WYKŁAD - KRUSZYWA

1. PN-EN 13139:2003 Kruszywa do zapraw

Norma PN-EN 13139:2003 dotyczy kruszyw uzyskiwanych w wyniku procesu naturalnego, przemysłowego lub z recyklingu oraz mieszanek tych kruszyw stosowanych jako kruszywo w zaprawie, np.:

• zaprawie budowlanej,

• zaprawie do powierzchni ścian wewnętrznych (zaprawa tynkarska),

• obrzutce do ścian zewnętrznych,

• materiałach do specjalnych podłoży,

• zaprawie do napraw,

• zaczynach,

w budynkach, drogach i obiektach budowlanych.

Niniejsza norma nie obejmuje kruszyw wypełniających, stosowanych jako składnik cementu lub w innym charakterze niż obojętne kruszywa wypełniające do zapraw lub kruszyw stosowanych jako warstwa powierzchniowa posadzek przemysłowych.

Terminy i definicje stosowane w PN-EN 13139:2003

• kruszywo - ziarnisty materiał stosowany w budownictwie. Kruszywo może być naturalne, sztuczne lub z recyklingu

• kruszywo naturalne - kruszywo pochodzenia mineralnego, które poza obróbką mechaniczną nie zostało poddane żadnej innej obróbce

• kruszywo sztuczne - - kruszywo pochodzenia mineralnego, uzyskane w wyniku procesu przemysłowego, obejmującego termiczna lub inną modyfikację

• kruszywo z recyklingu - kruszywo powstałe w wyniku przeróbki nieorganicznego materiału zastosowanego uprzednio w budownictwie

• wymiar kruszywa - opisanie kruszywa poprzez określenie dolnego (d) i górnego (D) wymiaru sita

Niniejsze oznaczenie dopuszcza obecność pewnej ilości nadziarna i podziarna.

• kruszywo grube - określenie kruszywa grubszego o wymiarach ziarn D równym 4 mm lub większym i d równym 2 mm lub większym

• kruszywo drobne - określenie kruszywa drobniejszego o wymiarach ziarn D równym 4 mm lub mniejszym

Kruszywo drobne może powstać w wyniku naturalnego rozdrobnienia skały lub żwiru i/lub kruszenia skały lub żwiru lub przetworzenia kruszywa sztucznego.

• pyły - frakcja kruszywa o wymiarze ziarn przechodzących przez sito 0,063 mm

• kruszywo wypełniające - kruszywo w większości przechodzące przez sito 0,063 mm i które może być dodawane do materiałów budowlanych w celu uzyskania przez nie pewnych właściwości

• frakcja o wymiarze ziarn - frakcja kruszywa przechodzącego przez większe z dwóch sit i zatrzymującego się na mniejszym

Dolne ograniczenie może wynosić zero

• nadziarno - część kruszywa pozostająca na większym z granicznych sit, używanych w opisywaniu wymiaru kruszywa

• podziarno - część kruszywa przechodząca przez mniejsze z granicznych sit, używanych w opisywaniu wymiaru kruszywa

• kategoria - poziom właściwości kruszywa wyrażony jako przedział wartości lub wartość graniczna

Nie ma zależności pomiędzy kategoriami różnych właściwości

• uziarnienie - rozkład wymiarów ziarn przechodzących przez określony zestaw sit, w procentach wyrażonych ułamkiem masowym

• partia - ilość wyprodukowana lub dostarczona, część dostawy lub pryzma wyprodukowana w tym samym czasie, w warunkach przyjmowanych za jednakowe

Ilość wyprodukowaną w określonym czasie w produkcji ciągłej zaleca się uważać za partię

Wymagania geometryczne

• Wymiary kruszywa - należy opisywać za pomocą d/D, z wyjątkiem kruszyw dodawanych jako wypełniacze, które powinny być opisywane jako kruszywo wypełniające.

Wymiar kruszywa należy opisać w milimetrach za pomocą dwóch sit, stosując oznaczenie d jako dolną granicę i oznaczenie D jako górną granicę wielkości otworów sita, pomiędzy którymi mieści się większość wymiarów ziarn, (np. 0/4 mm; 0/2 mm; 2/4 mm; itd.).

Preferowane są następujące wymiary kruszywa: 0/1 mm; 0/2 mm; 0/4 mm;

2/4 mm; 2/8 mm

• Uziarnienie kruszywa - oznaczane zgodnie z EN 933-1 powinno spełniać wymagania przedstawione w tablicach 1 i 2, natomiast zgodnie z EN 933-10 przedstawione w tablicy 3 (uziarnienie kruszywa wypełniającego)

Tablica 1- Wartości graniczne zawartości nadziarna i podziarna

Wymiary kruszywa mm	Granice przesiewu, w procentach wyrażonych ułamkiem masowym
		Nadziarno			Podziarno
		2 D ^a	1,4 D ^b	D ^c	d	0,5 d ^b
0/1 0/2 0/4	100 100 100	od 95 do 100 od 95 do 100 od 95 do 100	od 85 do 99 od 85 do 99 od 85 do 99	- - -	- - -
0/8	100	od 98 do 100	od 90 do 99	-	-
2/4 2/8	100 100	od 95 do 100 od 98 do 100	od 85 do 99 od 85 do 99	od 0 do 20 od 0 do 20	od 0 do 5 od 0 do 5
^a Tam, gdzie jest to niezbędne dla celów specjalnych, sito, przez które przechodzi 100% kruszywa, może być określone przez wartość niższą niż 2 D. W przypadku cienkiej warstwy zaprawy 100% kruszywa (o/1) powinno przejść przez D. ^b Jeżeli sita obliczone jako 0,5 d i 1,4 D nie mają dokładnie wymiarów z serii ISO 565:1990/R20, należy przyjąć następny, najbliższy wymiar sita. ^c Jeżeli przesiew przez D, w procentach wyrażonych ułamkiem masowym, jest >99 %, producent powinien udokumentować i deklarować uziarnienie, stosując sita podane w tablicy 2.

Tablica 2 - Tolerancje dla uziarnienia deklarowanego przez producenta typowych kruszyw ogólnego stosowania

Sito mm	Maksymalne tolerancje dotyczące przesiewu, (w procentach wyrażonych ułamkiem masowym ^a b)
		Wymiar kruszywa, mm
		0/8	0/4	0/2	0/1
8	± 5	-	-	-
4	-	± 5	-	-
2	± 10	-	± 5	-
1	± 10	± 20	± 20	± 5
0,250	± 10	± 20	± 25	± 25
0,063	± 2	± 3	± 5	± 5
^a Kruszywa nie spełniające wymienionych powyżej tolerancji powinny spełniać wymagania z tablicy 1 i tablicy 4. ^b Dla specjalnych celów producent i nabywca mogą uzgodnić zawężenie tolerancji uziarnienia.

Tablica 3 - Wymagania dotyczące uziarnienia kruszyw wypełniających

Wymiar sita mm	Przesiew, w procentach wyrażonych ułamkiem masowym
		Ogólny zakres dla pojedynczych wyników	Maksymalny deklarowany przez producenta zakres uziarnienia dla 90% wyników
2 0,125 0,063	100 od 85 do 100 od 75 do 100	- 10 10

Uwaga! Jeśli oceniana jest produkcja w systemie bieżącej fabrycznej kontroli produkcji, co najmniej 90% z ostatnich 20 wyników uziarnienia powinno spełniać odpowiednie tolerancje deklarowanego uziarnienia określone w tablicy 2.

Dla kruszywa specjalnego zastosowania oraz w przypadku zmniejszenia zmienności uziarnienia, należy stosować tolerancje uziarnienia przedstawione w tablicy 4.

