58. Kodeks cywilny niemiecki (BGB) na ziemiach polskich

- obowiązywał na terenie zaboru pruskiego aż do 1946

- tolerował liczne odrębności prowincjonalne

- uchwalony w 1896 wszedł w życie 01.01.1900

- pełna własność prywatna

-swoboda umów

- swoboda testowania

- upośledzenie dzieci pozamałżeńskich

- interwencjonalizm państwa

- ograniczenie własności licznymi przepisami administracyjnymi

- przepisy „kauczukowe” umożliwiające sądom swobodę w orzekaniu

59. Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego - charakter i treść zmian na tle Kodeksu Napoleona.

- plany stworzenia kodeksów narodowych ograniczono do przerobienia KN zgodnie z potrzebami narodu, w 1820 powołano Deputację, która po wysłuchaniu uwag oraz analizy przepisów Landrecht, ABGB przygotowała projekt I księgi kodeksu, który został uchwalony jako Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego

- wchodził na miejsce całej księgi I oraz tytułu V księgi III KN ( o ustrojach majątkowych małżeńskich)

- uchwalone osobno w 1825 prawo o przywilejach i hipotekach uchyliło moc obowiązującą tytułu XVIII księgi III Kodeksu Napoleona

- KCKP składał się z 521 art. Zebranych w 11 tytułach, jako niewielka przeróbka prawa osobowego kodyfikacji napoleońskich wprowadzał kilka istotnych zmian: znosił instytucję śmierci cywilnej, polepszał w pewnej mierze sytuację dzieci pozamałżeńskich

- zreformował prawo małżeńskie osobowe, uwzględniając postulaty duchowieństwa i nadając tej instytucji charakter mieszany, wyznaniowo - świecki

- w obszarze prawa majątkowego małżeńskiego wprowadzał dawne polskie systemy rządu posagowego i odrębności majątkowej małżonków

- władzę rodzicielską powierzał obojgu rodzicom, nie tylko ojcu

- nadanie rabinom statusu urzędników cywilnych

60. Kodeks Karzący Królestwa Polskiego - znaczenie dla rozwoju polskiego prawa karnego

- prace nad kodyfikacja prawa karnego rozpoczęto w 1815, wraz z powołaniem przez Rząd Tymczasowy tzw. Komisji kodeksowej ostateczne opracowanie projektu przypadło jednej z deputacji powołanej w 1817 Komisji Prawodawczej; miał być wzorowany na Franciscanie

- składał się z 588 art., ogólnego wstępu i 3 ksiąg poświęconych 3 kategoriom przestępstw: zbrodniom, występkom i „przewinieniom policyjnym”, czyli wykroczeniom

- podziału dokonano stosownie do rodzaju kar za nie wymierzanych i rodzaju jurysdykcji, art. 4 mówił, że zbrodniami były przestępstwa zagrożone karami głównymi, występkami - przestępstwa zagrożone karami poprawczymi, wykroczeniami - czyny, za które wymierzane były kary policyjne

- z punktu techniki legislacyjnej nie wykazywał większych osiągnięć, nie została wyodrębniona część ogólna, język kodeksu świadczył o rozwoju rodzimej terminologii prawniczej i poczucia narodowej odrębności twórcy

- pod względem treści nosił znamiona kodyfikacji rodzimej, zaliczany jest do grupy kodeksów epoki przejściowej od feudalizmu do kapitalizmu

- wprowadzał zasadę nullum crimen sine lege jednak mało precyzyjne sformułowania dawały możliwość podciągnięcia pod pojęcia przestępstwa nieprzewidzianych w nim stanów

- sankcjonował nierówność wobec prawa karnego np. przez przywilej zwolnienia od kar cielesnych szlachty i niektórych grup burżuazji

- w zakresie katalogu kar nie przewidywał ani konfiskaty, ani wygnania z kraju, utrzymywał kary cielesne, takie jak piętnowanie, chłosta, oraz feudalną instytucją karcenia domowego

- po upadku powstania listopadowego i zniesieniu autonomii Królestwa Polskiego przepisy uległy zmianom

- ograniczenie kary śmierci do 7 przestępstw głównych ujętych kazuistycznie i uporczywej recydywy

- zlikwidowanie kwalifikowanej kary śmierci

- rozbudowany system kar pozbawienia wolności

- ograniczenie praw w zależności od stopnia orzeczonej kary

- idea poprawy w postaci domu poprawy

- 1832 instrukcje o więziennictwie łagodzące przepisy kodeksu karzącego

61. Landrecht pruski na ziemiach polskich - prawo cywilne i karne.

- wprowadzono go na terenie zaboru pruskiego w 1794

Prawo cywilne:

- o cechach feudalno-burżuazyjnych z przewagą tych pierwszych

- nierówność wobec prawa zależnie od przynależności stanowej

- współistnienie własności pełnej zbliżonej do kapitalistycznej i równolegle własności podzielnej

- typy umów wyrosłe z torującego sobie drogę nowego układu i równocześnie drobiazgowe przepisy o czeladzi

- pierwiastki wyznaniowe w prawie rodzinnym

- przewaga mężczyzny w rodzinie

- upośledzenie dzieci pozamałżeńskich

- ograniczenie swobody testowania

- zmiany: zasada równości wobec prawa od 1807, zniesienie przeszkód stanowych w prawie małżeńskim, powszechnie obowiązująca świecka forma zawierania małżeństwa, uchylenie feudalnych przepisów co do ziemi, serwitutów, czynszowników o dzierżawców wieczystych, zmiany lenn we własność pełną i przekształcania ich w fideikomisy

- tolerowanie dość licznych odrębności prowincjonalnych

Prawo karne:

- o niskim stopniu techniki legislacyjnej

- stanowość

- kazuistyka połączona z drobiazgowym interweniowaniem w życie osobiste mieszkańców

- surowość stosowanych kar

- rozbudowane represje za czyny wymierzone przeciw władzy politycznej, ustrojowi społeczno- ekonomicznemu

- dominialne prawo karcenia

- zastąpienie tortu specjalnymi karami mającymi na celu wymuszenie zeznań

62. Prawo hipoteczne w Królestwie Polskim.

- w Królestwie Polskim w latach 1818 i 1825 dokonano gruntownej zmiany prawa hipotecznego, oparto je na zasadzie jawności materialnej, publicznej wiary ksiąg wieczystych, legalności hipotecznej, szczegółowości i pierwszeństwa hipotecznego

- jawność materialna - ustanowienie, nabycie, zmiana, umorzenie praw do nieruchomości wyłącznie przez wpis w hipotece

- publiczna wiara ksiąg wieczystych - treść ksiąg wieczystych była wiążąca dla wszystkich osób działających w dobrej wierze, zaś nabywca, korzystając z rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych przez wpis tytułu nabycia uważany był za właściciela

- legalność hipoteczna - obowiązek zatwierdzania aktów, które musiałby być wpisane do ksiąg hipotecznych przez zwierzchność hipoteczną - tzn. wydział sądu właściwego ze względu na miejsce położenia nieruchomości

- szczegółowość hipoteczna - ściśle skonkretyzowanie przedmiotu zabezpieczenia przez możliwość ustanawiania hipotek na ściśle oznaczonych nieruchomościach, posiadających oddzielne księgi hipoteczne

- pierwszeństwo hipoteczne - prawo do zaspokojenia wierzytelności przed pozostałymi wierzycielami posiadającymi wpis późniejszy, z wyjątkiem podatków gruntowych, składek ubezpieczeniowych, wynagrodzenia służby

- hipoteki dzieliły się na prawne, sądowe i umowne

- księgi hipoteczne przewidziano dla większej własności ziemskiej, później objęto nimi także mniejszą własność ziemską i nieruchomości w mniejszych miastach, większe księgi były obligatoryjne, mniejsze fakultatywne

- księga hipoteczna składała się z księgi umów, zbioru dokumentów i wykazu hipotecznego

- pierwotnie prowadziły je wydziały hipoteczne sądów wojewódzkich, wojewódzkich od 1875 guberniane wydziały hipoteczne działające przy sądach okręgowych

63. Systemy prawa małżeńskiego na ziemiach polskich w XIX w.

- trzy systemy regulacji prawnej: laicki, mieszany ( świecko - wyznaniowy) i wyznaniowy

-na zasadach laickich oparto przepisy KN i BGB, sankcjonowały koncepcje małżeństwa jako umowy cywilnej, zawarte musiało być obowiązkowo przed urzędnikiem stanu cywilnego, ustanie następowało przez śmierć lub rozwód, z przyczyn określonych przez prawo. Jurysdykcja w sprawach małżeńskich należała wyłącznie do sądów państwowych

- system mieszany, świecko wyznaniowy, występował w PPK, ABGB Abeb ustawodawstwie Królestwa Polskiego ( KCKP), małżeństwo jako umowa cywilna, uwzględniająca regulacje prawa wyznaniowego, zawarci w formie alternatywnej - świeckiej lub wyznaniowej, ustanie ( oprócz śmierci) uzależnione od wyznania - separacja dopuszczana dla wszystkich, rozwód dla niekatolików, jurysdykcja w sprawach małżeńskich wyłącznie dla sądów państwowych

- system wyznaniowy - w rosyjskim ZP, obowiązywał w prawie małżeńskim na terenie Królestwa Polskiego z 1836, jego stosowanie oznaczało uznanie wyłącznie religijnej formy małżeństwa, regulowanie wszystkich spraw z nim związanych jedynie normami właściwego prawa wyznaniowego oraz wprowadzanie jurysdykcji sądów duchownych w sprawach małżeńskich, obejmował 4 główne wyznania: rzymskokatolickie, prawosławne, unickie oraz protestanckie ( luterańskie i kalwińskie)

64. Własność w XIX wieku - doktryna, rozwiązania kodeksowe.

- główną zasadą przyjęcie prawnonaturalnej idei nienaruszalności własności prywatnej

- stała się prawem przyrodzonym, opartym na konstrukcji przejętej z prawa rzymskiego, oznaczającym pełne, nieograniczone i nienaruszalne władztwo nad rzeczą

- odrzucono feudalne struktury własnościowe, opierające się na koncepcji własności podzielonej

Ale nie w Polsce:P

- PPK ( Pruskie prawo krajowe) jednak przewidywało istnienie zarówno własności pełnej, jak i podzielonej ( lenna , fideikomisy, dobra dziedziczno - czynszowe)

- w ABGB własność podzielona polegała na przyznaniu właścicielowi zwierzchniemu prawa do istoty rzeczy, w użytkowemu do pożytków

- rosyjski ZP ( Zwód Praw) przewidywał własność pełną, oraz niepełną ( podzieloną), do której określone prawa miał inny podmiot

- z feudalnymi formami własności jako pierwszy zerwał KN, własność w nim była nieograniczonym prawem używania rzeczy i rozporządzania nią w granicach obowiązującego porządku prawnego. Prawo własności miało charakter pełny, a granice jego wykonywania określone zostały od strony negatywnej, dopuszczalne było wywłaszczenie właściciela, ale tylko w wypadkach wyjątkowych i za odpowiednim odszkodowaniem, przewidywał przeniesienie własności mocą samej umowy zobowiązującej, bez potrzeby przeniesienia posiadania

- BGB p[Rawo własności ujmował podobnie jak KN - od strony negatywnej, granice jego wykonywania zostały określone ustawami i prawami osób trzecich, oraz ograniczeniami prawa sąsiedzkiego lub realizowanymi jedynie dla szykany.

65. Kodeks Kar Głównych i Poprawczych - jego charakter

.Miał moc obowiązującą od 1.05.1846 roku. Jego głównym założeniem było zbliżenie prawa karnego w Królestwie do ustawodawstwa Rosyjskiego. Kodeks był dziełem komisji, w której dużą rolę odegrał specjalista prawa karnego i historyk prawa Romuald Hube. Obowiązywał na terenie Królestwa Polskiego do 1876 roku, kiedy wprost wprowadzony rosyjski kodeks karny.

Cechy:

- Wyraźny krok wstecz w porównaniu z obowiązującym poprzednio Kodeksem Karzącym Królestwa Polskiego, stał na znacznie gorszym poziomie legislacyjnym

- Bardzo daleka idąca kazuistyka, zawiłe definicje, opierające się niejednokrotnie na przestarzałych konstrukcjach prawnych

- Dopuszczenie analogii - mimo zasad nulla poena sine lege i nullum crimen sine lege.

- Ochrona religii panującej oraz innych wierzeń chrześcijańskich (przestępstwo apostazji z zakazem przedawnienia).

- Teoria odstraszania - surowość kodeksu. Rozbudowany system kar głównych i poprawczych. Liczne kary zesłania, dzielone na stopnie. Kara pozbawienia praw stanu - skutki jak francuska śmierć cywilna. Konfiskaty. Kary cielesne. Kary hańbiące. Pokuta kościelna.

- Brak formalnej i materialnej równości wobec prawa.

- Rezygnacja z trójpodziału przestępstw.

- zróżnicowanie dla sprawców przestępstw w zależności od wyznania

- zakaz stosowania kar cielesnych w stosunku do szlachty, duchownych wyznań chrześcijańskich, urzędników, ogółu właścicieli nieruchomości. Fabrykantów, większych kupców

- surowe kary za kradzież

- kary o charakterze religijnym

- wprowadzenie obowiązku alimentacyjnego pod groźbą kary niezamożnej matki, nieślubnego dziecka przez ojca.

- pojęcie przestępstwa jako wszelkie naruszenie ustawy karnej

- w sposób szeroki ujęte pojecie zamiaru przestępnego, oraz karalnego udziału w przestępstwie, znał kilka stopni usiłowania, przewidywał karalność czynności przygotowawczych, przygotowawczych nawet przestępne zamierzenie

- surową represją karną zagrożone były zorganizowane wystąpienia robotników i chłopów poddanych

- systematyka kar opierała się na podziale ich na główne ( pozbawienie wszelkich praw, połączone bądź z karą śmierci, bądź zesłaniem na katorgę, lub Syberię) i poprawcze ( zesłanie krótkotrwałe, roty aresztandzkie, osadzenie w twierdzy, wiezienie, kary cielesne, grzywna)

- na ziemiach polskich obowiązywała jego skrócona wersja ( 1221 art.)

66. Szkoła historyczna w prawie

kierunek w niemieckiej historii państwa i prawa w 1. pol. XIX w., występujący przeciw koncepcji prawa natury i głoszący, że prawo jest wytworem ducha narodu i rozwija się żywiołowo wraz z nim; prekursorem szkoły był G. Hugo, program i zasady teoretyczne opracował F.C. Savigny i G.F. Puchta; szkoła uznaje teraźniejszość za organiczny wytwór przeszłości; szczególną wagę przywiązywała do badania prawa rzymskiego i starogermańskiego; opowiadała się za historyzmem irracjonalnym, idealizowała feudalizm, fideizm.

67. Pozytywizm prawniczy

Pozytywizm prawniczy, nurt w XIX i XX-wiecznej filozofii prawa, przeciwstawiany prawu natury. Do podstawowych tez pozytywizmu należą następujące:

• pojęcie prawa sprowadza się do normy (reguły);

• nie ma koniecznego związku między prawem i moralnością.

• prawo obowiązuje jedynie na określonym terenie w określonym czasie, jest ustanowione przez uznawany autorytet (państwo)

Najsłynniejsi przedstawiciele:

• John Austin

• Rudolf von Ihering

• Georg Jellinek

• Herbert Hart

• Hans Kelsen

Prawo jako zespół norm postępowania to koncepcje pozytywistyczne i prawno naturalne. Koncepcje pozytywistyczne - przyjmuje się w nich, że treść norm wyznaczana jest wyłącznie przez odpowiednie akty stanowienia, lub przez uznanie tych norm przez państwo - tj. treść aktów wyznaczana jest przez decyzje organów państwowych. Wg. tej teorii prawem jest tylko taki zespół norm postępowania, który jest efektem działania organów państwa. Wzory postępowania, jakie składają się na prawo różnią się od innych norm postępowania tym, że ich realizacja jest poparta przymusem państwowym. Termin pozytywizm prawniczy może występować w prawoznawstwie ( iurisprudencia) w dwóch podstawowych znaczeniach:

• Może oznaczać pewien typ poglądów na prawo, a zwłaszcza sposób rozumowania prawa i uzasadniania obowiązku dawania prawa posługi lub określony sposób nauczania prawa.

• Pozytywizm prawniczy jako określony kierunek w prawoznawstwie. To kierunek historyczny dominujący w 2 pol. XIX w. i na początku XX w., istniejący w skrajnej postaci normatywizmu, którego twórcą był Habo Helfer. Jednakże kierunek prawniczy w ujęciu drugiego znaczenia nigdy nie ukształtował się w postaci jednolitej doktryny. Rozwinął się raczej w dwóch wersjach:

• anglosaskiej - John Austin

• kontynentalnej ( mocno zróżnicowanej ) - Rudolf Yering.

Pozytywiści uznawali, że zespół norm moralnych jest systemem normatywnym, który odrębny jest od prawa pozytywnego. Przejawem tego stanowiska jest tow., że obowiązywanie norm prawnych jest niezależne od tego, czy realizują one jakieś wartości moralne, bądź czy są zgodne z jakimiś normami moralnymi lub, czy też nie są z nimi zgodne. Ten pogląd dotyczący obowiązywania prawa i niezależności obowiązywania norm prawnych od norm moralnych nazywany jest niezależnością walidacyjną prawa. Przyjęcie poglądu pozytywistycznego prowadzi do uznania, że prawo ma by moralnie słuszne, ale może być moralnie odrażające. Ale ocena moralna prawa nie ma wpływu na jego obowiązywanie. W pozytywistycznych ikon. prawa nie zaprzecza się o istnieniu prawnych związków pomiędzy prawem a moralnością, nie ma związków walidacyjnych, jest pewna niezależność walidacyjna. Dla pozytywistów moralna ocena prawa nie jest zadaniem nauk prawa. Prawoznawstwo wg. pozytywistów może formułować jedynie tow. o zgodności lub niezgodności norm prawnych z ocenami moralnymi. Nauki prawne winny być wolne od wartościowania.

68. Kompetencje Naczelnika Państwa w latach 1918 - 1922

- zgodnie z tzw. Małą Konstytucją, uchwałą sejmową z 20.02.1919 uchwaloną przez Sejm ustawodawczy Naczelnikiem Państwa został Józef Piłsudski

- należała do niego władza wykonawcza i realizacja uchwał Sejmu „w sprawach cywilnych i wojskowych”\

- powoływanie, w porozumieniu z sejmem, rządu

- wraz z rządem był odpowiedzialny przed sejmem

- wchodził w skład Rady Ochrony Państwa, specjalnego organu parlamentarno rządowego powołanego z powodu zagrożenia bolszewickiego

Naczelnik miał najwyższą władzę cywilną i wojskową w państwie. Był Naczelnym Dowódcą Wojsk Polskich, jego urząd miał duże znaczenie w zakresie stosunków międzynarodowych. Powoływał odpowiedzialnych przed sobą Prezydenta ministrów (premiera) oraz ministrów. Projekty ustawodawcze przedstawiane przez rząd wymagały podpisów właściwego ministra, Prezydenta ministrów oraz Naczelnika. Miały utrzymać swą moc obowiązującą pod warunkiem przedstawienia ich do zatwierdzenia na pierwszym posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego.

