Dojrzewania wiek, dorastania wiek, okres rozwojowy człowieka, stanowiący przejście od dzieciństwa do dojrzałości biologicznej i psychicznej. Trwa od 11-12 do 17-18 roku życia. Charakteryzuje się intensywnym rozwojem fizycznym i fizjologicznym organizmu, ilościowym i jakościowym wzrostem sprawności i wydajności umysłowej, pojawianiem się nowych zainteresowań, wzrostem znaczenia procesów emocjonalnych, aktywizujących do działania.
Jest to okres silnych konfliktów z otoczeniem, których przyczyną są: zwiększenie wymagań programowych i zakresu wiedzy w szkole, zwiększenie obowiązków w domu, silne identyfikowanie się z grupami rówieśniczymi, przebudowa dziecięcego systemu wartości w system wartości ludzi dojrzałych.
Wychowanie młodych ludzi w tym okresie wymaga od rodziców i wychowawców dobrego poznania wychowanków i indywidualizacji oddziaływań wychowawczych.
Dojrzewanie płciowe, stan organizmu zwierzęcego, w którym są w pełni ukształtowane fizyczne i psychiczne cechy właściwe dla płci umożliwiające rozród i wychowanie potomstwa. Dojrzałość płciowa jest osiągana stopniowo: w życiu płodowym i we wczesnym okresie po urodzeniu, zachodzi proces różnicowania właściwości morfologicznych i czynnościowych układu nerwowego ze względu na płeć, będący uzupełnieniem mechanizmu genetycznego determinującego płeć.
W przypadku płci męskiej - jądra wydzielają androgeny (testosteron), pod wpływem, których kształtuje się męski typ podwzgórza, w przypadku braku tego oddziaływania kształtuje się podwzgórze typu żeńskiego (homoseksualizm). Zróżnicowanie to ma decydujące znaczenie dla ukształtowania się rytmiki wydzielania hormonów w układzie podwzgórzowo-przysadkowym (gonadotropiny) po osiągnięciu dojrzałości płciowej.
Różnicowanie się układu rozrodczego u człowieka:
Hormony płciowe wpływają na dojrzewanie gonad i produkcję przez nie komórek rozrodczych (gameta)- plemników (w jądrach) i komórek jajowych (w jajnikach). Hormony te mają także za zadanie wykształcić drugorzędowe cechy płciowe, odróżniające samca od samicy pod względem fizycznym i psychicznym (popęd seksualny, instynkt macierzyński).
U kobiety to okres poprzedzający rozpoczęcie cyklicznej funkcji narządu rodnego żeńskiego, zwanej cyklem miesiączkowym oraz okres rozwoju drugo- i trzeciorzędnych cech płciowych. Proces osiągania dojrzałości płciowej nazywa się pokwitaniem.
Pod wpływem zwiększającego się poziomu hormonów, głównie estrogenów, daje się obserwować przybieranie przez dziewczynkę kształtów charakterystycznych dla kobiety (zaokrąglenie bioder, powiększenie się sutków, przebarwienie brodawek, pojawienie się owłosienia na wzgórku łonowym i pod pachami). Okres ten przypada na 9-10 rok życia. I kończy się wystąpieniem pierwszej miesiączki - menarche, przeciętnie w 12-13 roku życia, jakkolwiek nie oznacza to osiągnięcia pełnej dojrzałości płciowej.
Rozwój ten uzależniony jest od czynności układu podwzgórzowo-przysadkowego, jajników i innych gruczołów wewnętrznego wydzielania, ośrodkowego układu nerwowego. Zaburzenia w tym zakresie mogą odbijać się w procesie dojrzewania płciowego.
Formą zaburzeń jest: brak dojrzewania płciowego, dojrzewanie płciowe przedwczesne (pubertas praecox), za które uważa się pojawienie się wtórnych cech płciowych przed 8 rokiem życia. z wystąpieniem miesiączki lub bez.
Dojrzewanie płciowe chłopców, przebiega wolniej i dłużej niż u dziewcząt. Skala Tannera ujmuje przebieg dojrzewania płciowego w pięciu fazach:
I - okres przedpokwitaniowy (wielkość narządów płciowych jak we wczesnym dzieciństwie);
II - wiek 10-11 lat (powiększają się jądra);
III - 11-12 lat (rozwój jąder, pojawia się owłosienie łonowe, powiększa się członek);
IV - 12-13 lat (dalszy rozwój jąder i moszny, wyraźne owłosienie łonowe, rozwijają się pęcherzyki nasienne);
V - 15-16 lat (powiększa się i zaczyna wydzielanie gruczoł krokowy, owłosienie typu męskiego, narządy płciowe w pełni rozwinięte).