Wskazówki dotyczące opisu gruboziarnistości/drobnoziarnistości kruszyw do zapraw zawarte w PN-EN 13139:2002

Jeśli podaje się dodatkowe opisy dotyczące gruboziarnistości lub drobnoziarnistości kruszyw do szczególnego zastosowania zalecane jest stosowanie tablic A.1 i A.2 -może być wykorzystywana tylko jedna tablica, ale nie obie.

W tablicach A.1 i A.2 zastosowano oznaczenia:

• grubo uziarnione kruszywa oznaczono literą C, średnio literą M i drobno literą F

• „P” - przesiew przez sito 0,500 mm, w procentach i jest dodane po literze C,M lub F (np. średnioziarniste piaski oznacza się MP)

• „F” - współczynnik drobnoziarnistości i jest dodane po literze C,M lub F (np. drobnoziarniste piaski oznacza się FF)

A.1. Gruboziarnistość lub drobnoziarnistość na podstawie przesiewu przez sito 0,500 mm,

w procentach

Przesiew, w procentach wyrażonych ułamkiem masowym
CP	MP	FP
Od 5 do 45	Od 30 do 70	Od 55 do 100

A.2. Gruboziarnistość lub drobnoziarnistość na podstawie współczynnika drobnoziarnistości

Współczynnik drobnoziarnistości
CF	MF	FF
od 3,6 do 2,4	od 2,8 do 1,5	od 2,1 do 0,6

Współczynnik drobnoziarnistości FM stosowany jest do sprawdzenia stabilności dostawy. Jeśli współczynnik jest dodatkowo wymagany, zaleca się, aby FM dostawy mieścił się w granicach deklarowanego FM ± 0,25 lub w inny określonych granicach.

Współczynnik drobnoziarnistości FM oblicza się jako sumę pozostałości na następujących sitach (mm) wyrażonych w procentach, np.:

Na wynik obliczenia współczynnika drobnoziarnistości duży wpływ ma zawartość pyłów. Skalne kruszywo łamane może być zaklasyfikowane jako drobne, chociaż kruszywo to bez pyłów jest uważane za typowe kruszywo grube.

Tablica 4 - Zredukowane tolerancje dla deklarowanego przez producenta typowego uziarnienia kruszywa drobnego

Wymiar sita mm	Tolerancje dla przesiewu, w procentach wyrażonych ułamkiem masowym
		0/4 mm	0/2 mm	0/1 mm
4 2 1 0,250 0,063	± 5 - ± 10 ± 10 ± 2	- ± 5 ± 10 ± 15 ± 3	- - ± 5 ± 15 ± 3

• Kształt ziarn i zawartość muszli

• Kształt ziarn kruszywa drobnego mniejszego niż 4 mm jest zwykle nieistotny dla zachowania się zaprawy.

Jeśli dla kruszywa frakcji grubszych niż 4 mm wymagane jest oznaczenie kształtu ziarn, należy je przeprowadzić zgodnie z EN 933-3, a wyniki deklarować.

• Zawartość muszli - jeżeli wyjątkowo, dla frakcji kruszywa grubszego niż 4 mm wymagane jest oznaczenie zawartości muszli, należy je przeprowadzić zgodnie z EN 933-7, a wyniki deklarować.

Uwaga! Zwykle nie jest konieczne określenie wymagań dotyczących zawartości muszli. Brak jest europejskiej metody badania, która byłaby przydatna do oznaczania zawartości muszli w kruszywie drobnym.

• Pyły - ich zawartość oznaczana jest zgodnie z EN 933-1 i nie powinna dla wybranych kategorii przekraczać granic określonych w tablicy 5. Ograniczenia zawartości pyłów w kruszywach wypełniających powinny być stosowane zgodnie z wymaganiami określonymi w tablicy 3.

Tablica 5 - Wartości graniczne dotyczące zawartości pyłów

Wymiar kruszywa mm	Maksymalny przesiew przez sito 0,063 mm (w procentach wyrażonych ułamkiem masowym)
		Kategoria 1	Kategoria 2	Kategoria 3	Kategoria 4	Kategoria 5
0/1 ^a 0/2 0/4; 2/4 ^b 0/8; 2/8 ^b	3 3 3 3	5 5 5 5	8 8 8 8	30 30 30 11	> 30 ^a - - -
^a Wartość powinna być deklarowana przez producenta ^b Kruszywa o wymiarach 2/4 i 2/8 są używane w zaprawach tylko z kruszywem o wymiarach 0/1, 0/2, 0/4 i 0/8. Kombinacje wymiarów kruszywa powinny być zgodne z granicami zawartość pyłów dla odpowiedniej kombinacji kruszywa.

Przykłady krajowych zastosowań różnych kategorii:

• Kategoria 1 - podkłady podłogowe, zaprawy natryskiwane, zaprawy do napraw, zaczyn (wszystkie kruszywa).

• Kategoria 2 - obrzutka, zaprawy tynkarskie (wszystkie kruszywa).

• Kategoria 3 - zaprawy budowlane (wszystkie kruszywa z wyjątkiem tłucznia).

• Kategoria 4 - zaprawy do murów (wszystkie kruszywa).

Wymagania fizyczne

• Gęstość ziarn - należy oznaczyć zgodnie z EN 1097-6 a wynik deklarować, powołując się na numer punktu dotyczącego metody badania i równania wykorzystywanego do obliczeń.

• Nasiąkliwość - należy oznaczyć zgodnie z EN 1097-6 a wynik deklarować, powołując się na numer punktu dotyczącego metody badania i równania wykorzystywanego do obliczeń.

• Mrozoodporność - jeżeli wymagane jest badanie mrozoodporności frakcji kruszywa grubszego niż 4 mm, należy je przeprowadzić zgodnie z EN 13467-1 lub dla frakcji kruszywa od 10 mm do 14 mm, pochodzącego z tego samego źródła, zgodnie z EN 13467-2, a wynik deklarować.

Jeśli w końcowych zastosowaniach wymagane jest oznaczenie mrozoodporności kruszywa 4 mm lub drobniejszego i kruszywa wypełniającego, należy wykonać badanie zamrażania-rozmrażania zaprawy z tym kruszywem zgodnie z postanowieniami ważnymi w miejscu jego zastosowania, a wyniki deklarować.

Wymagania chemiczne

• Chlorki - oznaczenie w kruszywie i w kruszywie wypełniającym do zapraw zawartości jonów chlorkowych rozpuszczalnych w wodzie należy przeprowadzić zgodnie z EN 1744-1:1998, rozdział 7, a wynik deklarować.

Chlorki mogą być przyczyną powstawania złuszczeń na odkrytych powierzchniach zaprawy a także powodować korozję elementów metalowych umieszczonych w zaprawie.

• Siarczany rozpuszczalne w kwasie - jeżeli to badanie jest wymagane, należy je przeprowadzić zgodnie z EN 1744-1:1998, a wyniki deklarować zgodnie z odpowiednią kategorią określoną w tablicy 6.

Tablica 6 - Kategorie maksymalnych zawartości siarczanów rozpuszczalnych w kwasie

Kruszywo	Zawartość siarczanów rozpuszczalnych w kwasie ubytek masy, w procentach wyrażonych ułamkiem masowym	Kategoria AS
Kruszywa inne niż żużel wielkopiecowy chłodzony powietrzem	≤ 0,2 ≤ 0,8 > 0,8	AS0,2 AS0,8 AS Deklarowana
		Brak wymagań	ASNR
	Żużel wielkopiecowy chłodzony powietrzem	≤ 1,0 > 1,0	AS1 AS Deklarowana
		Brak wymagań	ASNR

• Siarka całkowita - zawartość siarki całkowitej w kruszywach i kruszywach wypełniających należy oznaczyć zgodnie z EN 1744-1:1998, rozdział 11 i nie powinna ona przekroczyć:

1. 1% (masowo) S dla kruszyw naturalnych;

2. 2% (masowo) S dla żużla wielkopiecowego chłodzonego powietrzem.