Piłsudski zgodnie z treścią dekretu złożył 20 lutego 1919 władzę na ręce Sejmu, ten jednak powierzył mu funkcję Naczelnika, określając i ograniczając jego kompetencje w Małej Konstytucji. Naczelnik pozostał Naczelnym Wodzem, powoływał rząd za zgodą Sejmu i sprawował najwyższą władzę wykonawczą. Wchodził w skład Rady Obrony Państwa, powołanej w okresie zagrożenia państwowości przez agresję bolszewicką. Piłsudski złożył swą władzę 14 grudnia 1922 na ręce wybranego przez Zgromadzenie Narodowe Prezydenta, Gabriela Narutowicza.

69. Dekret z 22 listopada 1919 roku.

- W listopadzie 1918 r. zaczął się stabilizować system władz naczelnych powstającego państwa polskiego. 11 i 14 listopada 1918 r. Józef Piłsudski przejął z rąk rządzącej z nadania Austro-Węgier i Niemiec Rady Regencyjnej pełnię władzy wojskowej i cywilnej. 18 listopada powierzył misję stworzenia rządu Jędrzejowi Moraczewskiemu; w jego skład weszli przedstawiciele ugrupowań lewicowych z Królestwa Polskiego i Galicji.

- Rząd swoją władzą objął większość ziem Królestwa oraz Galicję Zachodnią. 22 listopada wydał dekret mianujący Piłsudskiego Tymczasowym Naczelnikiem Państwa do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego

- dekret ten regulował ustrój państwa - zgodnie z nim państwo polskie uzyskało ustrój republikański

70. Mała Konstytucja z 20 lutego 1919 roku

- 26.01.1919 przeprowadzono wybory do Sejmu Ustawodawczego, Ustawodawczego czerwcu wybrano posłów z Wielkopolski, z powodu toczącej się wojny w Galicji Wschodniej za posłów uznano 28 deputowanych do dawnego parlamentu austriackiego

- Sejm Ustawodawczy liczył 394 posłów - 36% Narodowa Demokracja, 15% PSL - Wyzwolenie, 12% - PSL - Piast, 9% - PPS, Marszałkiem seniorem był Ferdynand Radziwiłł, Polski poseł w Reichstag, Marszałkiem Sejmu Wojciech Trąbczyński

- 20.02.1919 Sejm podjął uchwałę sejmową o tymczasowych zasadach funkcjonowania państwa, zwaną małą konstytucją, miała obowiązywać do czasu wydania ustawy zasadniczej

- Sejm Ustawodawczy był władzą suwerenną i ustawodawczą

- władza wykonawcza i realizacja uchwał Sejmu „w sprawach cywilnych i wojskowych” należała do Naczelnika Państwa, należało też powoływanie w porozumieniu z Sejmem rządu

- Naczelnik i Rząd odpowiedzialni byli przed sejmem, każdy akt państwowy wymagał kontrasygnaty

- czas sprawowania urzędu był nieokreślony, mała Konstytucja nie wykluczała odwołania Piłsudskiego

- ustrój: dyktatorska władza Piłsudskiego, formalnie ustroju państwa nie określono

- nie realizowała zasady trójpodziału władz

- obowiązywała do 11/12 1922

71. Zasady Konstytucji marcowej

- prace nad tekstem zainicjowano w 1917, partie polityczne poszły na kompromis, wzorem miała być konstytucja III republiki Francuskiej z 1875 roku; końcowym rezultatem było uchwalenie 17.03.1921 nowej konstytucji

- tekst składał się ze wstępu i 126 artykułów podzielonych na 7 rozdziałów: I podstawy ustroju państwa, II władza ustawodawcza, III władza wykonawcza, IV sądownictwo, V prawa i obowiązki obywateli, VI zmiany i rewizja konstytucji, VII przepisy przejściowe

- zasady: ciągłości państwa polskiego, ustroju republikańskiego, suwerenności narodu, trójpodziału władzy, demokracji parlamentarnej, państwa jednolitego i liberalizmu obywatelskiego

- zamieszczenie zasad było połączeniem tradycji ustrojowej dawnej Rzeczypospolitej z demokratycznymi tendencjami występującymi po pierwszej wojnie światowej

72. Formalne gwarancje praworządności według konstytucji marcowej.

- praworządność - stan faktyczny, w którym organy państwa działają zgodnie z prawem, praworządność formalna - zgodność przepisów itp.

- w świetle Konstytucji Marcowej Polska była państwem prawa; zorganizowanym wg doktryny państwa liberalnego - zapewniało szeroki zakres wolności jednostki - państwo jest dla jednostki, nie odwrotnie

- konstytucja marcowa zwracała uwagę na formalną stronę praworządności, która była zabezpieczona takimi regulacjami jak:

- Gwarancja trójpodziału władz, samo jego istnienie powodowało rozdział najważniejszych funkcji w państwie

- art. 38 - żadna ustawa nie może stać w sprzeczności z konstytucją ani naruszać jej postanowień

- zasada hierarchiczności aktów prawnych, nadrzędność konstytucji

- nie utworzono organu badającego zgodności ustaw z konstytucją

- art. 81 - sądy nie mają prawa badania ważności ustaw należycie ogłoszonych, sąd nie był tym samym upoważniony do badania konstytucyjności ustaw; ustawa parlamentarna praktycznie nie mogła być podważona - wzmocnienie władzy ustawodawczej w stosunku do wykonawczej. Artykuł ten mówił tylko o ustawach - sady przyznały sobie prawo do badania praworządności aktów niższego rzędu

- Najwyższy Trybunał Administracyjny został powołany na podstawie art. 73 Konstytucji marcowej; nie umieszczono go w rozdziale sądownictwo, a władza wykonawcza. Został powołany do badania legalności decyzji administracyjnych wydawanych przez organy administracji rządowej i samorządowej

- zagwarantowanie szerokiego katalogu praw i wolności obywatelskich

73. Nowela sierpniowa - kierunek zmian konstytucyjnych

- pod wpływem wydarzeń majowych, z inicjatywy rządu przedstawiono Sejmowi projekt zmian w konstytucji marcowej, uchwalono go 2 08.1926

- kierunek zmian miał na celu przywrócenie równowagi władzy ustawodawczej i wykonawczej

- na mocy wprowadzonych zmian prezydentowi przyznano specjalne uprawnienia, upoważniała go do wydawania w razie nagłej potrzeby rozporządzeń z mocą ustawy, które mogły dotyczyć wszystkich spraw z wyjątkiem zmiany konstytucji, ordynacji wyborczej, ustalenia budżetu państwa, określenia stanu liczbowego armii; traciły moc obowiązującą, jeśli nie zostały przedłożone Sejmowi w ciągu 14 dni na najbliższym posiedzeniu, lub zostały przez sejm odrzucone

- uzyskał prawo samodzielnego rozwiązania Sejmu i Senatu przed upływem kadencji, ale wyłącznie na wniosek rządu

- sejm utracił prawo do samorozwiązania się

- zmiany w prawie budżetowym - prezydent mógł ogłosić budżet w brzmieniu projektu rządowego, jeżeli żadna z izb parlamentarnych nie podjęła w ustawowych terminach uchwały budżetowej

- wniosek wotum nieufności dla rządu nie mógł być przegłosowany na tym samym posiedzeniu, na którym go zgłoszono

74. Zasady konstytucji kwietniowej

- konstytucja kwietniowa została uchwalona w sposób nie całkiem zgodny z prawem, wykorzystując nieobecność opozycji i uchwalając ją większością przewidzianą dla zwykłej ustawy

- uchwalona została 23.04.1935, prezydent Mościki podpisał tekst Konstytucji

- składała się z 82 artykułów podzielonych na 14 rozdziałów

- zasady ustroju państwa określało 10 artykułów rozdziału I

- fundamentalnymi prawami były : pojęcie państwa jako dobra wspólnego obywateli, jednolitość i niepodzielność władzy państwowej, elitaryzm, współdziałanie obywateli z państwem dla realizacji dobra powszechnego oraz wierność państwu i praca dla niego, oraz nie występowanie przeciwko jego prawom

- można stwierdzić, iż była konstytucją państwa autorytarnego, autorytarnego którym istniała dyktatura, która miała ciągłość władzy poprzez odpowiednie rozwiązania prawa wyborczego, nie było to jednak państwo totalitarne

- znajdowało się niej zaprzeczenie zasady trójpodziału władz, prezydent miał jednolitą i niepodzielną władzę, bark odpowiedzialności konstytucyjnej

- hierarchia organów państwowych pod przewodnictwem prezydenta opisana była w art.3 - rząd, sejm, senat, siły zbrojne, sądy, kontrola państwowa

- art. 4 - pozycja jednostki w społeczeństwie - państwo sprawuje organizatorska role w życiu społecznym. Ustęp 3 - samorząd terytorialny jako rządy obywateli

- art. 5 - jednostka ma podstawową pozycję. Wymieniono prawa i wolności obywatelskie ( wolność sumienia, słowa i zrzeszeń), dodatkowo utrzymano w mocy przepis dotyczący praw i wolności z konstytucji marcowej. Granica wolności było pojęcie dobra powszechnego

- art. 7. zasada elitaryzmu konstytucji - kto pracuje na rzecz państwa ma większy wpływ na rządzenie, elita nie może być kształtowana przez pochodzenie, płeć czy narodowość; zasada ta przejawiała się w przepisach prawa wyborczego

- art. 8 - praca podstawa rozwoju RP; wprowadzono prawo do zabezpieczenia społecznego

75. Terytorialna administracja rządowa II RP. Kompetencje wojewody i starosty

- 16 województw, które dzieliły się na powiaty ( 264) a te na gminy miejskie ( 611) i wiejskie ( 3195)

- na czele administracji stał wojewoda, mianowany przez prezydenta na wniosek Rady Ministrów, jego zastępcą był wicewojewoda, organem pomocniczym urząd wojewódzki, dzielący się na wydziały i oddziały

- wojewoda działał w podwójnym charakterze: przedstawiciela rządu oraz szefa administracji ogólnej i działów administracji specjalnej, zespolonych z administracją ogólną

- jako przedstawiciel rządu: koordynował działalność administracji rządowej na terenie województwa, kontrolował obsadę personalną stanowisk kierowniczych i administracji województwa, przejmował w sytuacjach nadzwyczajnych kierownictwo całej administracji rządowej na terenie województwa, oraz nadzorował organy administracji specjalnej

- jako szef administracji ogólnej : administracja w zakresie spraw wewnętrznych oraz innych resortów zespolonych, był zobowiązany do zapewnienia w województwie bezpieczeństwa i porządku publicznego, nadzorował prasę, stowarzyszenia, zgromadzenia i samorząd, administrował sprawami przemysłu, handlu, rolnictwa, opieki społecznej

- przy wojewodzie działały dwa ciała kolegialne - rada Wojewódzka, i Wydział Wojewódzki, który składał się z wojewody, 2 członków wybranych przez Radę i 2 urzędników państwowych

- administracją powiatów kierowali starostowie, mianował ich minister spraw wewnętrznych, podlegali służbowo wojewodzie, występował w powiecie w roli przedstawiciela rządu i szefa administracji ogólnej oraz zespolonej z nią administracji specjalnej, wypełniając analogiczne zadania, współpracowały z nim organy samorządu powiatowego: sejmiki ( rady) powiatowe, oraz wydziały powiatowe

76. Administracja wojskowości, szkolnictwa i skarbowości

- zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi należało do prezydenta, który w czasie pokoju sprawował je przez ministra spraw wojskowych i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, oraz podległe im organy. Generalnemu inspektorowi podlegał Generalny Inspektorat Sił zbrojnych i Sztab Generalny, miał także szerokie prerogatywy na wypadek zbliżającego się konfliktu i samej wojny.

Kraj podzielono na 10 okręgów korpusów, którymi kierowali dowódcy okręgów korpusów, korpusów pomocą sztabów i okręgowych szefów służb. Dowódcom korpusów podlegali komendanci garnizonów i powiatowe komendy uzupełnień

- administracją skarbową kierował minister skarbu. Organami skarbowymi w pierwszej instancji były urzędy skarbowe i dyrekcje ceł

- administracją szkolną kierował minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego, kra podzielono na 10 okręgów szkolnych z kuratorami na czele, te dzieliły się na obwody szkolne pod kierownictwem inspektorów, inspektorów 1932 szkoły podzielono na powszechne, średnie i wyższe. Ze względu na źródło finansowania wyróżniano szkoły publiczne i prywatne.

77. samorząd terytorialny w II RP - model konstytucyjny i rozwiązania ustrojowe.

Organizację samorządu terytorialnego cechowały następujące zasady. Część z nich była wprost wyrażona w konstytucji (art. 65, 66,67)

- jednostki samorządu terytorialnego pokrywały się z podziałem administracyjnym kraju, organy samorządu dzieliły się na stanowiąco - kontrolujące i wykonawczo zarządzające, wszystkie były wybieralne

- kompetencje obejmowały tylko sprawy enumeratywnie wyliczone w ustawie, w razie wątpliwości co do organu właściwego należało stosować się do zasady domniemania kompetencji na rzecz organów wykonawczych. Uprawnienia samorządu obejmowały zarówno sprawy poruczone jak i własne

- możliwe było tworzenie przez kilka samorządów związków celowych, które mogły posiadać osobowość prawną i własne organy

- samorząd gminny - obejmował gminy jednostkowe i gminy zbiorowe złożone z gromad, w których występował samorząd gromadzki. ( organem uchwalającym była rada lub zgromadzenie gromadzkie, a organem wykonawczym sołtys) W gminach wiejskich organem uchwalającym była rada gminna, a organem wykonawczym - zarząd gminy, składający się wójta i ławników. W gminach miejskich władzą uchwalającą była rada miejska, funkcje wykonawcze zarząd miejski, złożony z burmistrza lub prezydenta i ławników w miastach wydzielonych

- samorząd powiatowy - funkcjonował na obszarach powiatów, organami uchwalającymi były rady powiatowe, wyłonione w drodze jawnych i pośrednich wyborów, które wybierały wydział powiatowy - organ wykonawczy, składający się ze starosty i 6 członków

- samorząd wojewódzki pełen istniał tylko w województwach poznańskim i pomorskim, organem uchwałodawczym był sejmik wojewódzki, wyłaniany w drodze wyborów pośrednich przez sejmiki ( rady) powiatowe i rady miejskie miast wydzielonych, organem wykonawczym był wydział wojewódzki

- Organizacja samorządu terytorialnego była dostosowana do podziału terytorialnego kraju dla celów administracji ogólnej

- prawo stanowienia w sprawach samorządu przysługiwało radnym obieralnym

- jednostki organizacyjne samorządu mogły się łączyć w związki do realizacji zadań wchodzących w skład ich kompetencji

- zespolenie organów administracji ogólnej i organów wykonawczych samorządu na szczeblu powiatu i województwa pod przewodnictwem starosty i wojewody

- wyposażenie jednostek organizacyjnych samorządu terytorialnego poza osobowością cywilnoprawną, w osobowość publicznoprawną czyli prawo dysponowania w określonych sprawach władztwem administracyjnym

78. Zasady sadownictwa powszechnego w II RP

- wg konstytucji marcowej, która wprowadzała zasadę trójpodziału władzy sądy były niezawisłe

- sądownictwo oparto na zasadach naczelnych, które określały jego stosunek do innych organów władzy, strukturę organizacyjną, zakres kompetencji

- zasada niezawisłości sądów formułowała ich niezależność i wyłączną podległość ustawom, orzeczenia sądowe nie mogły być zmienione przez jakąkolwiek inną ustawę konstytucja marcowa sformułowała art77

- sędziowie nie mogli być wbrew swej woli złożeni z urzędu, zawieszeni lub przeniesieni w inne miejsce lub na stan spoczynku, inaczej niż na mocy orzeczenia sądowego i w sposób zgodny z przepisami, przysługiwał im immunitet

- zasada nominacji sędziów jako gwarancja niezależności wymiaru sprawiedliwości, dokonywał jej prezydent, odstępstwem było jedynie wybieranie przez ludność sędziów pokoju ( nie realizowano jednak tego) , oraz od 1930 mianowanie sędziów grodzkich przez ministra sprawiedliwości

- kandydaci na sędziów musieli ukończyć studia prawnicze, odbyć aplikację sądową i zdać egzamin sędziowski

- zasada wyłącznej kompetencji sądów, wynikała z przysługującego obywatelom prawa do dochodzenia wszelkich szkód i krzywd na drodze sądowej- art. 98 konstytucji marcowej: Nikt nie może być pozbawiony sądu, któremu z prawa podlega oraz żadna ustawa nie może zamykać drogi sądowej obywatelowi do dochodzenia krzywdy i straty

- zasada udziału czynnika społecznego, w praktyce jednak nie realizowana

- zasada hierarchicznego podporządkowania, przewidująca utworzenie sądownictwa instancyjnego, opierającego się na podporządkowaniu sądów niższych sądom wyższym, oraz rozpatrywaniu przez poszczególne instancje spraw ściśle określonych

79. Struktura sądownictwa w II RP - sądownictwo powszechne i specjalne

1. Sądy powszechne

- ustawa z 1928 wprowadziła 4 stopniową strukturę organizacyjną sądów, składały się na nią:

- sądy grodzkie - sądy szczebla najniższego, orzekały jednoosobowo w pierwszej instancji w drobnych sprawach cywilnych i karnych, udzielały pomocy prawnej innym sądom i władzom

- sądy okręgowe - w pierwszej instancji ważniejsze sprawy cywilne i karne, w drugiej odwołania od sądów grodzkich. Orzekały kolegialnie w kompletach 3 osobowych, wyjątkowo jednoosobowo. Dzieliły się na wydziały cywilne, karne i handlowe, minister sprawiedliwości powoływał przy sądach okręgowych jednoosobowe sądy dla nieletnich

- sądy apelacyjne - rozstrzygały w pierwszej i ostatniej instancji ( w postępowaniu doraźnym) tylko sprawy szczególne, przekazane im przez ustawy. W drugiej instancji rozpatrywały apelacje od orzeczeń sądów okręgowych, orzekano w składzie 3 sędziów zawodowych, wyjątkowo jednoosobowo. Sądów takich było 7

- sąd najwyższy - utworzony w 1919, dzielił się na izby cywilne (2), karna i dla spraw adwokatury ( od 1938); kompetencje: rozpoznawanie odwołań ( kasacji) od orzeczeń sądów drugiej instancji, orzekanie w sprawach ogólnych przekazanych mu przez ustawy), skład 3, 5 lub 7 osobowy

