KRZYŻACY
I Narodziny powieści
Pomysł stworzenia powieści o społeczeństwie polskim przełomu XIV i XV wieku powstał blisko 10 lat przed ogłoszeniem książki. Pomysł napisania takowej powieści pojawił się w głowie pisarza już wcześniej, jednak pierwszą zapowiedź ksiązki pojawiła się w marcu 1896 roku, kiedy to w liście do Godlewskiego Sienkiewicz napisał :”Przyszła powieść będzie nosiła stanowczo tytuł Krzyżacy. Czytałem do tego to i owo, a teraz biorę się naprawdę do źródeł”. 30 stycznia 1897 roku Sienkiewicz zaczął druk odcinków powieści w „Tygodniku Ilustrowanym”, skończył zaś 20 lipca 1900. Krzyżacy rodzili się z wielkimi trudnościami, Sienkiewicz wciąż uskarżał się na nadmierny wysiłek twórczy (trzeba było skrócić o 1/3:P). Miał problemy rodzinne; choroba, później śmierć pierwszej żony, następnie nieudane małżeństwo, rozwód, kłopoty z dziećmi.
Powieść opiera się na wypróbowanych konwencjach, doprowadzonych już o perfekcji w Trylogii i Quo vadis, założenia ideowe również były podobne do „krzepiącego” założenia trylogii. Koncepcję utworu badacze łączą bezpośrednio z wynaradawiającą polityką Prus pod rządami kanclerza Otto Bismarcka. W 1894 roku bowiem nasilono działania germanizacyjne. Po przemówieniu cesarza Wilhelma II, zaczyna działać Związek Kresów Wschodnich („Hakata”), ponawia się fala rugów, rozszerza niemiecka kolonizacja, wsparta na nowych ustawach i zarządzeniach administracyjnych, następuje germanizacja oświaty. Krzyżacy są wiec reakcją Sienkiewicza na niedawną akcję Kulturkampfu, jak i aktualny, antypolski kurs polityki Wilhelma II. Bezwzględną przemoc zaborcy Sienkiewicz ukazywał także na podstawie nowel takich, jak: Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela, Bartek zwycięzca, Czy ci najmilsi, a nawet przez oskarżycielskie przesłanie Sachema.
Wybór tematu krzyżackiego nie był nowością; negatywny wizerunek Zakonu tworzy już preromantyzm (Anna Mostowska, Feliks Bernatowicz, Franciszek Wężyk, Mickiewicz, Słowacki, a nade wszystko Ignacy Kraszewski(Sienkiewicz napisał recenzję jego książki Krzyżacy 1410)).
II „Krzyżacy wobec struktur gatunkowych
powieści historycznej
Klasyczna powieść historyczna ukształtowała się na początku wieku XIX. Dla dziejów europejskiej powieści historycznej istotne znaczenie ma twórczość Waltera Scotta (1771-1832), autora takich powieści, jak Wawarley, Rob Roy, czy Ivanhoe. Stworzył on popularny w XIX wieku model powieści o silnie wyodrębnionym kolorycie historycznym, atmosferze „dawności” oraz atrakcyjnej fabule przygodowej i sensacyjnej. Na podkreślenie zasługuje tez jego „prawda historycznej psychologii postaci. Zabiegając o wyrazistą iluzję przeszłości, pisarz dbał również o wyrazistość tła i akcesoriów oraz o fikcyjny wątek erotyczno-przygodowy, zgodny z tradycyjnymi konwencjami.