Szczególne środki ostrożności są konieczne, jeśli w kruszywie występuje pirotyn (niestabilna postać siarczku żelaza FeS). Jeśli wiadomo, że minerał ten występuje, maksymalna zawartość siarki całkowitej S powinna wynosić 0,1%.

Siarczany w kruszywie mogą powodować nadmierny wzrost pęcznienia zaprawy, a także powstawanie szpecących wycieków na odsłoniętych powierzchniach zapraw.

• Składniki, które wpływają na szybkość wiązania i twardnienia zaprawy

Kruszywa i kruszywa wypełniające, które zawierają substancje organiczne lub inne substancje w ilościach wpływających na szybkość wiązania i twardnienia zaprawy, należy ocenić pod względem ich wpływu na czas tężenia i wytrzymałości na ściskanie zgodnie z EN 1744-1:1998.

Ilość tych składników powinna być taka, aby nie powodowała:

1. zwiększenia czasu tężenia próbek zaprawy o więcej niż 120 minut;

2. zmniejszenia wytrzymałości na ściskanie próbek zaprawy o więcej niż 20% po 28 dniach.

• Dodatkowe wymagania dla kruszyw sztucznych

• zawartość części rozpuszczalnych w wodzie oznaczana zgodnie z EN 1744-1:1998, nie powinna przekroczyć 1% (masowo).

• oznaczenie straty przy prażeniu należy przeprowadzić zgodnie z EN 1744-1:1998;

• straty przy prażeniu żużla wielkopiecowego chłodzonego powietrzem nie powinny przekroczyć 3% (masowo)

• straty przy prażeniu sproszkowanego popiołu lotnego (pfa) nie powinny przekroczyć 5% (masowo)

• Trwałość

Jeśli jest wymagane oznaczenie reaktywności alkaliczno-krzemionkowej kruszyw i kruszyw wypełniających, należy je przeprowadzić zgodnie z postanowieniami ważnymi w miejscu stosowania, a wyniki deklarować.

Niektóre kruszywa mogą reagować z alkaliami obecnymi w cieczach porowatych zapraw. W niesprzyjających warunkach i w obecności wilgoci może to doprowadzić do pęcznienia a następnie do pękania i niszczenia zaprawy.

Ocena zgodności - dla zapewnienia zgodności wyrobu z PN-EN 13139:2003 i deklarowanymi wartościami, producent powinien prowadzić wstępne badania i fabryczną kontrolę produkcji - zgodnie z niniejszą normą.

Oznaczenie i opis - kruszywo do zaprawy i kruszywo wypełniające powinno być oznaczone w następujący sposób

1. źródło pochodzenia - nazwa wyrobiska lub kamieniołomu lub w przypadku wątpliwości, także składowiska

2. rodzaj kruszywa - uproszczone oznaczenie typu petrograficznego, pochodzenie geologiczne lub nazwa handlowa

3. numer niniejszej normy europejskiej

4. wymiar kruszywa

5. inne dodatkowe informacje niezbędne do identyfikacji danego kruszywa jak:

• kod (gdzie wyszczególniony)

• uziarnienie

• zawartość pyłów

• jakość pyłów (jeśli ich zawartość przekracza określone granice)

• opis petrograficzny

• gęstość ziarn

• nasiąkliwość

• gęstość nasypowa

• zawartość chlorków

• zawartość siarczanów

• zawartość siarki

• składniki, które mogą wpływać na szybkość wiązania i twardnienia lub wykończona powierzchnię zaprawy po stwardnieniu

• wolno chłodzony powietrzem żużel wielkopiecowy z rozpadu krzemianu dwuwapniowego lub rozpadu żelaza

• części rozpuszczalne w wodzie (tylko dla kruszyw sztucznych)

• strata po prażeniu (tylko dla kruszyw sztucznych)

Znakowanie i etykietowanie

Każdej dostawie kruszywa do zaprawy powinien towarzyszyć numerowany dokument dostawy podpisany przez producenta lub w jego imieniu, zawierający:

1. źródło pochodzenia

2. rejon produkcji i/lub lokalizacji

3. datę wysyłki

4. oznaczenie zgodne z PN-EN 13139:2003, rozdział 9

5. jeśli jest wymagane, gęstość ziarn i maksymalną zawartość chlorków

6. jeżeli jest istotne, znakowanie CE (znakowanie zgodności podane w dyrektywie 93/68/EWG)

2. PN-EN 12620:2004 Kruszywa do betonu

Norma PN-EN 12620:2004 dotyczy kruszyw i kruszyw wypełniających uzyskiwanych w wyniku procesu naturalnego, przemysłowego lub z recyklingu oraz mieszanek tych kruszyw stosowanych do betonu. Uwzględniono kruszywa o gęstości w stanie suchym większej niż 2,00Mg/m³ (2000 kg/m³) przeznaczone do wszystkich betonów, w tym betonu wg EN 206-1, betonu stosowanego na drogach i do innych nawierzchni oraz betonu używanego w betonowych elementach prefabrykowanych.

Niniejsza norma nie obejmuje kruszyw wypełniających, stosowanych jako składnik cementu lub w innym charakterze niż obojętne kruszywa wypełniające w betonie.

Terminy i definicje stosowane w PN-EN 12620:2004

• kruszywo - ziarnisty materiał stosowany w budownictwie. Kruszywo może być naturalne, sztuczne lub z recyklingu

• kruszywo naturalne - kruszywo pochodzenia mineralnego, które poza obróbką mechaniczną nie zostało poddane żadnej innej obróbce

• kruszywo o ciągłym uziarnieniu - kruszywo będące mieszanką kruszyw grubych i drobnych

• kruszywo sztuczne - - kruszywo pochodzenia mineralnego, uzyskane w wyniku procesu przemysłowego, obejmującego termiczna lub inną modyfikację

• kruszywo z recyklingu - kruszywo powstałe w wyniku przeróbki nieorganicznego materiału zastosowanego uprzednio w budownictwie

• wymiar kruszywa - opisanie kruszywa poprzez określenie dolnego (d) i górnego (D) wymiaru sita

Niniejsze oznaczenie dopuszcza obecność pewnej ilości nadziarna i podziarna.

• kruszywo grube - określenie kruszywa grubszego o wymiarach ziarn D równym 4 mm lub większym i d równym 2 mm lub większym

• kruszywo drobne - określenie kruszywa drobniejszego o wymiarach ziarn D równym 4 mm lub mniejszym

Kruszywo drobne może powstać w wyniku naturalnego rozdrobnienia skały lub żwiru i/lub kruszenia skały lub żwiru lub przetworzenia kruszywa sztucznego.

• Kruszywo naturalne 0/8 mm - określenie kruszywa naturalnego pochodzenia lodowcowego i/lub rzecznego, mającego D równe 8 mm lub mniejsze. (Kruszywo takie może być wytworzone również przez mieszanie kruszywa przetworzonego).

• pyły - frakcja kruszywa o wymiarze ziarn przechodzących przez sito 0,063 mm

• kruszywo wypełniające - kruszywo w większości przechodzące przez sito 0,063 mm i które może być dodawane do materiałów budowlanych w celu uzyskania przez nie pewnych właściwości

• kategoria - poziom właściwości kruszywa wyrażony jako przedział wartości lub wartość graniczna

Nie ma zależności pomiędzy kategoriami różnych właściwości

• uziarnienie - rozkład wymiarów ziarn przechodzących przez określony zestaw sit, w procentach wyrażonych ułamkiem masowym

• partia - ilość wyprodukowana lub dostarczona, część dostawy lub pryzma wyprodukowana w tym samym czasie, w warunkach przyjmowanych za jednakowe

Ilość wyprodukowaną w określonym czasie w produkcji ciągłej zaleca się uważać za partię.

Wymagania geometryczne

• Wymiary kruszywa - należy opisywać za pomocą d/D, z wyjątkiem kruszyw dodawanych jako wypełniacze, które powinny być opisywane jako kruszywo wypełniające.

