WYŻSZA SZKOŁA

HUMANISTYCZNO - EKONOMICZNA

W ŁODZI

WYDZIAŁ HUMANISTYCZNY

KIERUNEK PEDAGOGIKA

MONIKA SMOLAREK

33433

„ROZWÓJ ZAWODOWY NAUCZYCIELI WIEJSKIEJ SZKOŁY PODSTAWOWEJ”

Przyjmuję pracę jako magisterską

………………………………………

Podpis promotora

……………………………………..

Data

Praca napisana pod kierunkiem

prof. WSHE Barbary Juraś - Krawczyk

ŁÓDŹ 2005

Spis treści

Wstęp ...........................................................................................................................

Rozdział 1 Edukacja i rozwój zawodowy nauczycieli .................................................

1.1 Dorosły jako uczeń ............................................................................................

1.1.1 Pojęcie kształcenia i jego rodzaje .............................................................

1.1.2 Pojęcie kształcenia ustawicznego i samokształcenia ................................

1.1.3 Pojęcie edukacji i oświaty dorosłych .........................................................

1.1.4 Pojecie ucznia dorosłego, możliwości i motywy uczenia się .....................

1.2 Rozwój zawodowy nauczyciela ..........................................................................

1.2.1 Pojęcie nauczyciela, jego kompetencje i specyfika zawodu ......................

1.2.2 Ścieżka awansu zawodowego nauczyciela po reformie edukacji ..............

1.2.3 Wypalenie zawodowe nauczycieli .............................................................

1.2.4 Oferta edukacyjna dla nauczycieli .............................................................

Rozdział 2 Metodologiczne założenia badań własnych ..............................................

1. Uzasadnienie wyboru tematu i przedmiot badań oraz cele i problemy badawcze ...................................................................................................

2. Metody, techniki i narzędzia badawcze .....................................................

3. Organizacja badań, charakterystyka terenu i badanej populacji ..............

Rozdział 3 Rozwój zawodowy nauczycieli wiejskiej szkoły podstawowej w świetle

badań własnych .......................................................................................

3.1 Rozwój zawodowy nauczycieli szkól wiejskich i jego motywy ...................

3.2 Warsztat pracy samokształceniowej nauczycieli .......................................

Podsumowanie .............................................................................................................

Bibliografia ....................................................................................................................

Aneks .............................................................................................................................

Wstęp

Rozwój zawodowy nauczyciela może być rozpatrywany na wiele sposobów. Można także stwierdzić, iż rozwój zawodowy ściśle związany jest z awansem zawodowym, a także samokształceniem, dokształcaniem i doskonaleniem warsztatu swojej pracy.

W niniejszej pracy autorka pragnie przedstawić jak trudnym i żmudnym jest proces rozwoju zawodowego nauczycieli wiejskiej szkoły podstawowej, a także wpływ tego rozwoju na awans zawodowy nauczycieli.

W rozdziale I zajęto się edukacją i rozwojem zawodowym nauczycieli w aspekcie nauczyciela dorosłego jako ucznia dorosłego, a także rozwoju zawodowego nauczyciela w ujęciu jego ścieżki awansu zawodowego.

W rozdziale II przedstawiono opis wybranych i stosowanych metod i technik badawczych. Znajdzie się tam również cel, przedmiot badań oraz problemy badawcze. Rozdział ten zawiera również informacje dotyczące organizacji badań, charakterystyki terenu i badanej populacji.

W rozdziale III ostały przedstawione wyniki badań empirycznych. Zanalizowano tu wyniki badań i przedstawiono wnioski.

W końcowej części pracy znajduje się podsumowanie oraz bibliografia i aneksy.

Rozdział I

Edukacja i rozwój zawodowy nauczycieli

1. Dorosły jako uczeń.

1.1.1 Pojęcie kształcenia i jego rodzaje

Każdy z nas był kiedyś uczniem, który chodząc do szkoły rozwijał się, pogłębiał swoją wiedzę, zdobywał nowe doświadczenia. Na początku swojej edukacji każdy z nas zakłada sobie jakiś cel, który sugestywnie realizuje, aby go osiągnąć. Jednak, gdy byliśmy dziećmi to realizowaliśmy cel, który wyznaczali nam rodzice, ponieważ to oni wybierali nam szkoły i wskazywali kierunek naszego rozwoju. Prawny obowiązek rodziców za naszą edukację spoczywa na nich, aż do momentu uzyskania przez nas pełnoletniości. Później, już jako dorośli, sami decydujemy o swojej edukacji. Wielu z nas ma potrzebę ustawicznej edukacji, czy ciągłego kształcenia się, dlatego też obecnie bardzo dużo ludzi dorosłych uczy się, zdobywając coraz to większą, szerszą i nową wiedzę. Często bywa też tak, iż życie zmusza nas do podjęcia ponownej edukacji w celu poszerzenia swoich kwalifikacji i utrzymania się na rynku pracy. I tak dorosły człowiek staje się znów uczniem, ale tym razem już inaczej traktuje swoją edukację, bardziej dojrzał do niej, teraz świadomie realizując wyznaczone sobie cele.

Kształcenie to „ogół czynności i procesów umożliwiający ludziom poznanie przyrody, społeczeństwa i kultury, a zarazem uczestnictwo w ich przekształcaniu, jak również osiągniecie możliwie wszechstronnego rozwoju sprawności fizycznych i umysłowych, zdolności i uzdolnień, zainteresowań i zamiłowań, przekonań i postaw oraz zdobycie pożądanych kwalifikacji zawodowych.”

Wyróżnia się wiele rodzajów kształcenia: formalne, nieformalne, incydentalne, ustawiczne, modułowe, zawodowe, korespondencyjne, specjalne, stacjonarne.

Kształcenie formalne „...to system kształcenia oparty na stałych pod względem czasu i treści formach nauki (klasy, stopnie, szkoły, programy i podręczniki), prowadzący od nauczania początkowego do uniwersytetu i włączający - obok kursów wykształcenia ogólnego - wiele programów specjalnych oraz instytucji stacjonarnego kształcenia technicznego i zawodowego.”

Józef Skrzypczak uważa, iż „kształcenie formalne dorosłych przyjmuje zazwyczaj postać kształcenia stacjonarnego w szkołach dla dorosłych różnych rodzajów i szczebli, przy czym uczniowie dorośli najczęściej łączą naukę z pracą zawodową. Może ono jednak także być realizowane poprzez studia zaoczne czy też zdalne formy kształcenia lub wreszcie drogą samodzielnego zdobywania wiedzy, niezbędną do zdania określonego, państwowego egzaminu i uzyskania pożądanego świadectwa.”

Kształcenie nieformalne to „świadoma i zorganizowana działalność kształcąco-wychowująca, prowadzona poza ustanowionym formalnym systemem szkolnym, umożliwiająca określonej grupie uczestników osiągnięcie założonych celów kształcenia.”

Józef Skrzypczak definiuje kształcenie nieformalne jako „każdą działalność oświatową organizowaną poza ustalonym systemem formalnym, funkcjonującą bądź samodzielnie, bądź jako istotny składnik szerszej działalności i zaplanowaną dla określonych odbiorców i celów edukacyjnych.”

Kształcenie incydentalne to  „trwający przez całe życie niezorganizowany i niesystematyczny proces nabywania przez każdego człowieka wiadomości, sprawności, przekonań i postaw, na podstawie codziennego doświadczenia oraz wpływów wychowawczych otoczenia.”

Skrzypczak definiuje kształcenie incydentalne jako „trwający przez całe życie, nie zorganizowany i niesystematyczny proces nabywania przez jednostkę wiadomości, sprawności, przekonań i postaw opartych na własnych, codziennych doświadczeniach oraz oddziaływaniu środowiska: rodziny, rówieśników, sąsiadów, otoczenia społecznego, a także publikacji, dzieł sztuki i komunikatów przekazywanych przez środki masowego oddziaływania.”

Kształcenie dorosłych to” działalność wychowawczo - dydaktyczna w środowisku ludzi dorosłych, prowadzona przez placówki i instytucje oświatowe, jak wieczorowe i korespondencyjne szkoły dla dorosłych, uniwersytety powszechne, ludowe i robotnicze, towarzystwa kulturalno-oświatowe, kursy, koła zainteresowań i czytelnie lub w formie indywidualnego samokształcenia.”

Kształcenie dorosłych jest to bardzo szeroko rozwinięta dziedzina w każdym kraju. Istnieje specjalna nauka, która wyłoniła się w wyniku masowego rozwoju instytucji oświatowych i wychowania ludzi dorosłych przez różne instytucje społeczne, gospodarcze i kulturalne i jest to andragogika. Nauka ta wywodzi się z pedagogiki. Dawniej używano terminu pedagogika dorosłych.

1.1.2 Pojęcie kształcenia ustawicznego i

samokształcenia

Rozwijanie i nauka przez całe życie to inaczej kształcenie ustawiczne, które jest procesem indywidualnym i wynika z potrzeb społeczeństwa.

Kształcenie ustawiczne, czyli kształcenie ciągłe to „ proces ciągłego doskonalenia kwalifikacji ogólnych i zawodowych; zasada współczesnego systemu oświaty, zgodnie z którą kształcenie trwa przez całe życie człowieka, obejmując odnawianie, poszerzanie i pogłębianie jego kwalifikacji ogólnych i zawodowych.”

Wg St. Kaczora pojęcie kształcenie ustawiczne to:

„- zasada lub idea przewodnia dla wszystkich procesów

kształcenia się ludzi, od wczesnego dzieciństwa aż do

zniknięcia wszelkiej aktywności intelektualnej i praktycznej;

• kształcenia dalsze po okresie nauki obowiązkowej, głównie w formach pozaszkolnych. Chodzi w tym wypadku głównie o doskonalenie umiejętności, poszerzanie i pogłębianie wiedzy, a także jako rozwój osobowości poszczególnych jednostek:

• całożyciowa orientacja dla sterowania własnym losem.”

Pojęcie to „wiąże się z działalnością instytucji publicznych, które rozumiejąc doskonałość tego kształcenia organizują je dla osób zainteresowanych”

Kształcenie ustawiczne jest różnie pojmowane, jako podnoszenie swoich kwalifikacji w ciągu całego życia człowieka, co w praktyce oznacza iż „w procesach dalszego kształcenia dominować zaczyna nie podnoszenie kwalifikacji, ale ich uzupełnianie, odświeżanie wiedzy i umiejętności, nadążanie za postępem w obrębie uzyskanej, wysokiej nieraz specjalizacji i to jest właśnie etap kształcenia dalszego, który określa się dziś powszechnie mianem kształcenia permanentnego, jako zjawiska nie związanego z poziomem wykształcenia, ale z koniecznością jego ciągłego dopełniania dla nadążenia za postępem nauki i technologii.”

Istnieje bardzo wiele form kształcenia ustawicznego, do których należą: szkoły zaoczne, studia podyplomowe, oraz różnego rodzaju kursy, a placówki zajmujące się tego typu kształceniem mają bardzo bogatą i szeroką ofertę.

Potrzeba kształcenia ustawicznego ma ścisły związek z potrzebą uczenia się przez całe życie, dlatego, że człowiek „sam powinien dążyć do pogłębienia swojego życia, a szkoła, do której w młodości chodził, powinna go do tego przygotować, budząc w nim szersze i głębsze zainteresowania, jak i wyższe aspiracje; człowiek właściwie wychowany będzie sam szukał wyższych form satysfakcji życiowej aniżeli formy łatwego życia intelektualnego, przeżycia estetyczne i moralne, jakich mogą dostarczyć sztuka i przyroda powinny być jego naturalną potrzebą.”

Człowiek powinien uczyć się przez całe życie, ponieważ, jeśli tego nie robi to tylko „poprzestaje na zdobytej w młodości wiedzy, zaczyna się cofać, gdyż wskutek procesów zapominania traci się to, czego się w szkole w młodości nauczył i to traci bardzo szybko. Niewiele lat potrzeba, aby z wiedzy, którą się nie posługuje na co dzień, pozostały tylko strzępy ogólników.”

F. Urbańczyk uważa, iż „człowiek, który nie kontynuuje swego kształcenia, ulega innym niepożądanym zjawiskom, określanym mianem skostnienia. Staje się niewolnikiem poglądów, które kiedyś przyjął i które wydawały się prawdziwe a których błędność czas dotkliwie obniża, lecz on tego że chce widzieć. Staje się ofiarą nawyków myślowych i wszelkiego rodzaju zaciśnień. Przestaje się umysłowo rozwijać, żyje nawykowo z dnia na dzień wykonując konieczne czynności - staję się `żywym manekinem'. Nie będąc jeszcze starym pod względem wieku, staje się nim wskutek swego skostnienia. Ratować go może tylko otwarty umysł, zdolny do uczenia się rzeczy nowych oraz otwarte serce, zdolne do przeżywania każdego zdarzenia w sposób świeży. A to można osiągnąć tylko przez stałą pracę nad sobą, prze uczenie się i kształcenie na wszelkich dostępnych drogach.”

Żyjemy w dobie szybkiego rozwoju cywilizacyjnego i postępu w nauce, technice czy kulturze i dla wielu z nas nadążanie za wszelkimi nowinkami jest trudne. Aby nie pozostać w cieniu rozwijającego się postępu cywilizacyjnego powinniśmy się ciągle samokształcić tzn. sami zdobywać wiedzę.

Termin samokształcenie oznacza „osiąganie wykształcenia poprzez działalność, której cele, treści, warunki i środki ustala sam podmiot.”

Florian Znaniecki określał samokształcenie jako „dobrowolne starania, aby własną osobę upodobnić do pewnego wzoru.”

Natomiast Władysław Okiński określił proces „samokształceniowy to tyle, co samodzielne poddane autokontroli urabianie się osobnika w celu osiągania jakiegoś mniej lub więcej jasno określonego wzoru osobowości.”

Natomiast wg Franciszka Urbańczyka „samokształcenie polega na samodzielnym, poddanym autokontroli realizowaniu w sobie jakiegoś mniej lub bardziej uświadomionego wzoru osobowości.”

W podobny sposób jak Urbańczyk, interpretuje to pojęcie Kazimierz Wojciechowski uważając iż „terminem samokształcenie określamy samodzielne zdobywanie wyrobienia umysłowego, a więc o zdolności obserwacji, myślenia oraz pracy nad własny charakterem.”

Według Spasowskiego „samokształcenie polega na samodzielnym stawianiu i rozwiązywaniu zdań koniecznych, bo wypływających z odczuwalnej natury i uświadomionych potrzeb coraz intensywniejszego i pełniejszego życia osobnika.”

Według Heleny Radlińskiej samokształcenie to forma „rozwijania osobowości, ale także metoda tworzenia warunków dla realizacji jej potrzeb i ideałów. Jest działaniem polegającym na przezwyciężaniu trudności, wpływającym na wyrabianie się u człowieka silnego charakteru. Przyczynia się do uporządkowania doświadczenia życiowego ludzi wyklarowania ich aspiracji oraz ułatwia ich wzajemne poznanie się i zżycie.”

Józef Półturzycki definiuje samokształcenie jako „proces kształcenia realizowany indywidualnie. W procesie samokształcenia występuje samodzielność, świadomość i aktywność w dążeniu do osiągnięcia wytkniętego sobie celu, samodzielnie organizowanie sobie pracy w tej dziedzinie, jej kontrolowanie i udoskonalenie.”

