PEDAGOGIKA SPOŁECZNA. ROZDZIAŁ 8.

1) Pojęcie zmiany społecznej

W XIX wieku powstały trzy klasyczne koncepcje zmian historycznych i społecznych : teoria ewolucjonistyczna, teoria cykli społecznych i marksistowska teoria rozwoju społecznego. Zdaniem Piotra Sztompki wszystkie z nich przyjmują podobne założenie, a mianowicie, że historia dziejów ludzkości na pewną logikę, sens i formę, które można przedstawić w schemacie. Najczęściej jest to schemat rozwoju przebiegającego na wielu etapach i prowadzącego ku bardziej doskonałym formom życia społecznego.

W końcu XX wieku wyłania się czwarta koncepcja - teoria podmiotowości i stawania się społeczeństwem. Zamiast szukania pewnych form i schematów zmian, w tej teorii zasadniczym analizom poddaje się mechanizm wszelkich zmian, kładzie się nacisk na rolę aktywności indywidualnej i zbiorowej, przejawianej przez jednostki i grupy społeczne.

Zmiana społeczna oznacza określony epizod, przejście od jednego stanu do drugiego. Wiąże się z nią szereg licznych, nieuchronnych i niewymiernych procesów, dzięki którym społeczeństwo przechodzi na kolejny szczebel rozwoju. Zmiana społeczna jest definiowana zarówno jako przeobrażenie przypadkowe i drobne, zachodzące w postawach jednostki, mniej ważne dla ogółu (np. moda, styl życia, gwara), jak również jako zmiany trwałe, mające znaczenie dla wszystkich (np. zmiana systemu politycznego, ekonomicznego).

Umownie dzielimy zmiany na :

• Zwyczajne - drobne przeobrażenia w życiu jednostek

• Strukturalne - mające znaczenie dla ogółu, przebiegające „w ramach systemu”

Podział ten jest nie przydatny dla pedagogiki społecznej, gdyż taka klasyfikacja i schematyczne spojrzenie na społeczeństwo powinny dawać pewne rozwiązania i pozwolić przewidywać kolejne przeobrażenia i ich skutki, a tak się nie dzieje. Dla pedagoga ( a zwłaszcza animatora środowiska) ważne są zarówno te małe i jak i te duże zmiany. Lecz chodzi tutaj o to aby w kontekście tych zmian można było wypracować pewien plan modyfikacji sytuacji społecznej za pośrednictwem wprowadzania zróżnicowanego systemu bodźców. Planowane stworzenie sytuacji bodźcowej musi uwzględniać fakt, iż efekt finalny niekoniecznie jest zawsze zgodny z arbitralnymi ustaleniami eksperymentatorów czy animatorów.

Transformacja pojawia się literaturze często jako synonim zmiany społecznej. W aspekcie teoretycznym przedstawiana była jako nie zawsze planowa, lecz bardziej żywiołowa i spontaniczna siła społeczna strukturalizująca nową tożsamość społeczną w początkach ubiegłej dekady.

2) Asynchronizacja rozwoju społeczno - gospodarczego, nierówności społeczne i zjawisko pauperyzacji

Rodzima transformacja o charakterze przekształceń strukturalno - ekonomicznych to intencjonalnie prowadzona działalność w zakresie przekształcenia polskiej gospodarki, zarządzonej uprzednio przez ludowe państwo komunistyczne w kierunku odmiennego typu ekonomiki o znacznym udziale własności prywatnej regulowanej przez wolny rynek.

Obecnie dokonują się przeobrażenia kreujące nowy postmonocentryczny ład społeczny. Według Piotra Sztompki ramy życia społecznego wyznaczone są przez cztery powiązane ze sobą struktury : normatywne, mentalne, interakcyjne oraz interesów społecznych. Obejmują one - poza polityką i gospodarka - inne ważne obszary życia takie jak religia, wychowanie, twórczość czy konsumpcję. Z pozoru wydawać się mogą ustrojowo neutralne, ale są w rzeczywistości bardzo istotne, zwłaszcza gdy oddziałują na gospodarkę i politykę. One właśnie decydują bezpośrednio o pomyślnej lub niepomyślnej ocenie sytuacji własnego statusu. Pedagogika społeczna w sposób pośredni zajmuje się deprywacją (wyobcowaniem), która polega na relatywizowaniu ocen i opinii dotyczących własnej, zajmowanej przez jednostkę pozycji społecznej. Relatywizowanie polega na tym, że jednostka porównuje się z grupą odniesienia, lub ze stanem uznanym za pożądany , oczekiwany i słuszny. W praktyce przedmiotem zainteresowania pedagogiki są sytuacje kiedy jednostka zestawiając swoje własne położenie z położeniem innych osób, doznaje poczucia krzywdy, niesprawiedliwości i nieuzasadnionej niższości.