W czternastym roku życia występuje tzw. skok pokwitaniowy (wzrost 7-12 cm w ciągu roku), który trwa do około 18. roku życia. Pierwsze wytryski nasienia występują przeważnie około 14. roku życia, po kilku miesiącach pojawiają się plemniki. W ciągu dwóch lat od pierwszego wytrysku (ejakularche) nasienie osiąga pełną dojrzałość. Dojrzewanie u chłopców wiąże się ze zmianą głosu, pojawieniem się owłosienia na ciele i twarzy, wzrostem masy mięśni, rozwojem szkieletu.
Tannera skala, skala oceniająca stopień zaawansowania przebiegu dojrzewania płciowego: piersi, narządów płciowych.
Dojrzewanie płciowe dziewcząt, wyróżnia się następujące okresy:
I - 10-11 lat (rosną kości długie, miednica, zaokrąglają się biodra i ramiona, powiększają się piersi, ciemnieje otoczka brodawki piersiowej, zwiększa się wydzielanie estrogenów, gruczoły szyjki macicy zaczynają wydzielać śluz, pojawiają się białawe upławy o kwaśnym zapachu);
II - 11-12 lat (pojawia się owłosienie łonowe, zmieniają się wymiary miednicy);
III - 12-13 lat (zwiększa się owłosienie pachowe, rozwijają się piersi, pojawia się pierwsza miesiączka - menarche);
IV - 13-14 lat (miesiączki najczęściej są nieregularne, często bez jajeczkowania, zwiększa się owłosienie pachowe);
V - zaokrąglają się biodra, cykle miesiączkowe zaczynają być regularne, zwiększa się zdolność do zapłodnienia). Na przebieg dojrzewania płciowego wpływa wiele czynników: klimat, rasa, uwarunkowania genetyczne, odżywianie, standard życia itd.
Miesiączkowy cykl, miesiączka, menstruacja, okres, występowanie w regularnych odstępach czasu powtarzających się zmian w obszarze narządów rodnych kobiety i towarzyszących im zmian w całym organizmie. Efektem przemian zachodzących w błonie śluzowej macicy pod wpływem hormonów jajnika jest krwawienie miesięczne.
Cykl miesiączkowy jest sterowany przez układ podwzgórzowo-przysadkowy w powiązaniu z korą mózgową i innymi gruczołami dokrewnymi. Podwzgórze reguluje wydzielanie przez przysadkę FSH i LH (hormony przedniego płata przysadki). Pod wpływem FSH w jajniku dochodzi do wzrostu i dojrzewania w ciągu około 14 dni pęcherzyka Graafa (nie zawsze) oraz do wydzielania estrogenów. Błona śluzowa macicy reaguje na estrogeny stopniowo powiększając swoją grubość (jest to tzw. faza wzrostowa). W tym samym czasie podstawowa temperatura ciała jest niższa.
Hormon LH przeistacza pękający i wydalający komórkę jajową pęcherzyk Graafa w tzw. ciałko żółte (jajeczkowanie, owulacja). Wydziela ono hormon - progesteron, którego stężenie narasta mniej więcej na 12-16 dni przed następną miesiączką. Pod wpływem tego hormonu w błonie śluzowej macicy zachodzą istotne zmiany: wzrost, pomnożenie się i rozrost gruczołów. Jest to tzw. faza wydzielnicza. Reakcją na progesteron jest podwyższenie temperatury ciała o około 0,5°C, aż do końca cyklu.
Jeśli podczas jajeczkowania (owulacji) nie nastąpi zapłodnienie, rozpulchniona błona śluzowa macicy się złuszcza. Objawia się to krwawieniem zwanym miesiączką. Bezpośrednio po złuszczeniu następuje odnowa błony śluzowej macicy.
Początek nowego cyklu miesiączkowy liczy się od pierwszego dnia wystąpienia krwawienia. Pierwsza w życiu miesiączka nosi nazwę menarche i powinna wystąpić między 11. a 16. rokiem życia (średnio 12,7 lat); ostatnia może wystąpić po 45. roku życia (średnio 51,4 lat).
Przyczyny braku (stałego lub okresowego) miesiączki mogą być fizjologiczne, np. przed dojrzewaniem, w czasie ciąży, połogu oraz rozwojowe, np. niedorozwój jajników, a także związane z zaburzeniami hormonalnymi, chorobami narządów rodnych, stresami itp. Mogą również występować zaburzenia wiążące się z intensywnością, długością i częstotliwością krwawień. Za prawidłowe uznaje się krwawienia występujące w miarę regularnie, co 21 do 35 dni, trwające 3-8 dni. Przeciętna długość krwawienia to 5 dni, a długość cyklu 28-32 dni. Tylko 15% kobiet ma 28-dniowe cykle miesiączkowe.
