TYTUS CZYŻEWSKI (1880 - 1945) „POEZJE I PRÓBY DRAMATYCZNE”
WSTĘP (Alicja Baluch)
Poeta i malarz.
- jego obrazy z lat dwudziestych zaliczano do formizmu, a twórczość poetycką do futuryzmu, choć futurystyczni poeci byli od niego dużo, dużo młodsi;
- był współredaktorem czasopisma „Formiści”;
- towarzyszące jego twórczości poetyckiej teatralne miniatury są jednymi z pierwszych prób awangardowego dramatu w Polsce;
- po okresie formistycznym Czyżewski jako malarz zwrócił się ku koloryzmowi;
- bardziej ceniono jego dokonania w zakresie malarstwa - o jego obrazach pisał Witkacy, Chwistek, Winkler (formiści), Jan Połoz - Antoniewicz (w codziennej prasie lwowskiej), Czapski, Cybis (redaktor „Głosu Plastyków”), Bajkowski (który nazwał go twórcą polskiego formizmu);
- natomiast jako poeta nie cieszył się takim uznaniem - jego wczesna poezja miała wielu zdecydowanych krytyków;
- jednak budziła też zainteresowanie - czego dowodem jest to, że jego wiersze recytowano na charakterystycznych dla ówczesnego życia artystycznego „poezowieczorach”;
- zdecydowane pierwszeństwo wśród polskich futurystów przyznawał mu Młodożeniec, który wspólnie z Jasieńskim spowodował przystanie Czyżewskiego do tego ruchu;
- swojemu uznaniu dla „mistrza” dał wyraz m.in. w pastiszu utworów Czyżewskiego;
- Czyżewski został uznany przez Stanisława Baczyńskiego za skrajnego eksperymentatora w polskiej poezji (nie wszystkie chwyty eksperymentatorskie spotkały się z aprobatą krytyka: ekscesy ortograficzne określił mianem „słomianej barykady formizmu”, zdecydowanie potępił trywialność erotyki);
- o Skamandrytach Czyżewski pisał: „magowie” z jarmarków literackich, „Okradają nas, ale przemilczają nas”;
Kto pisał o nim po jego śmierci?
- Czyżewski był długo zapomniany, przypomniał go dopiero Kazimierz Wyka w książce „Rzecz o wyobraźni” (1959)
wg słów Wyki Czyżewski był inicjatorem, którego jednak na rozpoczętej przez niego drodze inni przewyższyli;
Wyka przyznał Czyżewskiemu absolutny prymat w nowoczesnym rozwiązaniu tematu ludowego w „Pastorałkach”;
uznał, że obok Tuwima Czyżewski dał najlepsze próby „dadaizowania” w języku polskim;
wyraził najwyższy sąd o jego wierszach „hiszpańskich” (wizje miast i krajobrazów pirenejskich);
- po książce Wyki poetycką twórczość Czyżewskiego omówił niesłychanie wnikliwie Lipski („Twórczość” 1960)
najwybitniejsze osiągnięcia poety widział on - podobnie jak Wyka - w jego późniejszej twórczości (wiersz „Akwarium” uznał za jeden z najlepszych liryków dwudziestolecia międzywojennego, a tom „Lajkonik w chmurach” za świadectwo, że spośród futurystów z lat dwudziestych jeden Czyżewski wniósł także w latach trzydziestych do poezji nowe wartości);
- próby dramatyczne Czyżewskiego przypomniał Kłossowicz („Dialog” 1960);
- w latach siedemdziesiątych najpowszechniej zajęła się twórczością Czyżewskiego Pollakówna - poświęciła monografię malarstwu Czyżewskiego (1971), formistom (1972) i wydała tom wierszy wybranych Czyżewskiego (1979)
najpełniej opisała malarstwo i poezję poety oraz ich wzajemne przenikanie się;
- pod hasłem „formizm” po raz pierwszy poezję Czyżewskiego w syntezie historycznoliterackiej zaprezentowała Zaworska;
- Czesław Miłosz cytował w swoim „Traktacie poetyckim” „Pastorałki”.