2. Sądy specjalne:

- sądy wojskowe - dzieliły się na pułkowe, okręgów wojskowych i Naczelny Sąd Wojskowy, w 1920 zniesiono pułkowe zamiast nich ustanawiając sądy wojskowe i sądy marynarko wojennej, w czasie wojny przewidywano sądy polowe i sądy eskadr ( marynarka). Sądy wojskowe były dwuinstancyjne, orzekały w sprawach karnych i regulaminowych osób wojskowych

- sądy pracy -

80. Sądownictwo administracyjne w II RP

- sprawował Najwyższy trybunał Administracyjny, utworzony w 1922, niższych sądów ostatecznie nie powołano, istniały jedynie w byłym zaborze pruskim

- NTA skład: pierwszy prezes, prezesi izb, sędziowie; mianowani przez prezydenta na wniosek premiera, wszyscy musieli posiadać wykształcenie prawnicze, a połowa kwalifikacje sędziowskie ( 1932 1.3)

- kompetencje: kontrola legalności wszystkich aktów administracyjnych wydanych przez organy administracji rządowej i samorządowej, wyjątkiem spraw enumeratywnie wyliczonych np. należących do właściwości sądów powszechnych i szczególnych

- NTA dzielił się na 2 izby- ogólno administracyjną i skarbową

- Obradował w kompletach 3,7 osobowych lub zgromadzeniu ogólnym

- z kompetencji NTA wyłączono sprawy podlegające właściwości sądów powszechnych, mianowania na publiczne urzędy i stanowiska, załatwiane w drodze swobodnego uznania urzędnika, zagraniczne, sił zbrojnych, dyscyplinarnych

- Skargę do NTA można było wnieść po wyczerpaniu toku instancji administracyjnych, prawo jej wniesienia przysługiwało każdej osobie fizycznej lub prawnej, twierdzącej, że jej prawa naruszano lub obciążono obowiązkiem bez podstawy prawnej; należało wnieść ją w ciągu 2 miesięcy od doręczenia stronie zaskarżonej decyzji

- Trybunał posiadał uprawnienia kasacyjne ( tylko), mógł utrzymać decyzję w mocy lub ją uchylić w całości lub części, zobowiązując wydający ją organ do wydania nowej, jego wyroki były ostateczne

- na ziemiach byłego zaboru pruskiego funkcjonował system trójinstancyjnej kontroli administracji, który tworzyły wydziały powiatowe ( miejskie) w I instancji, wojewódzkie sądy administracyjne w II, oraz NTA w Warszawie, zasadniczo w III

81. Trybunał Stanu - model konstytucyjny i rozwiązania ustawowe

- wybór członków i zasadę działania określa art. 64 Konstytucji marcowej

- powołany został w 1921 r., składał się z pierwszego prezesa Sądu Najwyższego, 8 członków wybranych przez Sejm i 4 przez Senat

- członkami trybunału stanu mogą być wybrane osoby, nie piastujące żadnego urzędu państwowego i używające pełni praw obywatelskich

- od 1935 liczył 6 członków, powołanych przez prezydenta spośród osób zasiadujących w parlamencie

- pociągał do odpowiedzialności konstytucyjnej większością 3/5 głosów przy kworum 50% prezydenta ( wg konstytucji marcowej) i ministrów

- rozpatrywał wnioski o postawienie przez T.S sejm kwalifikowaną większością głosów. Oskarżenie musieli w T.S poprzeć 3 członkowie wybierani przez sejm

-T.S mógł skazać ministra na utratę urzędu, pozbawienie biernego prawa wyborczego, prawa piastowania urzędów, zmniejszenie emerytury, a gdy minister popełnił przestępstwo w związku ze sprawowaniem urzędu- na kary przewidziane w ustawach karnych

82. Sądy szczególne i inne organy wymiaru sprawiedliwości w II RP

- sądy wojskowe - dzieliły się na pułkowe, okręgów wojskowych i Naczelny Sąd Wojskowy, w 1920 zniesiono pułkowe zamiast nich ustanawiając sądy wojskowe i sądy marynarko wojennej, w czasie wojny przewidywano sądy polowe i sądy eskadr ( marynarka). Sądy wojskowe były dwuinstancyjne, orzekały w sprawach karnych i regulaminowych osób wojskowych

- sądy pracy - utworzono w 1928; sprawy cywilne wynikające ze stosunku pracy, nauki zawodu, karne w zakresie ochrony pracy najemnej o od 1934, także stosunku chałupniczego Działały w składzie jednego sędziego zawodowego i 2 ławników powołanych przez organizację pracodawców i pra­cowników. Tworzone były samoistnie lub przy sądach grodzkich. Od orzeczeń sądów pracy przysługiwała apelacja do sądów okręgowych lub skarga kasacyjna do Sądu Najwyższego.

- sądy wyznaniowe - działały wyłącznie na obszarze b. zaboru rosyjskiego. sprawując jurysdykcję w sprawach małżeńskich. Dla katolików były to sądy diecezjalne, dla ewangelików - sądy konsystorskie, a dla prawosławnych sądy konsystorskie prawosławne. W pozostałych zaborach sprawy małżeńskie podlegały kompetencjom sądów powszechnych.

- Trybunał Kompetencyjny- utworzony został w 1925 r. Składał się z 2 pre­zesów i 14 członków, mianowanych przez prezydenta na wniosek premiera. Rozstrzygał spory kompetencyjne między organami administracyjnymi a sądami.

- Trybunał Stanu - powołano w 1921 r. Składał się on z pierwszego prezesa Sądu Najwyższego, 8 członków wybranych przez Sejm i 4 członków wybranych przez Senat. Od 1935 r. liczył tylko 6 członków, powołanych przez pre­zydenta spoza osób zasiadających w parlamencie. Trybunał Stanu pociągał do odpowiedzialności konstytucyjnej większością 3/5 głosów przy kworum 50% prezydenta (tylko według konstytucji marcowej) i ministrów.

Inne organy:

- prokuratury - organizację unormowano w 1928, strukturę dostosowano do organizacji sądów, podporządkowana była ministrowi sprawiedliwości, zajmującemu stanowisko prokuratora generalnego i sprawującego nadzór nad działalnością pozostałych prokuratur. Przy Sądzie Najwyższym powołano Prokuraturę Sądu Najwyższego, z pierwszym prokuratorem SN, przy sądach apelacyjnych prokuratury sądów apelacyjnych i prokuratorem apelacyjnymi przy sądach okręgowych prokuratury sadów okręgowych, pod przewodnictwem prokuratora okręgowego; organizację oparto na zasadzie hierarchicznego podporządkowania

- adwokatury - organizacje, prawa i obowiązki adwokata określała ustawa z 1932 znowelizowana w 1938; zorganizowane na zasadach samorządu zawodowego, w każdym okręgu sądu apelacyjnego istniały izby adwokackie, najwyższym organem Naczelna Rada Adwokacka, wybierana przez adwokatów

- notariat - ustawa z 1933, notariusze byli osobami zaufania publicznego, mianował i odwoływał minister sprawiedliwości; zorganizowany na zasadach samorządu zawodowego, w każdym okręgu apelacyjnym istniały, posiadające osobowość prawną, izby notarialne

- Prokuratura Generalna - powołana w 1919, utworzona dla obsługi prawnej skarbu państwa, hierarchicznie podporządkowana urzędowi centralnemu z siedzibą w Warszawie, któremu podlegały oddziały terenowe

83. Systemy prawa cywilnego na ziemiach polskich po 1918

1. prawo własności prywatnej

- podstawa porządku prawnego i ustroju społecznego

- wywłaszczenie tylko ze względu wyższej użyteczności publicznej

2. Zasada formalnej równości podmiotów prawa

3. Zasada swobody umów

- potwierdzona w kodeksie zobowiązań z 1933 w art. 55

- ograniczona przez przepisy z zakresu prawa pracy, przepisy o ochronie lokatorów czy też przepisy przewidujące zatwierdzanie umów typowych przez organy administracji państwowej

4. Zasada bezpieczeństwa obrotu

5. Zasada harmonijnego współżycia

84. Zasady prawa cywilnego w II RP.

85. Prawo małżeńskie w II RP

- obowiązywały 4 różne ustawodawstwa małżeńskie i 3 typy regulacji prawnych : laicki ( prawo niemieckie i węgierskie), wyznaniowy ( prawo rosyjskie) i mieszany ( prawo austriackie)

- Komisja Kodyfikacyjna za priorytet uznała prace nad unifikacją prawa małżeńskiego; małżeńskiego praktyce bowiem panowało zamieszanie i niepewność w stosunkach prawnych, sprzeczność między normami prawnymi a stanem faktycznym, w dzielnicach, gdzie istniało prawo wyznaniowe powstało zjawisko przechodzenia na inną wiarę w celu rozwiązania małżeństwa.

- prawo preferowało pozycję męża, określając miejsce zamieszkania mężatek wg jego, maż mógł wybierać dogodne dla siebie prawo rozwodowe, przenosząc się do odpowiedniej dzielnicy i mieszkając w niej ponad rok

Projekt prawa małżeńskiego z 1929

- odrzucono przewagę prawną męża w małżeństwie i rodzinie

- przyjętą pełną równość małżonków wobec prawa, uwzględniono nakaz zabraniający do zmuszania w czynnościach religijnych do zawarcia małżeństwa

- obok ślubów cywilnych wprowadzono fakultatywne śluby wyznaniowe, dopuszczono zarówno separację jak i rozwód

- jurysdykcje w sprawach małżeńskich przekazano wyłącznie sądom cywilnym

- zawieszono jednak pracę nad tym projektem z powodu protestu środowisk duchownych

Zmiany w prawie małżeńskim majątkowym, ustawa z dnia 1.07.1921

- mężatki uzyskały prawo dysponowania bez zgody męża swoim majątkiem, który nie podlegał jego zarządowi i użytkowaniu, występowania przed sądem, zarządzania i użytkowania swoim majątkiem na czas upadłości męża, prowadzenia przedsiębiorstwa zarobkowego bez zezwolenia męża oraz wyłączenia spod zarządu męża dochodów uzyskanych z pracy, spadku, darowizn, zapisu i losu.

86. Kodeks zobowiązań i kodeks handlowy w II RP

- Kodeks prawa zobowiązań z 1933 była największym osiągnięciem polskiej myśli cywilistycznej okresu międzywojennego

- opierał się na dwóch fundamentalnych zasadach: równości stron i wolności umów

- za źródła zobowiązań uznawał umowy, jednostronne czynności prawne oraz inne czyny i zdarzenia prawne, zawierał liczne klauzule generalne, umożliwiające elastyczne stosowanie jego postanowień w obrocie gospodarczym oraz przed sądami, przez zapewnienie sędziemu dużej swobody w ocenie sprawy

- w części szczegółowej normował szeroki katalog umów: kupna - sprzedaży, zamiany, darowizny, najmu, dzierżawy, użyczenia, pożyczki, zlecenia, o pracę i o dzieło, pośrednictwa, depozytu, renty, dożywocia, spółki cywilnej nie mającej osobowości prawnej oraz umów losowych

- kodeks handlowy z 1933 był również wzorcowym dziełem polskiej doktryny prawniczej, funkcjonował jako prawo szczegółowe w powiązaniu z innymi przepisami prawa cywilnego, głównie zobowiązaniowego

- centralna instytucją pojecie kupca - ten, kto we własnym imieniu prowadził przedsiębiorstwo zarobkowe, czyli zawodowo, i stale trudnił się czynnościami handlowymi

- prawo handlowe było więc unormowaniem zawodu kupieckiego, opierało się na kryterium podmiotowym

Kupców dzielono na:

- rejestrowych - prowadzących przedsiębiorstwo większych rozmiarów, podlegających wpisowi do prowadzonego przez sądy rejestru handlowego, mogli prowadzić działalność handlową w ramach spółek ( akcyjnych, z ograniczoną odpowiedzialnością, - posiadały osobowość prawną; komandytowych, jawnych), zaliczano też do nich przedsiębiorstwa państwowe, towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych i spółdzielnię ( ustawa z dnia 20.10.1920 spółdzielnia - dobrowolne zrzeszenie się nie ograniczonej liczby osób o zmiennym kapitale i składzie osobowym, którego celem było prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa dla podniesienia zarobku lub gospodarstw członków; udziały były niezbywalne, organami były walne zgromadzenia, rada nadzorcza i zarząd, łączyły się w związki rewizyjne)

- nierejestrowych - drobniejsi kupcy, nie podlegali wpisowi do rejestru

- druga księga kodeksu poświęcona była czynnościom handlowym, uregulowano w niej zobowiązania wynikające ze sprzedaży handlowej, umowy ajencyjne, komisu, ekspedycji, przewozu, składu, rachunku bieżącego i spółki cichej

- dołączono przepisy poświęcone prawu wekslowemu i czekowemu

87. Zasady procedury cywilnej w drugiej RP

procedurę cywilną regulował Kodeks z 1930, obowiązujący od 1933, unormowano w nim postępowanie sporne, polubowne, egzekucyjne i zabezpieczające

- postępowanie sporne, zasady:

Dyspozycyjności - swobodne rozporządzanie przez strony swoimi roszczeniami, wyrazem tej zasady było wszczęcie postępowania tylko na wniosek strony, prawo do zrzeczenia się swojego roszczenia, uznanie roszczenia strony przeciwnej czy zawarcie ugody

Kontradyktoryjności - przygotowanie i gromadzenie materiału procesowego przez strony, sądowi oddając jego zbadanie i wydanie rozstrzygnięcia

Prawda formalna - uznanie przez ustawę określonych zdarzeń za prawdziwe, nadanie mocy obowiązującej oświadczeniom stron, bez potrzeby ich sprawdzania

Równość - zagwarantowanie równych praw uczestnikom procesu

Jawność - udział w postępowaniu szerokiej opinii społecznej, chyba że tajności wymagały interesy stron procesowych

Ustność - konieczność przedstawiania sądowi materiału procesowego w formie ustaje

bezpośredniość - osobiste zetknięcie się z materiałem przez sędziego'

Swobodna ocena dowodów - możliwość samodzielnego decydowania przez sędziego o wiarygodności przedstawionych dowodów i ich własnej ocenie

Instancyjność - istnienie toku instancji, czyli rozstrzyganiu sprawy począwszy od sądu grodzkiego, przed apelacyjny do Najwyższego

Formalizm - wszystkich czynności procesowych należało dokonywać w określonej przez prawo formie

Koncentracja materiału - sędzia musiał prowadzić proces spranie, bez odroczeń, w celu szybkiego zakończenia procesu

Rozporządzalność - wszczęcie postępowania z inicjatywy strony w formie pozwu, kro odpowiadać określonym przez prawo wymogom formalnym, istotą było określenie przez stronę przedmiotu sporu

Głównymi środkami dowodowymi były dokumenty, zeznania świadków, opinie biegłych, oględziny, przesłuchania stron, proces kończył się wydaniem wyroku, można było wnieść apelację

Postępowanie polubowne:

- rozstrzygnięcie sprawy przez niepaństwowych arbitrów, toczyło się przed sądem polubownym, w trybie przyjętym przez strony bądź określonym przez sąd

- orzekano na podstawie ogólnych zasad uczciwości i praktyki uczciwego obrotu

- treść wyroku nie mogła być sprzeczna z porządkiem prawnym i dobrymi obyczajami, jego moc była równa orzeczeniom sądu państwowego

- wyrok podlegał realizacji po przedstawieniu go w sądzie państwowym, który nadawał mu klauzulę wykonalności

- kontrole nad sadami polubownymi sprawowały sądy państwowe, które mogły uchylić ich wyroki, ale wyłącznie na podstawie zaistnienia wskazanych w ustawie uchybień procesowych

Postępowanie egzekucyjne i zabezpieczające:

- egzekucyjne miało umożliwić wierzycielowi realizację roszczeń pieniężnych przysługujących mu od dłużnika

- tytułami egzekucyjnymi były wyroki lub inne orzeczenia sadowe, po nadaniu im przez sąd klauzuli wykonalności

- postępowanie to przeprowadzane było przez sądy grodzkie i komorników, zajęciu podlegały nieruchomości, wierzytelności pieniężne, ruchomości i inne składniki majątkowe dłużnika, spod egzekucji wyłączono przedmioty majątkowe zapewniające dłużnikowi minimum egzystencji, oraz zarobki poniżej 100 zł miesięcznie

- postępowanie zabezpieczające miało na celu zapewnienie realizacji wierzytelności w przyszłości, zarządzenie o zabezpieczeniu powództwa wydawał sąd.

88. Systemy prawa karnego procedury karnej na ziemiach polskich po 1918

Na ziemiach polskich po 1918 obowiązywały 3 kodeksy karne

- na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego kodeks karny rosyjski z 1903

- na ziemiach byłego zaboru austriackiego ustawa karna austriacka z 1852

- na ziemiach byłego zaboru pruskiego kodeks karny niemiecki z 1871

Później normował je kodeks karny z 1932, opierający się na założeniach i zasadach europejskiej doktryny karnistycznej, cechowała go samodzielność i oryginalność rozwiązań

89. Komisja Kodyfikacyjna II RP i rezultaty jej prac

Komisja Kodyfikacyjna składała się początkowo z 44 osób, przewodniczącym został najpierw prof. Franciszek Ksawery Fierich, zmarły w 1928, potem w 1932 prezes Sądu Najwyższego Bogdan Pohorecki. Pierwszych jej członków mianował Naczelnik Państwa, kolejnych Prezydent RP, przez cały okres działania zasiadło w niej 69 osób.

Początkowo dzieliła się na 2 wydziały: karny i cywilny, te na poszczególne sekcje. Struktura i regulamin były kilkakrotnie zmienianie. Początkowo komisja dyskutowała na zebraniu ogólnym, potem w ramach Komitetu Organizacji Prac.

W 1924 zniesiono wydziały, dzieląc Komisje na 5 sekcji: prawa cywilnego ( 3 podsekcje) postępowania cywilnego, prawa handlowego, karnego, oraz postępowania karnego. Praca realizowana w 3 lub 4 osobowych zespołach, zespołach ramach sekcji i podsekcji rozstrzygano wątpliwości.

Od 1932 działano w podkomisjach składających się z 26 członków

Kodyfikacja prawa cywilnego, handlowego i postępowania cywilnego

- w 1921 opracowano projekty prawa międzynarodowego prywatnego i prawa międzydzielnicowego ( F. Zoll), uchwalone w 1926

- projekty prawa wekslowego wekslowego czekowego opracowała sekcja prawa handlowego ( A. Soliński, A. Górecki, R. Kuratorski), weszły w życie 1924, jednak po podpisaniu konwencji genewskiej trzeba było uchwalić nowe. Nowy projekt prawa wekslowego przygotował S. Wróblewski, a czekowego J. Sułkowski, sejm uchwalił je w formie ustawy w kwietniu 1936

- projekt prawa patentowego (F. Zoll, S.Wróblewski), wszedł w zycie w lutym 1924 jako ustawa o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych, zastąpiło ją rozporządzenie prezydenta z marca z 1928

- projekty prawa autorskiego i prawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji ( F. Zoll) weszły w żyzie w 1926

- Kodeks zobowiązań, uchwalonu w październiku 1933 z mocą obowiązująca od lipca 1934 ( E.Till, M.Allerhand, A.Doliński, E.Langschamps de Berier, K.Stefka), wzorowany na prawie szwajcarskim, składał się z 645 art. Podzielonych na 17 tytułów, całość ujęta w trzech częściach: ogólnej, szczególnej i zagadnień części ogólnej prawa cywilnego, wiążących się z prawem zobowiązań, obowiązywał do 1964

po za nim komiska nie zdołała skodyfikować całościowo pozostałych działów prawa cywilnego. Prawo małżeńskie osobowe przygotowywała utworzona w 1924 komisja ( I.Koschembahr - Łyskowski, K.Lutostański, jednak opór ze strony duchowieństwa spowodował zawieszenie prac, tak jak w przypadku prawa małżeńskiego osobowego.