Wielu badaczom wystarczy zdroworozsądkowe pojecie powieści historycznej. Definiują ją jako powieść, w której fabuła rozgrywa się w czasie poprzedzającym życie jej autora. We współczesnych badaniach nad powieścią historyczną znacznie poszerza się zakres opisu jej konwencji gatunkowej. Wyróżnia się mianowicie trzy jej rodzaje:1) powieść, w której fakty historyczne tak przytłaczają treść utworu i życie jego bohaterów, że właściwie powieść staje się zbeletryzowaną historią, 2) powieść, której historia istnieje tylko z nazwy i daty, ale ludzie oraz ich dzieje nie pasują do epoki, są albo współcześni czasom pisarza, albo istnieją poza czasem tak, że z ich życia, zachowania i kultury materialnej nie możemy odgadnąć, z jakiej epoki pochodzą 3) powieść, w której wydarzenia dają ramy historyczne, epoka- imiona właściwych jej bohaterów, autor zaś pokazuje bohaterów takimi, jakimi mogli być lub byli ludzie owej epoki i jakie było życie oraz kultura materialna. Polska powieść historyczna powstała w czasie zaborów, co spowodowało, że jej funkcje były nie tylko literackie, lecz również pedagogiczne i instytucjonalne. W historii bowiem przechowywały się wzorce zachowań patriotycznych, idea wielkości Rzeczypospolitej oraz imperatyw niepodległości. Pierwszym tekstem Sienkiewicza o tematyce historycznej jest ogłoszona w 1880 roku Niewola tatarska, fikcyjny pamiętnik szlachcica z XVI wieku. Utwór ten jednak nie spotkał się z uznaniem krytyki, dopiero wydawana w odcinkach w „Słowie” powieść Ogniem i mieczem przynosi ogromny sukces.
III Świat historyczny „Krzyżaków”
Źródła powieści
Wybór i wykorzystanie źródeł jest ważnym zadaniem dla powieściopisarza. Określa moment rozwojowy i odmianę powieści historycznej. Polska powieść historyczna była bardzo „uwrażliwiona” na znaczenie źródła. Trwające od jej powstania spory o „prawdę” i „zmyślenie” zmuszały autorów do liczenia się z opinią czytelników, wymagającą zgodności powieści z historycznymi faktami. Wiązało się to z przeświadczenia o tożsamości historii i literatury. A przecież powieść ma prawo względnej swobody. Nie oznacza to na szczęście, że polską powieść historyczną tworzyli jedynie sumienni beletryści przeszłości, upraszczający dla potrzeb społeczności wyklad naukowego dziejopisarstwa. Tendencje rozwojowe gatunku sprzyjały innej konwencji: artystycznemu wtopieniu historii w powieść, włączając w nią motywy erotyki, przygody i sensacji. Tę tendencję doskonale rozwinął Sienkiewicz, przetwarzając źródła z epoki i opracowania historyczne w frapujący obraz dziejów Krzyżaków. Choć źródeł historycznych dotyczących wieku XV było - paradoksalnie - dużo mniej niż tych dotyczących czasów Nerona, pisarz wykorzystał źródła z epoki, opracowania historyczne a także w działach plastycznych i gwarze podhalańskiej. Dlatego zadania utworu dotyczyły się tylko sekwencji faktów militarnych i dyplomatycznych, lecz przede wszystkim tła społeczno- obyczajowego epoki. Istotny jest wiec zarówno pierwotny obraz kraju, jak i rycersko-chłopski charakter polskiego społeczeństwa, demonstrującego swoją tężyznę fizyczną i żywiołowy „pęd do wielkości”. Tradycja historyczna miała dla Sienkiewicza wartość aktualną, a świadomość siły, z jaką oddziałują dzieje na współczesność i poczucie tożsamości narodowej - znaczenie formotwórcze. Sienkiewicz starał się poznać epokę możliwie dobrze, porównywał krytycznie prace historyków i czerpał ze źródeł i opracowań w kilku językach, korzystał z map i tworzył własny, a bardzo udany język przełomu XIV i XV wieku oparty na podhalańskiej gwarze ludowej z jednoczesnym wykorzystaniem niezbyt bogatego zasobu oryginalnego polskiego