Dojrzewanie płciowe opóźnione, zaburzenie polegające na opóźnieniu dojrzewania o 2-3 lata w porównaniu z przeciętnym wiekiem dojrzewania w populacji. Przyczyny mogą mieć podłoże genetyczne, chorobowe, polekowe.
Dojrzewanie płciowe przedwczesne, występowanie cech rozwoju płciowego (u dziewcząt - rozwój gruczołów sutkowych, owłosienie części płciowych, powiększenie warg sromowych i cykle miesiączkowe natomiast u chłopców - powiększenie prącia i jąder) przed fizjologicznym okresem pokwitania, tj. u chłopców przed 11 rokiem życia, a u dziewcząt przed 10 rokiem życia. Może być następstwem guzów mózgu, zapalenia mózgu, często nie udaje się jednak ustalić czynnika etiologicznego (przedwczesne dojrzewanie płciowe samoistne). Leczenie operacyjne lub hormonalne.
Dojrzewanie płciowe przedwczesne, występowanie cech rozwoju płciowego (u dziewcząt - rozwój gruczołów sutkowych, owłosienie części płciowych, powiększenie warg sromowych i cykle miesiączkowe natomiast u chłopców - powiększenie prącia i jąder) przed fizjologicznym okresem pokwitania, tj. u chłopców przed 11 rokiem życia, a u dziewcząt przed 10 rokiem życia. Może być następstwem guzów mózgu, zapalenia mózgu, często nie udaje się jednak ustalić czynnika etiologicznego (przedwczesne dojrzewanie płciowe samoistne). Leczenie operacyjne lub hormonalne.
Higiena ciała w okresie dojrzewania, dbałość o zdrowie i czystość ciała. Praktyczne rady: w przypadku trądziku należy regularnie myć twarz odpowiednimi środkami - nasilony i trwały trądzik powinien być leczony przez dermatologa; w przypadku bardzo bolesnych miesiączek jest pomocne stosowanie termoforu, leków przeciwbólowych, ćwiczeń gimnastycznych; w czasie miesiączki nie należy myć pochwy (mydło może prowokować podrażnienie), stosować aerozoli i dezodorantów, a dziewczęta stosujące tampony powinny zmieniać je przynajmniej cztery razy dziennie; noszenie obcisłych dżinsów może zmniejszyć płodność mężczyzny w następstwie podwyższonej temperatury w mosznie i wówczas może zostać zaburzony rozwój plemników; nie należy stosować dezodorantów dopochwowych; chłopcy powinni codziennie odsuwać napletek i usuwać wydzielinę (mastkę) zgromadzoną pod nim.
Trądzik pospolity młodzieńczy, częste schorzenie skóry łojotokowej, zaczynające się najczęściej w okresie pokwitania. Pewne znaczenie mają w nim zaburzenia hormonalne.
Najczęstsze umiejscowienia zmian: twarz, okolica mostka, plecy. W miejscach tych, w następstwie nadmiernego rogowacenia ujścia mieszka włosowego i zamknięcia odpływu łoju z gruczołu łojowego oraz wtórnej infekcji bakteryjnej, dochodzi do tworzenia zaskórników, grudek, krost, wreszcie większych nacieków i ropni, które pozostawiają oszpecające blizny.
Dojrzewanie orientacji seksualnej, z badań przeprowadzonych w USA wynika, że w 12. roku życia 26% badanej młodzieży nie jest pewna co do własnej orientacji seksualnej, w 18. roku życia już tylko 5%, a w 30. roku życia niecały 1%. Przyczyną może być, np. rozbieżność fantazji erotycznych z obrazem seksualnego "JA", utożsamianie homofilnej fazy rozwoju z homoseksualnością, zainteresowania atrakcyjnością osób tej samej płci z homoseksualizmem, lękami przed seksem, kompleksami budowy i wielkości narządów płciowych.
Bywa i tak, że nieakceptowana orientacja seksualna jest wypierana i tłumiona, daje o sobie znać np. pod wpływem działania alkoholu, w snach erotycznych, nieoczekiwanych doświadczeniach seksualnych. Nawet w dorosłym wieku, po wielu latach życia małżeńskiego może ujawnić się wypierana orientacja seksualna.
U około 1% populacji osób dorosłych nieokreśloność orientacji seksualnej może utrzymywać się przez wiele lat życia. Zdarza się również, że osoby z określoną orientacją seksualną zaczynają miewać wątpliwości, np. obserwując własne reakcje na treści pornograficzne, pod wpływem zaskakującej treści snu erotycznego itp. W niektórych przypadkach, aby rozproszyć wątpliwości, trzeba poddać się specjalistycznemu badaniu.
Monika Paterek
Małgorzata Połajdowicz