Natomiast samokształcenie według Wojciechowskiego „to praca nad kształceniem własnej osobowości w celu upodobnienia jej do przyjętego wzoru osobowego w myśl jasnego dla siebie celu, według osobiście zaakceptowanego planu i metody, przy znacznym udziale samodzielnego wysiłku i swojej roboczej kontroli, w miejscu i czasie wyznaczonym przeważnie przez siebie.”

Tak więc samokształcenie to rozwój osobowości, który człowiek podejmuje świadomie i dobrowolnie w celu zaspokojenia swoich własnych potrzeb. Podejmując taką formę człowiek ma określony cel, który chce osiągnąć samodzielnie. Do najczęściej podejmowanych i najpopularniejszych form samokształcenia zalicza się czytelnictwo.

Możemy zatem powiedzieć, iż człowiek uczy się przez całe swoje życie zarówno w sensie dosłownym jak i w przenośni. Człowiek dorosły uczy się na różnych zorganizowanych formach kształcenia, ale także czytając prasę, książki, oglądając telewizje, a także uczestnicząc w życiu kulturalnym. Wynika z tego, iż każdy z nas pozostaje uczniem niemal przez całe życie, ponieważ człowiek ciągle się rozwija i zdobywa nowe doświadczenia.

1.1.3 Pojęcie edukacji i oświaty dorosłych

W edukacji dorosłych mamy do czynienia z człowiekiem dorosłym, który jest dojrzały fizycznie, umysłowo, moralnie i psychicznie, jest odpowiedzialny, wolny, autonomiczny, aktywny, walczący z trudnościami, posiadający doświadczenie. Dlatego też edukacja dorosłych odbywa się na trzech płaszczyznach:

• może być funkcją i przejawem procesów aktywności życiowej, oraz podejmowanych i realizowanych różnorodnych zadań

• może być procesem instytucjonalnego i długofalowego oddziaływania jednych ludzi na drugich

• może być procesem działań autoedukacyjnych, czyli samokształcenia i samowychowania.

Według Olgi Czerniawskiej „zadaniem edukacji dorosłych jest ułatwienie procesu zmiany perspektywy przez jednostkę. Kiedy to nastąpi, jednostki potrzebują pomocy przy opanowaniu nowych umiejętności. Dlatego pomoc i wspieranie umiejętności wyboru i zmiany perspektywy są tak ważne dla edukacji dorosłych. Proces ten dokonuje się zawsze w określonym środowisku i czasie historycznym.”

Istnieje wiele definicji edukacji dorosłych, która „...jest czynnym udziałem w modyfikowaniu warunków rozwoju psychofizycznego jednostki młodocianej i dorosłej, wspomaganiem tego rozwoju przez wyzwalanie jej własnych sił rozwojowych, uzyskanie nie zawsze przez nią uświadomionych jej własnych możliwości, rozwijanie w bezpośrednim środowisku warunków wielostronnej, korzystnej aktywności edukacyjnej, a także kompensowaniem psychofizycznych deficytów rozwojowych, korygowaniem i usuwaniem zaburzeń procesu rozwojowego, a w przypadku stanów patologicznych (psychicznych i społecznych) żmudnym odbudowaniem poprzez resocjalizację i psychoterapię zdolności normalnego zaspokajania wszystkich podstawowych potrzeb ludzkich oraz konstruktywnego funkcjonowania w społeczeństwie.

Franciszek Urbańczyk używa określenia oświata dorosłych, które definiuje jako „... ogół zabiegów o intencji wychowawczej, mającej na celu umożliwienie ludziom dorosłych i dorastającej młodzieży, która nie korzysta ze szkół dla dzieci i młodzieży, zdobywanie wiedzy, życie kulturalne i rozrywkę w instytucjach i organizacjach społecznych specjalnie do tego celu powołanych i mających zadanie wychowawcze.”

W sposób zbliżony do Urbańczyka określa oświatę dorosłych Kazimierz Wojciechowski, który twierdzi że jest to „... system społeczny służący celowemu kształceniu młodzieży pracującej i dorosłych w różnych elementach kultury, a więc kulturze umysłowej, zawodowej politycznej, społecznej, higienicznej, moralnej, estetycznej, i fizycznej”

Według Olgi Czerniawskiej „oświata dorosłych oznacza w swej istocie globalny plan skierowany zarówno do przebudowy istniejącego systemu oświatowego, jak i rozwinięcia wszystkich możliwości kształcenia poza systemem oświatowym.”

Również Ryszard Wroczyński definiuje oświatę dorosłych, która jego zdaniem „... odnosi się do całej dziedziny kształcenia pozaszkolnego, a jej formami objęte są dwie kategorie wieku: młodzież dorastająca i dorośli”

1.1.4 Pojecie ucznia dorosłego, możliwości i

motywy uczenia się

Z edukacją, czy oświatą dorosłych wiąże się pojęcie ucznia dorosłego, czyli głównego elementu edukacji dorosłych. Uczeń dorosły w przeciwieństwie do ucznia młodocianego jest bardziej dojrzały, zarówno psychicznie jak i fizycznie, ma większy zakres wiedzy i lepszą pamięć, ma pewne doświadczenia edukacyjne, oraz większy zakres możliwości, łatwiej koncentruje uwagę i inaczej ją wykorzystuje, a także lepiej spostrzega drobne elementy, które ma analizować.

Można zatem przyjąć, iż nauczanie dorosłych jest łatwiejsze ponieważ „.. są to na ogół ludzie samodzielni, zdyscyplinowani, myślący poważnie, bardziej odporni na trudności, bardziej zrównoważeni”

Ale czy tak jest na pewno? Należałoby wziąć pod uwagę różne czynniki, choćby takie iż „... uczeń dorosły poza nauką ma na ogół jeszcze „na głowie” sprawy zawodowe, problemy rodzinne i być może szereg innych.”

Choć ludzie dorośli maja lepsze predyspozycje do nauki to często jest tak, że natłok różnych obowiązków zakłóca ich możliwość edukacji.

Tak jak jest dużo definicji oświaty dorosłych, tak jest wiele definicji ucznia dorosłego.

Edmund Harwas definiuje ucznia dorosłego jako „.. zjawisko swoiste posiadające własną problematykę pedagogiczną”

Według Herwasa „... ludzi dorosłych cechuje przede wszystkim zdolność przystosowania się umysłowego do wymagań i warunków związanych z pracą zawodową i udziałem w życiu społecznym”

Autor ten zauważa iż „... uczący się człowiek dorosły umie znaleźć wspólny język z innymi ludźmi w sprawach naukowych, rozwijać swoje twórcze myślenie w zespole osób zdobywających wiedzę. Cechuje go duże poczucie odpowiedzialności i traktowanie nauki serio. Upatruje w nauce źródło wiedzy i awansu, szansę ułatwienia i ulepszenia swojej pracy, perspektywy stabilizacji zawodowej i sukcesu materialnego. Ludzie dorośli potrafią opanować swoje lenistwo, swoją inercję umysłową i przełamać opory natury intelektualnej, poznawać nowe prawdy o świecie, nowe punkty widzenia i schematy poznawcze. Naukę traktują poważnie, gdyż na ogół uczą się dużym nakładem sił, czasu, energii i środków materialnych.”

F. Urbańczyk definiuje ucznia dorosłego, który „... znajduje się w odmiennej od dzieci i młodzieży sytuacji społecznej, jego rozwój umysłowy i fizyczny jest bardziej zaawansowany, wykonuje pracę zawodową, ma większe od młodzieży doświadczenie życiowe, ma ukończone 18 lat życia, cechuje go poważny i odpowiedzialny stosunek do życia, równowaga wewnętrzna, rozbudzona potrzeba samodzielności, większa odporność na trudności życiowe.”

Według W. Szewczuka „... uczeń dorosły to ten, który w procesie pracy zawodowej potrafi uczyć się takich informacji i umiejętności, dzięki którym rozwija swoją osobowość i osiąga sukcesy zawodowe”

Natomiast Józef Skrzypczak „... przyjmuje, iż uczeń dorosły rozporządza bardziej zdolnością uwagi dowolnej aniżeli mimowolnej; ma większy zakres uwagi, umiejętności bardziej obiektywnego spostrzegania, bardziej rozwinięty krytycyzm i ostrożność w wyrażaniu sądów, umiejętności odróżniania cech trwałych, ważnych i typowych, ma bardziej ukierunkowaną i twórczą wyobraźnię, lepszą pamięć bezpośrednią i logiczną, większe zdolności myślenia abstrakcyjnego, większą umiejętność kierowania własnym myśleniem, większy zasób wiadomości i doświadczenia, dokładniej pracujący umysł, umiejętność prowadzenia dłuższego toku rozumowania, większą zdolność panowania nad własnymi emocjami i większy stopień racjonalności własnego postępowania w porównaniu z uczniem w wieku powiedzmy od 7 do 15 roku życia”

Franciszek Urbańczyk stwierdza, iż „... termin uczeń dorosły oznacza każdą osobę dorosłą, która podlega oddziaływaniu oświatowemu.”

Już w definicji zauważa się wiele różnic u dorosłych jako uczniów. Podsumowując, są to osoby w bardzo zróżnicowanym wieku, zarówno ludzie młodzi, którzy dopiero co osiągnęli pełnoletność, oraz ludzie w średnim i starszym wieku nawet powyżej 60 roku życia.

Levinson rozróżnia się cztery okresy życia ludzkiego:

• „przeddojrzałość (do 17 roku życia),

• wczesną dorosłość (17-40 rok życia),

• średnią dojrzałość (40-59 rok życia),

• późną dojrzałość (powyżej 60 roku życia).”

Zależnie od wieku ucznia dorosłego różne są jego predyspozycje do nauki. Uczniów dorosłych można rozpatrywać w wielu kategoriach: pracujących i niepracujących, mających rodziny i nie mających rodziny. Tak więc podejmując ponowną edukację, dorośli borykają się z wieloma trudnościami, konfliktami, co wpływa zarówno na ich życie osobiste jak i zawodowe.

Możliwości ucznia dorosłego znacznie różnią się od możliwości ucznia w wieku szkolnym. Choć dorosły ma większe możliwości i predyspozycje, to jednak boryka się z wieloma trudnościami. Często te trudności są od niego niezależne, ponieważ oprócz nauki dorosły ma inne obowiązki wynikające zarówno z wykonywanej pracy zawodowej ale także obowiązki rodzinne. Życie rodzinne może utrudniać naukę, ale rodzina otacza człowieka i towarzyszy mu przez całe życie. Rodzina powinna wspierać jego rozwój i motywować go do ciągłego rozwoju. Jednak również dużo zależy od sytuacji materialnej rodziny i od tego, czy rodzinę stać na edukację dzieci („bezpłatną”) i rodziców (płatną). Obecnie żyjemy w bardzo trudnych czasach, a każdy z nas boryka się z trudnościami finansowymi, ale dużo ludzi stawia przede wszystkim na swój rozwój i samoedukację. Również praca zawodowa często zmusza nas do podjęcia dodatkowej formy doskonalenia się lub dokształcania. Po rodzinie drugim elementem rozwoju, ważnym dla człowieka, jest właśnie praca zawodowa, która zapewnia mu byt, a także zaspokojenie podstawowych potrzeb ludzkich, dając środki do życia. Dlatego bardzo ważnym jest, aby człowiek miał pracę i był z niej zadowolony oraz, żeby wykonywał ją zgodnie z kwalifikacjami. Wtedy, gdy dorosły będzie miał pełną, wspierającą go rodzinę oraz pracę zawodową, to będzie mógł się w pełni rozwijać.

1.2 Rozwój zawodowy nauczyciela

1.2.1 Pojęcie nauczyciela, jego kompetencje i

specyfika zawodu

Nauczyciel to zawód zaufania publicznego, co oznacza, iż osoba taka musi posiadać odpowiednie i konkretne kwalifikacje tzn.: „wykształcenie, uzdolnienie, przygotowanie do wykonywania pracy, zawodu.”

Definicja nauczyciela mówi, iż jest to „pracownik o uznanych kwalifikacjach do nauczania i wychowywania dzieci, młodzieży oraz dorosłych.”

Współczesny nauczyciel, jak pisze Józef Kargul, „jest wewnętrznie rozdarty, zagubiony, niepewny, często bezradny, poszukujący bez większego skutku wsparcia, sam błąkający się w świecie wartości, nie zyskujący wśród uczniów aprobaty, bo oferuje konserwatywne wartości i orientuje się na władze centralne.”

Chcąc zostać nauczycielem musimy wybrać określony kierunek studiów, który nas przygotuje do tego zawodu. W naszym kraju nauczycielem może zostać osoba, która:

• „posiada wyższe wykształcenie z odpowiednim przygotowaniem pedagogicznym lub ukończyła zakład kształcenia nauczycieli i podejmuje prace na stanowisku, do którego są to wystarczające kwalifikacje

• przestrzega podstawowych zasad moralnych

• spełnia warunki zdrowotne niezbędne do wykonywania zawodu.”

Dlatego też chcąc zostać nauczycielem w Polsce trzeba wybrać odpowiedni rodzaj studiów, które przygotują przyszłych pedagogów do tego zawodu. Nie można zdecydować się na ten zawód po skończeniu studiów, bo może okazać się, iż nie będziemy mogli go wykonywać i nie będziemy posiadać odpowiednich kwalifikacji. Dlatego odpowiednie przygotowanie na studiach jest bardo ważne, ponieważ od tego zależy, czy podołamy swojej ciężkiej i odpowiedzialnej pracy.

Według Pearsona kształcenie nauczycieli ma trzy składniki, które pozwalają przygotować dobrego pedagoga. Uważa on, iż aby kształcić nauczycieli trzeba ich wyposażyć w odpowiednią wiedzę przedmiotową bo jest ona niezbędna „dla stworzenia zamiaru sytuacji nauczania: nie można wytworzyć sobie zamiaru doprowadzenia do tego, aby uczniowie czegoś się nauczyli, jeśli nie mają pojęcia o treści tego, czego uczniowie mają się nauczyć. Jest też niezbędne dla wyrozumowanej modyfikacji przekonań i zamiarów: zmodyfikowane przekonanie i zamiary muszą być spójne z innymi przekonaniami danej osoby, a przekonania te w dziedzinie nauczania muszą zawierać w sobie wiedzę przedmiotową.”

Drugim składnikiem, o którym mówi autor, jest wiedza profesjonalna, której posiadanie stanowi „systematyczną wiedzę o nauczaniu, a nie tylko luźne przekonania, wtedy prawdopodobieństwo, że zmodyfikowane zamiary będą spójne z rzeczywistym stanem rzeczy, zwiększa się. Posiadanie systematycznej wiedzy o nauczaniu dostarcza wiec nauczycielowi więcej możliwych zamiarów, które można zużyć przy modyfikacji swych zamiarów nauczania.”

Ostatnim składnikiem, według Pearsona jest, refleksyjne doświadczenie praktyczne, ponieważ „drogą praktyki nabiera się większej świadomości tego, co się robi, i zwiększa się posiadaną wiedzę na temat wykonywanego działania. Praktyka może, ale nie musi, być ślepym powtarzaniem. Jeśli nim nie jest, to ma jakiś specjalny cel: można ćwiczyć w praktyce odpytywanie, aby rozwinąć swoją zdolność zadawania takich pytań, które wymagają od uczniów myślenia, a nie tylko pamiętania; można ćwiczyć w praktyce odpytywanie, aby nauczyć się pozostawać uczniom czas na przemyślenie odpowiedzi. Jeśli uprawia się praktykę w jakimś konkretnym celu, uzyskuje się świadomość tego, co odnosi się do danej kwestii w konkretnym przypadku i można z tej praktyki uzyskać wiedzę w tej kwestii”

Bardzo ważne, obok kompetencji zawodowych nauczyciela, a także wykształcenia podmiotowego, są określone cechy osobowości oraz umiejętności interpersonalne. Dysponowanie tymi umiejętnościami sprzyja budowaniu „atmosfery bezpieczeństwa psychicznego, zaufania, otwartości, konstruktywnego rozwiązywania kryzysów indywidualnych i grupowych, integrowania zespołów, z którymi się pracuje, motywowania do rozwoju aktywności.”

