Finanse publiczne
Finanse publiczne są wyrazem stosunków społecznych i ekonomicznych powstających w trakcie nieustannych, dynamicznie ujętych procesów gromadzenia dochodów i przychodów oraz dokonywania wydatków i rozchodów na cele publiczne. Zajmują się:
gromadzeniem dochodów,
dokonywaniem wydatków,
zarządzaniem przychodami i rozchodami,
zarządzaniem długiem publicznym, w tym finansowanie deficytów budżetów sektora publicznego.
Wynika z powyższego, iż system finansów publicznych to ogół zasad i instytucji stanowiących podstawę dokonywania publicznych operacji finansowych.
Funkcje finansów publicznych to zespół zadań stawianych przed finansami publicznymi w kształtowaniu stosunków społecznych (politycznych i ekonomicznych). Wspomniane funkcje podlegają realizacji przez aparat państwowy w ramach określonej gospodarki finansowej, wykorzystując w tym celu system planowania finansowego oraz kontroli aktów polityki finansowej i kontroli finansowej. Wyróżniamy następujące funkcje:
1. Funkcja alokacyjna (fiskalna) istota tej funkcji sprowadza się do tego, że finanse publiczne są narzędziem alokacji zasobów w gospodarce rynkowej. Alokacja tychże zasobów dokonuje się w związku z dwojakiego rodzaju zadaniami przypisanymi państwu, a są nimi: zadania publiczne i zadania społeczne.
Pojęcie alokacji zasobów oznacza, że organy publiczne za pomocą przepływów pieniężnych w postaci dochodów i wydatków publicznych mogą wpływać na alokację zasobów w gospodarce, tj. alokację czynników wytwórczych (surowców, materiałów, potencjału ludzkiego) i wytworzonych dóbr materialnych dążąc do ich optymalnego wykorzystania.
Funkcja ta nie odnosi się wyłącznie do aspektu związanego z pozyskiwaniem środków. Stara się ona również wskazać źródła skąd można czerpać środki w taki sposób, aby nie były one uciążliwe a nawet szkodliwe dla samego źródła tych dochodów czy też dla podmiotu dysponującego tymi dochodami.
Przykładem takiej sytuacji może być zdarzenie, obciążenia podatkami przedsiębiorstw czy ludności. Działanie takie zmniejsza możliwość konsumowania oszczędzania oraz inwestowania przez te podmioty, daje natomiast finansową podstawę do alokacji omawianych zasobów przez państwo lub samorząd terytorialny w związku z przypisanymi im zadaniami. Bardzo często celem jest nie tylko zgromadzenie tych środków, lecz również podjecie interwencji państwa mającej doprowadzić do podjęcia wyznaczonego przez państwo zachowania lub jego zmiany przez podmiot obarczony ciężarem świadczeń pieniężnych. To samo spostrzeżenie należy również odnieść do wydatkowania środków pieniężnych.
2. Funkcja redystrybucyjna (rozdzielcza) Jej cel sprowadza się do korygowania dochodów podmiotów gospodarujących ukształtowanych przez procesy rynkowe. Korzystając z transferów budżetowych można redukować lub uzupełniać dochody podstawowe, kształtując tym samym fundusze nabywcze omawianych podmiotów.
Mechanizm redystrybucji obejmuje gromadzone w ramach funduszy publicznych dochody, szczególnie w postaci podatków, obciążających podmioty działalności gospodarczej oraz ludność, opłat za świadczone usługi publiczne, składek na rzecz instytucji publicznych, a także dochody zwrotne obejmujące zaciągane przez państwo i inne związki publicznoprawne kredyty i pożyczki. Wydatki na cele rozwoju gospodarczego, na działalność oświatową socjalną i kulturalną, ochronę zdrowia i administrację publiczną, wymiar sprawiedliwości, obronę narodową oraz obsługę długu publicznego. Na podstawie powyższego można stwierdzić, że funkcja redystrybucyjna sprowadza się z jednej strony do gromadzenia pieniężnych środków publicznych, a następnie ich wydatkowania zapewniając tym samym proces redystrybucji budżetowej.
Mechanizm funkcji redystrybucyjnej polega na zapewnieniu podmiotom publicznym możliwości bezpośredniego uczestnictwa w podziale PKB, oraz pośredniego oddziaływania na ten podział.