Wymiar kruszywa należy za pomocą dwóch wymiarów sit wybranych z zestawu podstawowego plus zestaw 1., lub podstawowego plus zestaw 2., zgodnie z tablicą 1. Kombinacje wymiarów z zestawu 1. i zestawu 2. nie są dopuszczalne.

Tablica 1 - Wymiary otworów sit do określania wymiarów ziarn kruszywa

Zestaw podstawowy mm	Zestaw podstawowy plus zestaw 1. mm	Zestaw podstawowy plus zestaw 2. mm
0 1 2 4 - - 8 - - - - 16 - - 31,5 (32) - - 63	0 1 2 4 5,6 (5) - 8 - 11,2 (11) - - 16 - 22,4 (22) 31,5 (32) - 45 63	0 1 2 4 - 6,3 (6) 8 10 - 12,5 (12) 14 16 20 - 31,5 (32) 40 - 63
UWAGA! Wymiarów zaokrąglonych w nawiasach można używać przy uproszczonym opisie wymiarów kruszywa

• Uziarnienie kruszywa - oznaczane zgodnie z EN 933-1 powinno spełniać wymagania od 4.3.1.do 4.3.6. dla odpowiednich jego wymiarów d/D.

Jeżeli mieszane są kruszywa o znacznie różniącej się gęstości, konieczna jest ostrożność, by uniknąć segregacji.

Wskazówki dotyczące opisu gruboziarnistości/drobnoziarnistości kruszyw do betonu zawarte w PN-EN 12620:2004, załącznik B

Jeśli podaje się dodatkowe opisy dotyczące gruboziarnistości lub drobnoziarnistości kruszyw do szczególnego zastosowania zalecane jest stosowanie tablic B.1 i B.2 -może być wykorzystywana tylko jedna tablica, ale nie obie.

W tablicach B.1 i B.2 zastosowano oznaczenia:

• grubo uziarnione kruszywa oznaczono literą C, średnio literą M i drobno literą F

• „P” - przesiew przez sito 0,500 mm, w procentach i jest dodane po literze C,M lub F (np. średnioziarniste piaski oznacza się MP)

• „F” - współczynnik drobnoziarnistości i jest dodane po literze C,M lub F (np. drobnoziarniste piaski oznacza się FF)

B.1. Gruboziarnistość lub drobnoziarnistość na podstawie przesiewu przez sito 0,500 mm,

w procentach

Przesiew, w procentach wyrażonych ułamkiem masowym
CP	MP	FP
Od 5 do 45	Od 30 do 70	Od 55 do 100

B.2. Gruboziarnistość lub drobnoziarnistość na podstawie współczynnika drobnoziarnistości

Współczynnik drobnoziarnistości
CF	MF	FF
od 3,6 do 2,4	od 2,8 do 1,5	od 2,1 do 0,6

Współczynnik drobnoziarnistości FM stosowany jest do sprawdzenia stabilności dostawy. Jeśli współczynnik jest dodatkowo wymagany, zaleca się, aby FM dostawy mieścił się w granicach deklarowanego FM ± 0,50 lub w inny określonych granicach.

Współczynnik drobnoziarnistości FM oblicza się jako sumę pozostałości na następujących sitach (mm) wyrażonych w procentach, np.:




1. Kruszywa grube - powinny spełniać postanowienia zawarte w tablicy 2, odpowiednio do oznaczenia ich wymiaru d/D i wybranych kategorii z tablicy 2.

Tablica 2 - Podstawowe wymagania dotyczące uziarnienia

Kruszywo	Wymiar	Procent przechodzącej masy					Kategoria G ^d
				2 D	1,4 D ^a i b	D ^c		d ^b	d/2 ^a i b
	Grube	D/d ≤ 2 lub D ≤ 11,2 mm	100 100	od 98 do 100 od 98 do 100	od 85 do 99 od 80 do 99	od 0 do 20 od 0 do 20	od 0 do 5 od 0 do 5	GC85/20 GC80/20
		D/d > 2 lub D > 11,2 mm	100	od 98 do 100	od 90 do 99	od 0 do 15	od 0 do 5	GC90/15
Drobne	D ≤ 4 mm i d=0	100	od 95 do 100	od 85 do 99	-	-	GF85
Naturalne 0/8	D=8 mm i d=0	100	od 98 do 100	od 90 do 99	-	-	GNG90
O ciągłym uziarnieniu	D ≤ 45 mm i d=0	100 100	od 98 do 100 od 98 do 100	od 90 do 99 od 85 do 99	-	-	GA90 GA85
^a Tam, gdzie określone sita nie są dokładnymi numerami sit z serii R 20 wg ISO 565:1990, należy przyjąć następny najbliższy wymiar sita. ^b Dla betonu o nieciągłym uziarnieniu lub dla innych specjalnych zastosowań mogą być określone wymagania dodatkowe. ^c Procentowa zawartość ziar przechodzących przez D może być większa niż 99% masy, ale w takich przypadkach producent powinien udokumentować i zadeklarować typowe uziarnienie, łącznie z sitami D, d, d/2 oraz sitami zestawu podstawowego plus zestaw 1. lub zestawu podstawowego plus zestaw 2. dla wartości pośrednich pomiędzy d i D. W przypadku sit o stosunku mniejszym niż 1,4 następne niższe sito można wykluczyć. ^d W normach dotyczących innych kruszyw podano inne wymagania odnoszące się do kategorii.

Dla kruszyw grubych, gdzie:

1. D > 11,2 mm i D/d > 2 lub

2. D ≤ 11,2 mm i D/d > 4

Należy stosować dodatkowe wymagania, określające procent zawartości przechodzącej przez sito pośrednie, a mianowicie:

1. wszystkie uziarnienia powinny mieścić się w ogólnych granicach podanych w tablicy 3.

2. Producent powinien udokumentować i na żądanie deklarować typowy przesiew przez sito pośrednie oraz tolerancje wybrane dla kategorii z tablicy 3.

Tablica 3 - Ogólne granice i tolerancje uziarnienia kruszywa grubego na sitach pośrednich

D/d	Sito pośrednie mm	Ogólne granice i tolerancje na sitach pośrednich (procent przechodzącej masy)		Kategoria GT
					Ogólne granice	Tolerancje dla typowego uziarnienia deklarowanego przez producenta
< 4 ≥ 4	D/1,4 D/2	od 25 do 70 od 25 do 70	± 15 ± 17,5	GT15 GT17,5
Tam, gdzie sito pośrednie, określone jak wyżej, nie ma dokładnych wymiarów sita z serii R 20 wg ISO 565:1990, należy użyć najbliższego sita z serii. UWAGA! Ogólne granice i tolerancje dla najczęściej spotykanych wymiarów wyrobów ilustruje załącznik A niniejszej normy.

Dla poszczególnych wymiarów kruszyw grubych, gdzie:

1. D > 11,2 mm i D/d ≤ 2 lub

2. D ≤ 11,2 mm i D/d ≤ 4

nie ma żadnych dodatkowych wymagań, oprócz tych podanych w tablicy 2.

2. Kruszywa drobne - powinny spełniać postanowienia zawarte w tablicy 2, odpowiednie dla wymiarów ich górnego sita D.

Podczas kontroli zmienności kruszywa drobnego należy stosować poniższe wymagania dodatkowe:

• producent powinien udokumentować i na żądanie deklarować typowe uziarnienie dla każdego wymiaru wytwarzanego kruszywa drobnego. Typowe uziarnienie jest określane jako procent masy kruszywa przechodzącego przez sita o wymiarach podanych w tablicy 4;

• w szczególnych przypadkach i zastosowaniach specjalnych, gdy zmienność uziarnienia jest zmniejszana, tolerancje uziarnienia należy przyjmować zgodnie z załącznikiem C niniejszej normy.