Mówiąc o profesjonalnym przygotowaniu nauczycieli na studiach należałoby się zastanowić, czy zawsze jest to możliwe, ponieważ można przyszłych pedagogów wyposażyć w tzw. „suchą wiedzę”, ale w momencie, gdy staje on przed uczniami może okazać się, że cała ta wiedza jest niewystarczająca. Nauczyciel, choć nie zawsze tego świadom, działa „w sytuacjach niepowtarzalnych (otwartych, niestereotypowych). Mimo wielu elementów stałych i mimo wytwarzanych przez nie pozorów stabilności, sytuacje edukacyjne są niepowtarzalne, ponieważ w każdej z nich nauczyciel ma do czynienia nie z rzeczami, lecz ludźmi.”

Z. Krygowska uważa, że „ absolwent powinien opuszczać uczelnie z pełną świadomością, że nie opuszcza jej jako w pełni ukształtowany nauczyciel, ale człowiek, który zawodu będzie się uczył jeszcze przez długie lata.”

Profesjonalne i kompetentne przygotowanie nauczycieli na studiach rzutuje na dalszą ich pracę, ponieważ pedagogom przypisuje się bardzo dużą rolę społeczną i określone funkcje, a mianowicie:

- „organizatora procesu dydaktyczno - wychowawczego w klasie

- opiekuna i wychowawcy powierzonego mu zespołu

- organizatora środowiska wychowawczego ucznia.”

Od bardzo dawna zawodowi nauczycielskiemu przypisywano wielkie znaczenie społeczne i już w XIX wieku „rola nauczyciela była względnie prosta w porównaniu do czasów późniejszych.”

Richard Arends pisze, iż nauczyciele w XIX „rekrutowali się wprost ze społeczności lokalnych. Przygotowanie zawodowe nauczycieli nie wydawało się istotne, samo zaś nauczanie nie było traktowane jako zawód. Nauczycielami bywali młodzi ludzie obojga płci, którzy otrzymawszy pewne wykształcenie, pracę w szkole traktowali jako zajęcie przejściowe, póki nie trafi się coś innego. Nie istniały zasady regulujące samo nauczanie, jakkolwiek reguły i przepisy dotyczące osobistego życia nauczycieli i ich prowadzenia się bywały w niektórych społecznościach bardzo surowe.”

W XX wieku gwałtownie wzrosła rola edukacji i rola nauczyciela wzbogaciła się o nowe wymiary. Na początku wieku „nauczyciele obowiązani byli odbyć dwuletnie studia wyższe; w połowie wielu większość nauczycieli legitymowała się bakalaureatem. Nauczanie w coraz większym stopniu było postrzegane jako zawód, a zawodowe organizacje nauczycielskie znaczyły coraz więcej, zarówno gdy chodziło o kształt profesji, jak i o prowadzenie polityki oświatowej. Badania w tym czasie z rzadka tylko wspierały nauczanie, od nauczycieli oczekiwano, że będą dobrze uczyć, wszelako oceniano ich według takich ogólnych kryteriów, jak: „zna przedmiot”, „działa profesjonalnie”, „ma dobry kontakt z uczniami”, „ubiera się odpowiednio”. Niemniej dokonał się wówczas postęp, szczególnie gdy idzie o programy nauczania we wszystkich głównych dziedzinach: języku ojczystym, matematyce, naukach społecznych i przyrodniczych; wiele zrobiono też w celu zrozumienia ludzkiej inteligencji i uzdolnień.”

Natomiast, jaką rolę będzie musiał przyjąć nauczyciel w XXI wieku jeszcze nie wiadomo, ale nie należy spodziewać się, iż szkoły zmienią się radykalnie. Może okazać się, iż od nauczycieli w XXI wieku „będzie się żądać władania obszernym zasobem wiedzy: przedmiotowej, pedagogicznej, społecznej i z zakresu kultury; będą oni musieli stać się refleksyjnymi, twórczymi profesjonalistami.”

W raporcie „Przygotowany naród: nauczyciele XXI wieku” czytamy, iż „nauczyciele powinni: trafnie pojmować, jak funkcjonują wszelakiego rodzaju systemy materialne i społeczne; wyczuwać, na jakich przesłankach i jak użytych oparte są komunikaty i działania do nich skierowane; umieć pomóc uczniom dostrzec sens tam, gdzie inni widzą tylko chaos; umieć współpracować z innymi ludźmi w zespołach samemu decydować, jak wykonać zadanie. Muszą cały czas się uczyć, zgodnie ze zdobytą wiedzą radzić sobie z nowymi obowiązkami i tym, co niesie postęp naukowy i techniczny. Nauczyciele nie przyjdą do szkoły wyposażeni w znajomość wszystkiego, co wiedzieć powinni; będą jednak umieli dotrzeć do potrzebnej im wiedzy i pomóc innym wiedzę tą wykorzystać.”

Nauczyciel powinien być osobą bardzo odpowiedzialną i rzetelnie wywiązującą się ze swoich obowiązków, które określa Karta Nauczyciela. Według niej „nauczyciel obowiązany jest rzetelnie realizować zadania związane z powierzonym mu stanowiskiem oraz podstawowymi funkcjami szkoły: dydaktyczną, wychowawczą i opiekuńczą; wspierać każdego ucznia w jego rozwoju oraz dążyć do pełni własnego rozwoju osobowego. Nauczyciel obowiązany jest kształcić i wychowywać młodzież w umiłowaniu Ojczyzny, w poszanowaniu Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w atmosferze wolności sumienia i szacunku dla każdego człowieka; dbać o kształtowanie u uczniów postaw moralnych i obywatelskich zgodnie z ideą demokracji, pokoju i przyjaźni między ludźmi różnych narodów, ras i światopoglądów.”

Od nauczycieli wymaga się również wysokiej sprawności działania, na które składają się następujące umiejętności:

- „ organizacyjne i kierownicze - nauczyciel jest organizatorem różnych form

aktywności i życia młodzieży szkolnej, zespala i harmonizuje wpływy wychowawcze szkoły i środowiska;

- społeczne i pedagogiczne - sztuka postępowania z ludźmi: umiejętność nawiązywania kontaktu, przekonywania i pozyskiwania dla wspólnej sprawy, zdolność wywierania wpływu na innych, kształtowanie opinii i sprawiedliwego osądzania;

- dydaktyczne - zachęcanie uczniów do poznawania świata i ludzi, umiejętności zaciekawienia i budzenia zainteresowań intelektualnych, jasnego i przystępnego sposobu wykładania i wyjaśniania zjawisk, żywego sposobu opowiadania i wyrażania się;

- techniczne i artystyczne - urządzenie techniczne stają się głównym składnikiem otoczenia człowieka i szkoła nie może ignorować tego faktu.

Nauczyciel musi opanować te środki techniczne i przybliżyć je uczniom.”

Dlatego, też szkoły kształcące nauczycieli muszą go wyposażyć w odpowiednią wiedzę merytoryczną z zakresu psychologii, pedagogiki, i dydaktyki przedmiotu w licznie nie mniejszej niż 270 godzin oraz odbycie praktyk pedagogicznych w liczbie 150 godzin. Nauczyciel to zawód w którym pracownik musi się ciągle wzbogacać, rozwijać i udoskonalać siebie i swój warsztat pracy. A osoba będąca nauczycielem powinna być kompetentna, czyli „uprawniona do działania, decydowania, mająca kwalifikacje do wydawania sądów, ocen.”

Według Z. Gaś kompetentny nauczyciel powinien spełniać następujące warunki :

• „winien on stanowić konstruktywny wzorzec osobowy dla swojego ucznia;

• winien być sprawnym dydaktykiem, dostarczającym uczniom w sposób przystępny i zrozumiały współczesne osiągnięcia naukowe;

• winien być sprawnym trenerem w zakresie uczenia i usprawniania podstawowych umiejętności potrzebnych do prowadzenia subiektywnie satysfakcjonującego i społecznie konstruktywnego stylu życia;

• winien być sprawnym przewodnikiem w odkrywaniu potencjałów osobistych, realizacji zadań rozwojowych oraz kształtowania odpowiedzialności za własny rozwój, oparty na jasnym i społecznie akceptowanym systemie wartości.”

Nauczyciel powinien być kompetentny od samego początku swojej pracy, jednak wielu młodych nauczycieli na początku swojej drogi zawodowej nie może się odnaleźć, co na pewno wiąże się ze zmianą roli społecznej jaką pełnili, a jaką będą teraz wykonywać. Ich zadanie jako studentów „polegało na uczeniu się i na przygotowywaniu, zgodnie z planem studiów, do pracy pedagogicznej. Teraz ma uczyć innych, kierować rozwojem powierzonych mu wychowanków.”

Jego zadanie i zmiana roli jest bardzo poważna, ponieważ w jego ręce zostają powierzeni uczniowie za których jest od tej chwili staje się odpowiedzialny i dlatego też powinien on mieć odpowiednie kompetencje. Również od tego, do jakiego grona pedagogicznego trafi młody nauczyciel i jak się wśród tych ludzi zaaklimatyzuje, zależy to, jak potoczy się jago dalsza kariera. Z reguły na początku „młody nauczyciel przychodzi na ogół z dobrym nastawieniem do pracy i chce jak najlepiej wywiązać się ze swoich zadań. Przygotowuje się starannie do zajęć, przynosi pomoce naukowe, własnoręcznie sporządzone w domu. W zespołach o wysokim „morale” znajdzie uznanie, aprobatę, wywoła zainteresowanie. Zdarzyć się może również, że ktoś rzuci złośliwą uwagę: „Zobaczymy, jak długo kolega będzie przynosił pomoce do szkoły?” W tym, niby mimochodem, wypowiedzianym zdaniu wyczuwa się nieodpowiedzialną atmosferę w gronie, a równocześnie ostrzeżenie, że w tym zespole nie należy wykraczać poza pewne minimum obowiązkowości pracy. Nowicjusz od razu zostaje „ustawiony” na odpowiednim poziomie gorliwości.”

Przed młodym pedagogiem stawia się duże zadanie skonfrontowania teorii z praktyką i musi on zdać „egzamin ze swego przygotowania teoretycznego. Okazuje się czasem, że posiadana wiedza nie daje odpowiedzi na konkretne pytania. Wiadomo, ogólna wiedza wyniesiona z uczelni nie może uwzględnić tych wszystkich przypadków szczegółowych, z którymi młody nauczyciel spotyka się w codziennej praktyce. Konkretyzacja wiedzy, jej wykorzystywanie do rozwiązania licznych zagadnień dydaktycznych i wychowawczych oraz różnych skomplikowanych sytuacji jest sztuką, której trzeba się nauczyć w pracy. Łatwiej przychodzi to pod okiem doświadczonego pedagoga.”

Dlatego też pracując pod okiem dobrego i doświadczonego pedagoga młody nauczyciel może dużo wynieść z tej współpracy, a także podnieś swoje kompetencje.

Myślę ze pierwszy rok pracy dla młodego nauczyciela jest bardzo ważny, ponieważ nie tylko nabiera on ogłady i doświadczenia w zawodzie, ale także odbywa obowiązkowy staż. Ten czas jest dla nauczyciela „okresem stosunkowo niedługim, lecz charakteryzującym się wyjątkową intensywnością przeżyć. Zdobywanie pierwszych doświadczeń pedagogicznych - sukcesów i porażek - stanowi dostateczną próbę sił i możliwości. W sumie kształtuje to określony stosunek do zawodu - bądź wiąże z nim coraz bardziej i mobilizuje do dalszej pracy, bądź też zniechęca, a nawet doprowadza do decyzji wycofania się z obranej pracy zawodowej, w której widzi możliwości wytrwania. Rok pracy pozwala już na ocenę swego stosunku do zawodu.”

Również Arends pisze, iż jak ważny jest dla początkującego pedagoga pierwszy rok pracy, który zawsze jest trudny, ale „może dostarczyć satysfakcji, zwłaszcza tym nauczycielom, którzy są gotowi stawić czoła wymaganiom profesjonalnym i technicznym nauczania oraz stresom lekcji.”

Arends pisze również o problemach młodych nauczycieli, które „wywołują same problemy:

- utrzymanie ładu i dyscypliny w klasie,

- trudności ze znalezieniem odpowiednich materiałów

dydaktycznych,

- ocenianie pracy uczniów,

- kontakty z rodzicami,

- samotność.”

Zaczynając swoją pracę młody pedagog może także doświadczyć pewnych niespodzianek, które mogą spowodować u niego tak zwany szok startu zawodowego. Do najczęstszych niespodzianek należą:

- „pierwsza niespodzianka następuje z chwilą, gdy świadomie

żywione oczekiwania pozostają nie spełnione w trakcie

pierwszych doświadczeń zawodowych.

- druga pojawia się wówczas, kiedy oczekiwania (świadome i

nieświadome) związane z samym sobą nie znajdują

potwierdzenia. Wybór zawodu i miejsca pracy opieramy często

na samoocenie. W początkowej fazie pracy ujawniają się niekiedy błędne elementy samooceny, trzeba więc poradzić sobie ze świadomością, że jest się innym, niż wydawało się wcześniej.

- na trzecią niespodziankę nauczyciel natyka się, kiedy nie

zostaną zrealizowane jego nieświadome oczekiwania wobec

zawodu lub kiedy ujawniają się nie przewidywane wcześniej

właściwości zawodu. Te ostatnie stają się osobliwe ważne, gdyż

są traktowane jako niepożądane.

- czwarta niespodzianka bierze się z trudnościami, jakie przeżywa nauczyciel, próbując przewidzieć swoje wewnętrzne reakcje na określone doświadczenia. Różnica między tymi, jak odbiera nowe doświadczenia, a tym, jak sądził, że będzie odbierał, jak często zaskakująca i trudna do przewidzenia.

- ostatnia niespodzianka wynika z wyniesionych z poprzednich

organizacji założeń kulturowych, które służą jako wskazówki i

trudna do w nowej organizacji i zawodzą.”

Powszechnie uważa się, iż młody nauczyciel przejawia większą aktywność zawodową, jest bardziej kompetentny i ma „sumienny stosunek do zadań związanych z procesem nauczania, przejawiający się w systematycznym przygotowaniu się do lekcji szkolnych w formie pisemnych konspektów. Stosowane przez młodych nauczycieli metody nauczania nie są jednak na ogół wyrazem tendencji współczesnej dydaktyki. Młody nauczyciel posługuje się częściej metodami dydaktyki tradycyjnej - metodami podającymi, w których czynny jest przede wszystkim prowadzący lekcje.”

Jednak początkujący nauczyciel często spotyka się też z trudnościami przeważnie w obszarze pracy wychowawczej, „a w szczególności w wydobywaniu walorów wychowawczych lekcji szkolnej, tkwiących zarówno w materiale nauczania, jak i w formach organizacyjnych.”

