I. Podstawowe wiadomości dotyczące kredytu bankowego
1.1. Pojęcie i funkcje kredytu bankowego
Kredyt to zwrotna i oprocentowana forma zewnętrznego zasilania podmiotów gospodarczych. Jest to źródło bardzo elastyczne, pozwalające na przesuwanie czasowo wolnych środków różnych podmiotów w celu ich optymalnego wykorzystania.
Kredyt oznacza stosunek ekonomiczny polegający na odstąpieniu przez jedną ze stron na rzecz drugiej strony określonej wartości w pieniądzu lub w towarach, pod warunkiem zwrotu w oznaczonym terminie ekwiwalentu tej wartości, zazwyczaj łącznie z wynagrodzeniem w postaci procentu. Strona odstępująca określoną wartość to kredytodawca, czyli wierzyciel, otrzymujący zaś tę wartość to kredytobiorca.
Termin kredyt wywodzi się z łacińskiego credere, co oznacza wierzyć, i creditum - rzecz powierzona. Kredyt powstał i rozwinął się w wyniku wymiany towarów oraz stosunków towarowo-pieniężnych, kiedy to dochodziło do oddzielenia w czasie dostawy towarów od zapłaty należności za towar.
Najstarszą formą kredytu jest więc kredyt towarowy, polegający na regulowaniu zapłaty przez dłużnika za dostarczone mu przez wierzyciela towary z opóźnieniem w stosunku do terminu dostawy. Dłużnik przez ten czas dysponuje towarem i należnością.
Kredyt pieniężny, w tym bankowy, polega na odstąpieniu określonej ilości pieniędzy przez osobę fizyczną lub prawną drugiej osobie, pod warunkiem ich zwrotu w ustalonym terminie oraz zapłaty procentu, tj. ceny za korzystanie z kredytu.
Kredyt może spełniać różnorakie funkcje. Wśród nich można wymienić funkcję:
emisyjną,
rozdzielczą,
dochodową,
motywacyjną.
Funkcja emisyjna kredytu, zwana również płatniczą, oznacza, że kredyt bankowy jest instrumentem emisji pieniądza odpowiednio do wzrostu zapotrzebowania na pieniądz, wynikającego ze wzrostu produkcji towarów i usług, obrotu towarowego oraz dochodów. Wprowadzanie wyemitowanego pieniądza do obiegu odbywa się prawie wyłącznie poprzez udzielenie kredytów bankowych podmiotom gospodarczym i osobom fizycznym.
Funkcja rozdzielcza kredytu wynika z rozbieżności w czasie między przychodami, a wydatkami jednostek gospodarczych oraz ludności. Kredyt spełniając tę funkcję niweluje wspomniane rozbieżności i przemieszcza nagromadzone czasowo zasoby pieniężne podmiotów gospodarczych i oszczędności ludności do jednostek wyrażających zapotrzebowanie na środki pieniężne.
Funkcja dochodowa polega na tym, że kredyt służy do tworzenia dodatkowych dochodów, zwiększając siłę nabywczą po stronie kredytobiorcy. To dodatkowe tworzenie dochodów powiększa popyt produkcyjny i konsumpcyjny, gdyż umożliwia nabycie dóbr i usług jednostkom nie dysponującym obecnie własnymi środkami.
Funkcja motywacyjna kredytu może być wykorzystana przez kredytodawcę do poprawy procesów gospodarczych w jednostce zaciągającej kredyt, jeżeli udzielenie kredytu uzależnione jest od osiągnięcia określonej kondycji ekonomicznej kredytobiorcy. W restukturyzacji gospodarki funkcja motywacyjna kredytu przejawia się na przykład w udzieleniu na korzystnych warunkach kredytów na tworzenie miejsca pracy dla osób, które utraciły pracę lub w kierowaniu preferencyjnych kredytów na rozwój małej przedsiębiorczości.
Zasady funkcjonowania kredytu
Kredyt bankowy posiada następujące cechy:
celowość,
oprocentowanie,
terminowość spłaty kredytu
Celowość kredytu oznacza, iż w umowie kredytowej musi być precyzyjnie określony przedmiot kredytowania. Ułatwia to sprawdzenie prawidłowości wykorzystania kredytu, czyli sprawdzenie, czy przeznaczono go na cele wcześniej określone w umowie. Wykorzystanie kredytu niezgodne z przeznaczeniem może być podstawą wypowiedzenia umowy kredytowej albo żądania spłaty części lub całości kredytu przed terminem płatności określonym w umowie.