Pierwsza sytuacja przejawia się tym, że środki publiczne gromadzone w funduszach publicznych są przeznaczana na zakup produktów i wypłatę wynagrodzeń za pracę w sferze gospodarki publicznej.
Z drugą sytuacja mamy do czynienia poprzez obustronne transfery pieniężne między funduszami publicznymi a podmiotami działalności gospodarczej nabywającymi produkty i zatrudniającymi pracowników.
3. Funkcja stabilizacyjna jej istota polega na wykorzystywaniu dochodów i wydatków budżetowych do oddziaływania na sytuację społeczno-gospodarczą kraju, a zwłaszcza za pomocą przepływów budżetowych, dąży ona do przywrócenia naruszonej równowagi, przeciwdziałania załamaniom koniunktury gospodarczej, zapobiega inflacji itd.; Trudności i negatywne skutki, jakie powstają w związku z wykorzystywaniem funkcji alokacyjnej i redystrybucyjnej finansów publicznych mogą być częściowo złagodzone przez wykorzystanie finansów publicznych
do stabilizowania gospodarki rynkowej. Stabilizacyjne oddziaływania finansów publicznych mogą być różne. Wykorzystuje się m. in.
* podatki, które umożliwiają sfinansowanie procesów alokacji dóbr publicznych i społecznych są narzędziem redystrybucji dochodów. Funkcja ta ma zastosowanie również przy stabilizacji cyklu koniunkturalnego.
* wydatki.
Stabilizacyjne działanie podatków polega na tym, że w okresie nadmiernego wzrostu gospodarczego, którego bezpośrednim skutkiem jest wzrost dochodów, progresja podatkowa hamuje nadmierną aktywność gospodarczą, co ogranicza amplitudę wahań cyklu koniunkturalnego. Natomiast w okresie osłabienia aktywności gospodarczej dochody spadają, co zmniejsza obciążenie podatkowe i zachęca do inwestowania i tworzenia nowych miejsc pracy.
Dwa sposoby wykorzystania instrumentów podatkowych w funkcji stabilizacyjnej:
1. Wbudowanie automatycznych stabilizatorów koniunktury w system podatku dochodowego.
2. Dyskrecjonalne (uznaniowe) regulowanie poziomu opodatkowania podmiotów w zależności od przebiegu koniunktury gospodarczej.
Funkcjonowanie organów i instytucji państwowych dotyczy realizacji rozlicznych funkcji państwa. Należy do nich zaliczyć zaspokajanie potrzeb zbiorowych (publicznych) jak i potrzeb o charakterze indywidualnym społeczeństwa. Wspomniane powinności państwa zostają przełożone na kompetencje organów państwa. Organy te ustalają przedmiot wspomnianych potrzeb, a następnie określają, które z potrzeb oraz w jakim zakresie będą realizowane przez państwo lub za jego pomocą.
Czynności te są domeną polityki społecznej i gospodarczej.
Polityka finansowa jest realizowana za pomocą określonych do tego celu instrumentów. Wspomniane instrumenty przyjmują postać określonych aktów:
Akty planowania takim mianem określa się dokumenty oraz czynności, które powstają na etapie planowania finansowego i prowadzą do ustalenia planów finansów publicznych. Planowanie ma postać szacunkową i sprowadza się do szacunkowego określenia poziomu dochodów jakie należy zgromadzić w określonym czasie, aby móc zaspokoić potrzeby publiczne oraz prywatne. Określenie strony wydatkowej ma charakter dyrektywny, co oznacza, że wydatki stanowią nieprzekraczalne limity.
Akty normatywne ustalają uprawnienia i obowiązki o charakterze prawno - finansowym. Ich realizacja sprowadza się do wykonywania ustaleń zawartych w aktach planowania na podstawie postanowień zawartych w aktach normatywnych.
Akty finansowe realizacja polityki finansowej sprowadza się do konkretyzacji uprawnień i obowiązków prawno- finansowych (ustalonych w aktach normatywnych). Konkretyzacja ta ma postać aktów finansowych, a jej zakres polega odniesieniu uprawnień i obowiązków do indywidualnego podmiotu (określonego z imienia i nazwiska lub z nazwy firmy). Konkretyzacja przyjmuje również postać wyznaczającą ilościowe limity wysokości świadczenia.