- przewodniczącym podkomisji prawa handlowego był ST.Wróblewski, opracowano kodeks handlowy ogłoszony w formie rozporządzenia prezydenta z czerwca 1933 z mocą obowiązującą od lipca 1934, jednak w istocie stanowił on pierwszą jego część, miano bowiem unormować jeszcze prawo ubezpieczeniowe, przewozowe i morskie

- prace nad kodeksem postepowania cywilnego rozpoczęto pod przewodnictwem J.J.Litauera, jeszcze w 1917. Uchwalono go w 1930, miał 964 art., całość podzielona na dwie części, I - przepisy o postępowaniu spornym, II postępowanie egzekucyjne i upadłościowe

- w październiku 1934 rozporządzeniem prezydenta wprowadzono przepisy prawa upadłościowego upadłościowego prawa o postepowaniu układowym

- prace nad kodeksem karnym prowadził wydział karny, a następnie sekcja karna Komisji Kodyfikacyjnej, na jej czele stał Juliusz Makarewicz. Kodeks Karny składał się 295 art. Ujętych w 42 działach, całość podzielona na dwie części ogólną i szczególną ( dwójpodział przestępstw), wykroczenia normowała oddzielna ustawa

- kodeks postępowania karnego uchwalono w 1928 roku, pracowała nad nim odrębna komisja, min E. Krzymuski, A Mogilnicki, składał się z 676 art. Ujętych w 11 księgach, kilkakrotnie go nowelizowano

90. Źródła prawa karnego materialnego II RP

- na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego kodeks karny rosyjski z 1903 - na ziemiach byłego zaboru austriackiego ustawa karna austriacka z 1852 - na ziemiach byłego zaboru pruskiego kodeks karny niemiecki z 1871 wszystkie 3 ze zmianami wprowadzonymi przez władze polskie.

Od 1.10.1932 zastąpił je kodeks karny i prawo o wykroczeniach wydane w formie rozporządzeń prezydenta

91. Zasady polskiego kodeksu karnego z 1932 roku.

- oparty był na założeniach szkoły socjologicznej, napisany jasnym, precyzyjnym językiem

- zasada formalnej równości wobec prawa - jednakowa odpowiedzialność karna wszystkich obywateli

- zasada nullum crimen sine lege i nulla poena sine lege - założe3nia legalizmu w prawie karnym, wykluczające możliwość stosowania analogii

- zasada subiektywizmu - subiektywizacjia i indywidualizacja odpowiedzialności, sprawca odpowiadał jedynie za skutki zamierzone i przewidywane, czyli zawinione, czynnikiem określającym winę sprawcy była jego poczytalność, wykluczały ją niedojrzałość wieku i stan psychiczny; nieletni do 13 r.ż. byli nieodpowiedzialni, nieletni między 13 a 17 r.ż. odpowiedzialni warunkowo

- indywidualizacja - odrzucenie odpowiedzialności zbiorowej i akcesoryjnej

- zasada humanitaryzmu - określenie celów represji karnej oraz stosowanie jej w granicach i środkami niezbędnymi do osiągnięcia zamierzonych rezultatów kary, Kara śmierci miała charakter wyjątkowy, stosowana jedynie w 5 przypadkach, alternatywnie z karą pozbawienia wolności; wobec nieletnich odpowiedzialnych warunkowo orzekano kary poprawcze i wykonawcze. W zakresie kary przewidziano możliwość nadzwyczajnego złagodzenia, warunkowego zawieszenia, warunkowego zwolnienia, rehabilitacji sędziowskiej i ustawowego zatracia skazania

- zasada zastosowania środków zabezpieczających, wprowadzona pod wpływem szkoły socjologicznej, przeniesienie represji karnej z czynu na osobę

92. Przestępstwo i kara wg. Kodeksu karnego z 1932

Przestępstwo:

- kodeks opatry na formalnej definicji przestępstwa

- przestępstwo to każdy czyn zabroniony przez ustawę, obowiązującą w momencie jego poełnienia

- w kodeksie unormowano zbrodnie i występki ( dwójpodział), wykroczenia uregulowano odrębnie

- zbrodnie były to przestępstwa zagrożone karą śmierci lub pozbawienia wolności powyżej 5 lat

- występki zagrożone karą więzienia do 5 lat, aresztu powyżej 3 miesięcy lub grzywną powyżej 3 tyś zł.

- Za wykroczenia groziło więzenie do 3 mieś lub grzywna do 3 tyś zł

Kara:

- wyjątkowa skromność katalogu kar

- dzieliły się na zasadnicze i dodatkowe

- kary zasadnicze:kara śmierci, wiezienia, aresztu i grzywny. Karą śmierci zagrożone 5 przypadków - zamach na niepodległość państwa, na prezydenta, udział obywateli polskich w wojnie skierowanej przeciwko własnemu państwu, udział w działaniach zbrojnych przeciwko Polsce osób nie należących do formacji zbrojnych nieprzyjaciela oraz zabójstwo człowieka. Karę śmierci wymierzano alternatywnie z karą dożywocia. Karę więzienia wyznaczano jeszcze w granicach od 6 mies do 15 lat, aresztu od 1 tyg do 5 lat. Więzienie było karą hańbiącą i istniał tam przymus pracy. Areszt nie był hańbiący, skazanymiał prawo wyboru pracy wg własnego uznania. Kara grzywny wymierzana od 5 do 200 tys zł, obligatoryjnie przy przestępstwach popełnianych z chęci zysku i przy wielkich nadużyciach finansowych

- kara dodatkowa - utarta praw obywatelskich, obywatelskich praw honorowych, prawa wykonywania zawodu, praw rodzicielskich rodzicielskich opiekuńczych, ogłoszenie wyroku w czasopiśmie oraz przepadek przedmiotów majątkowych majątkowych narzędzi przestępstwa. W stosunku do nieletnich między 13 a 17 rokiem życia stosowano edynie środki poprawcze i wychowacze

93. Środki zabezpieczające w kodeksie karnym z 1932

Stosowanie środków zabezpieczających polegało na izolacji notorycznych przestępców od społeczeństwa w specjalnych zakładach, już po odbyciu kary zasadniczej. Stosowano ich dwa rodzaje:

- leczenie dla psychicznie chorych, alkoholików, narkomanów

- przymusowe dla unikających pracy, recydywistów recydywistów przestępców zawodowych ( do 5 lat, z możliwością przedłużenie na kolejne)

94. Źródła procedury karnej w II RP

- ziemie byłego zaboru Rosyjskiego : rosyjska ustawa o procedurze karnej z 1864

- ziemie b. zaboru pruskiego : niemiecki Kodeks postępowania karnego z 1877

- ziemie b zaboru austriackiego: austriacki Kodeks postępowania karnego z 1873

Potem na całym obszarze kodeks postępowania karnego z 1928 z późniejszymi nowelizacjami

95. Zasady procesu karnego w II RP. Śledztwo i dochodzenie.

- procedurę normował Kodeks postępowania karnego z 1928, wprowazdajac formę procesu mieszanego ( inkwizycyjno - skargowego), przestępstwa były ścigane w większości z urzędu lub z oskarżenia prywatnego.

Zasady: kontradyktoryjność, skargowość, trójpodmiotowość ( oskarżyciel, oskarżony, śedzia), równouprawnienie stron procesowych, swobodna ocena dowodów, domniemanie niewinności, osiągnięcie prawdy materialnej, koncentracja procesowa, ustność, jawność ( z wyjątkami) oraz instancyjność

- proces dzielił się na dwa stadia : postępowanie przygotowawcze i rozprawę główną.

- śledztwo i dochodzenie składały się na postępowanie przygotowawcze

- dochodzenie miało na celu uzyskanie informacji o przestępstwie, wszczyczane na żądanie prokuratora, prowadziła je najczęściej policja, rzadziej sam prokurator

- śledztwo - prowadził sędzia śledczy, pod nadzorem prokuratora, zadaniem ustalenie sprawcy i uzyskanie dowodów. Na podstawie wyników śledztwa prokurator sporządzał akt oskarżenia i wnosił go do sądu. W trakcie postępowania przygotowawczego można było wobec podejrzanego zastosować środki zapobiegawcze

96. Postępowanie doraźne w drugiej RP

- było szczególnym trybem postępowania, prowadzono je w trybie uproszczonym, przyspieszonym, jednoinstancyjnym, połączonym z natychmiastową wykonalnością i możliwością orzekania kar wyższych, niż regulowała ustawa. Stosowano je głównie dla zwalczania przestępstw politycznych

97.Apelacja i kasacja w II RP

- od orzeczenia sądu pierwszej instancji przewidziona możliwość apelacji do sadu drugiej instancji

- wznosił ją zarówno oskarżyciel jak i oskarżony.

- apelacja mogła dotyczyć strony faktycznej, uznania winy i wymiaru kary

-sąd drugiej instancji rozpatrywał ponownie sprawę merytorycznie i mógł poprzedni wyrok zatwierdzić lub zmienić

- od orzeczenia sadu drugiej instancji przysługiwała skarga kasacyjna do Sądu najwyższego, jej wniesienie możlwie było na zarzytach obrazy prawa materialnego lub procesowego, uzależniona była też od wysokich opłat. Gwarancją dla oskarżonego było wprowadzenie zakazu zaostrzania kary przez sąd apelacyjny, jeżeli apelację wniósł sam oskarżony

98. Źródła prawa pracy w II RP

Źródła ustawowe:

- konstytucja marcowa, zwłaszcza art. 101, 102 i 103 wskazujące kierunek rozwiązań ustawowych

- ustawy regulujące części składowe stosunku pracy

- przepisy prawa cywilnego

Źródła umowne:

- układy zbiorowe pracy zawierane pomiędzy pracodawca a grupą pracowników lub związkiem zawodowym a regulamin pracy

Akty prawne o charakterze szcze3gólnym, dotyczące min:

- wprowazfenia ośmiogodzinnego dnia pracy - 1918

- prawa zakładania związków zawodowych 1919

- prawo ubezpieczeń na wypadek choroby 1920

- urlopów pracowniczych 1922

ochrony pracy młodocianych młodocianych kobiet 1920

- urlopów pracowniczych 1922

ubezpieczeń emerytalnych 1927

układów zbiorowych 1937

99. Czas pracy w prawie II RP. Godziny nadliczbowe

- osmiogodziny czas pracy i 46 godzinny tydzień określone zostały ustaowo w dekrecie z 23.11.1918, utrzymała go w mocy ustawa o pracy w przemysle i handlu

- ustawa o pracy w przemysle i handlu przewidywała pracę w godzinach nadliczbowych nadliczbowych przypadku nadzwyczajnym lub ze względu na wyjątkowe potrzeby konkretnego zakładu pracy, musiała być ona dodatkowo opłacona

- w 1938 tydzień pracy przedłużono do 48 godzin, a wynagrodzenie za godziny nadliczbowe zmniejszono

100. urlopy wypoczynkowe w prawie II RP

- płatne urlopy wypoczynkowe wprowadzała ustawa z 1922

- pracownikom fizycznym przysługiwało 8 dni urlopu rocznie przez pierwsze dwa lata oraz 15 dni od trzeciego roku prazy w tym samym zakładzie

- w 1933 uprawnienie to ograniczono przez zaliczenie do okresu urlopu dni wolnych od pracy, wsytępujących w jego trakcie

- przepisy o urlopach pracowniczych nie obejmowały drobnych zakładów rzemieślniczych, zatrudniających mniej niż 5 pracowaników

- pracownikom umysłowym przysługiwał pełen miesiąc urlopu

- Przepisy te były często niekorzystnie interpretowane, a niekiedy nawet sabotowane przez pracodawców. Jednakże ustawa ta pod wieloma względami wyprzedzała ustawodawstwo innych krajów Europy

101. ochrona pracy młodocianych i kobiet w prawie II RP.

- wprowadzala ją ustawa z 1924

- dzieci do 15 lat nie mogły być zatrudnianie w ogóle, młodocianych od 15 do 18 nie wolno było zatrudniać nocą oraz w godzinach nadliczbowych

- młodociani w wieku od 15 do 18 lat i kobiety ciężarne podlegały ochronie wyrażającej się w zakazie wykonywania prac szczególnie niebezpiecznych i szkodliwych dla zdrowia.

- na poczet pracy zaliczano im 6 godzin nauki tygodniowo

- kobietom ciężarnym przyznano 12 tygodniowe uprawnienie do przerwy porodowej, w czasie której nie można było ich zwolnić, matkom przysługiwało 6 dni przerwy w pracy miesięcznie na opwiekę nad dziećmi

102. Ubezpieczenia społeczne w prawie II RP. Ustawa o zabezpieczeniu społecznym

- obejmowały ubezpieczenia:

-na wypadek choroby ( 1919), wszystkie grupy pracownicze, dla ich realizacji stworzono samorządowe powiatowe kasy chorych, składni na nie płacił w 3/5 pracodawca a w 2/5 pracwonik

- na wypadek bezrobocia (1924), zabezpieczeniu służyło utworzenie Funduszu Bezrobocia, połowa jego środków pochodziła od państwa, a połowa ze składek, czego ¼ wnosili pracownicy. Zasiłek przysługiwał przez 13 tygodni

-oraz emerytalne pracowników umysłowych (1927) - realizacja odsunięta w czasie ze względu na brak odpowiednich zasad finansowania

- ubezpieczeniom obowiązkowym podlegali wszyscy pozostający w stosunku pracy najemnej poza robotnikami rolnymi

- cel ubezpieczeń i udzielanie świadczeń w wypadku choroby, niezdolności do pracy, starości i bezrobocia tym warstwom pracowników, którzy nie mogli z własnych środków zaspokoić swoich potrzeb życiowych. Ustawa z 1934 zawężyla grono osób uprawnionych do korzystania z ubezpieczeń

- składki na ubezpieczenia pochodziły ze składek pracodawców i pracowników oraz dopłat ze skarbu państwa

- zabezpieczenie od bezrobocia polegało na wypłacaniu bezrobotnym przez określony czas zasiłków

ustawa o zabezpieczeniu społecznym z 1934 scaliła system ubezpieczeń, była jednak krytykowana

- stworzyła nową strukturę ubezpieczeń społecznych, na jej czele stanął Zakład Ubezpieczeń Społecznych, zarządzający wyodrębnionymi i posiadającymi osobowość prawną funduszami, oddzielnymi dla każdego działu ubezpieczen. W terenie kasy chorych zatąpiono ubezpieczalniami społecznymi. Cały aparat funkcjonował niesprawnie, znacznie pogorszyły się świadczenia, zwłaszcza chorobowe i emerytalne. Zmniejszono wysokość zasiłków, za to podwyższono składki płacone przez pracowników

103. Inspekcja pracy w II RP

- należała do niej kontrola przestrzegania przepisów prawa pracy, organizacje i działalność regulował dekret z 1919

- organami byli obwodowi, okręgowi i specjalni inspektorzy pracy, dysponujący aparatem pomocniczym, podporządkowani Głównemu Inspektorowi Pracy

- wykonywała nadzór nad stosowaniem przepisów o ochronie pracy, w tym celu jej pracownicy mieli prawo wizytowania zakładów pracy, żądania informacji i wglądu do dokumentacji, wzywania do stawiennictwa przedsiębiorców przedsiębiorców pracowników, nakładania kar administracyjnych za stwierdzone naruszenia przepisów prawa pracy oraz wydawanie nakazów zapewniających ich przestrzeganie

104. Sądy pracy w II RP

- należała do nich kontrola przestrzegania przepisów prawa pracy, utworzone zostały w 1928

- składały się z przewodniczącego ( sędziego zawodowego) i ławników, powoływanych spośród przedstawicieli pracowników pracowników pracodawców

- sąy pracy orzekały w sporach ze stosunku pracy, z umowy o naukę zawodu i ze stosunku chałupniczego ( od 1934), od ich orzeczeń przysługiwało odwołanie do sądów okregowych

- do 1934 sądy pracy rozpoznawały sprawy karne powstałe na tle naruszenia przez przedsiębiorców przepisów o ochronie pracy

- z ich kompetencji wyłączone były spory ze stosunku pracy w rolnictwie oraz spory pracowników umysłowych zatrudnionych w urzędach, szkołach państwowych i organach samorządu terytorialnego

105. Związki zawodowe w II RP

- prawo do koalicji( zrzeszania się) regulował dekret z 8.02.1919, prawo do tworzenia związków zawodowych przysługiwało pracownikom najemnym na zasadzie swobody

- wymogiem działania związku była jedynie jego rejestracja, jej odmowa, zawieszenie działalności lub rozwiązanie związku mogło następić jedynie na podstawie prawomocnego orzeczenia sądowego

- działalność związku była poddana tylko kontroli insekcji pracy

- swoboda tworzenia i działalności związków ograniczone zostały w 1932, kiedy rozciągnięto na nie przepisy ustawy o stowarzyszeniach. Wprowadziła ona obowiązek dostarczenia na wsnioek organów administracyjnych protokołów posiedzeń, ksiąg i innych dokumentów, oraz spisu członków. Przewidziano możliwość zawieszenia działalności lub rozwiązania związku ze względu na niebezpieczeństwo zagrożenia spokoju i porządku publicznego

- związki zawodowe występowały jako uczestnicy układów zbiorowych, delegowały przedstawicieli na ławników do sądów pracy i członków komisji rozjemczych, brały udział w rozstrzyganiu zatargów zbiorowych. W ministerstwie pracy i polityki społecznej przedstawiciele związków uważani byli za reprezentantów ogółu pracowników

- największym mankamentem ruchu związków było jego polityczne i organizacyjne rozbicie, istniało ponad 300 związków, skupiających około 800 tys pracowników, w celu wzmocnienia pozycji związki zawodowe zaczęły tworzyć centrale związkowe, największą spośród nich był Związek Stowatzryszeń Zawodowych w Polsce, z siedzibą w Warszawie, zdominowany przez PPS

-, chociaż rozdrobnione, odgrywały rolę grup nacisków w sporach z pracodawcami. Do koordynacji działań powołano centralne związkowe grupujące związki główne wg kryteriów polityczno - społecznych

106. Ustrój ziem polskich pod okupacjami okupacjami latach II wojny światowej

Układ Ribbetrop- Molotow - 23.08.1939 - Pakt o nieagresji między Niemcami a ZSRR

- tajny protokół rozgraniczał strefy wpływów w europie wschodniej, dzielił Polskę wg rzek( Narew, Pisa, San)