Biografia artysty.
- urodził się 28 grudnia 1880 w Berdyczowie (obecnie wieś Przyszowa) pod Limanową, w majątku ziemskim;
- zmarł 6 maja 1945 w Krakowie, gdzie schronił się po klęsce powstania warszawskiego;
- od dzieciństwa garbaty;
- miasta, z którymi był związany, to:
Kraków - chłonął tam atmosferę Młodej Polski, aktywnie uczestniczył w tworzeniu rodzącej się tam awangardy, malarskiej i poetyckiej,
Paryż - na dłużej zamieszkał tam w latach dwudziestych, kiedy w malarstwie dokonywał się zwrot ku nie tak dawno odrzuconym tradycjom, a równocześnie nowa fala awangardy proklamowała surrealizm;
Warszawa - zamieszkał tam na początku lat trzydziestych i przeżył całą wojnę.
- dla jego poetyckiej wyobraźni oprócz miast bardzo ważne były krajobrazy jego dzieciństwa i malarskich podróży: dzieciństwo i lata młodzieńcze spędził w Beskidach, podróżował do południowej Francji, Włoch i do Hiszpanii;
- o znaczeniu krajobrazu dzieciństwa pisał we „Wspomnieniach malarza” zatytułowanych „W słońcu dziecięcej wiosny”, które drukował „Głos plastyków”;
- we wspomnieniach Czyżewskiego pojawia się też postać pierwszego „mistrza”, Michała Sopały, który zachwyconemu Tytusowi rysował niebiesko-czerwonym ołówkiem żołnierzy i sceny bitewne;
- Czyżewski zbierał świątki, malowanki na szkle, spisywał przyśpiewki i kolędy;
- w 1902 r. rozpoczął studia malarskie w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych;
- w 1906 r. zadebiutował jako malarz: trzy jego obrazy zostały wystawione w Krakowie, w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych - były to: „Jesień”, „Młyn” i „Chałupa” (powstały w pracowni Leona Wyczółkowskiego);
- w latach studenckich poznał Wyspiańskiego, bywał w jego pracowni, rozmawiał o malarstwie, poezji, teatrze;
- w 1907 zadebiutował jako literat obrazkiem scenicznym „Śmierć Fauna” (historia antycznego fauna, zabłąkanego w polskim krajobrazie i zabitego przez ciemne chłopstwo, była wyrazem rozrachunku z symbolizmem i zapowiadała nurt klasycyzujący w polskiej literaturze);
- premiera tej sztuki - 1934;
- w Paryżu od 1908 roku - tam oglądał wystawę El Greca, w rok później wrócił do kraju i podjął pracę nauczyciela rysunków (w Łańcucie i Dębicy);
- w 1910 roku miał pierwszą wystawę indywidualną w krakowskim Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Piękny;
- w 1911 wystawiał swoje prace na I Wystawie Niezależnych w Krakowie, a następnie wyjechał do Paryża (wówczas poznał lepiej kubizm);
- po powrocie w 1912 r. podobno miał wystawę w Pałacu Sztuki, ale została ona po tygodniu zamknięta przez konserwatywnie nastawiony zarząd Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych, które mu udostępniło salę,
- również w 1912 roku wziął udział w kolejnej Wystawie Niezależnych;
- w 1913 jego obrazy pokazano na Wystawie Związku Artystów w Krakowie i na III Wystawie Niezależnych;
- w 1917 roku z Andrzejem i Zbigniewem Pronaszkami Czyżewski założył Towarzystwo Skrajnych Modernistów (było to pierwsze w Polsce awangardowe ugrupowanie malarzy) - początkowo przyjęli nazwę Ekspresjonistów Polskich i pod tym hasłem odbyła się w Krakowie I Wystawa (wystawiono na niej również malowanki na szkle) - Czyżewski wystawił tam 21 swoich prac, a wśród nich po raz pierwszy wielopłaszczyznowe, malowane od roku 1915;