Cechą kredytu jest także to, iż za korzystanie z kredytu kredytobiorca powinien uiścić cenę, tj. oprocentowanie, prowizję oraz inne koszty. Wysokość zarówno oprocentowania jak i prowizji zależy wyłącznie od banku. Banki na swój użytek przeliczają wszystkie wpływy i koszty na skalę roczną, jednak klientowi podają wysokość prowizji w wartościach całkowitych, a oprocentowania w skali rocznej. Jeśli więc informuje się klienta, że prowizja wynosi 1,2 % oznacza to, że zapłaci on właśnie 1,2 % wartości kredytu. Jeśli natomiast klient jest poinformowany, że oprocentowanie kredytu trzymiesięcznego wynosi 24 %, oznacza to koszt kredytu w skali rocznej a kredytobiorca zapłaci tylko 6 % kwoty kredytu
(24 % ∗ 3 : 12 = 6 %).
Prowizją kredytową nazywamy opłatę za usługi bankowe związane z udzieleniem kredytu. Bank pobiera ją w momencie udzielenia kredytu i zwykle potrąca z kwoty udzielonego kredytu. W większości przypadków wynosi ona 1 %, banki mogą jednak ustalić ją w innej wysokości.
Wyróżniamy następujące rodzaje prowizji:
prowizję przygotowawczą,
prowizję za administrację,
prowizję od zaangażowania,
Prowizja przygotowawcza jest jednorazową opłatą za czynności związane z udzieleniem kredytu, liczoną od kwoty udzielonego kredytu, najczęściej 0,5%.
Prowizja za administrację pobierana jest w okresach kwartalnych, najczęściej 0,4 % i pokrywa koszty banku związane z obsługą kredytu w okresie spłaty. Dodatkowo kredytobiorca płaci jeszcze opłatę w wysokości 100zł za rozpatrzenie wniosku kredytowego.
Niekiedy banki pobierają prowizje od zaangażowania, w wysokości określonej umową, która naliczana jest od niewykorzystanej kwoty kredytu, najczęściej od dnia postawienia środków do dyspozycji kredytobiorcy do dnia wykorzystania całego kredytu. Celem tej prowizji jest pokrycie strat banku, który stawiając do dyspozycji kredytobiorcy środki, pozbawia się dochodu z tytułu obrotu tymi pieniędzmi.
Prowizja silnie rzutuje na koszt kredytów krótkoterminowych, ma natomiast względnie mały wpływ na koszt kredytu długoterminowego. Można to przedstawić na konkretnym przykładzie.
Bank udzielił dwóch kredytów : miesięcznego i rocznego, w obu przypadkach prowizja wynosiła 1 % a oprocentowanie 24 %.
Przeliczony na skalę roczną całkowity koszt kredytów przedstawia się następująco:
jednomiesięcznego 36 %, z tego:
- odsetki 24 %
- prowizja 12 %
rocznego 25 %, z tego:
- odsetki 24 %
- prowizja 1 %
W obu kredytach koszt roczny, wynikający z oprocentowania, jest taki sam. Natomiast koszt kredytu związany z prowizją jest bardzo różny. Na prowizje w kredycie jednomiesięcznym przypada jedna trzecia, a w kredycie rocznym jedna dwudziesta piąta całkowitego kosztu kredytu.
W rezultacie prowizja jest bardzo dużym obciążeniem dla klientów często korzystających z kredytów krótkoterminowych ( np. hurtowników ), a małym przy kredytach inwestycyjnych.
Podstawowym źródłem wpływów banku z kredytów jest oprocentowanie. Jest ono różne dla różnych typów kredytu. Ustalenie wysokości oprocentowania kredytu jest jednym z najtrudniejszych zadań zarządu banku, który bierze pod uwagę m.in. konkurencję innych banków, aktualny popyt na kredyty danego typu, koszt pozyskania pieniądza z depozytów. Przy kredytach gospodarczych regułą jest zróżnicowanie kosztu kredytu w zależności od oceny ryzyka związanego z danym klientem. Im wyższe jest ryzyko ponoszone przez bank, tym wyższa jest stopa procentowa, czyli w praktyce bank przerzuca koszt ryzyka na klientów. Wyróżnić można cztery czynniki, kształtujące koszt kredytu, są to: okres kredytowania, indywidualna ocena klienta przez bank, polityka banku w zakresie portfela kredytowego i jakość zabezpieczeń.