Akty kontroli oznaczają czynności oraz ustalenia kontrolne i zalecenia pokontrolne organów kontroli finansowej w zakresie wykonywania uprawnień i obowiązków prawno - finansowych, a także przestrzegania dyscypliny finansów publicznych.
Warunkami prawidłowej polityki finansowej są:
- cele polityki finansowej musza być możliwe do osiągnięcia w danych warunkach miejsca i czasu, inaczej mówiąc powinny być określone w sposób realny,
- cele polityki finansowej nie mogą być ze sobą wzajemnie sprzeczne w związku z tym wytyczanie kilku celów jest związane z uwzględnieniem warunków ich właściwej i nie kolidującej realizacji,
- środki realizacji polityki finansowej muszą być dostosowane do celów, które zostały im wyznaczone,
- cele i środki polityki finansowej muszą być jasno określone i znane ich adresatom,
- polityka finansowa musi respektować określone, nieprzekraczalne granice minimalnej
stabilności i konsekwencji,
- polityka finansowa wymaga kompetentnych kadr i odpowiedniego wyposażenia technicznego.
W moich rozważaniach łączę się ze słowami prof. Andrzej Wernika, który jest pracownikiem Wyższej Szkoły Ubezpieczeń i Bankowości:
„Polskie finanse publiczne znalazły się na historycznym zakręcie. Niemożliwa jest kontynuacja dotychczasowych tendencji, niezbędne są głębokie zmiany.
Po pierwsze - konieczne jest radykalne zmniejszenie deficytu finansów publicznych, który przybrał niepokojące rozmiary.
Po drugie - bliskie wejście Polski do Unii Europejskiej oznacza konieczność znalezienia środków na opłacenie składki członkowskiej oraz współfinansowanie projektów, na które uzyskiwać będziemy granty z budżetu Unii.[…]
[…] Odrębną sprawą jest perspektywa wejścia do Unii Gospodarczej i Walutowej, czyli Eurolandu. Jeśli chcemy, by Polska rzeczywiście szybko weszła do UGiW, to koniecznym warunkiem jest obniżenie deficytu sektora finansów publicznych - a więc nie tylko samego budżetu państwa, lecz łącznie z funduszami celowymi i samorządowymi - poniżej 3% PKB. Obniżenie deficytu powinno mieć charakter trwały, a sam deficyt musi być skrupulatnie obliczony zgodnie z obowiązującymi w Unii europejskiej zasadami”.
Kończąc chcę przedstawić opinie ministrów finansów obecnych i przyszłych państw Unii Europejskiej, a wśród nich polskiego ministra, Andrzeja Raczko, którzy w listopadzie w Brukseli, podkreślili wagę "zdrowych i wiarygodnych" finansów publicznych, nie zgadzając się jednak co do szczegółów.
W przyjętym komunikacie ministrowie poinformowali, że zatwierdzili "wspólne opinie" o "przedczłonkowskich programach ekonomicznych" (ang. PEP) krajów przystępujących do Unii w przyszłym roku. Delegacja polska nieujawniła opinii o polskim PEP, gdyż w czasie uzgodnień na niższych szczeblach, odbywających się w Komitecie Ekonomiczno-Finansowym UE, nie udało się przezwyciężyć rozbieżności.
"Polskie ministerstwo finansów dysponuje lepszą wiedzą źródłową" - powiedział na ten temat minister Raczko, nie odnosząc się bezpośrednio do sporu o "wspólną opinię" o PEP. Minister podkreślił natomiast, że Komisja pogratulowała wszystkim państwom przystępującym, gdyż - jak wynika z ich programów gospodarczych - w najbliższych latach "zostanie zachowana makrorównowaga gospodarcza".
Wspólne opinie o PEP to wstęp do ściślejszej koordynacji i oceny polityki gospodarczej, której zostaną poddane nowe państwa członkowskie, po przystąpieniu do Unii. Spór o polską "wspólną opinię" świadczy, zdaniem dyplomatów UE, że Polska może być równie trudnym partnerem, jak obecnie Francja czy Niemcy.
Komisja Europejska nalega na radykalniejsze posunięcia redukujące polski deficyt finansów publicznych.
BIBLIOGRAFIA
1. Emilia Denek, Jan Sobiech, Jerzy Wierzbicki, Finanse publiczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001 r.
2. Stanisław Owsiak, Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002 r.