- w 1918 roku powstał w podziemiach krakowskiej kawiarni „Esplanada” poetycki klub futurystów, nazwany od salki, w której się spotykali, „Gałka Muszkatołowa” - zbierali się w nim malarze i poeci - grupa malarzy przyjęła nazwę Formistów, a poeci nazwali się futurystami;
- do krakowskiej trójki: Czyżewski, Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, dołączyli warszawiacy - Anatol Stern i Aleksander Wat - ta piątka dawała słynne futurystyczne „poezokoncerty”;
- od 1919 roku Czyżewski z Chwistkiem zaczęli wydawać czasopismo „Formiści” (kolejne dwa numery - 1920, dalsze trzy pod redakcją Czyżewskiego i Winklera - w 1921);
- w 1920 Czyżewski wziął udział w wieczorze futurystów w warszawskiej filharmonii, a w kwietniu tego roku odbył się jego wieczór autorski;
- w 1920 ukazał się też jego debiutancki tomik „Zielone oko. Poezje formistyczne. Wizje elektryczne”;
- w 1921 roku artyści krakowskiej „Bagateli” wystawili jednoaktówkę Czyżewskiego pt. „Osioł i słońce w metamorfozie” - ukazała się ona drukiem w tym samym roku, wraz z jednoaktówką „Włamywacz z lepszego towarzystwa”;
- również w 1921 roku Czyżewski wydał jeszcze jedną jednoaktówkę „Wąż, Orfeusz i Eurydyka. Wizja antyczna” i drugi tomik poetycki „Noc - Dzień. Mechaniczny instynkt elektryczny”;
- w 1922 roku obrazy Czyżewskiego i formistów znalazły się na wystawie „Jeune Polotne” („Młoda Polska”) w Galerie Crillon w Paryżu;
- w 1922 roku wyleciał (samolotem!) do Paryża (w 1923 „Tygodnik Ilustrowany” reprodukował jego obraz „Widok z aeroplanu”, z tego okresu pochodzi również obraz „Kompozycja (Pejzaż z samolotu)”;
- kiedy Czyżewski był w Paryżu rozpadła się grupa Formistów, futuryści głosili „koniec futuryzmu”;
Co robił w Paryżu?
- w Paryżu był osiem lat, jednak przyjeżdżał do Warszawy, utrzymywał kontakty z polskim życiem artystycznym
w 1923 miał indywidualną wystawę w Warszawie,
w 1927 przyjechał na wystawę formistów,
w 1928 ukazała się napisana przez Czyżewskiego monografia malarstwa Władysława Ślewińskiego,
w 1929 obrazy Czyżewskiego zostały wystawione na prestiżowej Polskiej Wystawie Krajowej w Poznaniu;
- aktywny był również w Paryżu:
wystawiał swoje obrazy w Salon des Independants, w Salon de Tuileries, w Salonie Jesiennym;
w Paryżu zbliżył się z młodym pokoleniem polskich malarzy, którzy przybyli tam w 1924 i zostali nazwani „kapistami” - stał się ich mistrzem (dzięki nim i podróżom na południe Czyżewski skierował się w stronę koloryzmu);
w Paryżu ukazała się najpiękniejsza książka Czyżewskiego: „Pastorałki z drzeworytami Tadeusza Makowskiego” (1925);
tom „Robespierre. Rapsod. Od romantyzmu do cynizmu” wydany w roku 1927 jako miejsce wydania ma dwa miasta: Paryż - Warszawa”.
- w 1930 wrócił do Polski i zamieszkał w Warszawie (w „Zachęcie” wystawił obrazy z Hiszpanii);
- w latach trzydziestych Czyżewski wystawiał swoje obrazy na wystawach indywidualnych i zbiorowych w Warszawie, Poznaniu, Łodzi, we Lwowie, w Brukseli i w Belgradzie;
- w 1934 roku wszedł do kolegium redakcyjnego „Głosu Plastyków”, w którym przewodzili kapiści;
- w 1938 roku zdobył nagrodę Funduszu Kultury Narodowej;
- w 1936 roku wyszedł jego ostatni tom poetycki „Lajkonik w chmurach”;
- lata wojenne Czyżewski przeżył w Warszawie na Woli, w biedzie, natomiast po powstaniu wraz z falą uchodźców znalazł się w Krakowie (tam zmarł, pochowano go w Dzień Zwycięstwa).