Im dłuższy jest okres kredytowania, tym większe jest ryzyko banku ( sytuacja finansowa klienta może ulec pogorszeniu, co utrudni mu spłatę ), w związku z czym oprocentowanie kredytu jest wyższe. W niektórych bankach różnica w oprocentowaniu kredytów długoterminowych i krótkoterminowych jest bardzo duża, w praktyce zmniejsza ją omawiana uprzednio różnica w koszcie prowizji.
Bank dokładnie bada sytuację finansową klienta przed udzieleniem mu kredytu. W przypadku przedsiębiorstw bardziej dynamicznych oraz klientów współpracujących od dawna z bankiem ryzyko jest mniejsze, dlatego też otrzymują oni kredyty niżej oprocentowane. Niżej oprocentowane kredyty mogą otrzymać też klienci, których bank chce pozyskać- przejąć z innych banków. Często należą do nich duże przedsiębiorstwa handlowe, na których bank zarabia, realizując ich płatności i pozyskując ich pieniądze z rachunku bieżącego.
Z drugiej strony bank podwyższa oprocentowanie kredytu dla klientów o słabszej kondycji finansowej i wysokim ryzyku kredytowym oraz dla klientów o małym zakresie współpracy ( mały kredyt, niskie obroty na rachunku).
Często znaczny wpływ na koszt kredytu ma polityka banku w zakresie portfela kredytowego. Duże banki posiadają specjalistów oceniających ryzyko związane z branżą gospodarki. Klienci prowadzący działalność w branży rozwojowej korzystają z kredytów tańszych. Dla klientów, których możliwości rozwojowe są niskie w związku z branżą swojej działalności, banki stosują oprocentowanie wyższe.
Ważną zasadą obowiązującą przy ustalaniu kosztu kredytu jest jego zależność od jakości zabezpieczeń. W tym zakresie obowiązuje prosta zasada: im bardziej wątpliwa jest jakość zabezpieczeń, tym wyższa jest naliczana stopa procentowa kredytów.
Najczęściej banki nie informują klientów o zasadach naliczania oprocentowania i jego wysokości. Do wiadomości publicznej jest podawana tylko tzw. podstawowa stopa procentowa. Jest to zwykle stopa procentowa wyznaczana przez zarząd banku. W niektórych bankach za podstawową stopę procentową, tzw. stopę bazową, przyjmuje się stopę lokat międzybankowych lub stopę kredytu lombardowego NBP. Stopa ta jest zmienna w okresie funkcjonowania kredytu i zależy od czynników zewnętrznych. Do tej stopy podstawowej dodaje się punkty procentowe, tzw. marżę banku. Jest ona stała w całym okresie kredytowania i łącznie z prowizją stanowi źródło pokrycia kosztów wewnętrznych banku, związanych z udzieleniem kredytu.
Cechą kredytu jest również konieczność jego spłaty w ściśle określonym terminie. Umowa kredytowa dokładnie określa kwoty i terminy spłat kolejnych transz.
W wypadku kredytów średnio- i długoterminowych może wystąpić karencja w spłacie rat kapitałowych. Jest to początkowy okres trwania umowy kredytowej, w którym kredytobiorca nie spłaca rat kredytu, a tylko odsetki.
Od kredytów nie spłaconych w terminie banki pobierają odsetki od zadłużenia przeterminowanego. Ich wysokość jest określana w umowie, przy czym są one znacznie wyższe niż odsetki od kredytu ( naliczane są najczęściej w oparciu o stopę dwukrotnie wyższą niż stopa procentowa).