-28.09.2939- Niemiecko- radziecki traktat o przyjaźni- nowa linia wpływów na rzekach San, Bug, Pisa, Narew

1. Ziemie polskie pod okupacją niemiecką

- 48,5% obszaru II RP- 188 tys. Km, ok. 20,4 mln ludności

a) ziemie włączone do rzeszy

- dekret Hitlera z 8.10.1939

- utworzono 2 okręgi: Gdańsk- Prusy Zachodnie oraz kraj Warty

- na czele okręgów stal namiestnik, obszary i prowincje dzieliły się na rejencie, administracją powiatu wiejskiego kierował starosta, miejskiego - burmistrz

- w marcu 1942 ogłoszono Niemiecką listę narodową z podziałem na grupy: obywatele polscy narodowości niemieckiej przyznający się do swojego pochodzenia, obywatele polscy narodowości niemieckiej zachowujący się biernie wobec Niemiec, osoby pochodzenia niemieckiego częściowo spolonizowane, osoby całkowicie spolonizowane

- obywateli polskich pochodzenia żydowskiego i cygańskiego uznano za bezpaństwowców (eksterminacja)

b) GG

- utworzone na mocy dekretu kanclerskiego z 12.10.1939

- podział na dystrykty: krakowski, lubelski, warszawski, radomski i galicyjski(od 1941)

- Generalny Gubernator- Hans frank

- administracja: dystryktu- gubernator, powiatu- starosta miejski lub powiatowy

- rozbudowana struktura policyjna ( policja polska granatowa)

- obowiązywał polski system prawny, jeśli nie był sprzeczny z przepisami niemieckimi

- nieuregulowano pozycji prawnej ludności GG (nie byli obywatelami GG ani poddanymi rzeszy)

2. ziemie polskie pod okupacją rosyjską (do 1941)

- 201 tys. km2, 14.3 mln ludności

- 22.10 wybrano zgromadzenia ludowe- zachodniej Białorusi(Białystok) Białystok zachodniej Ukrainy (Lwów)

- 1-2.11.1939 Włączono te obszary do odpowiednich republik

- administracja państwowa- rady, partyjna- komitety

- 29.11 Nadano mieszkańcom terenów wcielonych obywatelstwo radzieckie

- 10.10.1939 ZSRR odstąpił Litwie Wileńszczyznę w zamian za utworzenie wojsk na jej terenie

107. Sądy na ziemiach polskich pod okupacjami okupacjami latach II wojny swiatowej.

Sądownictwo na ziemiach wcielonych do Rzeszy

- funkcjonowały sądy powszechne, specjane i tajne

- ustrój powszechnych regulowany przez dekret ministra sprawiedliwości z listopada 1940 - sadownictwo na ziemiach włączonych do rzeszy zunifikowano zgodnie z ustrojem sądów niemieckich

- najnizszą instancją był sąd powiatowy

- krajowy wyższa - obejmujący obszar rejencji

- wyśze sady krajowe działały w okregacj Rzeszy i prowincjach

- sądy specjalne utworzono jeszcze w okresie prowadzenia działań wojennych - sady wojenne polowe, rozstrzygające sprawy o szpiegostwo; wojskowe sądy doraźne - sprawy o działania partyzanckie i posiadanie broni, z czasem kompetencje przejęły sady cywilne specjalne, powołane pierwotnie do rozpatrywania przestępstw popełnionych na obszarze działań wojennych

- Najwyśzym Sądem Specjalnycm był Trybunał Ludowy w Berlinie, sądzący w sprawach politycznych

- doraźne sady policyjne - od 09.1939, na podstawie przyznanych gestapo uprawnień jurysdykcyjnych; skład: kierownik urzędu policyjnego policyjnego 2 mianowanych przez niego ławników; orzekały w sprawach Polaków i Żydów oskażonych o działalność na szkodę Rzeszy i jej obywateli, wymierzając w prwie każdym przypadku karę śmierci

Sądownictwo w Generalnym Gubernatorstwie

- do 26.10.1939 sądy wojskowe, w ich miejsce nowa opierająca się na kryterium narodowościowym struktura sądownictwa niemieckiego niemieckiego polskiego

- sądy niemieckie dzieliły się na powszechne - dwuinstancyjne ( w I sąd niemiecki, w II wyższy sąd niemiecki); specjalne - właściwe dla rozpatrywania spraw szczególnych

- utworzono policyjne sady doraźne - dowódca policji bezpieczeństwa lub porządkowej, oraz 2 urzędników policyjnych

sądom niemieckim podlegali Reichsdeutche, Volksdeutsche, osoby prowadzące działalność przeciwko Rzeszy, jej obywatelom oraz władzom GG

- sądy polskie: grodzkie, okręgowe i apelacyjne, właściwe w sprawach nie należących do właściwości rzeczowej sądów niemieckich, postępowanie dwuinstancyjne, wyroki podlegały kontroli Wyższego Sądu Niemieckiego

Sądownictwo na ziemiach anektowanych przez ZSRR

- ustrój sądów radzieckich zgodny z konstytucją ZSRR

- na najniższym szczeblu funkcjonowały rejonowe sądy ludowe, wybierane przez obywateli na okres 3 lat

- wyższe były sądy obwodowe, kadencja 5 lat

- na szczeblu republiki utworzono sąd Najwyższy, wybierany na 5 lat przez Radę Najwyższą Republiki

- ich działalność nadzorował i kontrolował Sąd Najwyższy ZSRR, odrębne uprawnienia jurysdykcyjne otrzymały organy bezpieczeństwa wewnętrznego podległe NKWD

108. Władze RP na uchodźstwie. Umowa paryska

Wskutek napaści Niemiec (1 września 1939) i Związku Radzieckiego (17 września 1939) na Polskę, władze kraju zmuszone zostały do ewakuacji. W nocy z 17 na 18 września prezydent i wódz naczelny przekroczyli granicę rumuńską w Kutach licząc, że stamtąd przedrą się do Francji. Pod naciskiem władz niemieckich i francuskich, zostali w Rumunii jednak internowani.

Wobec zaistniałej sytuacji należało wyznaczyć władze na emigracji spośród tych działaczy, którym udało się przedostać do Francji. 25 września prezydent RP Ignacy Mościcki, zgodnie z art.13 konstytucji kwietniowej, na swego następcę wyznaczył Bolesława Wieniawę-Długoszowskiego, ambasadora RP we Włoszech. Jednak wobec sprzeciwu opozycji i veta władz francuskich (co było ingerencją w suwerenność decyzji sojusznika) Wieniawa-Długoszowski zrzekł się nominacji, a na urząd prezydenta został nominowany i objął go Władysław Raczkiewicz. Nominację adnotowano na dzień 17.09.1939, zachowując wymóg konstytucyjny zachowania ciągłości władzy.

Raczkiewicz nowym premierem mianował gen Władysława Sikorskiego i podpisał z nim tzw. Umowę paryską - objął ( sikorski) urząd Wodza Naczelnego, Generalnego Inspektora sił zbronych, i obowiązki ministra spraw zagranicznych, prezydent zrezygnował z przysługujących mu prerogatyw konstytucyjnych, zamierzająg wykonywac je wspólnie z premierem.

W skład rządu weszli przedstawiciele samacji oraz opozycji, siedzibą był najpierw Paryż, poten Angers.

W październiku do Paryża przybył gen. Kazimierz Sosnkowski i prezydent Raczkiewicz wyznaczył go na swego następcę w razie, gdyby sam nie mógł pełnić urzędu do końca wojny. Gen. Sosnkowski wszedł do rządu jako minister bez teki. 9 grudnia, po rezygnacji z uczestnictwa w rządzie Ładosia, resort spraw wewnętrznych objął Stanisław Kot, bliski przyjaciel gen. Sikorskiego. 2 października 1939 prezydent wydał dekret o rozwiązaniu sejmu i senatu. 7 listopada Sikorski objął urząd Wodza Naczelnego i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych.

W listopadzie siedzibę rządu przeniesiono do Angers. 13 listopada utworzono Komitet Ministrów dla Spraw Kraju, który nadzorować miał ruch oporu w kraju.

9 grudnia 1939 powołano Radę Narodową, organ doradczy rządu i prezydenta o charakterze parlamentu. W jej skład wchodziło 12-24 członków reprezentujących stronnictwa popierające rząd. Na czele rady stanął Ignacy Paderewski, a wiceprzewodniczącymi zostali: Tadeusz Bielecki (SN), Stanisław Mikołajczyk (SL) i Herman Lieberman (PPS). 18 grudnia rząd wydał deklarację, która formułowała najważniejsze cele rządu emigracyjnego. Deklaracja określała Niemcy hitlerowskie jako głównego wroga Polski, potwierdzała stan wojny z ZSRR (która toczyła się de facto, natomiast rozpoczęcie wojny de iure nie miało miejsca), zapowiadała walkę o wyzwolenie Polski u boku koalicjantów i utworzenie armii polskiej na Zachodzie, zawierała ogólnikowe stwierdzenia w sprawie kształtu Polski powojennej, a także zapowiedź konsolidacji i kierowania podziemiem niepodległościowym w kraju. 10 października 1939 powołano specjalną komisję ds. zbadania przyczyn klęski wrześniowej, na której czele stanął gen. Józef Haller. Na początku lat 40. odnowiono skład komisji, ale mimo to jej działalność nie przyniosła spodziewanych rezultatów. Radę rozwiązano 21.03.1945 r.

Kolejny kryzys rządowy wywołało podpisanie układu Sikorki _ Majski w 30.07.1941, którego prezydent nie ratyfikował. Po śmierci sikorskiego nowym premierem został Stanisław Mikołajczyk, stanowisko Wodza naczelnego wbrem woli premiera powierzono K. Sosnkowskiemu.

Nowy rząd 29.11.1944 utworzył Tomasz Arciszewki ( PPS) z popraciem jedynie 3 partii PPS, SN, SP, składał się jedynie z 9 ministrów

109. Legalistyczna koncepcja Polskiego Państwa Podziemnego i powołanie sądów

- jego organizację rozpoczęto w trakcie kampanii wrześniowej, z inicjatywy gen Michała Karaszewicza - Tokarzewskiego, który powołał w nocy z 26/27 09.1939 tajną organizację wojskowo - polityczną - Służba Zwycięstwa Polski (SZP), został jej głównym dowódcą

- tej koncepcji nie popierał W. Sikorki, chciał podporządkować tworzenie i działalność podziemia rządowi emigracyjnemu, w Paryżu powołano więc Komitet Ministrów dla Spraw Kraju ( K.Sosnkowski), rozwiązano SZP, i w grudniu powołano Związek Walki Zbrojej - ZWZ

- Komenda głowan ZWZ miesciła się w Paryżu, na jej czele stanął Sosnkowski, w kraju przewidziano dowództwa - dla okupacji niemieckiej ( Stefan Grot-Rowecki) i radzieckiej ( M.Karaszewicz-Tokarzewski). Po klęsce Francji w 1940 zdecydowano, że Komendantem Głównym ZWZ zostanie gen S.Grot-Rowecki; przyjęto koncepcję, że ZWZ bęedzie odzielona od pionu cywilnego cywilnego politycznego.

- 14.02.1942 ZWZ przemianowano na AK, na czele z Komendantem Głównym ( Rowecki). Byli nimi po Roweckim Tadeusz Bór Komorowski ( od lipra 1943) i Leopold Okulicki ( od października 1944). Organem dowodzenia była Komenda Główna, w której skład wchodziło : sztab, 5, potem 6 oddziałów, Biuro Informacji i Propagandy, Kwatermistrzostwo, Kierownictwo Dywersji, Biuro Finansów Finansów Kontroli, Kierownictwo walki podzielmnej, Szefostwo Biur Wojskowych, Wojskowy Referat Komunikacyjny, Szefostwo Służby Sprawiedliwości i Duszpasterstwo i Departament Obrony Narodowej

- terenowa organizacja AK opierała się na przedwojennym podziale administracyjnym; kraj podzielono na obszary, te na okręgi odpowiadające województwom, potem na obwody - odpo powiatom i na placówki gminom

- podstawową jednostką AK był pluton ( ok. 50 złożnierze)

- do kierowania oporem społeczeństwa w 1942 utworzono KWC - Kierownictwo Walki Cywilnej ( S. Karboński), miał rozpowszechniać i egzekwować zasady walki cywilnej, do egzekwowania utworzono sąde podziewne KWC

- w 1943 połączono KWAC z Kierownictwem Walki Konspiracyjnen w Kierownictwo Walki Podziemnej ( KWP) które koordynowało akcje AK

Drugą strukturę państwa podziemnego stanowił pion cywilny

- funkcje osobnych delegatów na ziemie wcielone do państw okupujących połączono w głównego delegata rządu na kraj, byli nim: C. rataj, Jak Piekałkiewicz ( do 09.1942), Jak Jankowski ( do aja 1943), S. Karboński ( do kwietnia 1935), ich zadaniem było budowanie struktur administracyjnych podziemia

- deret z kwietnia 1944 przyznawał delegatowi rangę ministra sprawującego na terenie całego kraju funkcje wicepremiera

- Delegatura Rządu na kraj była organem pomocniczym delegata dzieliła się na 4 departamenty : Spraw Wewnętrznych, Informacji i Prasy, Oświaty i Kultury oraz Pracy i Opieki Społecznej

- w 1942 zbudowano sieć delegatów wojewódzkich wojewódzkich powiatowych odrębną organizację uzyskała Warszawa

Trzecią strukturę stanowił pion polityczny

- w lutym 1940 nastąpiło spotkanie przedstawicieli PPS, SN i SL z gen Roweckim i Tokarzewskim, powołano Polityczny Komitetm Porozumiewawczy ( PKP), miał zharmonizować przygotowania i działania wojska oraz społeczeństwa w walce o niepodległośc, w czerwcu 1940 przemianowano go na Główny Komitet Polityczny ( GKP)

- w marcy 1943 GKP przekształcił się w Krajową Reprezentację Polityczną Narodu Polskiego

- 9.01.1944 delegar rządu wydał dekret o powołaniu Rady jedności Narodowej, składającej się z 17 osób reprezentujących różne ugrupowania polityczne, przewodniczącym został Kazimierz Pużak. Rada była namiastką podziemnego parlamentu, istniała od 1.07.1945, program opierała na deklaracji „O co walczy Naród Polski”, wydanej w 15.03.1944

- 3.05.1944 delegat powołał Krajową Radę Ministrów, składała się z 3 - A.Bienia (SL), S. Jasiukiwicza (SN) i A.Pajdaka (PPS_WRN), miała stanowić przeciwwagę dla PKWN

Jego zakonspirowane organa (działające "w imieniu Rzeczypospolitej") gwarantowały rzeczywiste - choć ograniczone niezwykle trudnymi realiami życia w warunkach okupacji ziem polskich, gdy okupant zniszczył wszelkie przejawy zorganizowanego życia państwa i społeczeństwa - wykonywanie funkcji państwa we wszystkich jego dziedzinach życia, opierając się na przepisach prawa okresu II Rzeczypospolitej oraz przepisach wydanych przez legalne władze przebywające poza krajem. Było to państwo dysponujące realną siłą zbrojną i dysponujące tzw. przymusem państwowym, pozwalającym egzekwować w sposób fizyczny jego wolę. Funkcjonował wymiar sprawiedliwości, którego orzeczenia były wykonywane z całą bezwzględnością. Było to więc państwo realnie i trwale wpływające na życie codzienne dużej części narodu.

Państwo to nie stanowiło jednak samodzielnej całości ustrojowej - jego struktury podlegały bezpośrednio legalnym władzom II Rzeczypospolitej, przebywającym czasowo na uchodźstwie poza granicami kraju, stanowiły więc ustrojowo legalne ramię suwerennych w świetle prawa międzynarodowego władz II Rzeczypospolitej, zapewniały konstytucyjną ciągłość działalności państwa polskiego na jego własnym terytorium.

110. Sądy kapturowe ZWZ - AK, Wojskowe Sądy Specjalne, Cywilne Sądy Specjalne.

Polskie Państwo Podziemne posiadało również własny konspiracyjny wymiar sprawiedliwości - wojskowy i cywilny. Początkowo funkcjonowały - tworzone od maja 1940 r. - Sądy Kapturowe Związku Walki Zbrojnej, następnie Wojskowe Sądy Specjalne (od listopada 1941 r.). W tym samym czasie działalność rozpoczęły też Cywilne Sądy Specjalne, działające przede wszystkim na szczeblu województw, przy okręgowych Delegaturach Rządu. Wyroki wydawali zawodowi sędziowie i wykształceni prawnicy opierając się na wyraźnie sformułowanych przepisach (kodeksy Sądów Kapturowych, Wojskowych i Cywilnych Sądów Specjalnych), wzorowane na polskim przedwojennym prawie karnym i do niego się odwołujące. Najliczniejszą grupę spraw rozpatrywanych przez te sądy były przypadki nielojalności narodowej: denuncjacji i kolaboracji, ponadto wypadki dezercji, niesubordynacji, tchórzostwa, grabieży mienia. W sumie podziemne sądy wydały ok. 4 tys. wyroków, z których ok. 2,5 tys. udało się wykonać. Do sądzenia przestępstw mniejszej wagi i wykroczeń powołano Komisje Sądzące Walki Cywilnej (później - Walki Podziemnej) o charakterze sądów obywatelskich, działało ich na terenie okupowanych ziem polskich kilkadziesiąt opierając się na własnym regulaminie.

- podstawowym źródłem prawa stosowanym w tych sądach był Kodeks karny z 1932, uzupełniony przepisami prawnokarny zawartymi w rozporządzeniu prezydenta z 24.10.1934, o niektórych przestępstwach przeciwko państwu i dekrecie z 1938 o ochronie niektórych interesów państwa, stosowano tez przepisy Kodeksu karnego Wojska Polskiego z 1934, oraz konwencji haskiej z 1907

- wyroki opierano również na przepisach wydanych w okresie okupacji, zawartych w postanowieniach normujących organizację sądów specjalnych

- specjalnych maju Kazimierz Sosnkowski wydał Kodeks sądów kapturowych ZWZ oraz Przepisy materialne, zatwierdzone przez W. Sikorskiego. Zawierał mij postanowienia w zakresu prawa i postępowania karnego, normowały sądzenie i wyrokowanie w wypadkach popełnienia zbrodni zdrady, szpiegostwa, prowokacji, denuncjacji oraz nieludzkiego prześladowania i krzywdzenia ludności polskiej. Stosowano je wobec obywateli polskich i odób posiadających wcześniej obywatelstwo polskie. Zgodnie z "Kodeksem Sądów Kapturowych" komplet sądzący składał się z trzech sędziów, z których jeden musiał być sędzią zawodowym lub adwokatem, a co najmniej posiadać wykształcenie prawnicze. Sąd orzekał na podstawie zeznań świadków i innego rodzaju dowodów takich jak: dokumenty, fotografie, opinie biegłych. Rozprawa była tajna, a o wezwaniu względnie doprowadzeniu oskarżonego decydował przewodniczący sądu, pod warunkiem, że nie zagrażało to bezpieczeństwu sądu lub innym komórkom podziemnym.
Nieobecnego oskarżonego bronił wyznaczony w tym celu obrońca. Od wyroku skazującego nie przysługiwało odwołanie. Orzeczenia były trojakiego rodzaju:
- uniewinnienie,
- przekazanie sprawy do rozpatrzenia właściwym sądom po wojnie,
- kara śmierci.
Koniecznością było zatwierdzenie wyroku przez okręgowego delegata rządu. W razie gdy odmówił, w zależności od motywów jego decyzji następowało przekazanie sprawy do ponownego rozpatrzenia lub rozstrzygnięcia po wojnie. Niezależnie od tego w wypadkach wyjątkowo nagłych i niebudzących żadnych wątpliwości, kiedy wszelka zwłoka - w szczególności czekanie na wyrok - groziła dużym niebezpieczeństwem, okręgowy kierownik Walki Cywilnej mógł zarządzić egzekucję osoby, ze strony której niebezpieczeństwo zagrażało, bez odczekania orzeczenia.