Również w kontaktach z rodzicami często młody pedagog nie radzi sobie, jednak kiedy znajdzie wsparcie zarówno w osobie dyrektora, czy radzie pedagogicznej na pewno będzie mu łatwiej pokonać i przejść przez te trudne początki. I później już będzie tylko mógł w pełni rozwijać się zawodowo i pomagać innym stawiać pierwsze kroki w zwodzie nauczycielskim, który jest bardzo specyficznym zawodem, ponieważ „specyfika stanowiska pracy nauczyciela wyraża się przede wszystkim w tym, iż jest on usytuowany najbliżej głównego obiektu zainteresowań systemu oświatowo - wychowawczego, tj. ucznia czy wychowanka.”

Zawód nauczyciela jest bardzo specyficzny, ponieważ osoba wykonująca ten zawód powinna być: wszechstronnie wykształcona co oznacza, iż „nauczyciel nie tylko posiadł wiadomości, on potrafi je przetwarzać w/g potrzeb swoich i uczniów; potrafi również skutecznie wyszukiwać informacji - w Internecie, w wydawnictwach popularno-naukowych; śledzi wydawnictwa akademickie z dziedziny swojej i pokrewnych, wyszukuje programy telewizyjne, których treści mogą być przydatne w pracy dydaktycznej, uczestniczy w konferencjach nauczycielskich i zajęciach warsztatowych - ustawicznie podnosi swoje kwalifikacje. Nauczyciel potrafi umiejscowić przedmiot, którego uczy, w otaczającej rzeczywistości; jeżeli uczy kilku przedmiotów - potrafi wskazać ich wzajemne przenikanie się.”

Specyfika tego zawodu polega również na tym, iż nauczyciel powinien być humanistą, a także bardzo dyspozycyjny, sprawiedliwy, cierpliwy, tolerancyjny, obiektywny. Cechy te są obecnie pożądane w osobie nauczyciela, ponieważ powinien on mieć bardzo dobre przygotowanie , ale także psychologiczne. Jednak tak wygląda to od strony teoretycznej, a jak od strony praktycznej to możemy obserwować to choćby to co dzieje się w polskich szkołach.

Również z punktu widzenia prawnego zawód nauczyciela jest zawodem specyficznym, ponieważ nauczycieli obowiązuje nie tylko Kodeks Pracy, ale także Karta Nauczyciela, która jest specyficznym rodzajem kodeksu pracy i daje pewną ochronę nauczycielowi.

1.2.2 Ścieżka awansu zawodowego nauczyciela, po

reformie edukacji

Wraz z wprowadzeniem reformy edukacji ścieżka awansu zawodowego nauczyciela zmieniła się. Od tego momentu nauczyciel musi przejść w swojej karierze zawodowej następujące stopnie: nauczyciel stażysta, kontraktowy, mianowany i dyplomowany.

Bardzo istotny, również od wprowadzenia reformy, stał się jego rozwój zawodowy. Gaś uważa, że rozwój nauczyciela następuje, gdy wspomaga on w rozwoju swoich uczniów.

Zdaniem R. Kwaśnicy „rozwój zawodowy nauczycieli polega równoległej i powiązanej ze sobą ewolucji kompetencji praktyczno - moralnych i technicznych.”

R. Gerbera uważa, iż nauczyciel doskonali się (czyli rozwija), również w trakcie wykonywania obowiązków zawodowych dzięki temu że:

- popełnia błędy, a następnie usiłuje je naprawić

• poszerza swoją wiedze i umiejętności przez czytanie literatury fachowej i raportów badawczych oraz uczestniczenia w seminariach organizowanych przez pracodawcę

• praktykuje osobiste, konstruktywne wartości i postawy, między innymi przez inicjowanie działań zgodnych z własnym systemem wartości i postawami oraz przeciwstawianie się działaniom z nimi sprzecznymi

• wykorzystuje wiedzę w praktyce i umiejętności nabytych w trakcie wstępnego przygotowywania do zawodu

• aktywnie działa na rzecz ochrony interesów innych nauczycieli, jako grupy zawodowej

• praktycznie rozwiązuje problemy jakie pojawiają się w jego pracy zawodowej oraz pomaga innym nauczycielom w radzeniu sobie z ich trudnościami

• systematycznie przygotowuje się do realizacji zadań zawodowych

• współdziała w zespole nauczycieli, zarówno kierując jego pracami, jak też realizuje zadania zespołowe, a także dzięki obserwacji pracy innych członków zespołu

• zachowuje otwarty umysł w sprawach zawodowych oraz praktykuje optymistyczne podejście do doskonalenia się zawodowego .

R. Harre rozwój zawodowy nazywa rozwojem profesjonalnym, który obejmuje dwa elementy: pierwszy to „gromadzenie umiejętności potrzebnych do skutecznego realizowania zadań zawodowych (umiejętność działania), natomiast drugi to gromadzenie odpowiednich emocji, motywacji i teorii na temat natury człowieka i możliwości kierowania jego rozwojem (umiejętność bycia). Ponadto rozwój profesjonalny implikuje rozwój osobowy, którego podstawowym mechanizmem jest samorozwój. Samorozwój jest procesem, w którym jednostka przyjmuje odpowiedzialność za aktywne zmienianie swoich postaw, motywacji i działań.”

J. Butler rozpatruje rozwój profesjonalny w kontekście rozwoju osobowego, który polega na polepszeniu praktyki zawodowej, a jego cele to:

• „ rozwinięta struktura analizy osobowej dla wyciągania wniosków z teorii i praktyki zawodowej;

• umiejętność rozumowania i doceniania roli refleksji, jako zasady wyjaśniającej dla rozwoju osobowego i profesjonalnego;

• umiejętność wiązania treści i procesów charakteryzujących przedmiot nauczania z tradycją własnego doświadczenia jako pedagoga i z historią rozwoju zawodowego;

• umiejętność odczytywania i wydobywania znaczeń z literatury na temat edukacji i rozwoju;

• rozwinięta umiejętność krytyki, analizy i refleksji właściwej dla sprawności zawodowej w ocenianiu i korzystaniu z wyników badań nad systemami dydaktycznymi;

• rozwinięta struktura analityczna jako podstawa projektowania uczenia się sytuacjach rzeczywistych;

• rozwinięta umiejętność sprzedawania swojej wiedzy i percepcji świata, a także zaufania do tej wiedzy;

• rozwinięta sztuka argumentowania podczas projektowania i rozwoju, która świadomie uznaje i jego cele odnośnie siebie i innych;

• przekonanie o tym, iż ostatecznym dowodem na skuteczność nauczania jest łatwy do zaobserwowania postęp w osiągnięciach uczniów;

• rozwinięte mechanizmy reagowania i postaw refleksyjnych w celu usprawniania procesów i umiejętności projektowania kształcenia;

• rozwinięta sztuka zachowania dystansu wobec programów nauczania, umiejętność zrozumienia założeń i postaw na których jest on oparty oraz zdolność wyboru spośród wielu możliwości tej najlepiej odpowiadającej danemu kontekstowi.”

Zdaniem C. M. Burke dla zaistnienia rozwoju profesjonalnego konieczne jest „zaistnienie profesjonalnego bodźca, inicjowanie przez jednostki modyfikacji działań zawodowych, poszukiwanie sposobów otrzymania wsparcia, dokonywanie rekonstrukcji praktyki zawodowej oraz doświadczenia transformacji zarówno jednostkowej, jak i kulturowej. Powyższy proces pozwala zatem zidentyfikować pięć podstawowych faz rozwoju profesjonalnego. Są to: faza stymulacji (S - stimulus), faza modyfikacji (M - modification), faza amplifikacji (A - amplification), faza rekonstrukcji (R - rekonstriction) i faza transformacji (T - transormation), zaś opisujący je model nosi nazwę SMART.”

Cz. Maziarz pojmuje rozwój zawodowy jako doskonalenie zawodowe i jest to „taki proces oświatowy, w którym pracownik dąży do osiągnięcia mistrzostwa w pracy zawodowej oraz wzbogacenia swojej osobowości, korzystając przy tym z pomocy specjalistów.”

Zdaniem ww. autora pewnym rodzajem rozwoju jest też podnoszenie kwalifikacji zawodowych czyli „aktualizowanie wiedzy i umiejętności pracowników do bieżącego stanu nauki i techniki w danej dziedzinie oraz stałe modernizowanie posiadanej wiedzy, wzbogacanie swego doświadczenia zawodowego w oparciu o praktykę i wykorzystywanie teorii oraz cudzych doświadczeń, pewną specjalizację w wybranej dziedzinie teorii i praktyki.”

Uważa on też, że rozwój zawodowy następuje w zakresie rozwoju osobowości, poprzez „rozwijanie zainteresowań, kształtowanie postawy refleksyjno-badawczej, pogłębienie światopoglądu naukowego, kierowanie się normami etyki zawodowej.”

1 września 1999 roku, w Polsce wprowadzono reformę oświaty, która zmieniła całkowicie szkolnictwo. Reforma edukacji wprowadziła:

• nowe typy szkół:

• szkoła podstawowa - 6 lat

• gimnazjum - 3 lata

• liceum profilowane - 3 lata

lub szkoła zawodowa - 3 lata

• nowe programy i podręczniki:

• więcej myślenia i umiejętności - mniej do pamiętania

• na wspólnej podstawie programowej - różne propozycje do wyboru przez nauczyciela

• nowy system oceniania:

• obok oceniania w szkole - sprawdziany i egzaminy zewnętrzne

• prowadzenie szkół przez samorządy:

• szkoły podstawowe i gimnazja - przez gminy

• licea i szkoły zawodowe - przez powiaty

• nowy sposób finansowania edukacji:

• samorządy gospodarują pieniędzmi na szkoły

• hierarchię zawodową nauczycieli

Sukcesywnie wprowadza się także reformę szkolnictwa wyższego.

Czy reforma się powidła i czy przyniosła oczekiwane skutki - nie wiem, myślę, że nie mnie to oceniać. Ja tylko z własnego doświadczenia (jestem nauczycielem z pięcioletnim stażem) mogę powiedzieć, że wraz ze zmianą kolejnych rządów zmienia się koncepcja oświaty w Polsce i są wprowadzane coraz to nowsze i inne rozwiązania.

Bardzo istotne i uważam, iż w obecnej sytuacji zawodowej nauczycieli najważniejsze, jest zdobywanie kolejnych stopni w nauczycielskiej karierze zawodowej i zdobywanie kolejnych stopni awansu:

- nauczyciela stażysty

- nauczyciela kontraktowego

- nauczyciela mianowanego

- nauczyciela dyplomowanego.

Obecnie ścieżka awansu jest bardzo długa i żmudna, a przepisy dotyczące awansu nauczycieli ciągle się zmieniają i są modyfikowane oraz niejednoznaczne.

Warunkiem nadania kolejnego stopnia awansu jest:

- „posiadanie przez nauczyciela wymaganych kwalifikacji

- odbycie stażu zakończonego pozytywną ocena dorobku zawodowego

- uzyskanie akceptacji komisji kwalifikacyjnej lub zdanie egzaminu przed komisją kwalifikacyjną.”

Według najnowszego rozporządzenia dotyczącego awansu nauczyciel rozpoczynając pracę w szkole staje się automatycznie stażystą i powinien on w tym okresie:

- „poznać organizację, zadania i zasady funkcjonowania szkoły, w tym:

• przepisy związane z funkcjonowaniem szkoły;

• sposób prowadzenia dokumentacji obowiązującej w szkole;

• przepisy dotyczące zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków nauki i pracy;

- uczestniczyć jako obserwator w zajęciach prowadzonych przez opiekuna stażu lub innych nauczycieli, w wymiarze co najmniej jednej godziny zajęć w miesiącu, oraz omawiać z prowadzącym obserwowane zajęcia;

- prowadzić zajęcia z uczniami, w obecności opiekuna stażu lub dyrektora szkoły, w wymiarze co najmniej jednej godziny zajęć w miesiącu, oraz omawiać je z osobą, w obecności której zajęcia zostały przeprowadzone;

- uczestniczyć w wewnątrzszkolnych formach doskonalenia zawodowego nauczycieli.

Wymagania niezbędne do uzyskania stopnia nauczyciela kontraktowego obejmują:

- „znajomość organizacji, zadań i zasad funkcjonowania szkoły, w której nauczyciel odbywał staż;

- umiejętność prowadzenia zajęć w sposób zapewniający właściwą realizację statutowych zadań szkoły, w której nauczyciel odbywał staż;

- znajomość środowiska uczniów, ich problemów oraz umiejętność współpracy ze środowiskiem uczniów;

- umiejętność omawiania prowadzonych i obserwowanych zajęć.” ”

Nauczyciel stażysta odbywający staż na stopień nauczyciela kontraktowego, zgodnie z ustawą o systemie oświaty, Kartą Nauczyciela oraz rozporządzeniem o awansie musi:

- posiadać wymagane kwalifikacje

- rozpocząć 9-miesięczny staż z dniem nawiązania stosunku pracy

- mieć opiekuna stażu w osobie nauczyciela mianowanego lub

dyplomowanego

- przygotować i realizować plan rozwoju zawodowego

- uzyskać pozytywna ocenę dorobku zawodowego za okres stażu,

sporządzoną na piśmie, zawierającą uzasadnienie i pouczenie o możliwości odwołania się od niej

- złożyć wniosek do dyrektora o podjęcie postępowania kwalifikacyjnego w ciągu 14 dni od otrzymania pozytywnej oceny dorobku zawodowego

- stanąć przed komisją kwalifikacyjną na rozmowę kwalifikacyjną, gdzie nauczyciel przedstawia sprawozdanie z realizacji planu rozwoju zawodowego oraz odpowiada na pytania członków komisji

- uzyskać akceptacje komisji

- otrzymać od dyrektora szkoły akt nadania stopnia nauczyciela

kontraktowego.

Według rozporządzenia w sprawie uzyskiwania stopni awansu zawodowego nauczyciel kontraktowy, ubiegający się o awans na stopień nauczyciela mianowanego, w okresie odbywania stażu powinien w szczególności:

- „uczestniczyć w pracach organów szkoły związanych z realizacją zadań dydaktycznych, wychowawczych, opiekuńczych lub innych wynikających ze statutu szkoły oraz potrzeb szkoły i środowiska lokalnego;

- pogłębiać wiedzę i umiejętności zawodowe, samodzielnie lub przez udział w różnych formach kształcenia ustawicznego;

- poznawać przepisy dotyczące systemu oświaty, a w przypadku nauczycieli, o których mowa w art. 1 ust. 1 pkt. 2 i ust. 1a Karty Nauczyciela - przepisy dotyczące pomocy społecznej lub postępowania w sprawach nieletnich, w zakresie funkcjonowania szkoły (z uwzględnieniem specyfiki typu i rodzaju szkoły, w której odbywa staż).

Wymagania niezbędne do uzyskania stopnia nauczyciela mianowanego obejmują:

- umiejętność organizacji i doskonalenia warsztatu pracy, dokonywania ewaluacji własnych działań, a także oceniania ich skuteczności i dokonywania zmian w tych działaniach; w przypadku nauczycieli, o których mowa w art. 1 ust. 1a Karty Nauczyciela

- umiejętność samodzielnego opracowania indywidualnych planów pracy z dzieckiem i prowadzenia karty pobytu dziecka oraz aktywnego działania w zespole do spraw okresowej oceny sytuacji wychowanków;

- umiejętność uwzględniania w pracy potrzeb rozwojowych uczniów, problematyki środowiska lokalnego oraz współczesnych problemów społecznych i cywilizacyjnych;

- umiejętność wykorzystywania w pracy technologii informacyjnej i komunikacyjnej;

- umiejętność zastosowania wiedzy z zakresu psychologii, pedagogiki i

dydaktyki oraz ogólnych zagadnień z zakresu oświaty, pomocy społecznej lub postępowania w sprawach nieletnich, w rozwiązywaniu problemów związanych z zakresem realizowanych przez nauczyciela zadań;

- umiejętność posługiwania się przepisami dotyczącymi systemu oświaty, pomocy społecznej lub postępowania w sprawach nieletnich, w zakresie funkcjonowania szkoły, w której nauczyciel odbywał staż.”