słownictwa średniowiecznego. Na czele wykorzystanych przez Sienkiewicza dzieł należy postawić dwa najważniejsze : Dzieje Polski Jana Długosza oraz monografię historyczną Karola Szajnochy Jadwiga i Jagiełło. Oba dzieła stanowią podstawę całościowego obrazu przeszłości w Krzyżakach, przy czym z Długosza autor przejął zdecydowanie mniej od Szajnochy. Sienkiewicz korzystał też z innych kronik (Janka z Czarnkowa, Kroniki wielkopolskiej, kronik krzyżackich, dzieł Marcina Kromera czy Marcina Bielskiego), dzieł historyków (Józefa Szujskiego, Stanisława Smolki, Adama Prochaski i.in). Na szczególną uwagę zasługuje początek powieści. Maćko z Bogdańca przyjmuje na siebie rolę informatora w świecie, którego obraz formuje zgodnie z własną wiedzą i doświadczeniem. Historia wkracza do utworu przez pryzmat wyobrażeń świadka i uczestnika, co w znacznym stopniu likwiduje dystans narracyjny. W Krzyżakach funkcje narratora ograniczają się do funkcji prezentacyjnych i dookreślających słowo postaci. Narrator określa jedynie lokalizację przestrzenną oraz sytuację opowiadania. Pojawiają się na początku powieści wydarzenia, które wyznaczają nam czas fabuły. Są to: wojna domowa Grzymalityczyków z Nałęczami, zbliżający się połóg królowej Jadwigi, wojna krzyżacko-litewska i oblężenie Wilna, zapowiadany „sąd boży” między rycerzami francuskimi i polskimi. W obrębie tekstu zmienia się funkcja źródła. Przestaje być jedynie nosicielem informacji, staje się natomiast składnikiem powieściowych zdarzeń, słowem postaci czy elementem przedmiotowego opisu przestrzeni. Przykładem pierwszego rodzaju może być wprowadzony do powieści epizod mongolski. Nie należy on bezpośrednio do fabuły, pojawia się natomiast w obszernych wstawkach narracyjnych, częściowo przytoczonych w konstrukcji mowy zależnej, jako temat rozmowy polskich rycerzy o planowanej wyprawie Witolda. Opisując bitwę pod Grunwaldem szczególne znaczenie dla pisarza miał obraz Matejki Bitwa pod Grunwaldem oraz powieść Kraszewskiego Krzyżacy 1410. Sienkiewicz recenzował tę powieść i, porównując opis bitwy grunwaldzkiej z innymi źródłami, do których sięgał, miał wobec niej wiele zarzutów. Zamieszczenie opisu bitwy w epilogu utworu nie było niczym nowym w twórczości pisarza (Ogniem i mieczem kończy bitwa pod Beresteczkiem, Pana Wołodyjowskiego pod Chocimiem), jednakże miało mocniejszy akcent i wymowę. Ogólny schemat bitwy i „strategiczny” jej plan pochodzi od Długosza, z częściowa modyfikacją Szajnochy. Prawie każda scena może wylegitymować się pochodzeniem źródłowym, w obrębie której pisarz buduje własną dramatyczną wizję zdarzenia i podnosi ją do wartości epopeicznej. Zarówno w obrazie zmagań walczących, jak i w pojedynkach bohaterów można odkryć szereg aluzji i stylizacji homeryckich. Sienkiewicz uczynił z bitwy pod Grunwaldem najwyższy i końcowy punkt powieści, nadając mu sens historiozoficzny, symboliczny i sakralny . Dużą uwagę skupiał na dynamiczność akcji, dlatego zastrzeżenia budziła w nim mała „energiczność” opisu Szajnochy i „szkicowość” Kraszewskiego. Dąży też do maksymalnego przybliżenia zdarzeń i ich unaocznienia. Centrum obserwacyjne umieścił pisarz w obrębie samej bitwy, a nie poza nią. Używa przede wszystkim łańcucha krótkich zdań współrzędnie złożonych oraz wyliczeń przedmiotowych. Motyw „Bogurodzicy” zaczerpnął Sienkiewicz od Długosza, Szajnocha jedynie wspomniał o odśpiewaniu pieśni. Rycerski śpiew Bogurodzicy rozwinął autor w odrębną i niezwykle podniosłą sekwencję. Podobnie rozwinięte zostały w powieści i inne źródłowe motywy, jak chorągiew Królestwa czy atak Dipolda von Kikeritza na króla.
IV Wizja średniowiecznej rzeczywistości.