Julian Pańków o polskiej sytuacji gospodarczej : polski ład gospodarczy jest w tej chwili ładem mieszanym. Jego podstawową cechą jest względnie trwałe istnienie obok siebie odrębnych obszarów rzeczywistości - własności państwowej i własności prywatnej.

Cechy polskiej transformacji :

• Asynchronia - w innym zupełnie tempie dokonywały i dokonują się zmiany w sferze administracji, a w innym sferach gospodarki

• Lansowane w skali społecznej ( poprzez media) tzw. podejście systemowe do transformacji jest ubogie w treść i czasami zwodnicze ( tak naprawdę nie wiadomo czego się spodziewać)

• Proces zmian trwa nadal i można wyłącznie porównywać zakładany cel i drogę do niego prowadzącą z cząstkowym celem faktycznie osiąganym.

Asynchronizacja rozwoju stanowi podłoże do problematyki nierówności społecznych, ubóstwa i upośledzenia społecznego. Wszelkie nierówności społeczne można definiować poprzez wskazanie barier utrudniających i różnicujących dostęp jednostek do określonych zasobów, często pozostających obiektem ich własnej aspiracji.

Do głównych dóbr generujących wszelkie nierówności społeczne można zaliczyć trzy podstawowe : bogactwo, władzę i prestiż. Nierówności społeczne dotyczą tylko takich sytuacji, gdzie ludzie są nierówni sobie nie z powodu przyczyn lub cech fizycznych bądź psychicznych, lecz wyłącznie z powodu ich przynależności do różnych grup, miejsca własnej egzystencji, a tym samym przypadkowego zajmowania zróżnicowanych pozycji społecznych. Mają tym samym - większą bądź mniejszą - szansę dostępu do pewnych publicznie cenionych i pożądanych dóbr społecznych.

3) Ubóstwo społeczne

Obecnie widoczna jest pauperyzacja wielu grup społecznych. Zygmunt Bauman o ubóstwie wypowiada się tak : „Mądrość ludowa, potwierdzana dotychczas przez dzieje, powiada, że biedni zawsze będą między nami. Jednak każde społeczeństwo tworzy swych biednych na kształt i podobieństwo swoje; malując wizerunek biednych jako karykaturę podobizny własnej. Każde też społeczeństwo ma charakterystyczna dlań mieszankę postaw przyjmowanych wobec ludzi biednych i własną strategię postępowania wobec nich.”

Badacze ubóstwa wskazują, że przemiany ekonomiczne i społeczne, dokonujące się w warunkach wprowadzania mechanizmów gospodarki wolnorynkowej, niosą wiele nowych i często bardzo negatywnych skutków, takich jak : masowe bezrobocie, ograniczenie sfery działań opiekuńczych państwa, obniżenie jakości i dostępności infrastruktury społecznej utrzymywanej do niedawna przez subsydia i dotacje budżetowe.

Maria Jarosz o ubóstwie: pojęcie ubóstwa odnosi się do sytuacji socjalno - bytowej osób, rodzin lub grup, które w określonym społeczeństwie, w określonych warunkach społecznych i historycznych, przy określonych umownych wskaźnikach potrzeb obiektywnie znajdują się (bądź mają poczucie, że się znajdują) w sytuacji niedoboru dóbr materialnych lub socjalnych.

Z socjologicznego punktu widzenia ubóstwo dotyka ludzi, których sytuacja wskazuje na niezaspokojenie większości podstawowych potrzeb życiowych (jedzenie, ubranie, mieszkanie, zdrowie) a także potrzeb ponadpodstawowych (kultura, oświata, wypoczynek).

Ubóstwo jest ewidentnym przejawem nierówności społecznych. Niedostatek, bieda, zróżnicowanie materialne, polityczne, kulturowe czy inne są podłożem występowania wielu konfliktów.

Przy definiowaniu ubóstwa społecznego trwa spór o to czy ubóstwo to stan niezaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych (ujęcie absolutne) czy też naruszenie zasad sprawiedliwości społecznej poprzez istnienie nadmiernego dystansu pomiędzy poziomem życia poszczególnych grup (ujęcie względne).