Nauczyciel kontraktowy, odbywający staż na nauczyciela mianowanego, musi według Karty Nauczyciela:

- posiadać wymagane kwalifikacje

- złożyć do dyrektora szkoły pisemny wniosek o rozpoczęcie stażu do dnia 30 sierpnia

- odbyć staż wynoszący 2 lata i 9 miesięcy

- mieć opiekuna stażu w osobie nauczyciela mianowanego lub dyplomowanego

- przygotować i realizować plan rozwoju zawodowego

- uzyskać pozytywna ocenę dorobku zawodowego za okres stażu,

sporządzoną przez dyrektora na piśmie, po zapoznaniu się z projektem oceny sporządzonej przez opiekuna stażu i po zasięgnięciu opinii rady rodziców, zawierającą uzasadnienie i pouczenie o możliwości odwołania się od niej

- złożyć wniosek do organu prowadzącego szkołę o podjęcie postępowania

egzaminacyjnego w ciągu 14 dni od otrzymania pozytywnej oceny dorobku zawodowego

- stanąć przed komisją egzaminacyjną do egzaminu, gdzie nauczyciel

dokonuje prezentacji dorobku zawodowego oraz odpowiada na pytania członków komisji

- po zdaniu egzaminu nauczyciel otrzymuje akt nadania stopnia nauczyciela

mianowanego wydany przez organ prowadzący szkołę.

Według rozporządzenia nauczyciel mianowany, ubiegający się o awans na stopień nauczyciela dyplomowanego, w okresie odbywania stażu powinien w szczególności:

- „podejmować działania mające na celu doskonalenie warsztatu i metod pracy, w tym doskonalenie umiejętności stosowania technologii informacyjnej i komunikacyjnej;

- realizować zadania służące podniesieniu jakości pracy szkoły;

- pogłębiać wiedzę i umiejętności służące własnemu rozwojowi oraz podniesieniu jakości pracy szkoły, samodzielnie lub przez udział w różnych formach kształcenia ustawicznego

- z uwzględnieniem specyfiki typu i rodzaju szkoły, w której odbywa staż.

Wymagani niezbędne do uzyskania stopnia nauczyciela dyplomowanego obejmują:

- uzyskanie pozytywnych efektów w pracy dydaktycznej, wychowawczej lub

opiekuńczej na skutek wdrożenia działań mających na celu doskonalenie pracy własnej i podniesienie jakości pracy szkoły, a w przypadku nauczycieli, o których mowa w art. 9e ust. 1-3 Karty Nauczyciela - uzyskanie pozytywnych efektów w zakresie realizacji zadań odpowiednio na rzecz oświaty, pomocy społecznej lub postępowania w sprawach nieletnich, w związku z zajmowanym stanowiskiem lub pełnioną funkcją;

- wykorzystywanie w pracy technologii informacyjnej i komunikacyjnej;

- umiejętność dzielenia się wiedzą i doświadczeniem z innymi nauczycielami, w tym przez prowadzenie otwartych zajęć, w szczególności dla nauczycieli stażystów i nauczycieli kontraktowych, prowadzenie zajęć dla nauczycieli w ramach wewnątrzszkolnego doskonalenia zawodowego lub innych zajęć;

- realizację co najmniej trzech z następujących zadań:

• opracowanie i wdrożenie programu działań edukacyjnych, wychowawczych, opiekuńczych lub innych związanych odpowiednio z oświatą, pomocą społeczną lub postępowaniem w sprawach nieletnich,

• wykonywanie zadań doradcy metodycznego, egzaminatora okręgowej komisji egzaminacyjnej, eksperta komisji kwalifikacyjnej lub egzaminacyjnej dla nauczycieli ubiegających się o awans zawodowy, rzeczoznawcy do spraw programów nauczania, programów wychowania przedszkolnego, podręczników lub środków dydaktycznych, a w przypadku nauczycieli szkół artystycznych - także konsultanta współpracującego z Centrum Edukacji Artystycznej,

• poszerzenie zakresu działań szkoły, w szczególności dotyczących zadań dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych,

• uzyskanie umiejętności posługiwania się językiem obcym na poziomie zaawansowanym, a w przypadku nauczycieli języków obcych - uzyskanie umiejętności posługiwania się drugim językiem obcym na poziomie zaawansowanym,

• wykonywanie zadań na rzecz oświaty, pomocy społecznej lub postępowania w sprawach nieletnich we współpracy z innymi osobami, instytucjami samorządowymi lub innymi podmiotami,

• uzyskanie innych znaczących osiągnięć w pracy zawodowej;

- umiejętność rozpoznawania i rozwiązywania problemów edukacyjnych, wychowawczych lub innych, z uwzględnieniem specyfiki typu i rodzaju szkoły, w której nauczyciel jest zatrudniony.”

Nauczyciel mianowany odbywający staż na nauczyciela dyplomowanego musi według Karty Nauczyciela:

- posiadać wymagane kwalifikacje

- złożyć do dyrektora szkoły pisemny wniosek

- odbyć staż wynoszący 2 lata i 9 miesięcy

- przygotować i realizować plan rozwoju zawodowego

- uzyskać pozytywna ocenę dorobku zawodowego za okres stażu, sporządzoną przez dyrektora na piśmie, po zasięgnięciu opinii rady rodziców, zawierającą uzasadnienie i pouczenie o możliwości odwołania się od niej

- złożyć wniosek do organu sprawującego nadzór pedagogiczny o podjęcie kwalifikacyjnego w ciągu 14 dni od otrzymania pozytywnej oceny dorobku zawodowego

- stanąć przed komisją kwalifikacyjną , która analizuje dorobek zawodowy nauczyciela na podstawie przedłożonej dokumentacji oraz przeprowadzonej rozmowy

- po rozmowie nauczyciel otrzymuje zaświadczenie, a następnie akt nadania stopnia nauczyciela dyplomowanego wydany przez organ sprawujący nadzór pedagogiczny.

Tak przedstawia się ścieżka awansu zawodowego nauczyciela, która od początku wywołała w tym środowisku ożywioną dyskusję, ponieważ „nauczyciele uskarżają się na brak konkretnych informacji, na niezadowalający obieg owych informacji oraz nadmiar wymagań, których nikt nie jest w stanie uzasadnić.”

Ścieżka awansu zmusiła nauczycieli do poszerzania swojej wiedzy, oraz rozwijania i zdobywania coraz to nowych umiejętności, można zatem uznać, że zmusiła ich do samokształcenia i większej aktywności zawodowej. Jednak dla wielu pedagogów zdobywanie kolejnych stopni awansu stało się wyścigiem, gdzie każdy dąży do celu, aby zapewnić sobie lepsze warunki pracy i płacy. Bardzo często nauczyciele chcąc zdobyć kolejny stopień awansu zapominają, iż ich zadaniem jest uczyć i wychowywać uczniów, a nie zdobywać kolejne „papierki”. Niestety w większości przypadków tak się dzieje, ponieważ „papierkowa robota to zmora czynnych nauczycieli (…) - Ponadto przez ostatnie pól roku przed mianowaniem bardziej zainteresowana byłam bieganiem za papierami, niż pracą z moimi uczniami.”

Nauczyciele zostali zmuszeni do większej aktywności zawodowej oraz do zaplanowania doskonalenia zawodowego, czyli „podwyższania kwalifikacji pracowniczych za pośrednictwem różnych form kształcenia i samouctwa.”

Edukację nauczycieli w okresie ich pracy zawodowej określa się jako doskonalenie zawodowe nauczycieli, a do jego zadań zalicza się:

- „zapewnienie nauczycielom orientacji w postępie różnych dyscyplin naukowych, co jest niezbędne do aktualizowania przez nich treści nauczania przekazywanych uczniom oraz dla współdziałania nauczycieli w ulepszaniu programów nauczania;

- zaznajamiania nauczycieli z tym, co nowego pojawia się w dyscyplinach, których treść psychologiczna, pedagogiczna, socjologiczna, filozoficzna czy ekonomiczna pozostaje w zawiązku z problematyką wychowawcza;

- utrzymanie elastycznej intelektualnej postawy nauczyciela, jego otwartości na to, co nowe, skłonności do zachowań niesformalizowanych, do aktywnego poszukiwania optymalnych rozwiązań problemów dydaktyczno - wychowawczych;

- podtrzymywanie społecznego prestiżu zawodu nauczycielskiego przez zasilanie czynnych nauczycieli we współczesną wiedzę zawodową i dobrze

opanowane umiejętności zawodowe;

- przystosowanie nauczycieli do pracy z dzisiejszymi dziećmi, gdyż dysponują one rozleglejszą wiedzą, mają bardziej rozwinięty zmysł krytyczny i bogatsze oraz bardziej estetyczne koncepcje.”

Zdaniem W. Okonia celem doskonalenia zawodowego nauczycieli jest „doprowadzenie do tego, by czynny nauczyciel orientował się w postępie wiedzy gwoli aktualizacji treści nauczania, by zaznajamiał się z nowymi osiągnięciami nauk o wychowaniu, by utrzymywał swą elastyczną postawę intelektualną, by podtrzymywał prestiż swego zawodu i przystosował się do pracy ze współczesnymi dziećmi.”

Zawód nauczyciela wymaga ciągłego doskonalenia i jest to „ważny składnik systemu kształcenia pozaszkolnego nauczycieli, polegający na:

1. udzielaniu pomocy początkującym nauczycielom w okresie adaptacji do zawodu,

2. w okresie samodzielności zawodowej - na aktualizowaniu wiedzy przedmiotowej i pedagogicznej, zaznajamianiu się z postępem nauki, udzielaniu pomocy w rozszerzaniu lub zmianie specjalizacji,

3. organizowaniu różnych form samokształcenia indywidualnego i zbiorowego nauczycieli,

4. udzielaniu pomocy w samodzielnej pracy badawczej.”

W związku z powyższym „dokształcanie nauczycieli spełnia w istocie kilka ważnych funkcji:

- „umożliwia nauczycielom uzyskanie wykształcenia wyższego;

- ułatwia im zdobywanie dodatkowych kwalifikacji np. do nauczania nowych przedmiotów, do pracy w innym typie szkoły czy do prowadzenia nowego rodzaju zadań edukacyjnych;

- stwarza szanse zdobycia kwalifikacji pedagogicznych osobom z

wykształceniem specjalistycznym, które pracują lub pragną pracować w zawodzie nauczycielskim.”

Istnieje wiele rodzajów zorganizowanego doskonalenia nauczycieli i należą do nich między innymi: uzupełniające studia magisterskie, studia podyplomowe, kursy kwalifikacyjne, kusy doskonalące, warsztaty metodyczne, konferencje, seminaria.

W związku z awansem nauczyciel powinien między innymi ciągłe doskonalić się i zdobywać nowe umiejętności, ponieważ „wymaga się, aby sam był „wiecznym uczniem”. Jeśli się więc stale dokształca i utrzymuje więź z nauką oraz posiada wystarczającą orientację w świecie, może liczyć na powodzenie w pracy i uznanie ze strony uczniów.”

Bardzo ważnym jest też, aby nauczyciel miał potrzebę samokształcenia, które powinno być odpowiednio przemyślane i zorganizowane, bo kiedy stanie się to dla niego potrzebą i będzie systematycznie kontynuowane „nabiera wyższej jakościowo wartości niż wszelkie kształcenie szkolne.”

Istnieje również wiele form samokształcenia i doskonalenia nauczycieli w samej szkole, należą do nich: lekcje koleżeńskie, szkoleniowe rady pedagogiczne, a także wewnątrzszkolne doskonalenie nauczycieli.

1.2.3 Wypalenie zawodowe nauczycieli

Szkoła jest miejscem pracy nauczycieli, dostarcza nam niewątpliwie zawodowej satysfakcji i przyczynia się do realizacji naszych aspiracji i dążeń osobistych, jednocześnie jednak jest instytucją stwarzającą ogromne obciążenia psychiczne, ponieważ jesteśmy ciągle narażeni na powstawanie różnego rodzaju sytuacji stanowiących źródło stresu.

Nauczyciele bardzo często podejmują walkę o kolejne stopnie awansu zawodowego ze względu na obawę o stanowisko pracy, boją się tego, iż jeżeli nie będą się ciągle kształcić i doskonalić, to stracą nie tylko miejsce pracy, ale także zostaną zaszufladkowani. Wraz z wprowadzeniem awansu wśród nauczycieli pojawiła się obawa i strach, który spowodował stres, a także zbyt szybkie wypalenie się zawodowe. I właśnie dlatego ta grupa zawodowa, jest narażona na wypalenie zawodowe, ponieważ „zaistniałe w ostatnich latach w związku z transformacją ustrojową i gospodarczą, zmiany w systemie edukacji w Polsce, spowodowały splot sprzeczności i przeciążeń, które w konsekwencji w sposób szczególny odbiły się na sytuacji zawodowej i spowodowały dodatkowe psychiczne obciążenie nauczycieli.”

Pojęcie wypalenia zawodowego określamy jako „swoisty zespół objawów na który składają się: zmęczenie, ból głowy, wzmożona podatność na zachorowania, drażliwość, zmienność zachowań oraz uczucie stałego znudzenia, zniechęcenia, pogłębiająca się apatia.”

Tomala przedstawia za C. Maslach koncepcje wielowymiarowego modelu wypalenia zawodowego, który składa się z trzech wymiarów:

- „emocjonalne i psychofizyczne wyczerpanie (objawia się bezsilnością, brakiem energii, osłabieniem, zmęczeniem drażliwością, konfliktowością);

- depersonalizacja (przedmiotowe traktowanie drugiego człowieka, cynizm, obojętność rutyna);

- obniżona satysfakcja zawodowa, co prowadzi do postrzegania siebie jako osoby nieefektywnej, niekompetentnej, z poczuciem braku osiągnięć i sukcesów.”

Do najczęstszych przejawów wypalenia według Gołembowskiego należą:

- „obniżenie poczucia satysfakcji w pracy,

- wzrost napięcia w pracy,

- spadek efektywności działania,

- pogarszająca się samoocena,

- zwiększona absencja,

- symptom pogarszającego się zdrowia fizycznego,

- nasilenie się negatywnych odczuć, takich jak strach i depresja,

- nasilanie się symptomów psychicznych ( z wyłączeniem psychoz).”

Cherniss uważa, iż rozwój syndromu wypalenia w zawodzie nauczyciela przechodzi trzy etapy:

- „nauczyciel wyraźnie dostrzega ograniczenia płynące z wykonywanego zawodu lub też środowiska pracy - nie radząc sobie z nim przechodzi do następnego etapu,

- na tym etapie zaczyna przejawiać fizyczne zmęczenie, pustkę emocjonalną lub intensywny lęk - w konsekwencji pojawia się etap trzeci,

- istotą tego etapu są różnorodne zachowania obronne o charakterze dysfunkcjonalnym, jak no. wycofanie, emocjonalne oddzielenie, cynizm, niechęć do poszukiwania pomocy oraz jej udzielania.”

