Tematyka patriotyczna do oświecenia
RENESANS
Mikołaj Rej - Krótka rozprawa między 3 os.
Utwór ten stanowi odbicie konfliktu, jaki w ówczesnej Polsce miał miejsce pomiędzy szlachtą, duchowieństwem a chłopami. Rej staje tu w obronie chłopów, uciskanych przez wyższe stany. Oprócz tego "Krótka rozprawa..." zawiera obszerną i szczegółową krytykę wad zauważonych u wszystkich trzech klas. Szczególnie ostro zaatakowane zostaje duchowieństwo, któremu Rej zarzuca lenistwo, spóźnianie się na poranne msze, lekceważenie swych obowiązków i odprawianie nabożeństw byle jak. Autor zarzuca również klerowi, że zmienił kościół w jarmark handlu odpustami, ukazuje dokładnie chciwość księży i ich zamiłowanie do przepychu. Rejowi nie podoba się również zawyżana bezustannie liczba świętych, jak sam to określa "od wszystkiego", a także dziesięcina, którą uważa za nic innego, jak tylko kolejny pretekst do bogacenia się kosztem prostego chłopa. Atakowana jest również szlachta. Pod jej adresem padają zarzuty chciwości i wewnętrznych sporów, które tylko osłabiają państwo. Szlachta jest również oskarżana o prywatę, przedkładanie własnego interesu nad dobro kraju, zrywanie obrad Sejmu, przekupstwo i nierzetelność. Te wyższe warstwy skupiają się głównie na obżarstwie, pijaństwie i rozpuście, a tymczasem w Polsce kwitnie zabobon, nieuctwo i ogólna głupota. Cała rozmowa kończy się niewesołym wnioskiem, że nikt nie jest zainteresowany jakimikolwiek reformami, więc wszystkie spory i dyskusje i tak niczego nie zmienią. Rej wskazuje tu na kolejną wadę polskiego społeczeństwa. Cechuje je powszechne gadulstwo przy jednoczesnym braku umiejętności zmobilizowania się i podjęcia jakichkolwiek konkretnych działań.
Jan Kochanowski - Odprawa Posłów greckich.
Jan Kochanowski ukazuje w "Odprawie posłów greckich" różne postawy obywatelskie, wyraźnie dając tym samym swoim rodakom wskazówki, przestrzegając ich przed popełnianiem błędów bohaterów negatywnych, a zachęcając do pójścia w ślady bohaterów pozytywnych. Pierwszym modelem postawy jest zachowanie Antenora. Jest to bohater pozytywny, rozumiejący, że dobro ojczyzny jest ważniejsze od kaprysu jednostki, choćby był to królewski syn. Kiedy ponosi klęskę nie załamuje się, ale wzywa do wojny obronej, do rozpoczęcia przygotowań mających na celu obronę ojczyzny. Antenor jest patriotą, rozsądnie myślącym, szczerym, nieprzekupnym i odważnym człowiekiem. Drugi model postawy reprezentuje przeciwnik Antenora, Parys. Jest to bohater zdecydowanie negatywny, ukazany przez Kochanowskiego jako samolubny egoista, uciekający się w swych niecnych postępkach do szantażu i przekupstwa. Jego zwycięstwo nad Antenorem jest jednoznacznie klęską całego państwa. Choć Trojanie nie wydają Heleny Grekom, to wiadomo, że po wieloletniej wojnie miasto zostanie całkowicie zburzone, a jej mieszkańcy w większości wymordowani. "Odprawa posłów greckich" jest utworem uniwersalnym. Mimo, iż powstała kilkaset lat temu, to jest aktualna do dziś, porusza bowiem problemy dotyczące każdego z nas. Najważniejszą nauką, jaką możemy wyciągnąć z lektury utworu jest przeświadczenie, że nie przetrwa żadne państwo, w którym jednostki będą stawiały własny interes nad dobrem ogółu i sprawiedliwością.
Andrzej Frycz Modrzewski - O poprawie RP.
W pracy tej autor zestawił obraz ówczesnej Rzeczypospolitej, z obrazem doskonałego państwa, które chciał zbudować. Zanalizował ustrój społeczny i państwowy Polski i przedstawił projekt jego przebudowy. Jego głównymi tezami była obrona chłopa przed uciskiem pańszczyzny, niemożność naruszenia ziemi chłopa przez szlachtę, obrona mieszczan przed szlachtą i równość wszystkich stanów. W części swego utworu poświęcone teorii państwa i prawa występuje jako zwolennik zjednoczonego państwa, mającego silną władzę królewską (ale nie absolutną) i praworządnego sądownictwa. W księdze "O szkole" pisał o zaostrzeniu wychowania, podniesieniu stanu oświaty i nauki, której wartość niezwykle sobie cenił. W księdze "O kościele" natomiast ostro krytykując Kościół, żądał wolności religijnej i wolności sumienia i niezależności kościoła narodowego od papiestwa.