Poezja „notatnikiem malarza”.
- poezja i malarstwo Czyżewskiego wpływają na siebie wzajemnie - badacze literatury powołują się na jego obrazy, historycy sztuki cytują jego wiersze;
- do plastycznej wyobraźni czytelników Czyżewski odwołuje się poprzez:
typograficzny kształt tomików poetyckich i pojedynczych wierszy (np. „Mechaniczny ogród”, „Płomień i studnia”, „Hamlet w piwnicy”),
projekty i schematy graficzne,
ilustracje i reprodukcje swoich obrazów traktowanych jako integralna część tekstu;
- wiele jego wierszy dedykowanych jest krytykom i malarzom, wiele z nich jest opatrzonych miejscem i datą powstania, są swoistym dokumentem podróży poety i jego fascynacji krajobrazem, a niektóre są literackim świadectwem odbioru dzieł sztuki malarskiej lub programowym dyskursem o malarstwie;
- w wierszach odnajdujemy „portrety”, „fotografie”, przymiotniki oznaczające kolory;
- utworem najczęściej cytowanym w związku z malarstwem Czyżewskiego jest
WIERSZ O MALARSTWIE
Motto:
Całe malarstwo - od malowideł
|
odnosi się on do kolorystycznego okresu twórczości Czyżewskiego;
dla opisu malarskich walorów posługuje się w nim poeta terminologią muzyczną;
jest on zbliżony do prozaicznej wypowiedzi dyskursywnej.
- programowe wiersze okresu formistycznego to:
a) dedykowany „panu Janowi Bołoz - Antoniewiczowi” wiersz „Dla sztuki i życia” - poświęcony krytykowi, który przychylnie pisał o formizmie we lwowskiej prasie, jest czymś w rodzaju zrymowanego programu, w którym wyróżniono graficznie dwa kluczowe dla estetyki Czyżewskiego terminy: FORMA I STYL;
b) dedykowany Chwistkowi (teoretykowi formizmu) wiersz „Poznanie” - jego środkowa część wydrukowana jest prostopadle do zwykłego kierunku linijek druku i wyróżniona jest kursywą - można to odczytywać jako optyczną aluzję do teorii poznania rzeczywistości i sztuki, nazwanej przez Chwistka „wielością rzeczywistości w sztuce” (aby przeczytać ten fragment, trzeba dokonać zmiany pozycji, odpowiednio odwrócić głowę, a więc wejść w inny układ przestrzenny, w inną „rzeczywistość”); fragment ten posiada odmienną rytmikę i melodię, utrzymany jest w zupełnie innej konwencji stylistyczno - wersyfikacyjnej;
c) poświęcony Andrzejowi Pronaszce wiersz „Lalka” - swego rodzaju „instrukcja” budowy obrazu wielopłaszczyznowego.
- wybitnym wierszem jest również wiersz „Taniec” dedykowany Hryńkowskiemu:
motyw tańca występuje w obrazach Hryńkowskiego i w obrazie samego Czyżewskiego pt. „Salome” (do którego poeta napisał autokomentarz) - to trzy konteksty interpretacyjne;
do obrazów Hryńkowskiego można odnieść nie tylko motyw tańca, ale również elementy ornamentalne, a z obrazem Czyżewskiego wiersz łączy trójdzielność.
- wśród malarskich wierszy Czyżewskiego szczególną uwagę zwraca „Twarz widziana”:
Naprzeciw - szyba srebrno-sina
Kawiarni -
Raz, dwa, trzy,
Naprzeciw
"Kawa", "Mazagran", "Grenadyna".
Biała ręka trzyma
Gazetę.