Zarówno uchwała KMSK z 16 kwietnia 1940, jak i "Kodeks Sądów Kapturowych" nadawały sądom specjalnym charakter sądów państwowych.
Jeśli chodzi o prawo materialne, to orzekały one karę śmierci za przestępstwa przewidziane w artykułach 99 - 113 polskiego Kodeksu Karnego z 1932 r., w ustawach o szpiegostwie oraz dodatkowo we wspomnianym już "Kodeksie Sądów Kapturowych", który stwierdzał m. in.:
"Kto dopuszcza się zbrodni zdrady, szpiegostwa, prowokacji, denuncjacji lub nieludzkiego prześladowania i krzywdzenia ludności - podlega karze śmierci"

- po przekształceniu się sądów kapturowych kapturowych wojskowe sądy specjane ( 41) wydano ich statut ) od 42), dopuszczający prawo wymierzenia kary śmierci za szczególnie niebezpieczne przestępstwa, nawet gdy nie przewidywały tego obowiązujące przepisy

- dla sądownictwa cywilnego wydano Statut cywilnych sądów specjalnych specjalnych regulamin komisji sądzących, zaiwercające przepisy o ustroju, postępowaniu, karach i wykonywaniu orzeczeń

- aktem dodatkowym był kodeks moralności obywatelskiej z 1941

Pierwszy Cywilny Sąd Specjalny powstał na przełomie listopada i grudnia 1942 r., w Warszawie.

Kiedy wyrok został zatwierdzony przez właściwego delegata okręgowego, sprawa wędrowała tam skąd przyszła - czyli do okręgowego kierownika Walki Cywilnej, który następnie oddawał ją do wykonania tzw. egzekutywie, względnie grupom odkomenderowanym przez lokalne jednostki AK, albo oddziałom postawionym do dyspozycji przez organizacje podziemne współpracujące z KWC.
W skład egzekutywy wchodzili albo właśni ludzie kierownika WC, albo osoby odkomenderowane przez organizacje podziemne związane z KWC. Zespół ten dzielił się na dwie części:
- ekipę przygotowującą wykonanie wyroku,
- ekipę wykonującą wyrok.
Pierwsza, w skład której wchodziły także kobiety, roztaczała nad skazanym jak najdokładniejszą obserwację. Ustalała ona ze wszystkimi szczegółami jego tryb życia i wybierała sytuację - jej zdaniem - najlepszą do wykonania wyroku. Z tą chwilą sprawa przechodziła do ekipy drugiej - wykonawczej.
Zespół wykonujący wyrok składał się z reguły z trzech osób. W zasadzie jedna strzelała, dwie ją ubezpieczały, obojętnie czy wyrok był wykonywany w domu, gdzie osłona terroryzowała domowników, czy na ulicy, na wypadek gdyby nadbiegli Niemcy.
Jeśli okoliczności pozwalały, wykonawcy wyroku najpierw odczytywali skazanemu sentencję wyroku, rozpoczynającego się od słów "W imieniu Rzeczpospolitej Polskiej..."

W skład ekipy wykonującej wyrok wchodzili zwykle młodzi mężczyźni. Na mocy porozumienia KWC z komendą Szarych Szeregów, nie wolno było werbować do tego typu akcji młodzieży harcerskiej. Poza tym wykluczano także udział kobiet i dzieci.
Pierwsze dwa wyroki śmierci zostały wykonane w Warszawie prawie równocześnie.

Pierwszym z nich był wyrok na poruczniku policji granatowej Romanie Leonie Święcickim, zasądzonym za pracę w niemieckim sądzie policyjnym, skazującym na śmierć Polaków. Święcicki został zastrzelony na rondzie Washingtona kilkoma strzałami z rewolweru.
Drugim zabitym był Izydor Ossowski, urzędnik niemieckiego Urzędu Pracy, który mieścił się w gmachu Ziemstwa Kredytowego przy zbiegu Mazowieckiej i Placu Małachowskiego. Pracował on w referacie ścigającym Polaków uchylających się od pracy przymusowej w Rzeszy i tropił ich z niezwykłą zaciętością i gorliwością.
Ossowski został zastrzelony w swoim mieszkaniu, przy czym gdy mu odczytano wyrok, padł na kolana i błagał o litość, która z jasnych przyczyn nie mogła być mu okazana.

111. komisje Sądzące Walki Cywilnej

omisje Sądzące Walki Cywilnej posiadające charakter sądów obywatelskich, rozpatrujących pomniejsze przestępstwa oraz łamanie przepisów Walki Cywilnej.
Podstawę powołania do życia sądów specjalnych stanowiła uchwała Komitetu Ministrów dla Spraw Kraju z 16 kwietnia 1940 r., która stwierdzała, że:
"Wydawanie wyroków śmierci na prześladowców, zdrajców, szpiegów, i prowokatorów należy do kompetencji specjalnych sądów..."

Dla rozpatrywania przestępstw mniejszej wagi zostały powołane do życia komisje sądzące Walki Cywilnej, składające się zasadniczo z trzech osób o nieskazitelnej przeszłości. Z biegiem czasu powstało ich kilkadziesiąt. Miały one charakter sądów obywatelskich i były uprawnione do orzekania kar infamii, nagany lub upomnienia.
O zastosowaniu jednej z tych kar decydował rozmiar szkody wyrządzonej interesowi polskiemu i stanowisko społeczne danej osoby. Kary infamii i nagany były publikowane w prasie podziemnej, upomnienie sporządzone na piśmie otrzymywał tylko skazany. O rodzajach popełnionych przestępstw może powiedzieć podane poniżej zestawienie wykroczeń popełnionych przez przedstawicieli warszawskiego życia kulturalnego:
Aktorzy: Samborski, Kondrat, Pluciński i Chodakowska - skazani na infamię za grę w filmie zohydzającym Polskę. Dali się oni użyć do gry w filmie niemieckim, występując w rolach Polaków maltretujących Niemców. Były w nim sceny, gdzie polska policja bije Niemców.
Dyrygent Dołżycki - skazany na infamię za wysługiwanie się Niemcom. Przypadek ten odbił się w Warszawie głośnym echem. Dołżycki wkrótce po wkroczeniu Wehmachtu do Warszawy przypomniał sobie, że jest ukraińskiego pochodzenia i faktem tym zaczął kokietować Niemców. Kierownictwo Walki Cywilnej bardzo szybko dowiedziało się o prywatnych koncertach dawanych przez dyrygenta w rezydencji gubernatora Fischera. Takie i podobne przypadki spoufalania się z Niemcami spowodowały wniesienie sprawy Dołżyckiego na wokandę Komisji Sądzącej, która skazała go na karę infamii. Równało się to z bojkotem jego koncertów dawanych publicznie w Warszawie (cukiernia Lardellego).
Aktorzy: Malicka, Perzanowska i Adolf Dymsza - skazani na naganę za utrzymywanie stosunków z Niemcami.
Malicka otrzymała naganę za utrzymywanie bliskich stosunków z oficerem niemieckim.
Adolf Dymsza otrzymał naganę za urządzanie i branie udziału w pijatykach Gestapo. Urządzał je m. in w swoim domu przy ulicy Wilczej i Emilii Plater. Widziano go także pijanego w dorożce w towarzystwie Niemców. Jak się miało okazać nagana nałożona przez KWC miała mu zaszkodzić po wojnie na krótko.

Niezależnie od postępowania przed sądami specjalnymi i komisjami sądzącymi istniał jeszcze trzeci tryb postępowania, bardziej doraźny. Mowa tutaj o karach chłosty i strzyżenia włosów. To ostatnie przeprowadzano zwykle względem kobiet przebywających w towarzystwie Niemców. Stosowano je w wypadkach, gdy sprawa nie była na tyle poważna, by ją kierować do sądów specjalnych z jednej strony, a z drugiej nie było szans, że kara infamii czy nagany podziała odstraszająco.
Ocena danego wypadku i zarządzenie wymiaru kary leżało w rękach lokalnego kierownika Walki Cywilnej, który kierował się wydanymi instrukcjami. Karę chłosty stosowano, na przykład na wsi, za udział w zabawie niemieckiej, za wyrąb państwowego lasu, za przywłaszczenie majątku ruchomego rodaków itp. Wypadki stosowania tych kar były jednak stosunkowo rzadkie.

112. KRN, PKWN, Rząd Tymczasowy, Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej - podstawy [rawne ich działania, programy

KRN - Krajowa Rada Narodowa powstała w noc sylwestrową 1943/44, jako opozycyjna do emigracyjnej komunistyczna struktura władzy.

- przewodniczący Bolesław Bierut, zastępcy Edward Osóbka - Morawski i Władysław Kowalski,

- odmówiła rządowi londyńskiemu prawa do występowania w imieniu narodu, uprawniła się do wydawania dekretów i powoływania sądów ludowych, przewidywała przeprowadzenie reform społecznych, opowiadała się za „piastowskimi” granicami na zachodzie i określeniem granicy wschodniej na drodze porozumienia z ZSRR

- struktura terytorialna: rady narodowe wojewódzkie i miejskie

- siła zbrojna AL. Armia Ludowa

- program KRN przewidywał utworzenie Rządu Tymczasowego

- była tymczawoym parlamentem, składała się z max 444 członków, zakres działania: ustawodawstwo, podejmowanie najważniejszych dla państwa decyzji, kontrola władzy wykonawczej, zwierzchnictwo i kontrola nad radami terenowymi w terenie. Obradowała w sesjach, miały być co kwartał, były rzadziej, w przerwach wszystkie za wyjątkiem ustawodawczych funkcje przejęło Prezydium KRN - przewodniczący, 2 zastępcy, naczelny dowódca WP i kilku członków, ustawą z września 1944 stanowisko przewodniczącego zastąpiono urzędem prezydenta KRN - miał większość funkcji prezydenta wg konstytucji marcowej i marszałka Sejmu

PKWN - Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego

- powstał w Moskwie 21.07.1944 zaraz po zajęciu przez Armię Czerwoną pierwszych ziem na zachód od Bugu, przewodniczącym Osóbka - Morawski, wice Andrzej Witos i Wanda Wasilewska

- wg Manifestu PKWN jedyną legalną władzą w Polsce była KRN, pełniąca rolę parlamentu, PKWN jej organem wykonawczym - rządem

- uznał za podstawę prawną swojej działalności przepisy konstytucji marcowej, co miało sugerować ich „demokratyczny” charakter

- w manifeście przedstawioo program reform społecznych i gospodarczych, bez kwestii nacjonalizacji przemysłu, granice państwa niedookreślono

- sformułowano zasady tworzenia hierarchicznego systemu władzy, opartego na strukturze rad narodowych podporządkowanych KRN: wojewódzkich, powiatowych, miejskich i gminnych

- ZSRR uznało PKWN za wyłączny rząd państwa polskiego, a ono zatwierdziło granicę zgodną z linią Vurzona

Rząd Tymczasowy - powołany przez KRN 21.12.1944 zastąpił PKWN

- premierem Osóbka-Morawski, wice W. Gomółka i St. Janus

- sprzeciwili się alianci, jednak ZSRR ZSRR satelity go uznały

- kwestie istnienia dwóch rządów należało rozwiązać, w sprawie przyszłej władzy postanowiono, że powstanie jeden rząd złożony z przedstawicieli Rządu tymczasowego, demokratycznych polityków z kraju i działaczy emigracji, i odbędą się wybory. Powołano Komisję Dobrych Usług złozoną z przedstawicieli wielkiej trójki. RT przeniósł się w okolicę Warszawy, gdzie ukrywało się kierownictwo Polski Podziemnej, rząd na emigracji przeżywał kryzys, postanowiono rozpocząć rozmowy z komunistami, ci jednak aresztowali i wywieszki 16 przywodcow podziemia.

Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej - w rozmowach dot jego powstania uczestniczyło 12 polityków, 4 z Rządu tymczasowego ( Bierut, Kowalski, Osóbka - Morawski, Gomółka), 3 z zagranicy ( Mikołajczyk, Stańczyk, Kołodziej) 5 z kraju ( Kołodziejski, Kutrzeba, Krzyżanowski, Kiernik, Żakowski)

- 28.06.1945 Rząd Tymczasowy podał się do dymisji, w jego miejsce prezydent KRN powołała Rząd Tymczasowy jedności Narodowej

- premier - Osóbka - Morawski, wice Gomółka Mikołajczy, kluczowe stanowiska PPR, uznały go wszystkie państwa wycxofujac poparcie dla rządu Arciszewskiego

113. Mała konstytucja z 1947

Uchwalona 14.02.1947 przy sprzeciwie 17 posłów. Składała się z 32 artykułów ujętych w 9 rozdziałach regulujących pozycje najwyższych organów władzy, sejm ustawodawczy, prezydenta, radę państwa, rząd, NIK, wymiar sprawiedliwości, przepisy przejściowe i końcowe. Zasadniczą cechą Malej Konstytucji była jej tymczasowość. Poza tą regulacją znalazły się w szczególności zasady ustroju politycznego i społeczno- gospodarczego oraz sfera praw i wolności

1. Sejm Ustawodawczy

- pochodził z 5- przymiotnikowych wyborów

- składał się z 444 posłów

- kadencja- 5 lat

- sesje zwyczajne i nadzwyczajne zwoływał prezydent

- organy wewnętrzne: marszałek, wicemarszałek, sekretarz i komisje

- kompetencje: uchwalenie nowej konstytucji, ustawodawstwo, wytyczenie głównych kierunków polityki państwa, kontrola rządu

- posłowie mieli immunitet obejmujący zniesienia odpowiedzialności za działalność parlamentarna; pociągniecie do odpowiedzialności karno- sądowej jedynie za zgodą sejmu

2. Prezydent

- wybierany przez sejm ustawodawczy na 7 lat przy quorum 1/3/ ustawowej liczby posłów

- z-cą był marszałek sejmu

- kompetencje: reprezentowani państwa na zewnątrz, zwoływanie, odraczanie i zamykanie sesji sejmowych

- mianowanie i odwoływanie członków rządu

- zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi

- stosowanie prawa laski

- wydawanie rozporządzeń wykonawczych i innych aktów prawnych celem wykonywania ustaw

- był nieodpowiedzialny politycznie i cywilnie

- ponosił odpowiedzialność konstytucyjną za zdradę kraju, naruszenie konstytucji lub popełnienie przestępstwa kryminalnego

- pociągał go do odpowiedzialności sejm, a sadził Trybunał Stanu

- jego akty wymagały kontrasygnaty premiera i właściwego ministra

3. Rada Państwa

- przewodniczył prezydent

- skład: marszałek sejmu, 3 wicemarszałkowie, prezes NIK i w czasie wojny naczelny dowódca WP

- uprawnienia: nadzór nad radami narodowymi, ustawodawcze, nadzór nad NIK, podejmowanie uchwal o wprowadzeniu stanu wyjątkowego i wojennego

4. Rada Ministrów

- skład: premier i obradujący po jego przewodnictwem ministrowie, powoływani przez prezydenta

- ponosiła odpowiedzialność parlamentarną przed sejmem

- uprawnienia: wykonawcze, na podstawie szczególnych pełnomocnictw Sejmu mógł wydawać dekrety z mocą ustawy, których ogłoszenie zarządzał prezydent za zgodą rady państwa

5. Administracja terytorialna

- ustawa z 3,1950 zniosła: organy administracji rządowej, organy administracji samorządowej, oraz szereg urzędów administracji, niezespolonej

- całość kompetencji tych organów przekazano radom narodowym

6. Wymiar sprawiedliwości

- zniesiono sądy: grodzkie, okręgowe, apelacyjne a powołano sądy powiatowe i wojewódzkie

- prokuratura została wyodrębniona jako osobny pion; na jej czele stal prokurator generalny, nadzorowany przez Radę Państwa

7. Prawa i obowiązki obywateli

- zawarte były w deklaracji Sejmu Ustawodawczego z dnia 22.02.1947

114. Zasdy Konstytucji z 22 lipca 1952

- przygotowyała Komisja Konstytucyjna składająca się ze 103 członków pod przewodnictwem Biureta, projekt uchwlono jednomyślnie jako Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej , zwaną konstytucją lipcową

- treść usystematyzowana wg konstytucji ZSRR ZSRR 1936, działalność Komisji miała charakter iluzoryczny, wpływ na jej kształt miało Biuro Polityczne Komitetu Centralnego PZPR

- składała się ze wstępu i 10 rozdziałów, od 13.12,1957 - 11; I,II - zasady ustroju politycznego i społeczno - gospodarczego, II-VII organizacja i funkcjonowanie aparatu państwowego, VIII - IX, prawa wolności, obowiązki obywatelskie, XI -XII sprawy godła humny itz.

- oprała ustrój PRL na zasadach: ustroju republikańskim, suwerenności ludu pracującego miast i wsi, socjalistycznym rozwoju państwa, sojuszu robotniczo- chłopskim i kierowniczej w nim roli klasy robotniczej, przewodniej roli PZPR,internacjonalizmie proletariackim, przedstawicielskiej formie sprawowania władzy przez lud pracujący

- odrzucała tradycyjny trójpodział władzy, wprowadzała koncepcję jednolitości władzy państwowej i budowy aparatu państwowego państwowego oparciu o zasadę centralizmu demokratycznego

- organy państwowe podzielono na 4 grupy - władzy państwowej, administracji, sądowe i prokuratorskie, a od 1957 kontroli państwowej

-0 organami władzy państwowej były Sejm i Rada Państwa, jako organy naczelne, rady narodowe jako organy terenowe

115. Rady Narodowe. Ustawa o jednolitej władzy państwowej

rady narodowe, zgdonie z konstytucją były terenowymi organami władzy państwowej, a jednocześnie samorządu terytorialnego, funkcjonowały na wszystkich szczeblach podziału administracyjnego: gromadzkim od 1972, powiatowym do 1975, dzielnicowym, miejskim i wojewódzkim.