Aby zapobiec wypaleniu każdy z nas powinien umieć sobie poradzić ze stresem, który jest czynnikiem sprzyjającym. A. Jedynak proponuje następujące rozwiązania walki ze stresem zawodowym:

- „ustalenie realistycznych celów, żeby uniknąć frustracji, poczucia klęski,

- robienie tych samych rzeczy w inny sposób,

- robienie przerwy w pracy,

- traktowanie spraw mniej osobiście,

- podkreślanie pozytywnych stron,

- poznanie siebie,

- stosowanie odpoczynku, relaksu,

- pamiętanie o dekompresji.”

W zawodzie nauczycielskim podłożem wypalenia jest silny stres zawodowy związany z tym, iż od „nauczyciela oczekuje się bowiem nie tylko wiedzy i umiejętności jej przekazywania oraz egzekwowania, ale także nawiązania kontaktu z uczniami, zachęcania ich do pracy, dawanie dobrego przykładu itd. Z drugiej zaś strony te wymagania nie znajdują swojego odbicia ani w statusie społecznym, ani - tym bardziej - ekonomicznym zawodu.”

Wizja współczesnej szkoły nakłada na nauczycieli ogrom zadań i obowiązków. Jak wynika z Karty Nauczyciela zadaniem nauczyciela nie jest tylko przekazywanie wiedzy, lecz także realizowanie zadań wychowawczo - opiekuńczych oraz dostarczanie wzorców osobowościowych, ma on pełnić funkcję otwartego na potrzeby swoich podopiecznych terapeuty. Praca w tym zawodzie wymaga dużego zaangażowania oraz poświęcenia, zmusza do pozostawania w bliskich kontaktach ze swoimi podopiecznymi. Dobry wychowawca musi umieć nawiązać kontakt nie tylko z uczniami, lecz także z ich rodzicami. Niejednokrotnie, dla dobra swoich wychowanków, jest zmuszony do ingerowania w ich życie prywatne. Ta jego najczęściej niewidoczna na zewnątrz ciężka i stresująca praca nie idzie niestety w parze z wysokim statusem społecznym zawodu oraz poziomem wynagrodzenia, a po jakimś czasie może prowadzić również do wypalenia zawodowego. Aby poradzić sobie z wypaleniem zawodowym musimy umieć sobie radzić ze stres, a także umieć zdystansować się do stresującej sytuacji.

1.2.4 Oferta edukacyjna dla nauczycieli

Nauczyciele, chcący się kształcić, czy doskonalić, mają do wyboru bardzo duże możliwości, ponieważ istnieje wiele instytucji i firm zajmujących się doskonaleniem i szkoleniem kadry pedagogicznej. Od momentu wprowadzenia reformy można powiedzieć, iż zalewa ich ilość ofert z firm i instytucji zajmujących się tego typu działalnością.

W każdym większym mieście istnieją placówki, instytucje i ośrodki, które zajmują się kształceniem i doskonaleniem nauczycieli. I tak w Warszawie jest Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli, a w każdym mieście wojewódzkim Wojewódzkie Ośrodki Doskonalenia Nauczycieli, oprócz ww. placówek są także różne inne instytucje zajmujące się doskonaleniem nauczycieli są to miedzy innymi: Wojewódzkie Ośrodki Metodyczne, Centra Kształcenia Praktycznego, Centra Kształcenia Ustawicznego, a także wiele firm prywatnych, prowadzących taką działalność.

Na początku każdego roku szkolnego szkoły praktycznie zostają „zasypane” biuletynami i ofertami z różnych ośrodków doskonalących, a ich oferta jest bardzo bogata i różnorodna i praktycznie każdy nauczyciel może znaleźć cos ze swojej dziedziny. Liczba ofert przychodząca do szkół jest tak duża, iż nauczyciel chcący skorzystać z proponowanych form doskonalenia musi umieć wybrać wartościową i przydatną dla niego ofertę, ponieważ zdarza się, że wiele z tych propozycji jest mało wartościowych i nauczyciele po skończeniu takiego doskonalenia nie wynoszą pożądanych umiejętności.

W czasach obecnych nauczyciel występuje w podwójnej roli: nauczyciela i ucznia. W roli nauczyciela występuje prawie codziennie chodząc do pracy , natomiast w rolę ucznia bardzo często wciela się po pracy lub w weekendy chodząc na różne formy doskonalenia czy studiując. Moim zdaniem taka podwójna rola nauczyciela nasiliła się od momentu wprowadzenia reformy oświaty, ponieważ nauczyciele muszą się nieustannie doskonalić i wzbogacać swój warsztat pracy. To właśnie reforma wprowadzając nową ścieżkę awansu nałożyła na nauczycieli obowiązek ciągłego rozwoju zawodowego. Dla niektórych nauczycieli stało się to już rutyną, iż występują w podwójnej roli, ponieważ cechą dobrego pedagoga jest to, iż ustawicznie się kształci i doskonali. W czasach obecnych nauczyciel powianiem być „o krok” przed swoimi uczniami nie tylko w odniesieniu do posiadanej wiedzy, ale także do posiadanych umiejętnościach. I właśnie dlatego w jego zawód jest wpisane ciągłe doskonalenie i dokształcanie się.

Rozdział II

Metodologiczne założenia badań własnych.

1. Uzasadnienie wyboru tematu i przedmiot badań oraz cele i problemy badawcze

Wraz z wprowadzeniem reformy edukacji zmieniła się ścieżka awansu zawodowego nauczycieli. Poniekąd zostali oni zmuszeni do ciągłego rozwoju, doskonalenia i samokształcenia. Szczególnie pedagodzy uczący w szkołach wiejskich, gdzie bardzo często obserwujemy zamykanie tych szkół i utratę miejsc pracy przejawiają bardzo duże zainteresowanie wszelkimi rodzajami ofert edukacyjnych.

Jako nauczyciel pracujący od pięciu lat w wiejskiej szkole wybrałam taki temat, ponieważ rozwój zawodowy i związany z nim awans jest dla mnie ważny i szczególnie mi bliski. Moim zdaniem rozwój zawodowy nie tylko wpływa na nauczyciela, ale także wiąże się z podnoszeniem jakości pracy szkoły.

Przedmiotem badania jest wpływ reformy edukacji na rozwój zawodowy nauczycieli i ich ścieżka awansu zawodowego oraz nieustanne doskonalenie warsztatu pracy.

Według Tadeusza Pilcha rozróżnia się trzy rodzaje celów badań: eksploracyjne, opisowe i wyjaśniające, ale „zasadniczym celem poznania naukowego jest zdobycie maksymalnie pewnej, maksymalnie ogólnej, maksymalnie prostej, o maksymalnej zawartości informacji.”

Celem moich badań jest wpływ rozwoju zawodowego nauczyciela wiejskiej szkoły podstawowej i jego awansu zawodowego zarówno na niego samego, a także na podnoszenie jakości pracy szkoły.

Formułowanie problemów badawczych jest według Tadeusza Pilcha zabiegiem „polegającym na precyzyjnym rozbiciu tematu na pytania, problemy.”

Z. Cackowski uważa, iż „problemy badawcze są to pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych.”

Natomiast S. Nowak sądzi że problemy badawcze to „tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie.”

Zatem formułuję następujące problemy badawcze:

1. Jaki jest rozwój zawodowy nauczycieli szkół wiejskich?

2. Z jakiej inicjatywy realizowana jest aktywność edukacyjna nauczycieli wiejskich?

3. Jakie są wiodące motywy rozwoju zawodowego?

4. Jaki jest warsztat pracy samokształceniowej?

5. Czy rozwój zawodowy nauczycieli ma wpływ na awans zawodowy?

1. Metoda, techniki i narzędzia badawcze

Podstawowymi pojęciami w metodologii badań pedagogicznych są: metoda, technika oraz narzędzie badawcze. Pojęcia te są przez pedagogów różnie definiowane i określane.

I tak metoda badawcza według M. Łobockiego jest „pewnym ogólnym
systemem reguł dotyczących organizowania określonej działalności badawczej, tj.
szeregu operacji poznawczych i praktycznych, kolejności ich zastosowania, jak również specjalnych środków i działań skierowanych z góry na założony cel badawczy."

Z kolei Tadeusz Pilch zgadza się z proponowanym przez Aleksandra
Kamieńskiego określeniem metody jako „zespołu teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badawczego, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego."

Definicja metody według S. Nowaka to „określony, powtarzalny i wyczuwalny sposób - schemat lub wybór - postępowania świadomie skierowanego na realizację pewnego celu poprzez dobór środków odpowiednich do tego celu.”

T. Pilch do metod badawczych zalicza:

• eksperyment pedagogiczny,

• monografię pedagogiczną,

• metodę indywidualnego przypadku,

• metodę sondażu diagnostycznego.

W. Zaczyński definiuje eksperyment pedagogiczny, który jest „metodą naukowego badania określonego wycinka rzeczywistości (wychowawczej), polegającą na wywołaniu lub tylko zmienianiu przebiegu procesów przez wprowadzenie do nich jakiegoś nowego czynnika i obserwowaniu zmian powstałych pod jego wpływem. "

Natomiast M. Łobocki określa eksperyment pedagogiczny jako metodę „badania zjawisk pedagogicznych, wywołanych specjalnie przez osobę badającą w kontrolowanych przez nią warunkach, celem ich poznania.”

Według T. Pilcha monografia pedagogiczna to metoda, „której przedmiotem są instytucje wychowawcze w rozumieniu placówki lub instytucjonalne formy działalności wychowawczej, prowadzącą do gruntownego rozpoznania struktury instytucji, zasad i efektywności działań wychowawczych oraz opracowania koncepcji ulepszeń i prognoz rozwojowych.”

Natomiast metoda indywidualnych przypadków jest „sposobem badań polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze, lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych.”

Zdaniem A. Kamińskiego metoda sondażu diagnostycznego to koncentrująca się na zjawiskach społecznych i ich uwarunkowaniach metoda pozwalająca na ustalenie stanu aktualnego w oparciu o zebrane fakty, opracowanie koncepcji melioracyjnych tzn. koncepcji udoskonaleń badanej rzeczywistości lub wypracowanie nowych rozwiązań praktycznych.

Metoda badawcza pozostaje w ścisłym związku z techniką badawczą, która jest „bliżej skonkretyzowanym sposobem realizowania zamierzonych badań."

A. Kamiński i T. Pilch są zgodni co do techniki badawczej, definiując ją jako „czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na optymalnie sprawdzonych informacji, opinii, faktów.”

Najczęściej stosowane techniki badawcze w badaniach pedagogicznych, według T. Pilcha, to między innymi:

• obserwacja

• wywiad

• ankieta

• badanie dokumentów

• analiza treści.

Obserwacja „jest czynnością badawczą polegającą na gromadzeniu badanych drogą postrzeżeń.”

Natomiast według M. Łobockiego obserwacja to „osobliwy sposób postrzegania, gromadzenia i interpretowanie poznawanych danych, w naturalnym ich przebiegu i pozostający w bezpośrednim zasięgu widzenia i słyszenia obserwatora.”

Technika wywiadu jest „rozmową badającego z respondentem lub respondentami według opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz.”

Według T. Pilcha ankieta jest „techniką gromadzenia informacji polegającą na wypełnieniu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub częściej bez obecności ankietera.”

Badanie dokumentów jest „techniką badawczą służącą do gromadzenia wstępnych, opisowych, także ilościowych informacji o badanej instytucji czy zjawisku wychowawczym. Jest także techniką poznawania biografii jednostek i opinii wyrażonych w dokumentach.”

Analiza treści jest „techniką badawczą służącą do obiektywnego, systematycznego i ilościowego opisu jawnej treści przekazów informacyjnych.”

Techniki badań są więc czynnościami nie tylko uwarunkowanymi przez dobór odpowiedniej metody pedagogicznej, ale i są przez nie określone. Są pojęciami podrzędnymi w stosunku do metod.

Narządzie badawcze jest „przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki badań.”

Wydaje się być ważnym stwierdzenie, że wymienione pojęcia tj. metoda, technika, narzędzie występują względem siebie w określonych zależnościach. I tak metoda jest pojęciem nadrzędnym i najszerszym wobec pojęcia techniki i narzędzia badawczego. Z kolei pojęciem nadrzędnym w stosunku do pojęcia narzędzia badań jest technika.

W moich badaniach posłużyłam się metodą sondażu diagnostycznego, który według Pilcha „jest sposobem gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk i wszystkich innych zjawisk instytucjonalnie nie zlokalizowanych - posiadające znaczenie wychowawcze - w oparciu o specjalnie wybraną grupę reprezentującą populację generalną, w której badane zjawisko występuje.”

Technikę badawczą, którą wykorzystałam do swoich badań, jest ankieta, w której pytania muszą być zawsze jednoproblemowe i ścisłe, najczęściej są to pytania zamknięte lub zaopatrzone w zestaw wszelkich możliwych odpowiedzi.

Ankieta w badaniach pedagogicznych dotyczy zwykle wąskiej grupy zagadnień. Anonimowe badania ankietowe przeprowadziłam na 25 nauczycielach w dwóch szkołach wiejskich. Zadaniem ankiety było zebranie niezbędnych informacji tak ważnych dla analizy tematu niniejszej pracy. Ankieta była identyczna dla wszystkich nauczycieli i zawierała 15 pytań.

1. Organizacja badań, charakterystyka terenu i

badanej populacji

Badania służące zebraniu materiału do niniejszej pracy zostały przeprowadzone w kwietniu 2005r w dwóch szkołach wiejskich na terenie Gminy Zduńska Wola.

W badaniach brało udział 12 nauczycieli pracujących w Szkole Podstawowej w Krobanowie oraz 13 nauczycieli pracujących w Szkole Podstawowej w Janiszewicach.

Łącznie zbadałam 25 nauczycieli pracujących w wiejskich szkołach podstawowych.

I tak jak to w zawodzie nauczycielskim bywa w przeważającej większości były to kobiety, na 25 badanych było ich, aż 21 i tylko 4 mężczyzn.

Płeć nauczycieli ilustruje poniższa tabela

L.p.	Płeć badanych		Liczba	%
	Kobieta		21	84 %
	Mężczyzna		4	16 %
		Razem	25	100 %

Najsilniejszą grupę wiekową w badanej populacji stanowią 2 grupy wiekowe i są to nauczyciele w wieku 25-30 lat oraz 36-40 lat po 8 osób.

Wiek badanych ilustruje poniższa tabela.

L.p.	Wiek badanych		Liczba	%
	25-30 lat		8	32 %
	31-35 lat		7	28 %
	36-40 lat		8	32 %
	41-45 lat		2	8 %
		Razem	25	100 %

Większość nauczycieli ma wykształcenie wyższe magisterskie. Na 25 badanych takie wykształcenie posiada 21 osób.

Wykształcenie badanych ilustruje poniższa tabela.

L.p.	Wykształcanie badanych		Liczba	%
1.	Wyższe magisterskie		21	84 %
2.	Wyższe zawodowe		3	12 %
3.	Średnie		1	4 %
		Razem	25	100 %

Staż pracy pedagogicznej wśród badanych nauczycieli jest bardzo różny. Największą grupę stanowią nauczyciele ze stażem od 1 do 5 lat i jest ich 10 osób, czyli nauczyciele dopiero zaczynające prace w tym zawodzie.

Staż pracy pedagogicznej badanych ilustruje poniżasz tabela.