Etos rycerski
Zygmunt Szweykowski nazwał Krzyżaków powieścią „o tężyźnie fizycznej naszych przodków”. Średniowiecze powieści tworzy autor z kontaminowanych pierwiastków historycznych rycerskich i współczesnych chłopskich. Pierwszy plan powieściowego świata Krzyżaków wypełniają zatem składniki narodowe i społeczne natomiast dopiero na drugim planie uniwersalne motywy religijne i ascetyczne. Jest to świat stanu rycerskiego. Świat określający przełomowość momentu dziejowego, którego sensu nie można zredukować do politycznego zagrożenia państwa. Ideowe wnioski utworu wyraźnie przekraczają granice określone datami historycznymi. Historiozoficzna koncepcja powieści ukazuje znaczenie trwałości dążeń i celów „duszy powszechnej” narodu, a ponad kronikarską i ścisłą wersją dziejów nadbudowuje się sens moralny.
Kontrastowo zostały przedstawione środowiska: polsko-litewskie i krzyżackie. Młodszość cywilizacyjna Polski wobec materialnej potęgi Zakonu jest rekompensowana słusznością dążeń narodowych oraz wartościami moralnymi. Naiwne i często prymitywniejsze rycerstwo polskie góruje widocznie swymi zasadami nad amoralnym i pragmatycznym stosunkiem krzyżaków do wartości religijnych i etosu rycerskiego. Sienkiewicz mocno zaakcentował też „dzikość” i „pierwotność” Litwinów. Wybór motywów charakteryzujących zbiorowość litewską wskazuje na dwa kierunki interpretacji. Pierwszy - osadzony w historii - niedwuznacznie przedstawiający militarny i wynaradawiający podbój Litwy przez zakon, dla którego uzasadnienia religijne mają jedynie znaczenie propagandowe. Drugi - aluzyjny - wspiera się na analogii do współczesnych akcji germanizacyjnych w zaborze pruskim. Krzyżackiemu modelowi ekspansji przeciwstawia Sienkiewicz polską misję religijno-cywilizacyjną. W powieści jest ona zarówno łagodną pokojową formą nawracania jak i realizacją konieczności dziejowej. Skupienie uwagi w powieści na problematyce stanu rycerskiego pozwoliło pisarzowi na wprowadzenie dwóch systemów wartości określających ideowy cel powieści: systemu historycznego - zgodnego z czasem zdarzeń oraz uniwersalnego, który zasady rycerskie odnosi do ponadczasowych norm moralnych. Postępowanie rycerza może być modelowane na wzór Don Kichota, a więc jako kolizja wyobrażeń i realności; może również wiązać się z systemem zachowań prostych i prymitywnych, ulegając humorystycznemu umniejszeniu. Zasadniczo jednak stanowi podstawę siły moralnej bohaterów pozytywnych, lub formę zamaskowania niegodnych celów przez postaci negatywne. Zasady rycerskie są norma, do której muszą się stosować (lub udawać, że się stosują) postaci utworu. Poza granicami tej normy znajdują się jedynie „poganie” (częściowo Litwini i Mongołowie). Według wyobrażeń modelowych formuje Sienkiewicz m.in. postaci władców, a zwłaszcza postać Jagiełły i mistrza Ulryka von Jungingen. Zarówno rekwizyty zewnętrzne' uzbrojenie, koń „wybrany z tysiąców”, doborowa towarzysząca mu drużyna, jak i zachowanie w czasie bitwy (spełnianie funkcji wodza) tworzą zgodny z tradycją wizerunek króla Jagiełły. Do konwencji rycerskiej epiki należą i łzy królewskie i sławienie męstwa pokonanego przeciwnika. Ulryk von Jungingen to przede wszystkim wódz-rycerz spełniający swe powinności zgodnie z określonym kanonem. Jego rycerskość łączy się z porywczością charakteru. Aktywny i wojowniczy dąży do wojny z Polską. Jego cechy władcy sprawdzają się pod Grunwaldem. Podstawową rolę w Krzyżakach odgrywają jednak nie przedstawiciele szczytów feudalnej hierarchii, ale średni stan ziemiańsko-rycerski. W tej funkcji występują przede wszystkim obaj rycerze bogdanieccy. W swoim życiu kierują się zasadniczo kodeksem rycerskim, chociaż dostosowanym do swojej mentalności. Kryteria siły, odwagi i sprawności stanowią w sienkiewiczowskim ujęciu jeden z najistotniejszych wyróżników postaci należących do stanu rycerskiego. Bitwa grunwaldzka ponadto ujawnia pozostałe cechy etosu rycerskiego: reguły szlachetnej walki, obowiązek obrony chorągwi, miłosierdzie dla pokonanego ale również obowiązek zemsty. W etosie rycerskim poważne miejsce zajmuje również element fabułotwórczy - przygoda rycerska. Określa on konstrukcję losów czołowych postaci utworu: Zbyszka i Maćka z Bogdańca.