Często banki pobierają również prowizję od wcześniejszej spłaty kredytu. Taka spłata naraża bank na stratę, wynikającą z konieczności natychmiastowego ulokowania spłaconej wcześniej kwoty w mniej efektywny sposób niż zaplanowano
Rodzaje kredytu bankowego
Kredyty mogą być klasyfikowane według różnych kryteriów i przekrojów. Mimo wielkiego bogactwa form i rodzajów kredytów można przyjąć pewne kryteria pozwalające wyodrębnić podstawowe układy klasyfikacyjne. Do nich można zaliczyć klasyfikację kredytów według:
przedmiotu kredytowania,
okresu kredytowania,
formy udzielenia kredytu,
waluty kredytu.
Według przedmiotu kredytowania rozróżnia się kredyty:
obrotowe,
inwestycyjne
Kredyty obrotowe są przeznaczone na bieżące potrzeby związane z prowadzoną działalnością gospodarczą. Mogą one mieć charakter krótkoterminowy i średnioterminowy.
Kredyty inwestycyjne służą finansowaniu nakładów gospodarczych na stworzenie nowych lub powiększenie istniejących środków trwałych. Kredyty te mogą finansować inwestycje:
materialne, np. zakup sprzętu, aparatury, maszyn, nieruchomości, środków transportu,
niematerialne, np. zakup papierów wartościowych, patentów, finansowanie działalności naukowo-badawczej,
finansowe, np. zakup udziałów lub akcji w spółce.
Kredyty inwestycyjne można też podzielić ze względu na ich przeznaczenie na:
kredyty na nabycie maszyn i urządzeń ( przeważnie krótko- lub średnioterminowe ),
kredyty na zakup lub budowę całych obiektów ( średnio- lub długoterminowe ),
kredyty na restrukturyzację, przeznaczone na budowę struktury gospodarczej kredytobiorcy w celu odzyskania równowagi finansowej ( średnio- lub długoterminowe ).
Biorąc za podstawę podziału okres kredytowania wyróżnia się kredyty:
krótkoterminowe, które według praktyki banków w Polsce udzielane są najczęściej na okres do 1 roku,
długoterminowe, udzielane na okres powyżej 1 roku.
Niekiedy wyróżnia się także kredyty średnioterminowe - udzielane na okres od 1 roku do 3 lat. Wówczas do kredytów długoterminowych zalicza się te, które mają okres spłaty ponad 3 lat.
Przyjmując za kryterium formę kredytu, można wyróżnić przede wszystkim:
kredyty w rachunku bieżącym, które umożliwiają zadłużenie się kredytobiorcy do wysokości przyznanego limitu. Dzięki tej formie kredytu posiadacz rachunku bieżącego może wystawiać zlecenia płatnicze, przekraczające stan posiadanych własnych środków na jego rachunku bieżącym do wysokości przyznanego limitu kredytowego. Kredyt w rachunku bieżącym charakteryzuje się dużym ryzykiem, dlatego banki udzielają go jedynie długoletnim, solidnym i wiarygodnym w ich opinii klientom,
kredyty w rachunku kredytowym, które uruchamiane są przez wydzielony rachunek kredytowy otwarty specjalnie w celu ewidencjonowania wykorzystania i spłaty kredytu.
W zależności od waluty kredytu wyróżniamy kredyty:
złotowe,
dewizowe
Banki przeważnie uzależniają walutę kredytu od kraju, w którym mają być dokonywane płatności ze środków zaangażowanych przez banki.
Atrakcyjność kredytów dewizowych polega na relatywnie niższej stopie oprocentowania. Spłata kredytu i odsetek następuje w złotych lub dewizach, według kursu obowiązującego w dniu spłaty rat i odsetek, co oznacza, że kredytobiorca ponosi ryzyko różnic kursowych.
Specyficznym rodzajem kredytów bankowych są kredyty udzielane w ramach konsorcjum bankowego, w które angażuje swoje środki wiele banków. Takie umowy kredytowe zawierane są wtedy, gdy kredytobiorca stara się o kredyt na finansowanie dużego przedsięwzięcia inwestycyjnego.
Konieczność angażowania się większej liczby banków w udzielanie kredytów wynika m.in. z:
niemożności udzielania kredytu przez bank na podstawie przepisów przeciwdziałających nadmiernej koncentracji kredytów dla jednego klienta lub grupy powiązanych z sobą organizacyjnie lub kapitałowo podmiotów ( najwyżej 10 % funduszy własnych może być zaangażowanych w jedna umowę kredytową),
chęci zmniejszenia ryzyka kredytowego przez rozłożenie go na kilka banków.