L.p.	Staż pracy pedagogicznej badanych		Liczba	%
1.	1-5 lat		10	40 %
2.	6-10 lat		6	24 %
3.	11-15 lat		3	12 %
4.	16-20 lat		4	16 %
5.	Powyżej 21 lat		2	8 %
		Razem	25	100 %

Największą grupę co do stopnia awansu zawodowego stanowią nauczyciele mianowani, których jest, aż 13 a 25 badanych.

Stopień zawodowy nauczycieli ilustruje poniższa tabela.

L.p.	Stopień zawodowy badanych		Liczba	%
1	Nauczyciel stażysta		1	4
2	Nauczyciel kontraktowy		9	36
3	Nauczyciel mianowany		13	52
4	Nauczyciel dyplomowany		2	8
		Razem	25	100

Badanie przeprowadziłam zgodnie z wcześniejszymi założeniami. W trakcie prowadzenia badań nauczyciele życzliwie ustosunkowali się do przedsięwzięcia. Wypełnianie ankiet przez nauczycieli odbywało się podczas Rady Pedagogicznej.

Po zakończeniu badań przystąpiłam do analizy zebranego materiału, opracowałam dane i sporządziłam tabele i wykresy.

Rozdział III

Rozwój zawodowy nauczycieli wiejskiej szkoły podstawowej w świetle badań własnych.

3.1 Rozwój zawodowy nauczycieli szkół wiejskich i

jego motywy

Gdy wprowadzono reformę edukacji, wielu nauczycieli było przerażonych ścieżką awansu zawodowego. Wielu deklarowało, iż nie podejmie się nowej procedury awansu, ponieważ jest zbyt długa i żmudna. Nauczyciele bardzo szybko zmienili zdanie, gdy zapoznali się szczegółowo z tymi procedurami, również perspektywa podwyżki pensji stała się dodatkową motywacją. Potwierdziło się to, również w moich badaniach.

Na pytanie: „Czy w związku ze zmianami w sprawie uzyskiwania stopnia awansu zawodowego przez nauczycieli z dnia 1 grudnia 2004r., chce Pan/Pani kontynuować procedurę zdobywania kolejnych stopni awansu zawodowego?”.

Aż 76% ankietowanych nauczycieli odpowiedziało, że chce kontynuować procedurę awansu, i głównym motywem zdobycia wyższego stopnia, który podawali były względy finansowe.

Tylko 24% z nich odpowiedziało, że nie, jednak część z nich to już nauczyciele dyplomowani, którzy zakończyli ścieżkę awansu.

Odpowiedzi na to pytanie przedstawia poniższy wykres.

Źródło: badania własne

Ubiegając się o kolejne stopnie awansu zawodowego nauczyciele podejmują różne czynności i działania. Do najczęściej wymienianych wśród ankietowanych są: udział w warsztatach szkoleniowych, współpraca z instytucjami wspierającymi szkołę, zapoznanie się z literaturą i prasą specjalistyczną, przygotowanie programu autorskiego, organizowanie imprez dla społeczności lokalnej.

Odpowiedzi na to pytanie przedstawia poniższy wykres.

Źródło: badania własne

Badani nauczyciele uważają, iż awans zawodowy ma wpływ na ich aktywność zawodową, uważa tak 72% badanej populacji. Natomiast 16% badanych uważa, iż trudno powiedzieć coś na ten temat, a tylko 12% odpowiedziało przecząco na zadane pytanie.

Odpowiedzi na to pytanie przedstawia poniższy wykres.

Źródło: badania własne

Z analizy ankiet wynika, iż 68% badanych nauczycieli odpowiedziało, iż nie spotyka się z trudnościami na drodze swojego rozwoju zawodowego, a zaledwie 32% odpowiedziało twierdząco na pytanie: „Czy spotyka się Pani/Pan z trudnościami na drodze swojego rozwoju zawodowego?” Badani najczęściej wymieniali trudności, z którymi się spotykają: ciągła zmiana przepisów prawnych i zasad, koszty, brak czasu.

Odpowiedzi na to pytanie przedstawia poniższy wykres.

Źródło: badania własne

Badani nauczyciele uważają, iż ścieżka awansu zawodowego sprzyja wypaleniu zawodowemu. Odpowiedziało tak aż 68% badanej populacji, natomiast 16% jest zdania, iż ścieżka awansu nie sprzyja wypaleniu zawodowemu. Również 16% uważa iż trudno powiedzieć.

Odpowiedzi na to pytanie przedstawia poniższy wykres.

Źródło: badania własne

Większość z badanych nauczycieli stwierdza, że ilość ofert edukacyjnych napływająca do szkół jest zbyt duża. Uważa tak, aż 56% badanej populacji, natomiast 36% odpowiedziało przecząco na to pytanie, 8% nie miało zdania.

Odpowiedzi na to pytanie przedstawia poniższy wykres.

Źródło: badania własne

Większość nauczycieli, bo aż 72% nie pełni żadnej funkcji społecznej poza pracą w szkole. Funkcję taką pełni tylko 32% badanych.

Odpowiedzi na to pytanie przedstawia poniższy wykres.

Źródło: badania własne

Z analizy wyników ankiety wynika, iż mimo ciągle zmieniających się przepisów dotyczących ścieżki awansu zawodowego nauczyciele podejmują tą procedurę, ponieważ zasadniczą motywacją jest podwyżka pensji po każdym szczeblu awansu. Nauczyciele również bardzo chętnie podejmują wszelkie działania i czynności mające na celu realizację własnego rozwoju zawodowego. Jednak wśród badanej populacji panuje przekonanie, iż ścieżka awansu sprzyja wypaleniu zawodowemu, a ilość ofert doskonalących dal nauczycieli przychodząca do szkół jest zbyt duża.

Zatem wpływ reformy na rozwój zawodowy nauczycieli jest duży, ponieważ zmusza pedagogów do ciągłej aktywności i podnoszenia jakości swojej pracy.

3.2 Warsztat pracy samokształceniowej nauczycieli.

Zawód nauczyciela należy do zawodu, w którym człowiek musi się nieustannie doskonalić i kształcić. A tą wiedzę, która już posiada musi na bieżąco aktualizować, albo doskonalić swoje umiejętności.

Na pytanie ankietowe „Co dla Pani/Pana oznacza termin samokształcenie?”, większość ankietowanych odpowiedziała, iż jest to doskonalenie swoich umiejętności.

Odpowiedzi na to pytanie przedstawia tabela.

L.p.	Co oznacza dla państwa termin samokształcenie?	Liczba udzielonych odpowiedzi	Liczba udzielonych odpowiedzi w %
1	Doskonalenie swoich umiejętności, dokształcanie się	12	48%
2	Podnoszenie jakości własnego warsztatu pracy	3	12%
3	Samodzielne zdobywanie wiedzy	6	24%
4	Udział w kursach, studiowanie literatury fachowej	2	8%
5	Podnoszenie kwalifikacji zawodowych	1	4%
6	Własny rozwój	1	4%

Źródło: badania własne

Tylko 12% badanej populacji nie podjęła w tym roku szkolnym jakiejkolwiek formy samokształcenia. Natomiast, aż 88% badanych nauczycieli podjęła różne formy samokształcenia.

Odpowiedzi na to pytanie przedstawia poniższy wykres.

Źródło: badania własne

Z ankiety wynika, iż nauczyciele chętnie biorą udział w różnych formach doskonalenia zawodowego. Do najczęściej wymienianych należą: warsztaty, rady pedagogiczne i szkolenia. Natomiast najmniejszym powodzeniem cieszą się wśród nauczycieli seminaria i konferencje.

Odpowiedzi na to pytanie przedstawia tabela.

L.p.	Formy doskonalenia	Liczba udzielonych odpowiedzi
1	Studia podyplomowe	8
2	Rady pedagogiczne	21
3	Kursy kwalifikacyjne	8
4	Kursy	9
5	Szkolenia	16
7	Warsztaty	23
8	Konferencje	8
9	Seminaria	1
10	Inne	1

Źródło: badania własne

Nauczyciele także w przyszłości zamierzają brać udział w różnych formach doskonalenia takich jak: warsztaty, szkolenia, studia podyplomowe, kursy kwalifikacyjne. Na pytanie: Czy w przyszłości zamierza Pani/Pan wziąć udział w formach doskonalenia? 92% badanej populacji odpowiedziało, twierdząco, natomiast zaprzeczyło tylko 4% nauczycieli i również 4% nie miało zdania.

Odpowiedzi na to pytanie przedstawia poniższy wykres.

Źródło: badania własne

Nauczyciele wybierając formę doskonalenia najczęściej zwracają uwagę na tematykę szkolenia i na ich własne potrzeby.

Odpowiedzi na pytanie Czym Pani/Pan kieruje się wybierając formy doskonalenia? przedstawia poniższa tabela.

L.p.	Czym kierują się państwo wybierając formy doskonalenia?	Liczba udzielonych odpowiedzi
1	Tematyką szkolenia	16
2	Potrzebami szkoły	10
3	Uzyskaniem kwalifikacji	8
4	Własnymi potrzebami	7
5	Inne	1

Źródło: badania własne

Badani nauczyciele uważają iż zawód ten wymaga ciągłego doskonalenia. Aż 92% badanych odpowiedziało twierdząco na pytanie: Czy uważa Pani/Pan, że zawód nauczyciela wymaga kształcenia ciągłego?. Natomiast 4% badanych odpowiedziało przecząco i tyle samo nie miało zdania.

Odpowiedzi na to pytanie przedstawia poniższy wykres.

Źródło: badania własne

Wśród badanej populacji, wymieniano różne umiejętności, które chcieliby zdobyć w przyszłości nauczyciele. Dużo zależy od dziedziny, którą zajmuje się dany nauczyciel. Na to pytanie nie odpowiedziało aż 36% badanych.

Odpowiedzi na pytanie „Jakich umiejętności chciałaby/chciałby Pani/Pan nauczyć w przyszłości?” przedstawia poniższa tabela.

L.p.	Wymieniane umiejętności	Liczba udzielonych odpowiedzi	Liczba udzielonych odpowiedzi w %
1	Sprawnego zarządzania placówką	1	4%
2	Znajomość języka angielskiego	10	40%
3	Obsługa komputera	1	4%
4	Pomoc dzieciom z problemami edukacyjnymi	3	12%
5	Różne	1	4%
6	Brak odpowiedzi	9	36%

Źródło: badania własne

Żadna z badanych osób nie miała uwag własnych, czyli nie było odpowiedzi na ostatnie pytanie ankiety.

Z analizy wyników ankiety wynika, iż nauczyciele doskonale znają termin samokształcenie, a także wiedzą jak ważną częścią ich pracy zawodowej jest ciągłe doskonalenie, dokształcenie, czyli samokształcenie. Jako świadomi pedagodzy mają potrzebę podejmowania wszelkich form doskonalenia zawodowego, nie tylko ze względu na to, iż wymaga tego od nich ścieżka awansu zawodowego, ale także wynika to z ich własnych potrzeb.

W toku przeprowadzonych badań starałam się określić wpływ rozwoju zawodowego nauczycieli wiejskiej szkoły podstawowej i jego awansu zawodowego na niego samego, a także na podnoszenie jakości pracy szkoły.

Z przeprowadzonych badań wynika, że rozwój zawodowy to ważny element w pracy wiejskiego pedagoga, mimo tego, iż przepisy dotyczące awansu zmieniają się nieustannie. Również z przeprowadzonych badań wynika, iż nauczyciele mają potrzebę ciągłego i nieustannego dokształcania, czy doskonalenia swoich umiejętności i robią to nie tylko ze względu na awans. Właśnie takie ciągłe samokształcenie bardzo wpływa na podnoszenie jakości zarówno pracy nauczycieli, ale również na podnoszenie jakości pracy szkoły.

Jak wynika z przeprowadzonych badań aktywność edukacyjna nauczycieli jest podejmowana z inicjatywy samych nauczycieli, co również wiąże się z tym, iż w ten sposób wzbogacają, urozmaicają i doskonalą oni swój warsztat pracy.

Można zatem stwierdzić, iż rozwój zawodowy nauczycieli na duży wpływ na ich awans zawodowy, ponieważ obie dziedziny ściśle są ze sobą związane.

PODSUMOWANIE

W obecnych czasach zawód nauczyciela wymaga ciągłego i nieustannego dokształcania się i doskonalenia. Współczesny pedagog to osoba, która musi doskonale znać dziedzinę, której naucza, ale także potrafi odnaleźć się w różnych sytuacjach w swojej pracy, a także umieć rozmawiać ze swoimi uczniami.

Jak każdy człowiek, tak i nauczyciel uczy się przez całe życie. Tylko, że nauczyciel ma poniekąd to ciągłe nauczanie się wpisane w swój zawód, ponieważ świat się zmienia w bardzo szybkim tempie i postęp cywilizacji następuje bardzo szybko. I właśnie z tego względu pedagodzy będąc „przewodnikami” muszą znać wszystkie nowinki najwcześniej, a przynajmniej powinni, aby nie pozostać w cieniu swoich uczniów. Dlatego też muszą się ciągle doskonalić i samokształcić. Natomiast po pracy zmieniać swoją role z roli nauczyciela na rolę ucznia. Tylko że teraz ta rola ucznia jest rolą ucznia dorosłego i różni się ona od roli ucznia, gdy sami byli oni w szkole uczniami. Teraz jako dorośli uczniowie inaczej pojmują nauczanie i ich podejście do nauki jest zupełnie inne, bardziej dojrzałe.

Współcześni nauczyciele bardzo chętnie podejmują wszelkie formy doskonalenia, począwszy do studiów podyplomowych, poprzez warsztaty, skończywszy na konferencjach, co potwierdziło się w przeprowadzonych badaniach.

Aktywność edukacyjna nauczycieli w ostatnich latach bardzo wzrosła, co poniekąd związane jest z awansem zawodowym, który zmienił się po reformie edukacji z 1999 roku. Właśnie ta reforma w mniejszym lub większym stopniu przyczyniła się do zwiększenia aktywności edukacyjnej, samokształcenia i ciągłego doskonalenia się. Stało się tak dlatego, iż zmieniła się procedura awansu zawodowego, która została wydłużona i całkowicie zmieniona. Pedagodzy choć nie mają obowiązku zdobywania kolejnych stopni awansu zawodowego to podejmują jednak tą procedurę, co potwierdziło się w przeprowadzonych badaniach. Jednak dla większości nauczycieli głównym motywem pokonywania ścieżki awansu są względy finansowe.

W dużej mierze awans zawodowy wpływa na rozwój zawodowy nauczycieli, a także na ich aktywność edukacyjną, samokształcenie i doskonalenie warsztatu pracy. Zagrożeniem, które może spowodować ten ciągły i nieustanny rozwój zawodowy nauczycieli może być ich zbyt szybkie wypalenie się zawodowe. I właśnie ta nieustanna walka o zdobycie kolejnego stopnia awansu zawodowego może spowodować u nauczycieli zniechęcenie, wzrost napięcia, spadek aktywności, zmęczenie, czy znużenie. Również czynnikiem, który może doprowadzić do wypalenia jest bardzo ilość ofert edukacyjnych napływająca do szkół, ponieważ nauczyciel może zagubić się w tych wszystkich ofertach i nie umieć selektywnie wybrać odpowiedniej i najbardziej korzystnej dla niego.

W szkołach wiejskich rozwój zawodowy nauczycieli jest podejmowany bardzo chętnie i nauczyciele wykazują większą aktywność edukacyjną niż w szkołach miejskich, ponieważ mają świadomość iż podlegli im uczniowie bardziej wymagają od nich szerokiej wiedzy.