Zwolennicy ujęcia absolutnego z zasady przyjmują jako kryterium ubóstwa warunki materialne nie pozwalające na zabezpieczenie minimalnych potrzeb jednostki.

Możemy wyróżnić ubóstwo absolutne węższe i szersze. W węższym znaczeniu oznaczać będzie stan niezaspokojenia minimalnych, biologicznych potrzeb organizmu ludzkiego. W szerszym znaczeniu oznaczać będzie stan niezaspokojenia potrzeb uznanych w danym społeczeństwie na określonym etapie rozwoju cywilizacyjnego kraju i w danym czasie za minimalne.

Zwolennicy ubóstwa względnego utożsamiają ubóstwo z nadmiernymi różnicami w poziomie życia. Według nich jeśli w społeczeństwie występują duże nierówności, to najgorzej sytuowani jego członkowie, nawet gdy posiadają środki pozwalające na zaspokojenie więcej niż podstawowych potrzeb, powinni być także traktowani jako ludzie ubodzy.

Granica ubóstwa jest bardzo trudna do określenia.

Minimum socjalne pełni dobrze swoją rolę tylko w gospodarce względnie ustabilizowanej. W gospodarce niestabilnej ma miejsce zachwianie asortymentowe, ilościowe, cenowe co prowadzi do tego, że minimum socjalne jest ideałem nie pełniącym swoich funkcji ( Zalewska ). Powstaje pytanie : czy istnieje możliwość obiektywnego określenia niezbędnych potrzeb?

Wskaźniki ubóstwa:

• Zasięg - rozumiany jako liczba lub procentowy udział danej grupy osób w zbiorowości rodzin lub grup społecznych, które w świetle przyjętego kryterium kwalifikują się do zaliczenia ich do sfery ubóstwa

• Głębokość i jego natężenie - które można interpretować jako dystans dzielący grupy uznane za ubogie od przyjętej w koncepcji badań granicy ubóstwa

Koncepcja feministyczna - jej podstawą jest dostrzeganie podziałów według płci, a stanowiąca przedmiot zainteresowań bieda ma być rezultatem nierówności w podziale dóbr (materialnych i niematerialnych) , które wynikają z różnic płciowych. Koncepcja ta zakłada, że kobiety są bardziej narażone na ubóstwo. Zwraca się uwagę na to, że kobiety mają najgorszą sytuację na rynku pracy. A także w związku z rozpadem rodzinnego systemu zabezpieczeń coraz więcej jest kobiet samodzielnie prowadzących gospodarstwo domowe, samotnych matek. Ubóstwo takich kobiet nie wynika jak w innych krajach z nieletności samotnych matek, albo też z braku aktywizacji i korzystania z zasiłku bezrobotnych kobiet. Wynika natomiast z trudności w znalezieniu pracy zwłaszcza kobiet, które są matkami (nie są one mile widziane na rynku pracy, gdzie poszukiwana jest kobieta w pełni dyspozycyjna i bez zobowiązań) a także z niewystarczającej pomocy ze strony państwa.

Źródła ubóstwa : pozostawanie jednostki poza jej aktywnym udziałem na rynku pracy, brak wykształcenia i przydatnych lub jakichkolwiek kwalifikacji zawodowych, syndrom zachowań a nawet postaw, które można zakwalifikować do kategorii wyuczonej bierności i bezradności życiowej, określanej w literaturze naukowej jako „kultura ubóstwa”.

Największym wyznacznikiem ubóstwa jest długotrwałe pozostawanie bez pracy.

4) Traumatogenne przemiany w życiu jednostek i grup a upośledzenie społeczne

Dla negatywnych konsekwencji zmian społecznych wprowadzono pojęcie traumy. Pojęcie to wiąże się z przeżyciem tragicznego wydarzenia o dużym ładunku emocjonalnym, który w konsekwencji zagrozić może tożsamości jednostki.

Sławomir Kapralski o traumie : sama specyfika doznań poczucia traumy zakłada, że uczestnicy pewnych określonych wydarzeń nie są w stanie na nie zareagować w sensie psychicznym, a brak takiej właśnie umiejętności sprawia, że wydarzenia, które uznajemy za traumatyczne, mają długotrwały destrukcyjny wpływ na struktury psychiczne osoby, która właśnie doświadcza wydarzenia traumatycznego.

Wydarzenia traumatyczne z reguły wypierane są z pamięci. Trauma jest stanem raczej nieuświadomionym . W socjologii i pedagogice trauma odnosi się do sytuacji, w której traumatogenna zmiana wywołuje uświadamiane uczucie lęku, dyskomfortu, deprywacji bądź niezadowolenia. Jednostka winą obarcza zmieniające się warunki życia.