Tablica 4 - Tolerancje typowego uziarnienia kruszywa drobnego ogólnego zastosowania deklarowanego przez producenta

Wymiar sita mm	Tolerancje, w procentach przechodzącej masy
		0/4	0/2	0/1
4 2 1 0,250 0,063^b	± 5^a - ± 20 ± 20 ± 3	- ± 5^a ± 20 ± 20 ± 5	- - ± 5^a ± 25 ± 5
^a Tolerancje ± 5 są ograniczone również wymaganiami według tablicy 2, dotyczącymi procentu masy przechodzącej przez D. ^b Oprócz podanych tolerancji ustala się dla danej kategorii, według tablicy 11 (zawartej w niniejszej normie), maksymalną zawartość pyłów, określoną procentem masy przechodzącej przez sito 0,063 mm.

3. Kruszywa naturalne 0/8 mm - powinny spełniać postanowienia zawarte w tablicy 2.

Podczas kontroli zmienności uziarnienia kruszywa naturalnego 0/8 mm należy stosować poniższe wymagania dodatkowe:

• producent powinien udokumentować i na żądanie deklarować typowe uziarnienie dla każdego wytwarzanego kruszywa

• uziarnienie powinno odpowiadać tolerancjcom podanym w tablicy 5.

Tablica 5 - Tolerancje typowego uziarnienia kruszywa naturalnego 0/8 mm deklarowanego przez producenta

Wymiar sita mm	Tolerancje Procent przechodzącej masy
8 2 1 0,250 0,125 0,063	± 5 ± 10 ± 10 ± 10 ± 3 ± 2

d) Kruszywo o ciągłym uziarnieniu - powinno być dostarczone jako mieszanka kruszywa grubego i drobnego mającego D ≤ 45 mm i d = 0, a jego uziarnienie powinno spełniać ogólne wymagania dla kategorii wybranej z tablicy 2.

Kruszywo o ciągłym uziarnieniu powinno również spełniać wymagania dotyczące procentu przechodzącej masy przez dwa sita pośrednie, stosowne do wymiaru kruszywa, podane w tablicy 6.

Tablica 6 - Wymagania uziarnienia kruszyw o ciągłym uziarnieniu

Wymiar kruszywa mm		Ogólne granice dla podanych niżej sit (procent przechodzącej masy)
Zestaw podstawowy plus zestaw 1.	Zestaw podstawowy plus zestaw 2.	40±20	70±20
				Dla sita mm
- 0/8 - 0/11,2 (11) - - 0/16 - 0/22, (22) 0/31,5 (32) - 0/45	0/6,3 0/8 0/10 - 0/12,5 (12) 0/14 0/16 0/20 - 0/31,5 (32) 0/40 -	1 1 1 2 2 2 2 2 2 4 4 4	4 4 4 5,6 (5) 6,3 (6) 8 8 10 11,2 (11) 16 20 22,4 (22)
UWAGA! Wartości w nawiasach można stosować w uproszczonym opisie wymiarów kruszywa

e) Kruszywo wypełniające - uziarnienie kruszywa oznaczane zgodnie z EN 933-10, powinno mieścić się w granicach określonych w tablicy 7.

Tablica 7 - Wymagania dotyczące uziarnienia kruszywa wypełniającego

Wymiar sita mm	Procent przechodzącej masy
		Ogólny zakres dla poszczególnych wyników	Maksymalny zakres deklarowany przez producenta ^a
2 0,125 0,063	100 od 85 do 100 od 70 do 100	- 10 10
^a Zakres uziarnienia deklarowany na podstawie ostatnich 20 wartości (patrz tablica H.1, pozycja 1 niniejszej normy). 90% wyników powinno znaleźć się w tym zakresie, ale wszystkie wyniki powinny mieścić się w ogólnym zakresie uziarnienia - patrz kolumna 2 powyżej.

f) Kruszywo specjalnego zastosowania - jeżeli dla ogólnego zastosowania betonu wymagane są kruszywa o uziarnieniu specjalnym, należy określić specjalne granice uziarnienia, stosując sita serii R 20 wg ISO 565:1990, z włączeniem odpowiednich sit spośród 0,063 mm; 0,125 mm; 0,250 mm; 0,500 mm; 1 mm; 2 mm; 4 mm; 8 mm; 16 mm; 31,5 mm i 63 mm.

• Kształt kruszywa grubego - jeśli jest to wymagane, kształt kruszywa grubego należy oznaczać za pomocą wskaźnika płaskości wg EN 933-3. Wskaźnik płaskości powinien być deklarowany zgodnie z odpowiednią kategorią określoną w tablicy 8, właściwą dla danego zastosowania.

Tablica 8 - Kategorie maksymalnych wartości wskaźnika płaskości

Wskaźnik płaskości	Kategoria Fl
≤ 15 ≤ 20 ≤ 35 ≤ 50 > 50	Fl15 Fl20 Fl35 Fl50 FlDeklarowana
Brak wymagania	FlNR

Jeśli jest to wymagane, wskaźnik kształtu - oznaczany wg EN 933-4 - należy deklarować zgodnie z odpowiednią kategorią określoną w tablicy 9, właściwą dla danego zastosowania.

Tablica 9 - Kategorie maksymalnych wartości wskaźnika płaskości

Wskaźnik płaskości	Kategoria Sl
≤ 15 ≤ 20 ≤ 40 ≤ 55 > 55	Sl15 Sl20 Sl35 Sl50 SlDeklarowana
Brak wymagania	SlNR

• Zawartość muszli w kruszywie grubym - jeśli jest to wymagane, zawartość muszli w kruszywie grubym, oznaczaną wg EN 933-7, należy deklarować zgodnie z odpowiednią kategorią określoną w tablicy 10, właściwą dla danego zastosowania.

Tablica 10 - Kategorie maksymalnej zawartości muszli w kruszywach grubych

Zawartość muszli %	Kategoria SC
≤ 10 > 10	SC10 SCDeklarowana
Brak wymagania	SCNR

• Zawartość pyłów - oznaczaną wg EN 933-1, należy deklarować zgodnie z odpowiednią kategorią określoną w tablicy 11. Zawartość pyłów w kruszywie wypełniającym powinna spełniać wymagania według tablicy 7.

Tablica 11 - Kategorie maksymalnych zawartości pyłów

Kruszywo	Sito 0,063 mm (procent przechodzącej masy)	Kategoria f
Kruszywo grube	≤ 1,5 ≤ 4 > 4	f1,5 f4 fDeklarowana
		Brak wymagania	fNR
	Kruszywo naturalne 0/8 mm	≤ 3 ≤ 10 ≤ 16 > 16	f3 f10 f16 fDeklarowana
		Brak wymagania	fNR
	Kruszywo o ciągłym uziarnieniu	≤ 3 ≤ 11 > 11	f3 f11 fDeklarowana
		Brak wymagania	fNR
	\Kruszywo drobne	≤ 3 ≤ 10 ≤ 16 ≤ 22 > 22	f3 f10 f16 f22 fDeklarowana
		Brak wymagania	fNR

• Jakość pyłów - pyły powinny być uważane za nieszkodliwe jeśli spełniony jest jeden z czterech poniższych warunków:

1. całkowita zawartość pyłów w kruszywie drobnym jest mniejsza niż 3% lub poniżej innej wartości, zgodnie z postanowieniami ważnymi w miejscu stosowania kruszywa;

2. wartość wskaźnika piaskowego (SE), badanego wg EN 933-8, przekracza określoną dolną granicę;

3. badanie błękitem metylowym (MB), przeprowadzone wg EN 933-9, daje wartość mniejszą niż poszczególna określona granica;

4. stwierdzono, że zachowanie kruszywa jest równoważne z kruszywem znanym z zadowalającego zachowania lub jest dowód na bezproblemowe zastosowanie kruszywa.