Cztery, pięć, sześć -
Naprzeciw
Widzę pół twarzy
Kobiety. -
Błoto bryzga spod kół,
Serce się tłucze.
Naprzeciw
To ona
Czyta «Journal des Débats».*
Spogląda: siedem, ósm,
Widzę twarze dwie i pół!
Nie!
To nie ona - eh - bah!!
był to zwid...
Obraca na mnie oczy
Nie - to nie ona,
Białe zęby widzę -
- Mózg się mroczy -
W uśmiechu i złotą plombę,
To nie ona.
Zielone oko, 1920
niektórzy czytają go w kontekście futurystycznym (Jarosiński), inni łączą go z kubizmem (Zaworska i Pollakówna), jeszcze inni odczytują ten wiersz poprzez technikę montażu filmowego (Lipski);
koresponduje z olejnym obrazem z 1915 roku, który funkcjonuje pod dwoma tytułami - „Kompozycja' lub „W kawiarni”;
nawiązuje do tego wiersza utwór Białoszewskiego pt. „Do N.N.”
Modernistyczne źródła.
- poetycka osobowość Czyżewskiego była zanurzona w modernizmie (nie ograniczała się ona jednak do młodopolskiej „nastrojowości”, ale sięgała do głębszych warstw modernistycznej poetyki, do idei poezji sugestywnej, mającej źródło w poezji dojrzałego symbolizmu);
- w jego utworach bardzo często pojawiał się motyw muzyki - muzyka była albo bezpośrednim tematem utworów, albo podstawą organizacji brzmieniowej tekstu, uwypuklonej graficznie, często też pojawiała się w tytułach wierszy;
- muzycznopodobne struktury bardzo często odnoszą się i wiążą z motywami hipnozy, snu, wizji, sugestii;
- poetyka sugestii: aluzyjność, niedokończenie, niedomówienie, półtony, brak precyzji, nastrojowe obrazy;
- symbolizm emocjonalny: różne sposoby ożywiania martwych przedmiotów i pojęć, urzeczowienie organizmów żywych, konstrukcja pejzażu, który ma wywoływać odpowiedni nastrój albo bezpośrednio, albo przez personifikację, dzięki wprowadzeniu do utworów postaci fantastycznych (najad, rusałek, cyklad, Fauna - który może być rozumiany jako personifikacja nastroju);
- z postaci nierealnych występują jeszcze somnambuliki (powolne w ruchu i oderwane od rzeczywistości) - „Wieczór letni” - z tym wzorcem postaci wiąże się dalej obraz sobowtóra, projekcji „ja” podmiotu, symbolu pewnych stanów psychicznych;
- kolejny motyw o charakterze modernistycznym to motyw wyobcowanego artysty, którego symbolem jest harfa;
- Czyżewski sięga do symboliki krwi, cierpienia, śmierci, powołuje częste w symbolizmie postacie Chrystusa i Salome, rozbudowuje młodopolskie symbole drzewa-lasu, klauna oraz symbole architektoniczne, wyrażające penetrację wnętrza psychicznego (wędrówki po korytarzach, podziemnych lochach, labiryntach - tego rodzaju symbolika oznacza proces puryfikacji, czyli oczyszczenia przez pozorną śmierć i zmartwychwstanie, a także proces inicjacji, odchodzenie od profanum do sacrum).
W kręgu futuryzmu.