- pierwsze wybory do nich w 1954, ustawa o nich podlegała czestym nowelizacjom w latach 1958, 1972, 1973 i 1975 ( zastępująca trójstopniową strukturę podziału dwustopniową)

- do 1975 pierwszy stopień stanowiły wady gminne, miejskie małych miast, niekiedy wspólne rady narodowe dla miast i małych gmin

- drugi stopień - rady powiatowe i rady miast wydzielonych z powiatów

- trzeci stopień - rady wojewódzkie i rady miast wydzielonych z województw ( Warszawy, Łodzi, Krakowa, wrocławia Wrocławia poznania)

- od 1975:

- stopień I - miejskie, gminne, wspólne dla miast i gmin, oraz dzielnicowe w większych miastach

- stopień II - rady wojewódzkie oraz rady narodowe dla Warszawy, Łodzi, Krakowa, Wrocławia, gdzie istniała rada wspólna dla województwa i miasta stopnia wojewódzkiego

- rady były organami kadencyjnymi, kadencja 3 lata, potem od 1963 4, od 1976 określała ustawa

- do grudnia 1954 skład - przedstawiciele delegowani przez organizacje polityczne, gospodarcze, społeczne i zawodowe, członkowie dokooptowani

- w 1975 Rada Państwa ustaliła liczbę członków wojewódzkich rad narodowych od 100 do 238 - dostosowanie do liczby mieszkańców

- zadania: kierowanie całokształtem rozwoju społeczno - gospodarczego gospodarczego kulturalnego, zaspokajanie potrzeb ludności w zakresie zaopatrzenia i usług, rozbudowa instytucji komunalnych, oświatowych, kulturalnych, sanitarnych sanitarnych sportowych, utrzymanie porządku publicznego

- na czele rady stało jej prezydium, w latach 1944-50 wyłonione spośród członków, obok jako organy wykonawcze w dziedzinie spraw samorządowych wydziały powiatowe lub wojewódzkie, oraz starostowie lub wojewodowie jako przewodniczący; w miastach i gminach zarządy miejskie i gminne z prezydentami, burmistrzami burmistrzami wójtami

- 1950-58 prezydium organem wykonawczym w sprawach zarządu ogólnego, administrację wykonywały wydziały, które były jego aparatem

- ustawa z 1958 przekształciła wydziały w samoistne organy administracyjne, prezydium sprawowało funcie koordynacyjną; określono tez jego skład - najmniejszy w gromadach ( przewodniczący przewodniczący max 4 członków), w pozostałych przewodniczący, od 1 do 4 zastepców, od 3 do 4 członków i sekteratz

- od 1973 - przewodniczący, zastępcy, przewodniczący stałych komisji

- reformy 1972, 1973, 1975 - zmieniono ustrój, tworząc nowe organy będące jednocześnie wykonawczymi i zarządzającymi Rad Narodowych: wojewodowie, prezydenci miast, naczelnicy miast, naczelnicy dzielnic, naczelnicy gmin, naczelnicy miast i gmin

- wszyscy wojewodowie wojewodowie prezydenci Warszawy, Krakowa i Łodzi byli terenowymi organami administracji państwowej szczebla wojewódzkiego, pozostali szczebla powiatowego, mianował ich premier, po zaopiniowaniu przez rady, naczelników - terenowy organ administracji państwowej stopnia wojewódzkiego, również po zaopiniowaniu przez wasciwe rady narodowe

116. Sprawa mocy prawnej orzeczeń okresu okupacji w Polsce Ludowej

Zgromadzenie Ogólne Sądu najwyższego 25 listopada 1948 wydało uchwałę, uznajacą orzecznictwo sądowe oraz zasady prawne z czasów II RP za nieaktualne.

Ogłoszono amnestie ( min 2.08.1945, 22/02.1947, 22.11.1952), oraz ustawa z 20.07.1950 o zniesieni sankcji oraz ograniczeń wobec obywateli którzy zgłosili swą przynależność do narodowości niemieskiej. Dekret z 1945 darował kary orzeczone w rozmiarze do 5 lat więzienia i łagodził surowsze.

117. Prawo wojskowe 1943-1945 w Polsce

Uchwałą prezydium Zarządu Głównego ZPP 7.07.1943 wprowadzowno w życie kodeks wojskowy PSZ w ZSRR prawa karnego materialnego. Liczył 84 art, dzielił się na część ogólną - 17 art., i szczególną, był niekompletny, pełen luk, nie zawierał definicji przestępstwa, art. 1 ustanawiał karalność na zasadzie analogii, nie zawierał żadnych zasad odpowiedzialności, konstrukcji winy, rozróżnienia m,iędzy umyślnością a nieumyślnością, okoliczności podmiotowych, zagadnienia niepoczytalności, błędu czy przymusu, obrony koniecznej zy stanu wyższej konieczności.

- kary: dwie zasadnicze 5 dodatkowych, kara śmierci przez rozstrzelanie, pozbawienia wolności bez specyfikacji, nie podzielona na żadne rodzaje, ani nie określono dolnej granicy

- w zcześci szczególnej przewidywał 30 zagrożeń karą smierci

Kodeks karny wojska polskiego23.09.1944

- przejmował niektóre przepisy kodeksu wojskowego z 1932 oraz włączał nowy rozdział dotyczący zbrodni stanu

- ustanawiał odpowiedzialność karną wojskowych za dokonane przez nich przestępstwa

- stworzono 2 możliwości represjonowania osób cywilnych: jurysdykcja sądów wojskowych w stosunku do osób cywilnych na podstawie przepisów prawa powszechnego

- w rozdziale o zbrodniach stanu na 19 artykułów w 10 przewidziano karę śmierci: usiłowanie pozbawienia państwa niepodległego bytu, zamach na władze naczelne i ustrój państwa, gromadzenie środków w celu zamachu a nawet same czynności przygotowawcze do popełnienia przestępstw stanu, wejście w porozumienie z innymi osobami w celu dokonania wymienionych czynów

- objęto karalnością czyny odlegle od skutku przestępczego: usiłowanie usunięcia przemocą organów państwa lub zmiany jego ustroju, lżenie, znieważenie lub wyszydzanie ustroju państwa, nawoływanie do czynów skierowanych przeciwko jedności sojuszniczej, sporządzanie, rozpowszechnianie i przechowywanie w tym celu pism, druków lub wizerunków

Procedura wojskowa:

- uchwala z.7.1943 Nakazywała sądom polowym wydawać wyroki nie w imieniu RP, ale w imieniu narodu polskiego

- rozkazami dowódcy z 7.1943 Zlikwidowano sędziego śledczego, śledczego podstawową rolę śledztwa przypisano oficerom śledczym Informacji Wojskowej

- Wojskowy KPK wprowadzono w życie rozkazem 26.11.1943. Normowali on zarówno procedurę karną, jak i ustrój sądowych wymiarów sprawiedliwości, podtrzymywali likwidację instytucji sędziego śledczego oraz dominującą rolę oficerów informacji wojskowej

- postępowanie przygotowawcze miało wyraźnie inkwizycyjny charakter

- sąd orzekał w składzie ławniczym

- postępowanie sądowe było instancyjne, ale w trybie nadzoru sąd wyższego szczebla mógł prawomocny wyrok zmienić

- w ogólnych zasadach widoczna jest recepcja wzorów systemu radzieckiego

Kodeks Wojskowego postępowania karnego z 23.06.1945

- ogłoszony i wprowadzony w życie z datą 25.06.1945

- podtrzymywał likwidację instytucji sędziego śledczego

- zachował formalnie silną pozycję prokuratora

- ustanawiał, że śledztwo wojskowe zawsze może prowadzić funkcjonariusz Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego

- podtrzymywał likwidację trójinstancyjności postępowania, natomiast przewidział jeden środek odwoławczy - rewizję w stosunku do wyroków pełnomocnych wprowadzał rewizje w trybie nadzoru sądowego

118. Sądy wojskowe w Polsce Ludowej

- ustrój i kompetencje uregulował dekret PKWN z 11.1944, potem ustawa z czerwca 1972, w I instancji orzekały wojskowe sądy garnizonowe, sądy okregów wojskowych i sądy marynarki wojennej. Odwołania od ich orzeczeń rozpatrywał do 1962 Najwyższy Sąd Wojskowy, po Izba Wojskowa Sądu Najwyższego

- sprawy osób cywilnych o przestępstwa przekazano wojskowym sądom garnizonowym

- wprowadził instytucję korpusu oficerów służby sprawiedliwości

- oficerzy służby sprawiedliwości musieli mieć wykształcenie prawnicze + od 1958 i 1960 obowiązek aplikacji, egzaminu sędziowskiego i przesłużenia pewnego okresu

- Rozkazem Ministra Obrony 20.01.1946 zostały utworzone wojskowe sądy rejonowe na terenie każdego województwa, sprawy osób cywilnych zakresu podległym sądom wojskowym, sprawy funkcjonariuszy bezpieczeństwa publicznego, MO, straży więziennej i żołnierzy wojsk wewnętrznych

- nadzór nad sądami i prokuraturą wojskową miał naczelny dowódca

- sądziły w składzie ławniczym, bądź zawodowym sędziów wojskowych

- Minister MON powołał oficerską szkolę prawnicza. Zorganizowana była jak jednostek wojskowa, kandydatów kierowały organizację polityczne i społeczne, nie wymagano wykształcenia, kursy trwały od 2,5 do 24 miesięcy, program obejmował przedmioty prawnicze, wojskowe, polityczne i ogólne, nauka systemem stacjonarnym

- nie operowano żadnymi dowodami rzeczowymi

- w ważniejszych sprawach wyroki wydawano poza salą sądową przez funkcjonariuszy partii komunistycznej albo organy bezpieczeństwa cywilnego lub wojskowego

- rozprawy nieraz toczyły się bez obrońców

- podstawą skazań były przyznania i pomówienia

- na mocy ustawy z 5.4.1955 Przekazano do sądów powszechnych sprawy osób cywilnych

-wg ustawy z 1972 wymogi sędziego: wyższe studia prawnicze, aplikacja, staż asesorski, rękojmia należytego wykonania obowiązków sędziego PRL

- od 1955 orzekały tylko w sprawach karnych, gdy oskarżonym był zołnierz w służbie czynnej lub pracownik cywilny zatrudniony w wojsku, a jego czyn pozostawał w związku z zatrudnieniem

119. informacja wojskowa i Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego w Polsce Ludowej

Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (MBP) - organ bezpieczeństwa wewnętrznego o statusie ministralnym, zorganizowany na polecenie i pod dyktando władz radzieckich w powojennej Polsce. Powstało 1 stycznia 1945 roku na bazie funkcjonującego od połowy 1944 roku Resortu Bezpieczeństwa Publicznego przy Polskim Komitecie Wyzwolenia Narodowego (RBP PKWN).
Obok tzw. Informacji Wojskowej, odpowiedzialne za masowe represje na obywatelach, zlikwidowane w 1954 roku. Potocznie znane i nazywane Urzędem Bezpieczeństwa (UB), ze względu na podległe mu terenowe Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego.

- sekretarz ds. krajowych centralnego biura komunistów polskich w Moskwie wytypował ok. 200 osób „szczególnego zaufania” na kurs do szkoły NKWD w Kujbyszewie, który pod koniec lipca 1944 zaczęli organizować strukturę resortu bezpieczeństwa publicznego PKWN. Resort od początku był tworzony wg koncepcji wzorów radzieckich

- wg manifestu PKWN rady narodowe tworzą niezwłocznie podległą im milicję obywatelską, której zadaniem będzie utrzymanie porządku i bezpieczeństwa

- wg dekretu 7.10.1944 MO podlega kierownictwu resortu BP i jest prawnopubliczną formacją służb bezpieczeństwa publicznego

Po przekształceniu PKWN w rząd tymczasowy rozpoczęto rozbudowę struktur ministerstwa, oprócz istniejącej już (przejętej po RBP) struktury, m.in. Departamentu Kontrwywiadu, istniały ponadto wydziały do spraw kartotek, łączności i techniki operacyjnej, zaopatrzenia, cenzury, więzień i obozów, kadr, ochrony rządu oraz ochrony jeńców wojennych, od kwietnia w warszawskiej centrali powstały kolejne departamenty, których do końca 1945 roku powołano pięć, oprócz pięciu samodzielnych wydziałów podległych ministrowi bezpieczeństwa publicznego Stanisławowi Radkiewiczowi. W terenie zorganizowano piętnaście WUBP oraz ponad dwieście analogicznych jednostek na poziomie powiatu.

Od marca 1946 terenowe jednostki UB wraz z oddziałami LWP, KBW, WOP, MO i ORMO podporządkowane były wojewódzkim komisjom bezpieczeństwa, podległym Państwowej Komisji Bezpieczeństwa.

W lipcu 1946 roku Ministerstwo Bezpieczeństwa Podzielono na osiem departamentów z których pięć zajmowało się sprawami operacyjnymi, m.in. I - kontrwywiadem, II - operacjami technicznymi i technologią, III - walką z opozycją, IV - ochroną gospodarki, oraz V - przeciwdziałaniem infiltracji i zwalczaniem wpływów kościoła.

Na początku 1948 roku powołano Departament VII, zajmujący się wywiadem ogólnym, a w czerwcu następnego roku powstało Ściśle Tajne Biuro do spraw Funkcjonariuszy, czyli wewnętrzna sekcja kontrwywiadowcza, mająca śledzić i kontrolować pracowników ministerstwa. 24 lutego 1949 powołano Komisję Biura Politycznego KC PZPR ds. Bezpieczeństwa Publicznego, która z ramienia PZPR nadzorowała i inspirowała aparat represji stalinowskich w Polsce, w tym całą strukturę MBP. 2 marca 1950 roku powstało Biuro Specjalne, przemianowane w listopadzie 1951 roku na Departament X. Jego zadaniem było śledzenie i prowadzenie dochodzeń w sprawach wyższych funkcjonariuszy partyjnych i ich przyjaciół.

Gdy cały kraj objęto siecią Urzędów Bezpieczeństwa (UB), liczba funkcjonariuszy dynamicznie wzrosła, przekraczając w maju 11 tysięcy osób, a w grudniu 1945 roku, już 24 tysiące osób. W końcu 1948 roku w strukturach tajnych służb cywilnych zatrudnionych było 26 600 funkcjonariuszy. Wzmocnienie polskiego aparatu MBP w latach 1947-1949 spowodowało, że stało się możliwe wycofanie doradców radzieckich z Powiatowych Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego. Ponadto pod Ministerstwo podlegało:

41 000 żołnierzy Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW)

57 500 funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej (MO)

32 000 funkcjonariuszy Wojsk Ochrony Pogranicza (WOP)

10 000 funkcjonariuszy Straży Więziennej (SW)

125 000 członków Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej (ORMO)

Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego sprawowało także kontrolę nad Strażą Przemysłową (SP).

Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego odpowiedzialne było m.in. za wywiad wewnętrzny i zewnętrzny, kontrwywiad, działalność antypaństwową w kraju jak i poza jego granicami, ochronę rządu, ochronę i nadzór łączności cywilnej i rządowej, kontrolę nad terenowymi organami rządowymi, kontrolowało Milicję Obywatelską, więzienia i zakłady poprawcze, Straż Pożarną oraz Wojska Ochrony Pogranicza. Także od 1947 do 1950 roku pod kontrolę MBP przeszły organy wywiadu wojskowego, do tej pory podlegające pod Oddział II Sztabu Generalnego Ludowego Wojska Polskiego.

Po wystąpieniach Światły całe kierownictwo MBP postawione zostało na nogi. Rozpoczęły się narady i odprawy, których celem było wykrycie winnych łamania praworządności. W Komitecie Centralnym PZPR powołano komisję do badania nieprawidłowości w organach bezpieczeństwa. Z ministerstwa usunięto wiceministra Romana Romkowskiego, płk. Fejgina, który został następnie aresztowany, i płk. Józefa Różańskiego.

Efektem zmian, jakie nastąpiły w organach bezpieczeństwa po 5 grudnia 1953 roku, był Dekret Rady Państwa z dnia 7 grudnia 1954 r. o naczelnych organach administracji państwowej w zakresie spraw wewnętrznych i bezpieczeństwa publicznego. Na mocy dekretu zniesiono Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, a na jego miejsce powołano Ministerstwo Spraw Wewnętrznych oraz Komitet Do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego przy Radzie Ministrów. W 1956 przy MSW utworzono Służbę Bezpieczeństwa.

Główny Zarząd Informacji - Wojska Polskiego/ Ministerstwa Obrony Narodowej/ Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego - organ kontrwywiadu wojskowego działający w Polsce w latach 1944 - 1957, odpowiedzialny obok Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego za masowe represje wśród żołnierzy Wojska Polskiego, Armii Krajowej oraz ludności cywilnej. Następnie (1957) przekształcony w Wojskową Służbę Wewnętrzną Ministerstwa Obrony Narodowej.

Informacja Wojska Polskiego i jej organy powstały w momencie utworzenia na terenie ZSRR 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki (14 maja 1943). Organy Informacji WP podlegały następnie przekształceniom organizacyjnym i nazewniczym, co związane było z ówczesną rozbudową Polskiej Armii w ZSRR:

• Oddział Informacji 1 Dywizji Piechoty (14 maja 1943 r.);

• Wydział Informacji 1 Korpusu (od 19 sierpnia 1943 r. );

• Wydział Informacji 1 Armii WP (od 29 lipca 1944 r.);

• Wydział Informacji 2 Armii WP (od sierpnia 1944 r.)

Powstanie organów Informacji WP nie wiązało się z żadnymi podstawami ustawowymi. Jej struktury i zakres kompetencji były regulowane dyrektywami naczelnego dowódcy Wojska Polskiego. 30 listopada 1944 r. rozkazem nr 95 naczelnego dowódcy Wojska Polskiego na bazie Zarządu Informacji NDWP utworzono Główny Zarząd Informacji Wojska Polskiego (początkowo funkcjonował pod nazwą: Kierownictwo Informacji Sztabu Głównego WP). Od 30 listopada 1950 r. nazwa uległa zmianie na Główny Zarząd Informacji Ministerstwa Obrony Narodowej. Wraz z podporządkowaniem się organów Informacji MON i Wojsk Wewnętrznych Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego (na mocy uchwały Rady Ministrów nr 683 z 3 września 1955 r. ) nazwa uległa kolejnej transformacji na: Główny Zarząd Informacji Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego. Wraz ze zniesieniem KdsBP (na mocy zarządzenia nr 347 prezesa Rady Ministrów z 28 listopada 1956 r.) organy Informacji Wojskowej zostały wcielone do MON, a organa Informacji Wojsk Wewnętrznych (tj. Wojska Ochrony Pogranicza i Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego) do MSW. Na mocy zarządzenia nr 01 ministra obrony narodowej z dnia 10 stycznia 1957 r. o powołaniu WSW (Wojskowej Służby Wewnętrznej) organy Informacji Wojskowej zostały zniesione.

Do głównych zadań GZI należało m.in. -

1. Walka z wymierzoną przeciwko Siłom Zbrojnym działalnością obcego wywiadu państw kapitalistycznych i jego ekspozytur spośród reakcyjnych ugrupowań emigracyjnych.