W typowych sytuacjach, spełnienie wymagań dla frakcji 0/2 mm w badaniach wskaźnika piaskowego i w badaniach błękitem metylowym powinno być wyrażane z prawdopodobieństwem 90%.

Wymagania fizyczne

• Odporność na rozdrabnianie kruszywa grubego - jeżeli jest to wymagane, należy oznaczyć za pomocą współczynnika Los Angeles wg EN 1097-2:1998, rozdział 5. Metoda badania Los Angeles powinna być badaniem wzorcowym odporności na rozdrabnianie. Współczynnik Los Angeles należy deklarować zgodnie z odpowiednią kategorią określona w tablicy 12, właściwą dla danego zastosowania.

Tablica 12 - Kategorie maksymalnych wartości współczynnika Los Angeles

Współczynnik Los Angeles	Kategoria LA
≤ 15 ≤ 20 ≤ 25 ≤ 30 ≤ 35 ≤ 40 ≤ 50 > 50	LA15 LA20 LA25 LA30 LA35 LA40 LA50 LADeklarowana
Brak wymagania	LANR

Jeżeli jest to wymagane, odporność na uderzenia - oznaczaną wg EN 1097-2:1998, rozdział 6 - należy deklarować zgodnie z odpowiednią kategorią określona w tablicy 13, właściwą dla danego zastosowania.

Tablica 13 - Kategorie maksymalnych wartości odporności na uderzenia

Odporność na uderzenia %	Kategoria SZ
≤ 18 ≤ 22 ≤ 26 ≤ 32 > 32	SZ18 SZ22 SZ26 SZ32 SZDeklarowana
Brak wymagania	SZNR

• Odporność na ścieranie kruszywa grubego - jeżeli jest to wymagane, odporność na ścieranie kruszywa grubego (współczynnik mikro-Devala, M_DE), należy oznaczyć wg EN 1097-1. Współczynnik mikro-Devala należy deklarować zgodnie z odpowiednią kategorią, określoną w tablicy 14, właściwą dla danego zastosowania.

Tablica 14 - Kategorie maksymalnych wartości odporności na ścieranie

Współczynnik mikro-Devala	Kategoria MDE
≤ 10 ≤ 15 ≤ 20 ≤ 25 ≤ 30 ≤ 35 > 35	MDE10 MDE15 MDE20 MDE25 MDE30 MDE35 MDEDeklarowana
Brak wymagania	MDENR

• Odporność na polerowanie i ścieranie kruszywa grubego, stosowanego w warstwach nawierzchniowych

a) Odporność na polerowanie (polerowalność - PSV) - jeżeli jest to wymagane, oznaczenie należy wykonać wg EN 1097-8 i deklarować zgodnie z odpowiednią kategorią określoną w tablicy 15.

Tablica 15 - Kategorie minimalnych wartości odporności na polerowanie

Polerowalność	Kategoria PSV
≥ 68 ≥ 62 ≥ 56 ≥ 50 ≥ 44 Wartości pośrednie i < 44	PSV68 PSV62 PSV56 PSV50 PSV44 PSV Deklarowana
Brak wymagania	PSVNR

b) Odporność na ścieranie powierzchniowe (ścieralność - AAV) - jeżeli jest to wymagane, oznaczenie należy wykonać wg EN 1097-8, załącznik A i deklarować zgodnie z odpowiednią kategorią określoną w tablicy 16.

Tablica 16 - Kategorie maksymalnych wartości odporności na ścieranie powierzchniowe

Wartość ścierania kruszyw	Kategoria AAV
≤ 10 ≤ 15 ≤ 20 Wartości pośrednie oraz > 20	AAV 10 AAV 15 AAV 20 AAV Deklarowana
Brak wymagania	AAV NR

c) Odporność na ścieranie abrazyjne przez opony z kolcami - jeżeli jest to wymagane, oznaczenie należy wykonać wg EN 1097-9 i deklarować zgodnie z odpowiednią kategorią określoną w tablicy 17.

Tablica 17 - Kategorie maksymalnych wartości odporności na ścieranie abrazyjne

przez opony z kolcami

Wartość ścierania według badania skandynawskiego	Kategoria AN
≤ 7 ≤ 10 ≤ 14 ≤ 19 ≤ 30 Wartości pośrednie oraz > 30	AN7 AN10 AN14 AN19 AN30 AN Deklarowana
Brak wymagania	AN NR

• Gęstość ziarn i nasiąkliwość - jeżeli jest to wymagane, oznaczenia należy wykonać wg EN 1097-6 a wyniki na żądanie deklarować, podając sposób określania i obliczania.

• Gęstość nasypowa - jeżeli jest to wymagane, oznaczenia należy wykonać wg EN 1097-3 a wyniki na żądanie deklarować.

• Trwałość

a) Mrozoodporność kruszywa grubego - jeżeli wymagane jest kruszywo odporne na mróz, do betonu narażonego na zamrażanie i rozmrażanie, mrozoodporność oznaczaną wg EN 1367-1 lub EN 1367-2 należy deklarować zgodnie z odpowiednią kategorią określoną w tablicy 18 lub w tablicy 19.

Tablica 18 - Kategorie maksymalnych wartości mrozoodporności

Zamrażanie-rozmrażanie (procentowy ubytek masy ^a)	Kategoria F
≤ 1 ≤ 2 ≤ 4 > 4	F1 F2 F4 F Deklarowana
Brak wymagania	F NR

Tablica 19 - Kategorie maksymalnych wartości w badaniach siarczanem magnezu

Badanie siarczanem magnezu (procentowy ubytek masy)	Kategoria MS
≤ 18 ≤ 25 ≤ 35 > 35	MS18 MS25 MS35 MS Deklarowana
Brak wymagania	MS NR

b) Stałość objętości - skurcz przy wysychaniu - w przypadku występowania destrukcyjnego spękania skurczowego betonu, z powodu właściwości kruszywa, jeżeli to jest wymagane, badanie należy wykonać wg EN 1367-4. Skurcz przy wysychaniu - związany z kruszywami stosowanymi w betonie konstrukcyjnym - nie powinien być większy niż 0,075% a wyniki należy deklarować.

UWAGA! Wymagania tego nie stosuje się w sytuacjach, gdy wysychanie nie zachodzi na powierzchni betonu, beton jest napowietrzony lub wtedy, gdy elementy konstrukcyjne są silnie symetrycznie zbrojone i nie poddawane działaniu wpływów atmosferycznych.

c) Reaktywność alkaliczno-krzemionkowa - jeżeli to jest wymagane, reaktywność alkaliczno-krzemionkową kruszyw należy ocenić zgodnie z postanowieniami ważnymi w miejscu zastosowania, a wyniki deklarować.

Niektóre kruszywa mogą reagować z alkaliami obecnymi w cieczach wypełniających pory betonu. W niesprzyjających warunkach i w obecności wilgoci może to doprowadzić do pęcznienia a następnie do pękania i niszczenia zaprawy.

• Wymagania chemiczne

a) Chlorki - jeżeli jest to wymagane, zawartość jonów chlorkowych rozpuszczalnych w wodzie w kruszywach do betonu, należy oznaczyć wg EN 1744-1:1998, rozdział 7 i powinna ona być (na żądanie) deklarowana przez producenta.

Chlorki w kruszywach mogą występować zazwyczaj w postaci sodu i potasu, w ilościach zależnych głównie od źródła pochodzenia kruszywa. Sole takie wpływają na całkowitą zawartość chlorków i alkaliów w betonie. W celu zminimalizowania ryzyka korozji znajdujących się wewnątrz betonu elementów metalowych, zwykle ogranicza się całkowitą zawartość jonów chlorkowych ze wszystkich składników betonu.