V Problemy gatunkowe
Krzyżacy są powieścią synkretyczną. Będąc, podobnie jak Trylogia „historyczną powieścią przygody” są w o wiele wyższym stopniu dziełem o strukturze eposowej. Temat Krzyżaków w sposób wyraźny odpowiada koncepcji eposowej - wyodrębniony w nim został moment historyczny o przełomowym charakterze w dziejach państwa, przedstawia moment kształtowania się narodu, społecznego „waru”, tworzącego nową strukturę potężnego Królestwa. Cechą epopeiczną jest także „grunt chłopski” i mocny związek z ziemią. W powieści realizuje się też, opisana przez Lecha Ludorowskiego polirytmia czasu przedstawionego, polegająca na wielości zhierarchizowanych względem siebie układów czasowych. NA eposowość wskazują monumentalne sposoby obrazowania i stylu, a także obecna w nich rytmizacja. Swoistą kulminację rytmiczną stanowi skandowane Pozdrowienie Anielskie. Dodatkowo rytmizację wzmacniają środki składni retorycznej: anaforyczność, paralelizm, parataksa i dyskretnie zaznaczony tok inwersyjny. Mimo wszystkich podobieństw do tradycji epopeicznej, nie należy zapominać, że Krzyżacy są przede wszystkim historyczną powieścią przygody. Perypetie rycerzy bogdanieckich realizują tradycyjne schematy romansowe i przygodowe z motywami porwania, poszukiwania, ucieczki, walki (pojedynku) itp. Sienkiewicz zrezygnował jednak z tradycyjnego „romansu przygód” na rzecz „obrazów z życia codziennego”, urozmaicając jedynie strukturę wewnętrzną elementami dramatycznymi, patetycznymi i komediowymi. Warto również zwrócić uwagę na spostrzeżenia Wilhelma Feldmana, który odkrył w Krzyżakach składniki nowelistyczne. W budowie powieściowej widoczne są składniki pochodzenia nowelistycznego. I to nie tylko w wyróżnionym przez krytyka „ogólnym sensie”, ale także jako zasada zwięzłej budowy sceny, formy jej wyodrębniania oraz stopniowanie napięcia. Liczne epizody zamyka również wyrazista puenta. Nie bez znaczenia są w utworze inne aspiracje: noweli, obecnych w partiach narracyjnych składników kronikarskich oraz góralskich opowieści Sabały.