- z futuryzmem wiąże się wczesna twórczość Czyżewskiego, wydane w latach 1920-1922 dwa tomy poezji - „Zielone oko” oraz „Noc - Dzień” i towarzyszące im próby dramatyczne;
- Czyżewski znał manifesty Marinettiego, powoływał się na działalność włoskich futurystów, uczestniczył w polskim ruchu futurystycznym, występował wspólnie z Młodożeńcem i Jasieńskim, Sternem i Watem, podpisał też słynny manifest futurystyczny - „Nuż w bżuhu”;
- swoje zetknięcie z futuryzmem Czyżewski opisał w artykule pt. „Mój futuryzm”, zamieszczonym w 1923 roku w 6 nr „Zwrotnicy”;
- stosunek Czyżewskiego do jego futurystycznej działalności był w późniejszych latach nieco dwuznaczny: z jednej strony protestował przeciwko przypinaniu mu ciągle „śmiesznej nalepki futurysty”, a z drugiej strony nieustannie podkreślał nowatorstwo i pierwszeństwo futuryzmu w Polsce oraz żądał uznania tego faktu w historii polskiej awangardy;
- teksty Czyżewskiego w jakikolwiek sposób związane z futuryzmem:
drukowany w „Gońcu Krakowskim” w 1919 roku artykuł „Poezja ekspresjonistów i futurystów” miał charakter informacyjny, prezentował nową poezję Włoch, Francji, Rosji i Niemiec oraz źródła, z których wyrastają nowe tendencje;
teksty zamieszczane w czasopiśmie „Formiści” i w „Jednodniówce futurystów”:
„Pogrzeb romantyzmu - uwiąd starczy symbolizmu - śmierć programizmu” - obrachunek z tradycją polskiego romantyzmu oraz spóźnionym symbolizmem Skamandrytów,
„Od maszyny do zwierząt” - proponuje jednolite traktowanie tworów natury i cywilizacji: zwierzęta jak maszyny, maszyny jak zwierzęta,
realizując postulat Jasieńskiego, by futuryści sami pisali recenzje swoich utworów, wobec niekompetencji i nieżyczliwości krytyki Czyżewski napisał „autokrytykę - autoreklamę” swojej poezji i malarstwa, publikując ją najpierw w „jednodniówce futurystów”, a następnie przedrukowując w tomiku „Noc - Dzień”.
- utwory poetyckie Czyżewskiego z okresu futurystycznego charakteryzują się:
typograficznym kształtem (różny krój i wielkość czcionki, wytłuszczenia, pauzy, światła, dwuszpaltowy układ wiersza, krótkie, rozdrobnione wersy, wcięcia różnej głębokości, dodatkowe znaki graficzne, nie służące symbolizowaniu znaków językowych, brak interpunkcji lub jej nadmiar) - np. „Mechaniczny ogród”, w którym z poziomej kreski wyrastają w górę kreski pionowe, na nich zaś osadzone są kwadraty, w których wnętrzu wydrukowano nazwy kwiatów, a w górze prostokąt przedzielony pionową kreską, podpisany jest „paź królowej”,
na planie treści - dynamizmem ruchu i symultanizmem (jednoczesność przedstawianych zdarzeń miała uwydatnić dynamikę współczesnego życia i jego złożoność - „Elektryczne wizje”, „De profundis”, „Transcendentalne panopticum”),
pojawiają się w nich charakterystyczne motywy: mechanizmu, różnego rodzaju „sztucznego piękna” (muzyka zgrzytów i odgłosów cywilizacyjnych), peryferyjnego piękna, filmu i kina (kino jako element miejskiego krajobrazu, film jako sztuka najbardziej nowoczesna a równocześnie jeszcze nieco prymitywna, jarmarczna - „Sensacja w kinie”, „Regiment” - liryczny scenariusz, „Płomień i studnia” - metaforyczna synteza istoty kina).
Formizm.