2. Walka z wymierzoną przeciwko wojsku wrogą działalnością reakcyjnych elementów w kraju, próbami tworzenia w wojsku nielegalnych organizacji, wrogą działalnością polityczną i terrorystyczną, zapobieganie akcjom dywersji i dezercji.

3. Zabezpieczenie nienaruszalności tajemnicy wojskowej.

Informacja Wojskowa zajmowała się także zdobywaniem, opracowywaniem i przekazywaniem kierownictwu PZPR materiałów i informacji wywiadowczych o przeciwnikach PRL. Oczywiście informacja wojskowa nie zajmowała się tylko sprawami o charakterze kontrwywiadowczo-informacyjnym na tle wojskowym.

Informacja wojskowa brała czynny udział obok bezpieki (Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego) w walce z podziemiem. Od 1944 roku, kiedy rozpoczęły się aresztowania żołnierzy Armii Krajowej i nie tylko. Do 1957 roku Główny Zarząd Informacji Wojska Polskiego aresztował ok. 17 tys. osób cywilnych i wojskowych.

Po ucieczce pilotów - ppor. Franciszka Jazwińskiego (3 marca 1953) oraz Jareckiego dwa miesiące później, postanowiono dokonać tzw. penetracji Wojska Polskiego, zwłaszcza wojsk lotniczych i obrony przeciwlotniczej, za pomocą agentury z Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i Informacji Wojskowej.

1 czerwca 1953 roku, szef GZI WP wydał następujący rozkaz:

Szczególną uwagę należy zwrócić na rozpoznanie oblicza moralno-politycznego pilotów posiadających rodzinę lub krewnych w krajach kapitalistycznych, przejawiających negatywne nastroje, utrzymujących podejrzane kontakty i mających nieskrystalizowane poglądy polityczne.
Zacieśnić współpracę z miejscowymi organami bezpieczeństwa publicznego w celu zorganizowania pracy agenturalno-operacyjnej w otoczeniu. Więcej wysiłków włożyć w wszechstronne rozpoznanie podchorążych oficerskich szkół lotniczych.

120. Ustrój Sądów powszechnych powszechnych Polsce Ludowej ( do 1950 i po 1950). Rewizja Nadzwyczajna

- przez długi czas obowiązywały przepisy o ustroju sądów powszechnych 6.2.1928, które po zmianach w 1949 ogłoszono dopiero 5.02.1964

- nowe prawo o ustroju sądów powszechnych- 20.06.1985

a) sądy powiatowe(od 1975 rejonowe)- najniższy szczebel, powołane dla każdego powiatu oraz miast tworzących powiaty miejskie, sprawy w I instancji

Kompetencje:

- udzielanie pomocy prawnej

- przeprowadzanie postępowania egzekucyjnego w sprawach cywilnych

- kontrolowanie działalności sądów społecznych

- nadzorowanie wyborów

- prowadzenie ksiąg wieczystych, rejestrów handlowych itp.

b) sądy wojewódzkie- orzekały zarówno w I i II instancji

Kompetencje:

- nadzór judykasacyjny nad sądami powiatowymi

- rozpatrywanie żądań o odszkodowanie za niesłuszne skazanie lub oskarżenie

- orzekanie poza tokiem instancji o nieważności orzeczeń sądów I instancji w sprawach karnych

- wydawanie decyzji o ekstradycji przestępców

c) sąd najwyższy

- działa na podstawie ustawy z 1962

- podporządkowany radzie państwa

- dzielił się na 4 izby: karna, cywilna, pracy i ubezpieczeń społecznych, wojskowa

Kompetencje:

- rozpoznawanie środków odwoławczych od orzeczeń wydanych w I instancji przez sądy wojewódzkie

- rozpoznawanie rewizji nadzwyczajnych

- ustalanie wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej

-rozpatrywanie spraw przekazanych do jego właściwości przez stosowne przepisy

121. Sądy specjalne i quasi sądy w Polsce Ludowej

122. Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem gospodarczym

- powołana dekretem z 16.11.1945, istniała do końca 1954

- w zasadzie była pozasądowym organem orzekającym

- tryb postępowania przed nią pozostał nieuregulowany

- procedura była jednoinstancyjna, w praktyce przeważały w niej elementy tajności

- postępowanie w sprawie dotyczącej skierowania sprawcy do obozu pracy na okres 2 lat toczyło się nawet bez udziału obrońcy

- komisja powołana przez ministra sprawiedliwości w 11.1956 stwierdziła, że w Komisji Specjalnej „niejednokrotnie skazywano za czyny nie będące w ogóle przestępstwem w prawie karnym”

123. Sądy tajne w Polsce ludowej

Sądy tajne- zwane też sekcjami tajnymi odbywały się często na terenie więzień

- sąd tajny w Warszawie był tworem, który przejściowo wydawał najcięższe wyroki

- tajnym sądem odwoławczym był początkowo twór pozasądowy zorganizowany w ministerstwie sprawiedliwości, później była nim sekcja tajna sądu najwyższego

- powstanie sądów tajnych wiązało się z potrzebą likwidacji wrogów polski ludowej

- do obrony przed tymi sądami dopuszczono tylko adwokatów zasługujących na uznanie władzy

- obrony w sądzie były najczęściej pozorne- obrońcom nie wolno było robić notatek, rewizje musieli pisać ręcznie a rozmowy z oskarżonymi odbywali pod nadzorem funkcjonariuszy UB

- oskarżony i obrońca stali na straconej pozycji

- tajne sekretariaty- spraw prowadzonych przez sądy tajne nie zapisywano ogólnosądowego repetytorium, lecz prowadzoną tajną ewidencję

- powszechne było naruszenie prawa do obrony i zasady bezpośredniości przez przekształcenie przewodu sądowego odczytywane w akcie śledztwa

- wyniki w przewodzie sądowym w istocie ograniczały się do zeznań złożonych w świetle a odczytanych na rozprawie

- bazowano na wymuszonym przyznaniu się do winy, montowano fotokopie dokumentów, usuwano z akt karty z niewygodnymi zeznaniami

- drastyczność surowości kar

124. Udział czynnika ludowego w wymiarze sprawiedliwości w Polsce Ludowej

- koncepcję ławników wprowadzono, aby napełnić wymiar sprawiedliwości komunistami

- najpierw pojawili się przy sadach przysięgłych lub w szczególnych trybach postępowania przed sądami karnymi powszechnymi

- 1943 i 1944 wprowadzono do sądów wojskowych i specjalnych sądów karnych

- udział ławników przewidywał mały kodeks karny oraz dekret o ochronie państwa, art. 49 konstytucji PRL oraz ustawa z 2.12.1960 o ławnikach ludowych i sądach powszechnych

- kadencja- 2 lata od 1960-3

- uzyskali wszystkie prawa sędziowskie w toku rozprawy i orzekania (wyjątek- przewodniczenie rozprawie

- byli wyznaczani przez prezydium rady narodowej

- nie żądano od nich żadnych kwalifikacji

- mogli przegłosować w sprawie zawodowego sędziego

125. Szkolenie prawników w trybie specjalnym w Polsce Ludowej

- za sprawą Gomulki upadla koncepcja powołania sądów ludowych, więc by podporządkować sobie sądy stworzono koncepcję nadzwyczajnego mianowania sędziów, którzy formalnie uniknęliby szyldom sędziów ludowych, chociaż formalnie by nimi byli

- byliby sędziami zawodowymi partii= bez kształcenia uniwersyteckiego

Dekret z 22.1.1946 o wyjątkowym dopuszczeniu do obejmowania stanowisk sędziowskich, prokuratorskich i notarialnych oraz wpisywania na listę adwokatów:

- wystarczą kwalifikacje osobiste oraz działalność naukowa, zawodowa, społeczna lub polityczna oraz dostateczna znajomość prawa nabyta przez pracę zawodową lub w szkołach prawniczych

- stanowisko asesora sądowego lub prokuratora wymagało zwolnienia od wymagań ukończenia uniwersytetu, odbycia aplikacji sądowej, złożenia egzaminu sędziowskiego, przesłużenia określonej liczby lat na stanowiskach sędziowskich i prokuratorskich

Minister sprawiedliwości otworzył 6 średnich szkól prawniczych

- W Lodzi, Wrocławiu, Zabrzu, Gdańsku, Toruniu, szczecinie

- kandydaci musieli mieć ukończone 24 lata

- nie przyjmowano zgłoszeń indywidualnych, jedynie osoby z polecenia partii politycznych, związków zawodowych lub organizacji społecznej, które rekomendowały kandydatów pod względem polityczno- społecznym

- kursy trwamy od do 15 miesięcy

- cel- przygotowanie słuchaczy do zawodu i szkolenie ideologiczne

w 1948 otwarto szkolę prawniczą im. Teodora Duracza

- żądano wykształcenia, średniego ogólnego lub zawodowego

- nauka trwała 2 lata, słuchacze uczyli się w trójkach

- w 195 przemianowano na wyższą szkolę prawniczą im. Teodora Duracza- uzyskała status wyższej szkoły zawodowej

- przetrwała do 1953

126. Sierpniówka z 31.08.1944

Dekret PKWN o wymiarze kary dla faszystowsko- hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców narodu polskiego.

Przewidywał karę śmierci za:

- zabójstwa

- znęcanie się

- wszelkie formy prześladowania ludności cywilnej i jeńców wojennych

- donosicielstwo do władz okupacyjnych

Kara więzienia za:

- szantaż z żądaniem okupu

- poniechanie donosu do władz niemieckich

Kara bezwzględnie określona(kara śmierci+ przepadek mienia)

- udział w dokonywaniu zabójstw

- denucjacje

Ustalił odpowiedzialność karną za sam udział w organizacji przestępczej. Nie obejmował zbrodni przeciwko pokojowi. Był rozumiany jako prawo wyjątkowe, ale nie przejściowe. W praktyce wykorzystywano sierpniówkę do szczególnie perfidnego skazywania na jej mocy żołnierzy AK oraz działaczy cywilnych

127. Dekret o ochronie państwa

Wprowadzony przez PKWN. Przewidywał karę śmierci lub więzienia dla wszystkich 11 artykułów. Wprowadzono nowe stany faktyczne gwałtownego zamachu oraz sabotażu, których nie zdefiniowano, tylko kazuistycznie wyliczono, jakie czyny SA do nich zaliczane ( min. Zaliczając do sabotażu udaremnienie i utrudnianie reformy rolnej, oraz niespełnienie obowiązków świadczeń rzeczowych. Karą śmierci zagrożone było nawet posiadanie, przechowywanie nabywanie lub wyrabianie aparatu radiowego

Godził w żołnierzy AK i członków partii politycznych związanych z polskim rządem. Każdy, kto wiedział o przestępstwach wymienionych w dekrecie, jeżeli nie doniósł o nich do władzy był karany śmiercią lub pozbawieniem wolności. Obok kar więzienia i śmierci groził karą przepadku mienia w całości (w przypadkach skazania na karę śmierci) lub fakultatywnie. Obligatoryjna była utrata praw publicznych i obywatelskich praw honorowych

128. Tzw. Mały kodeks karny

Dekret o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych niebezpiecznych okresie odbudowy państwa z 13.06.1946, zastąpił wcześniejsze dekrety. Wprowadził odpowiedzialność karną za przestępstwa przeciwko interesom gospodarczym, urzędnicze i przeciwko porządkowi publicznemu.

- tresć nacechowana surowością represji karnej i objęciem karalnością szerokiego katalogu czynów

- obowiązywał do wydania w 1969 Kodeksu karnego

- kara śmierci zagrozonye były np. podrabianie pieniędzy pieniędzy przyjmowanie ich od obcego rządu lub organizacji, udzielanie władzom państwowym fałszywych informacji, zakłócanie normalnego życia publicznego

- karano za tzw. Szeptankę - przekazywanie wiadomości usłyszanych w zachodnim radiu, za opowiadanie dowcipów politycznych o przywódcach państwa i partii

129. Dekret o faszyzacji życia publicznego

- wydany 22.01.1946, naruszał powszechnie uznane zasady praworządności

- dekret o odpowiedzialności za klęskę wrześniową i faszyzacji życia państwowego

- wydany w celu przeprowadzenia porachunków porachunków przeciwnikami politycznymi

- miał zastosowanie wyłącznie do zachowań sprzed września 1939, które wówczas nie były przestępstwami

- na podtawie jego przepisów można było skazać każdego wyższego urzędnika i oficera II Rzeczypospolitej

- zawierał sformułowania nieostre, pozwalające na dowolność interpretacyjną

130. Postępowanie doraźne w Polsce Ludowej

- dekret z 1945 o postępowaniu doraźnym stanowił, że odbywa się ono bez śledztwa, z wyłączeniem sędziego śledczego, dochodzenie prowadził prokurator, albo organy bezpieczeństwa publicznego, publicznego zależności od pierwszeństwa wszczęcia

- szedł w kierunku upoważniania funkcjonariuszy bezpieczeństwa publicznego do prowadzenia czynności śledczych

- zastosowanie tymczasowego aresztowania było obligatoryjne, zarządzał je prokurator

- prowadzono je w zasadzie przed sądem ławniczym, w sądach okręgowych tworzono specjalne wydziały do rozpoznawania spraw w postępowaniu doraźnym, oskarżony musiła mieć obrońcę

- było jednoinstancyjne, nie podlegał zaskarżeniu, od 1946 można było wnieść apelację, zarówno na korzyść jak i niekorzyść oskarżonego, w 1949 odstąpiono od tego

- wykorzystywano je w celach politycznych

- 9 kompletów sądów doraźnych delegowanych z sądów wojskowych wydało ponad 50% wyroków orzekających karę śmierci

131. Unifikacja prawa cywilnego w Polsce po II wojnie światowej.

II wojna światowa oczywiście przerwała proces unifikacji. Zadanie to podjęły ponownie w 1945 władze komunistyczne, działając jednak we właściwy sobie sposób. Nie reaktywowano Komisji Kodyfikacyjnej, mimo że większość jej członków przeżyła wojnę - było nie do pomyślenia, by akty prawne opracowywał niezależny organ. Unifikacją zajęło się bezpośrednio Ministerstwo Sprawiedliwości pod rządem Henryka Świątkowskiego i szarej eminencji - Leona Chajna. Powołano w nim Departament Ustawodawczy kierowany przez Stefana Bancerza (jego zastępcą został Seweryn Szer), a w jego ramach - Komisję Prawniczą jako ciało doradcze, mogące tylko zgłaszać poprawki do przedkładanych mu gotowych projektów. Projekty aktów prawnych opierano na materiałach przedwojennej Komisji Kodyfikacyjnej. Gotowe projekty przedstawiano Krajowej Radzie Narodowej, która uchwalała je jako dekrety z mocą ustawy.

W tych warunkach unifikacja została przeprowadzona błyskawicznie. W okresie od lipca 1945 do listopada 1946 w ramach unifikacji prawa cywilnego wydano kilkanaście dekretów, regulujących prawo cywilne w zakresie, w jakim nie zdążono zrobić tego przed wojną. Do najważniejszych z nich należały:

• Kodeks postępowania niespornego z 18 lipca 1945 (Dz.U. z 1945 Nr 27 poz. 169),

• prawo osobowe z 29 sierpnia 1945 (Dz.U. z 1945 Nr 40 poz. 223),

• prawo małżeńskie z 25 września 1945 (Dz.U. z 1945 Nr 48 poz. 270) - dekret obejmował tylko prawo małżeńskie osobowe,

• prawo o aktach stanu cywilnego z 25 września 1945 (Dz.U. z 1945 Nr 48 poz. 272), które obowiązywało do 31 sierpnia 1955, gdy wszedł w życie kolejny dekret - z 8 czerwca 1955 (Dz.U. z 1955 Nr 25 poz. 151),

• prawo rodzinne z 22 stycznia 1946 (Dz.U. z 1946 Nr 6 poz. 52),

• prawo opiekuńcze z 14 maja 1946 (Dz.U. z 1946 Nr 20 poz. 136),

• prawo małżeńskie majątkowe z 29 maja 1946 (Dz.U. z 1946 Nr 31 poz. 197),

• prawo spadkowe z 8 października 1946 (Dz.U. z 1946 Nr 60 poz. 328),

• prawo rzeczowe z 11 października 1946 (Dz.U. z 1946 Nr 57 poz. 319),

• prawo o księgach wieczystych z 11 października 1946 (Dz.U. z 1946 Nr 57 poz. 320), które obowiązywało do 1 stycznia 1983, gdy weszła w życie ustawa z 6 lipca 1982 o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. z 1982 Nr 19 poz. 147),

• przepisy ogólne prawa cywilnego z 12 listopada 1946 (Dz.U. z 1946 Nr 67 poz. 369).

Akty te weszły w życie w okresie od 1 stycznia 1946 do 1 stycznia 1947 i - z zaznaczonymi wyżej wyjątkami - obowiązywały do czasu kodyfikacji prawa cywilnego w 1965. Zmian w tym stanie prawnym dokonano dopiero 1 października 1950, kiedy to:

• prawo małżeńskie z 1945, prawo małżeńskie majątkowe z 1946, prawo rodzinne z 1946 i prawo opiekuńcze z 1946 zastąpił kodeks rodzinny - ustawa z 27 czerwca 1950 (Dz.U. z 1950 Nr 34 poz. 308),

• przepisy ogólne prawa cywilnego z 1946 i prawo osobowe z 1945 zostały zastąpione przez nowe przepisy ogólne prawa cywilnego - ustawę z 18 lipca 1950 (Dz.U. z 1950 Nr 34 poz. 311).

Lata 1946-1965 nazywa się w nauce prawa cywilnego okresem prawa zunifikowanego.

132. Przebieg prac nad kodyfikacją prawa cywilnego w Polsce ludowej

W 1956 premier Józef Cyrankiewicz powołał komisje kodyfikacyjną funkcjonującą przy ministrze sprawiedliwości. Jej zadaniem była kodyfikacja prawa cywilnego i dostosowanie go do warunków gospodarki socjalistycznej

W latach 1964-65 wydano:

- kodeks cywilny z 23.04.1964 składający się z 4 ksiąg: I- ogólna, II- własność i inne prawa rzeczowe, III- zobowiązania, IV- spadki; łącznie 1088 artykułów

- przepisy wprowadzające kodeks cywilny z 23.04.1964

-Kodeks rodzinny i opiekuńczy; dzielił się na 3 tytuły: małżeństwo, pokrewieństwo, opieka i kuratela

- przepisy wprowadzające kodeks rodzinny i opiekuńczy z 25.2.1964

- kodeks postępowania cywilnego 17.11.1964; część pierwsza: postępowanie rozpoznawcze i proces, postępowanie nieprocesowe, sąd polubowny; część druga: postępowanie zabezpieczające, postępowanie egzekucyjne; część trzecia: międzynarodowe postępowanie cywilne

- przepisy wprowadzające kodeks postępowania cywilnego z 17.11.1964

- prawo prywatne międzynarodowe z 12.11.1965

---