Vi Narrator i narracja
W dziele podstawową rolę odgrywa narrator autorski i wszechwiedzący, zdystansowany wobec świata przedstawionego i posiadający nieograniczone kompetencje. Pisarz wyposażył go także autorytet moralny i historyczny, w prawo interpretacji i wartościowania.. Narrator Krzyżaków jest więc typowym narratorem XIX-wiecznej powieści realistycznej, tyle że wzbogaconym o historyczne kompetencje. Panuje on niepodzielnie nad światem utworu, a wypowiedź narracyjna, w stopniu widoczniejszym niż w poprzednich powieściach, dominuje nad słowem postaci. Do narratora należy przede wszystkim określenie podstawowych znaczeń historii oraz ukierunkowanie jej wizji w utworze. Nie od razu jednak narrator powieści ujawnia te swoje kompetencje. W Krzyżakach historia odsłania się stopniowo, a jej wstępne zarysy należą nie do narratora, lecz do postaci. Tylko najogólniejsze schematy obyczajowe i społeczne powieściowego świata przedstawia narrator. Wiedza narratora jest pozornie ograniczona, np. postaci są bezimienne, przedstawiają się dopiero same w późniejszym dialogu. Część swych kompetencji przekazał więc narrator bohaterom, nie nadając jednak ich wypowiedziom pełnej wiarygodności. Najważniejszą jednak rolą narratora jest rola historyka objaśniającego sceny wydarzeń i działań postaci, wartościującego je oraz wskazującego na ich konsekwencje w przyszłości. Wyjątkowy sposób narrator traktuje sylwetkę Królowej Jadwigi. Postać ta jest ukazana przez pryzmat wyobrażeń, emocji i reakcji zbiorowych, w momencie powstawania legendy o świętej, obdarzonej darem proroczym i władzą czynienia cudów. Narrator autorski przedstawia „psychologię tłumu”, poddanego mocnemu uczuciowemu wstrząsowi, a z drugiej strony ukazuje realia przedmiotowe tła zdarzeń. Według odrębnych zasad ukształtował pisarz narrację kończącego powieść epizodu grunwaldzkiego. Doniosłość, zarówno historyczna jak i fabularna Grunwaldu powoduje, iż w narracji dominują środki uwznioślenia i hiperbolizacji. Narrator Krzyżaków to przede wszystkim narrator dynamicznego i unaoczniającego opowiadania o różnym charakterze przedmiotowo-informacyjnym, mieszanym, narracyjno-dialogowym i emocjonalno-wartościującym.
Powieściowe opisy pojawiają się w dwóch zasadniczych ujęciach. Jako opisy realistyczne - w widoczny sposób powiązane z sekwencjami zdarzeń oraz jako opisy wartościujące - emotywne, eksponujące nastroje grozy bądź liryzmu. Technika opisu jest niewątpliwie pochodną tradycji romantycznej, zwłaszcza Mickiewiczowskiej. Jej inny aspekt, mocniej ekspresywny, bliski jest Słowackiemu i można go dostrzec w wartościujących opisach. Mistrzostwo narracyjne Sienkiewicza ujawnia się jednak przede wszystkim w formach relacji opowiadawczej, a zwłaszcza w tzw. „opowiadaniu unaoczniającym”. Dramaturgia relacji opowiadawczych polega na zmianie aspektów: narrator „towarzyszy” uczestnikom zdarzeń, przejmując ich odrębne perspektywy i przedstawiając ich relacje zarówno psychiczne, jak i zewnętrzne, czynnościowe. Stosuje również stopniowanie i kontrastowanie napięć - przyśpieszenie tempa relacji, aż do momentu mocnego zamknięcia.
VII Kompozycja powieści
Koncepcja fabularna Krzyżaków opiera się na współrzędności dwóch akcji: historycznej, wyznaczonej datą śmierci Jadwigi i datą bitwy grunwaldzkiej, oraz przygodowo-miłosnej, rozpoczynającej się w gospodzie tynieckiej. Modyfikacja wątku erotycznego w stosunku do ujęć wcześniejszych polega na rozszczepieniu: w fazie pierwszej są to dzieje miłości Zbyszka i Danusi, zakończone tragicznie, w drugiej miłości Zbyszka i Jagienki zamknięty happy-endem .
Przestrzeń w powieści historycznej pełni szereg istotnych funkcji. Wypełniają ją bowiem zarówno „przedmioty” o wyraźnych cechach dawności, jak i „przedmioty” nadal istniejące i dostępne doświadczeniu i pamięci czytelnika (topografia, architektura itp.). Przestrzeń w Krzyżakach jest w stopniu o wiele wyższym, niż w poprzednich powieściach pisarza, nacechowana ideologicznie. Wspólnota i trwanie dotyczą bowiem tej samej ziemi ojczystej, która stanowi podstawowe dobro zarówno postaci utworu, jak i czytelnika, a zasadnicze wartości ojczyzny ustanawia historyczna przeszłość narodu. Podstawowe struktury przestrzenne w powieści - to mapa ziem Polski i Litwy oraz Zakonu krzyżackiego. Obszary te są w wysokim stopniu zwartościowane, określa je dynamika stawania się i pędu do wielkości strony polskiej oraz dynamika agresji krzyżackiej. Przestrzeń w powieści jest zdobywana i opanowywana przez ruch i zmianę położenia przestrzennego nieomal wszystkich bohaterów. Uderza to w Krzyżakach, że ludzie są tam prawie ciągle w drodze i na koniu. Ten pozornie chaotyczny ruch w różnych kierunkach nabiera z czasem znamion celowości, a jego kulminacja dokona się na polu grunwaldzkim.