- powtórzenia w tekstach poetyckich, instrumentacja, rytmizacja, paralelizmy, anafory, epifory, regularne zwrotki, refreny, rymy, pohukiwania, zaśpiewy, onomatopeje - uwidocznienie formy;
- „widzenie syntetyczne” - w malarstwie to nakładanie się na siebie obrazów, w utworze literackim tego typu syntezą jest marzenie o głębokiej strukturze słowa oddającej ruch, jednoczesność zjawisk, synestezyjność („Taniec” Czyżewskiego);
- poetyka ruchu - „Śpiewające domy”, „Melodia tłumu”, „Twarz widziana”, „Noc - Dzień”, „Hymn do maszyny mojego ciała”;
- charakterystyczna symbolika i wątki seksualne pojawiają się w obrazach poety:
„Autoportret” (ok. 1918) - pojawia się księżyc, gwiazdy, słońce, motywy falliczne,
„Akt z kotem” i „Ptaszek” - akt kobiecy z szyją węża i jabłka rosnące na ściętym pniu drzewa;
- ciążenia ku rytuałowi:
w formistycznych wierszach Czyżewskiego oddziaływanie na wyobraźnię i uczucia czytelnika dokonuje się poprzez nakładanie się wrażeń zmysłowych i podporządkowanie ich emocjonalnym reakcjom: fascynacji, strachu objawiającego się krzykiem, hipnotycznej uległości;
rytualnym charakterze wierszy formistycznych decyduje przede wszystkim wybór form wypowiedzi wzorowanych na hipnozie, śnie, tańcu, magii i wizji oraz podjęcie tematów związanych z podstawami kondycji ludzkiej: rytmem ludzkiego organizmu, wzmożonych reakcji emocjonalnych, codziennych zachowań sprzężonych z rytmem miasta, udziałem w obrzędach religijnych, motywami jarmarcznymi, wędrówką i z erotyzmem;
u Czyżewskiego - teksty zbliżone do niekomunikowalnych epifanii lub słabo kontrolowanego potoku świadomości - „Elektryczne wizje”, „De profundis”, poematy „Robespierre” i „Rapsod”.
Próby dramatyczne.
- teatr Czyżewskiego bierze początek z jego poezji, ze zmechanizowanego obrazu świata o konsekwentnie określonej przestrzeni (tworzą ją formy zamknięte, znajdujące się zwykle we wnętrzu lub na dnie);
- widowisko Czyżewskiego rozgrywało się jakby we wnętrzu mózgu, było teatrem wyobraźni;
- formistyczny teatr Czyżewskiego rodził się z ducha zabawy (na żywo, na balach, na futurystycznych „poezowieczorach”);
- szereg utworów poetyckich ciążyło ku formie teatralnej poprzez udialogizowanie: „Geniusz i sobowtór”, „Płomień i studnia”, „Transcendentalne panopticum”, „Pastorałki”, poematy „Lajkonik” i „Robespierre”;
- pełny kształt sceniczny posiadają miniatury teatralne:
„Śmierć Fauna” (1907) - w latach trzydziestych na deskach eksperymentalnego Teatru Plastyków „Cricot” (premiera w 1934 roku),
„Osioł i słońce w metamorfozie” (1922) - satyro-buffonada wystawiona przez aktorów teatru „Bagatela” 25.11.1921 roku na Kursach Literackich,
„Włamywacz z lepszego towarzystwa” (1922)
„Wąż, Orfeusz i Eurydyka” (1922);
- Czyżewski - usytuowany między Wyspiańskim a Witkacym - miał swój skromny udział w reformie formy teatralnej - w jego utworach scenicznych spotykamy się z różnymi środkami ekspresji, z interesującą deformacją relacji przestrzennych (niebo na przodzie sceny) i układów grawitacyjnych (drzewa poziomo i na bakier), a wszystko to wzbogacone jest o dźwięki i poruszające się miarowo i rytmicznie obiekty;
- przedmiotem zainteresowań i artystycznych doświadczeń Czyżewskiego była przestrzeń - odsunięcie na dalszy plan tekstu słownego i zbliżenie do malarskiej koncepcji teatru, w którym podstawowymi środkami wyrazu były elementy światła i barwy, napięć rytmicznych i ruchu;
- formistyczny teatr Czyżewskiego był podporządkowany koncepcji obrazu, ale nie o tradycyjnej formie płaskiej powierzchni pokrytej farbami, lecz traktowanego jako wielowymiarowa, materialna przestrzeń;
- doświadczenia Czyżewskiego zmierzały w kierunku obrazu-przedmiotu, co w teatrze formistycznym oznaczało redukcję tradycyjnych środków wyrazu na rzecz ekonomii formy, z uwzględnieniem elementów destrukcji, kpiny i groteski o dadaistycznym rodowodzie.
