45. Uwarunkowania występowania wiecznej zmarzliny na świecie.

Zmarzlina wieloletnia, wieczna marzłoć - stale zamarznięta warstwa gruntu o miąższości 4 - 50 m, występująca na obszarach polarnych; w lecie odmarza tylko przy powierzchni; przypuszczalnie jest reliktem zlodowacenia czwartorzędowego (Mała Encyklopedia PWN, 1996).

Wieczna zmarzlina - stan, w którym gruba warstwa gleby nie rozmarza nawet podczas lata. Ocenia się, że ok. 26 % lądowej powierzchni Ziemi jest objęte wieczną zmarzliną. Występuje np. na Grenlandii, wsch. Syberii oraz na Spitsbergenie (Wielka Encyklopedia Polonica).

Głównym czynnikiem wpływającym na kształtowanie się wiecznej zmarzliny jest średnia roczna temperatura powietrza. Możemy w tym przypadku wyróżnić kilka rodzajów wiecznej zmarzliny:

• Zmarzlina sporadyczna - powstaje na obszarach, gdzie średnia roczna temperatura powietrza waha się w granicach od - 1 ˚C do - 4 ˚C, grubość wiecznej zmarzliny wynosi w tym przypadku kilka metrów głębokości

• Zmarzlina nieciągła - powstaje na obszarach, gdzie średnia roczna temperatura powietrza waha się w granicach od - 4 ˚C do - 8 ˚C, grubość wiecznej zmarzliny wynosi w tym przypadku od kilka metrów do 45 metrów głębokości, ma charakter „wyspowy”

• Zmarzlina ciągła - powstaje na obszarach, gdzie średnia roczna temperatura powietrza jest mniejsza niż - 8 ˚C, grubość wiecznej zmarzliny wynosi w tym przypadku od 45 do ok. 400 metrów głębokości

Południowa granica wiecznej zmarzliny rozciąga się od 50˚ do 70˚, jest to uzależnione od lokalnego klimatu (głównie od stopnia kontynentalizmu). Wieczna zmarzlina znajduje się jedynie na półkuli północnej. Jest to spowodowane rozkładem oraz znaczną przewagą oceanów nad kontynentami na półkuli południowej.

W wiecznej zmarzlinie możemy wyróżnić warstwę czynną (aktywną, molisol) i warstwę stale przemarzniętą (tjäle, pergelisol, marzłoć). Warstwa czynna to zewnętrzna warstwa wieloletniej zmarzliny o głębokości do 4,0 m, rozmarzająca w okresie wiosenno - letnim. Warstwa stale przemarznięta to warstwa znajdująca się pod warstwą czynną, w jej obrębie znajdują się nieprzemarznięte soczewy gruntu nazywane talikami. Pod warstwą stale przemarzniętą znajduje się podłoże nieprzemarznięte (subgelisol, tabetisol).

Wieloletnia zmarzlina występuje na Ziemi na następujących obszarach:

• północna część Ameryki Północnej (Alaska, Kanada, Grenlandia),

• północna część Europy (występowanie punktowe w Skandynawii),

• północna część Azji (Syberia, północna Mongolia, występowanie punktowe w Tybecie).

Występowanie wieloletniej zmarzliny jest uwarunkowane przede wszystkim od:

• średniej rocznej temperatury powietrza (maksymalnie - 1 ˚C),

• typu klimatu - wieczna zmarzlina rozwinęła się w klimatach subpolarnych oraz umiarkowanych o cechach kontynentalnych; wieczna zmarzlina lepiej rozwija się na obszarach charakteryzujących się większym stopniem kontynentalizmu,

• szerokości geograficznej - wieczna zmarzlina rozwija się na wyższych szerokościach geograficznych, ale tylko na półkuli północnej

• częstości występowania wielokrotnego zamarzania i odmarzania gruntu (multigelacji), wskutek czego formułują się związane z wieloletnią zmarzliną formy kriogeniczne (np. poligony),

• rozkładu i stosunku oceanów do obszarów lądowych.

Literatura:

• Klimaszewski M., 1994: Geomorfologia, PWN, Warszawa

• Mała Encyklopedia PWN, 1996,Warszawa

• Świat Wiedzy, Kolekcja Marshalla Cavendisha

• Wielka Encyklopedia Polonica, wyd. Polskie Media Amecom

---