barok
O Sarmatach (J. C. Pasek, W. Potocki, I. Krasicki)
Z "Pamiętników" pisanych przez Jana Chryzostoma Paska wyłania się obraz ciemnego, zabobonnego warchoła i nieprawdopodobnego awanturnika, typowego sarmaty. Podobnie jak w utworach Wiesława Potockiego bohater uwielbia przesadzać z alkoholem, kłócić się i pojedynkować. W książce dostrzegamy przede wszystkim bezustanne bijatyki, pojedynki, zaczepki i prowokacje. Nawet będąc już w stanie spoczynku, po małżeństwie z postarzałą, bogatą wdową, bohater bez przerwy wplątuje się w spory i awantury z sąsiadami. W "Pamiętnikach" prezentuje swój portret, ukazując się czytelnikowi jako szlachcic i żołnierz, patriota i świtny kompan, słowem, pozornie wzór do naśladowania. Natomiast to samo przekonanie, chociaż bardziej dobitnie prezentuje Ignacy Krasicki. W powieści "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" ukazuje nieprawidłowe wychowanie młodzieży, praktycznie brak zainteresowań ówczesnej szlachty, jej ciemnotę, nieuctwo, samowolę i pijaństwo, pogoń za zagranicznymi nowinkami, niechęć wobec służby i lenistwo umysłowe sarmatów. Autor zdecydowanie krytykując taki sposób życia, prowadzący zarazem do rozkładu ojczyzny, wyznacza drogę, którą powinien kierować się każdy człowiek i konieczność powrotu do natury.
oświecenie
Ignacy Krasicki - Monachomachia.
Główną ideą poematu jest ukazanie obrazu oraz krytyka ujemnych stron życia polskich zakonów żebraczych. Utwór poprzez swój komizm ma na celu pokazanie obrazu życia wielu ówczesnych zakonników, czyli kleru, co już raz mieliśmy okazję zaobserwować w utworze Mikołaja Reja. Wnioski jakie się nasuwają są takie, że to wcale nie habit czyni człowieka świętym. Krasickiego bowiem wyjątkowo drażniły zakony żebracze, a szczególnie niski poziom moralny i intelektualny zakonników. Z dużą dozą subtelnej ironii, autor stara się zwalczyć takie cechy jak pijaństwo, lenistwo, głupotę i brak jakichkolwiek chęci do poszerzenia własnych horyzontów. Wady te zakonnicy tuszowali bardzo często pod maskami doświadczenia życiowego, czy samego faktu noszenia habitu. Autor więc nie szczędzi więc dosadnych uwag i docinków. Ksiądz biskup Krasicki nie atakuje w "Monachomachii" konkretnych osób, krytykując natomiast wady i negatywne cechy wszystkich, czyli charakteru ludzkiego. Utwór ten ma więc pouczać czytelnika o tym, że reprezentując taką postawę nie osiągnie się nic dobrego ani dla siebie, ani dla otoczenia, ani dla narodu.
J. U. Niemcewicz - Powrót posła
"Powrót posła" ma charakter komedii politycznej pokazującej konflikt pomiędzy sarmatami a zwolennikami reform. Głównym celem było ukazanie konieczności zmian w Rzeczypospolitej, jak obu obozów tak, aby ośmieszyć przeciwników reform. Postawy bohaterów są więc podzielone. Ci pozytywni są prawymi, wzorowymi i rozsądnymi obywatelami, zaś negatywni jako głupcy, łotry, ludzie nie uznający żadnych wartości moralnych, ani etycznych. Problematyką utworu są warunki bardzo ważne dla w pełni sprawnie funkcjonującego państwa. Program Niemcewicza zakładał przede wszystkim zniesienie liberum veto, wprowadzenie dziedziczności tronu, zwiększenie ilości wojsk, jak również pomoc chłopom. Autor w swoim utworze przedstawia dwie różne koncepcje Polski. Pierwsza z nich to koncepcja obozu reform z takimi przedstawicielami jak Dobrójscy, ich syn Walery czy Teresa. Obóz przeciwny to obóz wrogi reformatorom. Jest on zaprezentowany głównie przez Starostę Gadulskiego, Starościną i młodego oszusta - Szarmanckiego.
Utwór ten jest kolejnym przykładem na sarmacką głupotę i brak jedności narodowej, co autorowi skutecznie udało się podchwycić i kompromitując szlachtę ukazać czytelnikowi właściwą drogę postępowania.
Hugo Kołłątaj - Do Stanisława Małachowskiego...
W pierwszym roku obrad Sejmu Wielkiego, ukazał się zbiór listów Kołłątaja, będący zbiorem uwag o ustroju i kształcie Rzeczypospolitej. Zbiór został zatytułowany "Do Stanisława Małachowskiego". Listy te były zbiorem propozycji reform, jakie zdaniem autora powinien przeprowadzić sejm. Proponował podobnie jak jego poprzednicy, między innymi zniesienie liberum veto, wzmocnienie władzy królewskiej, armii, sytuacji chłopa, uważając swoje propozycje za jedyny sposób uzdrowienia państwa. Kołłątaj zwraca też uwagę czytelnika na nierówne traktowanie warstw społecznych, słusznie twierdząc, że wszyscy tak samo podlegają prawom Rzeczypospolitej i wszyscy są równi. Proponuje zatem, aby panowie podpisywali z chłopami kontrakty będąc na takich samych warunkach. Autor twierdzi, że tylko sprawiedliwe prawa, rozum i miłość, kierujące obywatelami i ich wzajemnymi stosunkami mogą podnieść ojczyznę z upadku i doprowadzić ją do dawnej wielkości.