Zawartość jonów chlorków rozpuszczalnych w wodzie w kruszywach pochodzących z większości złóż jest prawdopodobnie bardzo mała. Tam, gdzie wiadomo, że zawartość chlorków nie jest większa niż 0,01%, wartość ta może być użyta w metodzie obliczeniowej opartej na maksymalnej zawartości chlorków w składzie betonu.

b) Związki zawierające siarkę

• Siarczany rozpuszczalne w kwasie - jeżeli to badanie jest wymagane, należy je przeprowadzić zgodnie z EN 1744-1:1998, a wyniki deklarować zgodnie z odpowiednią kategorią określoną w tablicy 20.

Tablica 20 - Kategorie maksymalnych zawartości siarczanów rozpuszczalnych w kwasie

Kruszywo	Zawartość siarczanów rozpuszczalnych w kwasie Ubytek masy, w procentach wyrażonych ułamkiem masowym	Kategoria AS
Kruszywa inne niż żużel wielkopiecowy chłodzony powietrzem	≤ 0,2 ≤ 0,8 > 0,8	AS0,2 AS0,8 AS Deklarowana
		Brak wymagań	ASNR
	Żużel wielkopiecowy chłodzony powietrzem	≤ 1,0 > 1,0	AS1 AS Deklarowana
		Brak wymagań	ASNR

• Siarka całkowita - zawartość siarki całkowitej w kruszywach i kruszywach wypełniających należy oznaczyć zgodnie z EN 1744-1:1998, rozdział 11 i nie powinna ona przekroczyć:

1. 2% (masowo) S dla żużla wielkopiecowego chłodzonego powietrzem.

2. 1% (masowo) S dla kruszyw innych niż żużel wielkopiecowy chłodzony powietrzem;

Szczególne środki ostrożności są konieczne, jeśli w kruszywie występuje pirotyn (niestabilna postać siarczku żelaza FeS). Jeśli wiadomo, że minerał ten występuje, maksymalna zawartość siarki całkowitej S powinna wynosić 0,1%.

Siarczany w kruszywie mogą powodować nadmierny wzrost pęcznienia zaprawy, a także powstawanie szpecących wycieków na odsłoniętych powierzchniach zapraw.

c) Składniki, które wpływają na szybkość wiązania i twardnienia betonu

Kruszywa i kruszywa wypełniające, które zawierają substancje organiczne lub inne substancje w ilościach wpływających na szybkość wiązania i twardnienia betonu, należy ocenić pod względem ich wpływu na czas tężenia i wytrzymałości na ściskanie zgodnie z EN 1744-1:1998.

Ilość tych składników powinna być taka, aby nie powodowała:

3. zwiększenia czasu tężenia próbek zaprawy o więcej niż 120 minut;

4. zmniejszenia wytrzymałości na ściskanie próbek zaprawy o więcej niż 20% po 28 dniach.

Obecność substancji organicznych należy oznaczać wg EN 1744-1:1998 - oznaczenie zawartości humusu.

Jeżeli jest podejrzenie występowania cukrów lub podobnych składników, zaleca się badanie kruszywa na próbkach zaprawy.

d) Składniki, które wpływają na stałość objętości żużla wielkopiecowego chłodzonego powietrzem

• Kruszywo z żużla wielkopiecowego chłodzonego powietrzem nie powinno wykazywać rozpadu krzemianowego badanego wg EN 1744-1:1998, p. 19.1.

• Kruszywo z żużla wielkopiecowego chłodzonego powietrzem nie powinno wykazywać rozpadu związków żelaza badanego wg EN 1744-1:1998, p. 19.2

e) Zawartość węglanu w kruszywach drobnych do warstwy ścieralnej nawierzchni betonowych

Kontrolę zawartości węglanu w kruszywach drobnych stosowanych do warstwy ścieralnej nawierzchni betonowej należy oznaczać wg EN 196-21:1989, rozdział 5, na próbkach analitycznych przygotowanych zgodnie z EN 1744-1:1998, p. 12.3, a wyniki deklarować.

Ocena zgodności - dla zapewnienia zgodności wyrobu z PN-EN 12620:2004 i deklarowanymi wartościami, producent powinien prowadzić wstępne badania i fabryczną kontrolę produkcji - zgodnie z niniejszą normą.

Oznaczenie i opis - kruszywa powinny być oznaczone w następujący sposób

1. źródło pochodzenia - nazwa wyrobiska lub kamieniołomu lub w przypadku wątpliwości, także składowiska

2. rodzaj kruszywa - uproszczone oznaczenie typu petrograficznego, pochodzenie geologiczne lub nazwa handlowa - EN 932-3

3. wymiar kruszywa

4. inne dodatkowe informacje niezbędne do identyfikacji danego kruszywa jak:

• kod wiążący oznaczenie z opisem

• inne dodatkowe informacje niezbędne do identyfikacji danego kruszywa

Znakowanie i etykietowanie

Każdej dostawie kruszywa powinien towarzyszyć numerowany dokument dostawy zawierający co najmniej poniższe informacje:

• oznaczenie

• datę wysyłki

• kolejny numer dokumentu

• numer niniejszej normy europejskiej

3. PN-EN 13059:2003 Kruszywa lekkie. Cz.1: Kruszywa lekkie do betonu, zaprawy i rzadkiej zaprawy

Norma PN-EN 13059:2003 określa właściwości kruszyw lekkich i lekkich kruszyw wypełniających, uzyskiwanych w wyniku procesu naturalnego, przemysłowego lub recyklingu materiałow oraz mieszanek tych kruszyw stosowane do betonu, zaprawy, rzadkiej zaprawy używanych do wykonywania budynków, dróg i obiektów budowlanych.

W niniejszej normie uwzględniono kruszywa lekkie pochodzenia mineralnego o gęstości ziarn nie większej niż 2,0 Mg/m³ (2000 kg/m³) lub gęstości nasypowej w stanie luźnym nie wiekszej niż 1,2 Mg/m³ (1200 kg/m³), w tym

• kruszywa naturalne;

• kruszywa wyprodukowane z materiałów naturalnych i/lub przemysłowych odpadów produkcyjnych

• przemysłowe odpady produkcyjne

• kruszywa z recyklingu.

Terminy i definicje stosowane w PN-EN 13055:2003

• kruszywo - ziarnisty materiał stosowany w budownictwie. Kruszywo może być naturalne, sztuczne lub z recyklingu

• kruszywo lekkie - kruszywo pochodzenia mineralnego o gęstości ziarn nie większej niż 2,0 Mg/m³ (2000 kg/m³) lub gęstości nasypowej w stanie luźnym nie wiekszej niż 1,2 Mg/m³ (1200 kg/m³)

• kruszywo naturalne - kruszywo pochodzenia mineralnego, które poza obróbką mechaniczną nie zostało poddane żadnej innej obróbce

• kruszywo sztuczne - - kruszywo pochodzenia mineralnego, uzyskane w wyniku procesu przemysłowego, obejmującego termiczna lub inną modyfikację

• kruszywo odpadowe - kruszywo pochodzenia mineralnego z jakiegokolwiek procesu przemysłowego, poddane nastepnie jedynie obróbce mechanicznej

• kruszywo z recyklingu - kruszywo powstałe w wyniku przeróbki nieorganicznego materiału zastosowanego uprzednio w budownictwie

• pyły - frakcja kruszywa o wymiarze ziarn przechodzących przez sito 0,063 mm

• kruszywo wypełniające - kruszywo w większości przechodzące przez sito 0,063 mm i które może być dodawane do materiałów budowlanych w celu uzyskania przez nie pewnych właściwości

Wymagania fizyczne

• Gęstość

a) Gęstość nasypowa w stanie luźnym - należy ją deklarować i oznaczać zgodnie z EN 1097-3. Powinna ona zawierać się w przedziale ± 15%, maksymalnie ± 0,1 Mg/m³ (100 kg/m³), wartości deklarowanej.

b) Gęstość ziarn - należy ją deklarować i oznaczać zgodnie z EN 1097-6, załącznik 6. Powinna ona zawierać się w przedziale ± 15%, maksymalnie ± 0,15 Mg/m³ (150 kg/m³), wartości deklarowanej.