Zatem podsumowując rozwój zawodowy nauczycieli w wiejskiej szkole podstawowej ma wpływ zarówno na samego nauczyciela jak i na jego uczni, a także nauczyciel stawiając na czołowym miejscu swój rozwój i awans zawodowy przyczynia się do podnoszenia jakości nie tylko swojej pracy, ale także pracy całej szkoły.

Bibliografia

• W. Okoń „ Słownik pedagogiczny”; PWN; Warszawa 1984 r.

• T. Wujek red. „Wprowadzenie do andragogiki”; ITE; Warszawa 1996r.

• F. Urbańczyk; „Problemy oświaty dorosłych”; Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych; Warszawa 1973r.

• Cz. Maziarz „Proces samokształcenia”; Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych; Warszawa 1966r.

• L. Turos; „Andragogika ogólna”; Wydawnictwo Akademickie „Żak”; Warszawa 1999r.

• O. Czerniawska „Drogi i bezdroża andragogiki i gerontologii”; Wydawnictwo WSHE; Łódź 2000r.

• D. Jankowski „Podstawy edukacji dorosłych”; Wydawnictwo Naukowe im. A. Mickiewicza; Poznań 1999r.

• L. Turos „Andragogika”; PWN; Warszawa 1975r.

• W. Kopaliński „ Słownik wyrazów obcych”; Wiedza Powszechna; Warszawa 1968r.

• Z. Jasiński red „Problemy pedeutologii na przełomie XX i XXI wieku”; Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego ; Opole 2000;

• Pearson „Nauczyciel teoria i praktyka w kształceniu nauczycieli” WSiP, Warszawa 1994r.

• J. Jankowska „Samoaktualizacja w teorii i praktyce kształcenia nauczycieli”; Wyd. UMCS; Lublin 1998 r.

• R. Kwaśnica „Wprowadzenie do myślenia o wspomaganiu nauczycieli w rozwoju”; Wrocławska Oficyna Nauczycielska ; Wrocław 1994 r.

• J. Śmieciński „Edukacja nauczycielska w perspektywie zmieniającego się świata”; Wydawnictwo Akademickie „ Żak”; Warszawa 1998r.

• W. Kobyliński; „ABC organizacji pracy nauczyciela”; WSiP; Warszawa 1998r.

• R. I. Arends “Uczymy się nauczać” WSiP; Warszawa 1994r.

• J. Kozłowski „Organizacja i doskonalenie pracy nauczyciela”; PZWS; Warszawa 1968r.

• Z. Gaś „Doskonalący się nauczyciel” Wydawnictwo Uniwersytetu M. Curie-Skłodowskiej; Lublin 2001r.

• M. Maciaszek „Start zawodowy nauczyciela” PZWS; Warszawa 1968r.

• Plecha „Awans zawodowy nauczycieli - poradnik”; Instytut Promocji Nauczycieli „Solidarności”; Gdańsk 2000;

• W. Okoń „Rzecz o edukacji nauczycieli” ; WSiP; Warszawa 1991r.;

• B. Śliwierski „Edukacja pod prąd”; Impuls; Kraków 2001r.;

• Komar „Współczesność i nauczyciel - perspektywy edukacji bez dogmatów?”; Wydawnictwo Akademickie „Żak”; Warszawa 2000r.

• M.T. Kiszczak „Samokształcenie a rozwój zawodowy nauczycieli”; PWN; Warszaw 1990r.

• K. Kotarski „System edukacji narodowej w Polsce”; Wyd. Adam Marszałek; Warszawa 1999r.

• E. Czykwin „Samoświadomość nauczyciela”; Wyd. Trans Humana; Białystok 1995r.

• M. Łobocki „Metody badań pedagogicznych”; PWN; Warszawa 1984r.; S. Nowak „Metodologia badań społecznych” Warszawa 1970

• T. Pilch „Zasady badań pedagogicznych”; Wydawnictwo Akademickie „Żak”; Warszawa 2001r

• Karta Nauczyciela

• Ustawa o systemie oświaty

• Rozporządzenie MENiS z dnia 1.12.2004r. w sprawie uzyskiwania stopni awansu zawodowego;

Czasopisma

• AMD, ”Wciąż toczą się spory o awanse”; Gazeta szkolna (2004) nr 47

• M. Chodak „Wypalenie zawodowe”; Gazeta szkolna 2004 nr 45

• A. Krawulska -Ptaszyńska „Wypalenie zawodowe u nauczycieli”; Problemy opiekuńczo - wychowawcze 1996 nr 8

• V. Tomal „Wypalenie zawodowe nauczycieli”; Nowa Szkoła 2002 nr 8

• A. Kamiński „Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej”;” Studia Pedagogiczne” t. XIX ; Warszawa 1970

• M. Wachowiak „Nauczyciel - czyli kto?”; Uczyć lepiej 2003 nr 2

Aneks

ANKIETA

dla nauczycieli na temat „Rozwój zawodowy nauczycieli wiejskiej szkoły podstawowej”

Proszę o wypełnienie ankiety, która posłuży do zebrania materiałów badawczych, które wykorzystam podczas pisania pracy magisterskiej. Zaznacz lub napisz odpowiedz.

Płeć .... Kobieta .... Mężczyzna

Wiek ……………….

Wykształcenie ....................................

Staż pracy pedagogicznej ……………….

Stopień awansu zawodowego ………………………………

1. Czy w związku ze zmianami w sprawie uzyskiwania stopnia awansu zawodowego przez nauczycieli z dnia 1 grudnia 2004r., chce Pan/Pani kontynuować procedurę zdobywania kolejnych stopni awansu zawodowego?

.... Tak

.... Nie

Jeśli tak, to proszę napisać, jakie są Pani/Pana motywy zdobywania kolejnych stopni awansu zawodowego?

..........................................................................................................................................................................................................................................................

2. Jakie czynności, działania chciałaby/chciałby Pani/Pan podjąć w ramach realizacji własnego rozwoju zawodowego dotyczącego zdobywania kolejnych stopni awansu zawodowego?

.... Współpraca z instytucjami wspierającymi szkołę

.... Organizacje imprez dla społeczności lokalnej

.... Udział w warsztatach szkoleniowych

.... Zapoznanie się z literaturą i prasą fachową

.... Organizowanie prelekcji dla rodziców

.... Przygotowanie programu autorskiego

.... Inne ………………………………………………………………..

3. W jakich formach doskonalenia zawodowego najczęściej bierze Pani/Pan udział?

.... Studia podyplomowe

.... Rady pedagogiczne

.... Kursy kwalifikacyjne

.... Kursy

.... Szkolenia

.... Warsztaty

.... Konferencje

.... Seminaria

.... Inne

4. Czy w przyszłości zamierza Pani/Pan wziąć udział w formach doskonalenia?

.... Tak

.... Nie

.... Nie wiem

Jeśli tak to w jakich .....................................................................................

5. Czym Pani/Pan kieruje się wybierając formy doskonalenia?

.... Tematyką szkolenia

.... Potrzebami szkoły

.... Uzyskaniem kwalifikacji po ukończeniu formy

.... Własnymi potrzebami

.... Inne …………………………………………………

6. Co dla Pani/Pana oznacza termin samokształcenie?

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….............……………………………………………………………………………….

7. Czy podjęła/jął Pani/Pan (w aktualnym roku szkolnym) jakieś formy samokształcenia?

.... Tak

.... Nie

8. Czy spotyka się Pani/Pan z trudnościami na drodze swojego rozwoju zawodowego?

.... Tak

.... Nie

.... Jeśli tak, to z jakimi? ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

9. Czy Pani/Pana zdaniem awans zawodowy nauczycieli ma wpływ aktywność edukacyjną podejmowaną przez nauczycieli?

.... Tak

.... Nie

.... Trudno powiedzieć

10. Czy pełni Pani/Pan jakieś funkcje społeczne poza pracą w szkole?

.... Tak

.... Nie

11. Jakich umiejętności chciałaby/chciałby Pani/Pan nauczyć w przyszłości?

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

12. Czy uważa Pani/Pan, że ścieżka awansu zawodowego sprzyja wypaleniu zawodowemu nauczyciela?

.... Tak

.... Nie

.... Trudno powiedzieć

13. Czy czuje się Pani/Pan zalewany ilością ofert edukacyjnych (doskonalących) dla nauczycieli?

.... Tak

.... Nie

.... Trudno powiedzieć

14. Czy uważa Pani/Pan, że zawód nauczyciela wymaga kształcenia ciągłego?

.... Tak

.... Nie

.... Nie wiem

15. Uwagi własne

......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Dziękuję !

W. Okoń „ Słownik pedagogiczny”; PWN; Warszawa 1984 r.; str.146

tamże; str.147

T. Wujek red. „Wprowadzenie do andragogiki”; ITE; Warszawa 1996r. str. 170

W. Okoń op.cit.; str148

T. Wujek op.cit.; str. 272

tamże; str. 147

tamże; str. 273

tamże; str.147

W. Okoń; op.cit.; str.149

T. Wujek; op.cit.; str. 129

F. Urbańczyk; „Problemy oświaty dorosłych”; Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych; Warszawa

1973r.; str. 69.

tamże; str. 69-70.

tamże; str. 61

tamże; str. 62

F. Urbańczyk; op.cit; str. 63

W. Okoń; op.cit.; str.206

Cz. Maziarz „Proces samokształcenia”; Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych; Warszawa 1966r;

str. 11

tamże; str. 11

tamże; str. 11

tamże; str. 11-12

tamże; str. 12

L. Turos; „Andragogika ogólna”; Wydawnictwo Akademickie „Żak”; Warszawa 1999r.; str.153

tamże; str. 178

tamże; str. 170

O. Czerniawska „Drogi i bezdroża andragogiki i gerontologii”; Wydawnictwo WSHE; Łódź 2000r.; str. 88

D. Jankowski „Podstawy edukacji dorosłych”; Wydawnictwo Naukowe im. A. Mickiewicza; Poznań 1999r.;

str. 15

F. Urbańczyk; op.cit.; str. 14.

Tamże; str. 15-16.

O. Czerniawska; op.cit.; str. 16

F. Urbańczyk; op.cit.; str. 16

D. Jankowski; op.cit.; str. 123

tamże; str. 123

L. Turos „Andragogika”; PWN; Warszawa 1975r.; str.185

tamże; str.186

tamże; str.189

tamże; str.20

L. Turos; op.cit.; str. 23

D. Jankowski; op.cit.; str. 123

F. Urbańczyk; op.cit.; str. 32

D. Jankowski; op.cit.; str. 43

W. Kopaliński „ Słownik wyrazów obcych”; Wiedza Powszechna; Warszawa 1968r., str. 424

W. Okoń; op.cit.; str. 196

Z. Jasiński red „Problemy pedeutologii na przełomie XX i XXI wieku”; Wydawnictwo Uniwersytetu

Opolskiego ; Opole 2000; str. 47

Karta Nauczyciela; rozdział 3, art. 9.1

A. Pearson „Nauczyciel teoria i praktyka w kształceniu nauczycieli” WSiP, Warszawa 1994r. Str. 149

tamże; str. 155-156

tamże; str. 158

J. Jankowska „Samoaktualizacja w teorii i praktyce kształcenia nauczycieli”; Wyd. UMCS; Lublin 1998;str.91

R. Kwaśnica „Wprowadzenie do myślenia o wspomaganiu nauczycieli w rozwoju”; Wrocławska Oficyna

Nauczycielska ; Wrocław 1994 r.; str. 10

J. Śmieciński „Edukacja nauczycielska w perspektywie zmieniającego się świata”; Wydawnictwo

Akademickie „ Żak”; Warszawa 1998r.; str. 385-386

W. Kobyliński; „ABC organizacji pracy nauczyciela”; WSiP; Warszawa 1998r.; str. 21

R. I. Arends “Uczymy się nauczać” WSiP; Warszawa 1994r.; str. 28

tamże; str. 29

tamże; str. 31

tamże; str. 34

tamże; str.34

Karta Nauczyciela; rozdział 2 art. 6

J. Kozłowski „Organizacja i doskonalenie pracy nauczyciela”; PZWS; Warszawa 1968r.; str. 139

W. Kopaliński; op.cit; str. 329

Z. Gaś „Doskonalący się nauczyciel” Wydawnictwo Uniwersytetu M. Curie-Skłodowskiej; Lublin 2001;

str. 12

J. Kozłowski; op.cit.; str. 7-8

tamże; str. 10-11

tamże; str. 17

M. Maciaszek „Start zawodowy nauczyciela” PZWS; Warszawa 1968r.; str. 99-100

R. I .Arends; op.cit.; str. 440

tamże; str. 441

tamże; str. 442

tamże; str. 188

tamże; str. 198

W. Kobyliński; op.cit.; str.17

M. Wachowiak „Nauczyciel - czyli kto?”; Uczyć lepiej 2003 nr 2

R Kwaśnica; op.cit.; str. 26

Z. Gaś; op.cit.; str. 37

tamże; str. 39

tamże, str. 41-42

tamże, str. 52

C. Maziarz; op.cit.; str. 73

tamże; str. 75

tamże; str. 75

A. Plecha „Awans zawodowy nauczycieli - poradnik”; Instytut Promocji Nauczycieli „Solidarności”; Gdańsk 2000; str. 5

Rozporządzenie MENiS z dnia 1.12.2004r. w sprawie uzyskiwania stopni awansu zawodowego; § 6

tamże; § 7

tamże; § 8

AMD, ”Wciąż toczą się spory o awanse”; Gazeta Szkolna (2004) nr 47

tamże

W. Okoń; op.cit.; str.58

W. Okoń „Rzecz o edukacji nauczycieli” ; WSiP; Warszawa 1991r.; str.169

tamże; str.169

W. Okoń op.cit.; str.57-58

W. Okoń; op.cit.; str.167

J. Kozłowski; op.cit.; str. 141

W. Okoń; op.cit.; str.175

M. Chodak „Wypalenie zawodowe”; Gazeta Szkolna 2004 nr 45

A. Krawulska -Ptaszyńska „Wypalenie zawodowe u nauczycieli”; Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze

1996 nr 8

V. Tomal „Wypalenie zawodowe nauczycieli”; Nowa Szkoła 2002 nr 8

tamże

M. Chodak; op.cit.

V. Tomal; op.cit

A. Krawulska -Ptaszyńska; op.cit.

T. Pilch „Zasady badań pedagogicznych”; Wydawnictwo Akademickie „Żak”; Warszawa 2001r; str. 23

tamże; str. 43

M. Łobocki „Metody badań pedagogicznych”; PWN; Warszawa 1984r.; str.56

tamże; str.55

tamże; str. 115

T. Pilch; op.cit.; str. 71

S. Nowak „Metodologia badań społecznych” Warszawa 1970; str. 19

T. Pilch; op.cit.; str. 43

M. Łobocki; op.cit.; str.148

T. Pilch; op.cit.; str. 46

Tamże; str.48

A. Kamiński „Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej”;” Studia Pedagogiczne” t. XIX ; Warszawa 1970; str. 42

M. Łobocki; op.cit.; str.115

T. Pilch; op.cit.; str. 76

Tamże; str.77

M. Łobocki; op.cit.; str.117

T. Pilch; op.cit.; str. 82

Tamże; str. 86

Tamże; str. 88

Tamże; str. 90

Tamże; str. 42

Tamże; str. 51

17

59

---