„Pastorałki”.
- „Pastorałki” - wydany w Paryżu w 1925 roku tom wierszy Czyżewskiego ozdobiony drzeworytami Tadeusza Makowieckiego;
- wcześniej kolędy i pastorałki Czyżewskiego pojawiły się w tomikach „Zielone oko”, „Noc - Dzień” i „Lajkonik w chmurach”;
- w swoich pastorałkach, kolędach i kantyczkach Czyżewski sięga do bogatej tradycji polskiego teatru bożonarodzeniowego, wywodzącego się z barokowych jasełek i kantyczek, bardzo mocno osadzonej w tradycji narodowej i patriotycznej (tradycja staropolska łączy się tu z tradycją ludową szopki krakowskiej i góralskiego folkloru);
- w „Pastorałkach” nakłada się na siebie stylizacja archaiczna i gwarowa; zaśpiewy i nawoływania prowadzą do deformacji materiału słownego, którą można kojarzyć z dadaizowaniem lub próbą tworzenia języka „zaumnego” na substracie stylizacji na prymityw;
- trójdzielność szopkowej scenki - tylko na trzecim planie toczy się żywa akcja: pasterze, zbójnicy, chłopi, zwierzęta, ożywione instrumenty tworzą w nieskoordynowanym ruchu i nieuporządkowanym dźwięku typowo prymitywizująco-dadaizującą kakofonię;
- sięgnięcie do ludowego prymitywu nie ma tu motywacji o rodowodzie romantycznym, czy młodopolskim - mamy tu do czynienia z typowo formistycznym „uwyraźnieniem formy” poprzez odwołanie się do formy przedliterackiej (zbliżonej do podania czy mitu), do prymitywistycznego uproszczenia formy.
„Poezje hiszpańskie”.
- ostatnim tomikiem poetyckim Czyżewskiego był „Lajkonik w chmurach”;
- podobnie jak poprzednie tomiki (oprócz „Pastorałek”) był to zbiór bardzo niejednorodny - znajdziemy w nim wiersz typograficzny pt. „Hamlet w piwnicy”, ale też wiersze o klasycznym kształcie wersyfikacyjnym;
- jednak trzon tego tomu tworzą wiersze inspirowane przez pobyt poety w Hiszpanii, tzw. „poezje hiszpańskie” (poetę inspirował krajobraz, sztuka barokowa i hiszpański folklor):
„Zaragoza Zaragoza” - motyw miasta,
„Barkarola z Sewilli” - widok morza,
„Ptaki”, „Róże Andaluzji” - motyw cierpienia,
„Wstążki gitary” - motyw miłości,
„Grenada”,
„Corrida” - walka jako ofiara złożona na arenie, ołtarzu ofiarnym wielkiego Boga,
„Kwiaciarka z Sewilli”;
- „poezje hiszpańskie” charakteryzują się łagodną opisowością i poetyzującym liryzmem, melodyjnością;
- pod wpływem krajobrazu Hiszpanii i hiszpańskiej sztuki powstało też kilka obrazów Czyżewskiego, m.in. „Madonna”, „Kobieta z książką”;
- „Lajkonik” - poemat udramatyzowany na wzór starego zwyczaju krakowskiego: obchodów Lajkonika wyruszającego ze swoją świtą w oktawę Bożego Ciała z przedmieścia Zwierzyniec na krakowski Rynek;
- w „Lajkoniku” nakładają się stare legendy krakowskie na współczesny sztafaż miejski i przedmiejski;
- połączenie elementów folklorystycznych z wyobrażeniami awangardowymi (dzwony niczym sygnały radiowe, aniołowie na kształt samolotów) i elementami futurystycznymi;
- utwory o charakterze programowym:
„Wiersz o malarstwie”,
„Od koncepcji przyrody - do przyrody samej”,
„Podróże” - to swego rodzaju wierszowana biografia artysty,
„O odlogicznieniu poezji”.
Określenie Pollakówny.
1