Traumatyczny charakter mają zazwyczaj przemiany nagłe i szybkie, które w sposób pośredni lub bezpośredni wpływają na egzystencję jednostki. Towarzyszy im zawsze zaskoczenie. Dobrym przykładem zmian tego rodzaju są rewolucje. Wszelkie przełomy społeczne czy tez przewroty.

Na początku lat dziewięćdziesiątych nastąpił gwałtowny spadek produkcji globalnej w całym kraju o ponad jedną czwartą, był to wówczas unikalny wskaźnik ogromnego spadku, nie notowany po II wojnie, w żadnym kraju w Europie. Kryje się za tym faktem zmniejszenie zatrudnienia i wzrost biedy, zwłaszcza wśród ludności wiejskiej, gdzie wskaźniki ubóstwa były i tak relatywnie wysokie w latach osiemdziesiątych. Pewne grupy ludności zostały wywłaszczone z własnych oszczędności, które w niebogatym społeczeństwie PRL traktować należało w pewnej części jako pieniądze odłożone.

Ludzi żyjący w były ustroju ekonomiczno - społecznym na średnim poziomie stali się ubodzy, ludzi ubodzy z kolei jeszcze ubożsi.

Wśród ludzi ubogich dominuje bezradność tzw. niezawiniona wywodząca się w tej sytuacji z natury rzeczy ( w przeciwieństwie do bezradności zamierzonej stanowiącej efekt czyichś świadomych i nieświadomych działań).

Niepokojący jest fakt koncentracji biedy w pewnych regionach Polski(obszary północno - wschodnie i północno - zachodnie) i w pewnych względnie izolowanych środowiskach społecznych (miejskie enklawy, osiedla dawnych PGR - ów). Na obszarach tych biedzie towarzyszą zjawiska sprzyjające jej utrwaleniu się : bezrobocie, wielodzietność, niski poziom wykształcenia, pewna izolacja społeczna i przestrzenna, brak perspektyw, zjawiska patologiczne. W rezultacie powstaje polska odmiana underclass . Sytuacja taka staje się określana jako upośledzenie społeczne.

5) Marginalizacja i ekskluzja społeczna

Osoby upośledzone społecznie to takie, które nie uczestniczą satysfakcjonująco i pomyślnie w życiu społecznym.

Tadeusz Pilch : „Marginalizacja, wykluczenie społeczne to pojęcie oznaczające stany i procesy w strukturze społecznej. Określające jednostki i grupy ograniczone w możliwościach korzystania z powszechnie dostępnych dóbr i form życia zbiorowego oraz funkcjonujące poza powszechnymi zasadami obyczaju, prawa i porządku społecznego.”

Przykładem marginalizacji jest sytuacja ludzi trwale dotkniętych bezrobociem.

Marginalizacja społeczna to proces powstawania pewnych grup społecznych, a także wchodzenie poszczególnych jednostek i grup w istniejący już margines społeczny.

Demarginalizacja to ograniczenie zasięgu lub zmniejszenie głębokości marginesu społecznego.

Ekskluzja (wykluczenie) to bardziej zaawansowana marginalizacja.

Dorota Lepianka twierdzi, że zmiana języka w zakresie ubóstwa na wykluczenie ma podłoże polityczne. Pojęcie wykluczenia nie wzbudza aż tylu emocji co ubóstwo. Nowa terminologia wydaje się w opinii wielu polityków mieć mniejszy emocjonalny ładunek oskarżeń.

Słowniczek

Pauperyzacja - proces społeczny polegający na obniżaniu się stopy życiowej jednostek lub zbiorowości. Określa ona zjawisko ruchliwości społecznej w dół, jednak tylko w przypadku przechodzenia z klasy średniej do robotniczej lub do podklasy.

Relatywizm - to pogląd filozoficzny, wedle którego prawdziwość wypowiedzi można oceniać wyłącznie w kontekście systemu, w którym są one wypowiadane. Tym samym relatywizm stwierdza, że nie istnieją zdania niosące absolutną treść, których ocena byłaby identyczna i niezależna od jej kontekstu. Prawdziwość dowolnego sądu zależy od przyjętych założeń, poglądów czy podstaw kulturowych.

Deprywacja - wyobcowanie.

Nierówności społeczne - oznaczają nierówny podział dóbr materialnych, a także niematerialnych w społeczeństwie

---