• Wymiar kruszywa - należy określić za pomocą wymiarów sit wybranych z zestawu podstawowego lub zestawu podstawowego plus zestaw 1. lub zestawu podstawowego plus zestaw 2., zgodnie z tablicą 1.

Tablica 1 - Wymiary otworów sit do określania wymiarów ziarn kruszywa

Zestaw podstawowy mm	Zestaw podstawowy plus zestaw 1., mm	Zestaw podstawowy plus zestaw 2., mm
0 0,25 0,50 1 2 - 4 - - 8 - - - - 16 - - 31,5 (32) - - 63	0 0,25 0,50 1 2 2,8 (3) 4 5,6 (5) - 8 - 11,2 (11) - - 16 - 22,4 (22) 31,5 (32) - 45 63	0 0,25 0,50 1 2 3,15 (3) 4 - 6,3 (6) 8 10 - 12,5 (12) 14 16 20 - 31,5 (32) 40 - 63
UWAGA! Wartości zaokrąglone w nawiasach można używać do uproszczonego opisu wymiarów kruszywa

1. podziarno - ilość podziarna nie może przekraczać 15% masy

2. nadziarno - ilość nadziarna nie powinna przekraczać 10% masy. Jeżeli jest to wymagane, należy deklarować wymiar otworu sita, przez które przechodzi 100% materiału.

• Uziarnienie - rozkład ziarn należy oznaczać zgodnie z EN 933-1, za pomocą przesiewania na sucho, a wyniki deklarować

• Kształt ziarn - jeżeli jest to wymagane, powinien być opisany i deklarowany. Metody badań stosowane dla kruszywa zwykłego nie są przydatne

• Pyły - jeżeli jest to wymagane, zawartość pyłów w kruszywach lekkich należy oznaczać zgodnie z EN 933-1 i deklarować.

• Uziarnienie wypełniaczy - jeżeli jest to wymagane, skład ziarnowy wypełniaczy należy oznaczać zgodnie z EN 933-10 a wyniki deklarować.

• Nasiąkliwość - jeżeli jest to wymagane, nasiąkliwość kruszywa lekkiego oznaczyć zgodnie z EN 1097-6, załącznik C a wynik deklarować.

• Zawartość wody - jeżeli jest to wymagane, zawartość wody w kruszywie lekkim należy oznaczać zgodnie z EN 1097-5 a wynik deklarować.

• Odporność na miażdżenie - jeżeli jest to wymagane, odporność na miażdżenie oznaczyć zgodnie z załącznikiem A niniejszej normy a wynik deklarować.

Zasada badania: próbkę kruszywa lekkiego należy umieścić w określonym stalowym cylindrze i zagęszczać wibracyjnie. Następnie w cylinder wtłoczyć tłok na określoną głębokość i zmierzyć siłę potrzebną do jego wtłoczenia, wyrażającą odporność na miażdżenie.

Ustalono dwie metody badania. Metoda badania 1 ma zastosowanie do kruszywa lekkiego o wymiarze ziarn mieszczących się w zakresie od 4 mm do 22 mm przy gęstości nasypowej większej niż 0,15 Mg/m³ (150 kg/m³). Metoda badania 2 stosowana jest do kruszywa lekkiego o gęstości nasypowej 0,15 Mg/m³ (150 kg/m³) i mniejszej.

• Procentowa zawartość ziarn przekruszonych - jeżeli jest to wymagane, procentową zawartość ziarn przekruszonych w kruszywie lekkim o gęstości nasypowej nie mniejszej niż 0,15 Mg/m³ (150 kg/m³) należy oznaczać zgodnie z EN 933 -5 a wynik deklarować.

• Odporność na rozpad - jeżeli jest to wymagane, odporność na rozpad oznaczyć zgodnie z załącznikiem B niniejszej normy a wynik deklarować.

Zasada badania: dwie próbki kruszywa lekkiego przechowuje się w wodzie w temperaturze otoczenia przez 3 dni, a następnie przez 3 godziny w autoklawie przy ciśnieniu 2 MPa w temperaturze 215 ⁰C, poczym studzi do temperatury 30 ⁰C.

Po wysuszeniu w temperaturze 110 ⁰C i ostudzeniu, kruszywo jest przesiewane na następnym sicie mniejszym od tych, które używano do badania uziarnienia.

Masa przechodząca przez sito badawcze jest wyrażana w procentach w stosunku do masy każdej pierwotnej wysuszonej próbki.

Wynik oblicza się jako średnią z wyników dla dwóch próbek do badania.

Tablica B.1. - Wymiary próbki/wymiary otworów sit

Wymiary otworów sita dolnego i górnego, mm	Orientacyjna objetość ml	Następne mniejsze sito mm
4/8 8/16 16/22	500 1 000 2 000	2 4 8

• Mrozoodporność - jeżeli do betonu, zaprawy lub rzadkiej zaprawy, narażonych na zamrażanie i rozmrażanie, wymagane są kruszywa odporne na zamrażanie/rozmrażanie, odporność tę dla kruszyw zawierających ziarna nie mniejsze niż 4 mm i mających gęstość nie mniejszą niż 0,15 Mg/m³ (150 kg/m³) należy oznaczać zgodnie z załącznikiem C i wynik deklarować.

Zasada badania: próbka do badania kruszywa lekkiego, po nasyceniu wodą przy ciśnieniu atmosferycznym, jest poddawana 20 cyklom zamrażania-rozmrażania. Obejmują one oziębianie w powietrzu do temperatury poniżej -15 ⁰C, następnie rozmrażanie w kąpieli wodnej o temperaturze ok. 20 ⁰C. Po zakończeniu cyklów zamrażania-rozmrażania są oceniane zmiany kruszyw lekkich, takie jak pęknięcia i/lub ubytek masy.

Gdy wymagana jest mrozoodporność kruszywa o ziarnach nie większych niż 4 mm i gęstości mniejszej niż 0,15 Mg/m³ (150 kg/m³) w jego końcowym zastosowaniu, odporność tę należy oznaczać na podstawie badania zamrażania/rozmrażania gotowego wyrobu zgodnie z postanowieniami ważnymi w miejscu stosowania a wyniki badania deklarować.

Wymagania chemiczne

• zawartość jonów chlorkowych rozpuszczalnych w wodzie - EN 1744-1, rozdział 7

• zawartość składników zawierających siarkę: siarczany rozpuszczalne w kwasie - EN 1744-1, rozdział 12, siarka całkowita - EN 1744-1, rozdział 11

• straty przy prażeniu - EN 1744-1, rozdział 17

• zanieczyszczenia organiczne - EN 1744-1, p. 15.3

• reaktywność alkaliczno-krzemionkowa w kruszywach lekkich naturalnych

Ocena zgodności - dla zapewnienia zgodności wyrobu z PN-EN 13055:2003 i deklarowanymi wartościami, producent powinien prowadzić wstępne badania i fabryczną kontrolę produkcji - zgodnie z niniejszą normą.

Oznaczenie i opis - w celu identyfikacji kruszywa lekkiego należy podać:

a) nazwę i adres producenta lub markę handlową

b) wymiar ziarn kruszywa

c) gęstość nasypową w stanie luźnym i gęstość ziarn

d) powołanie na niniejszą normę

e) inne dodatkowe informacje niezbędne do identyfikacji danego kruszywa lekkiego

Dostawa - powinna być określona objętościowo lub masowo, wszystkie materiały powinny być zabezpieczone przez zniszczeniem.

Znakowanie i etykietowanie

Każda dostawa kruszywa lekkiego powinna być identyfikowana za pomocą numerowanego dokumentu, zawierającego co najmniej poniższe informacje:

• oznaczenie

• pochodzenie lub miejsce produkcji

• datę wysłania przez producenta

• ilość kruszywa lekkiego

• nazwę i adres klienta

29

---