Ważnymi sygnałami dawności w powieści są miejsca wyróżnione jako budowle, a więc przestrzenie zamknięte: zamków (Wawel, Szczytno, Malbork), dworów (dwór mazowiecki), kaszteli (Bogdaniec, Spychów) wnętrz kościołów itp. Przede wszystkim jednak dominuje przestrzeń otwarta pierwotnej natury, krajobraz olbrzymich przestrzeni leśnych. Osiedla stanowią jedynie „wyspy” wydarte puszczy, często odradzające się dopiero ze zniszczeń. Za jeden z kluczowych elementów powieści należy uznać chronotyp drogi i spotkania. Większość ważnych wydarzeń powieściowych rozgrywa się na jakiejś drodze, drogami ciągną pochody wojskowe. Natomiast w sekwencjach fabuły, ustabilizowanych w jednym miejscu, następuje zazwyczaj zsumowanie doświadczeń, bądź też dopełnia się ważna część losów postaci. Sienkiewicz wiąże aktywność postaci ze sposobem przebywania przez nich drogi i momentami „spoczynku”. Do typowych form Sienkiewiczowskiej techniki fabularnej należy zaliczyć konstrukcje tzw. „scen powieściowych”. Stanowią one wyodrębnione kompozycyjnie i z reguły unaocznione całostki tekstu. Wewnętrzne uporządkowanie zbliża je do struktur nowelistycznych, o wyraźnej linii dramaturgicznej, wzmacnianej nierzadko przez technikę gradacji czy kontrastu. Pisarz w zamknięciu scen posługuje się czasem puentą. Sceny posiadają własny „zegar” czasowy i rozgrywają się w ograniczonej, lecz wyraźnie zaznaczonej przestrzeni. Mogą również układać się w większe osobne sekwencje (np. „bogdaniecka” czy „spychowska”). Według odrębnego szablonu tworzy pisarz sceny o charakterze zbiorowym. Są to struktury rozmaite: od ujęć, których jednostka zostaje przeciwstawiona zbiorowości, poprzez sceny pozbawione składnika indywidualnego, do koncepcji, w której indywidualizm uzyskuje cechę reprezentatywności eposowej (bitwa grunwaldzka). Do najczęstszych należą sceny mieszane, w których uczestniczą - na równych lub bliskich równości prawach - zbiorowość i indywidualni bohaterowie. W kompozycji Krzyżaków można dostrzec więc dwie odrębne tendencje. Jedna adaptuje dla potrzeb powieści XV wieku strukturę epopei. Nadaje więc utworowi tok spowolniony, buduje szeroką przestrzenna panoramę, wpływa na rozbudowane konstrukcje epizodyczne. Uzasadnia też technikę retardacyjną i pełni funkcje partii streszczających i komentarzowych. Druga zaś wzmacnia czynnik dynamiczny, dramatyczną strukturę zdarzeń i wyodrębnia wątki przygodowe.
VIII Świat postaci
Dla Sienkiewicza konstruowanie postaci było jednym z najistotniejszych zadań powieściopisarstwa. Pisarz jeszcze przed Trylogią twierdził, że „wcielanie się w mentalność ludzi dawnych” jest podstawową zasadą kreacji bohaterów. Pisarz skupia się na głównych cechach charakteru, na kilku wybranych predyspozycjach psychicznych oraz wyrazistych zasadach moralnych, co pozwala stosunkowo łatwo rozpoznać role fabularne bohaterów. Etapy losu bohatera mają w utworze dwojaki wymiar: indywidualny - eksponujący motywy krzywdy i cierpienia i ogólny - jako składnik martyrologii narodowej. Jurand, mimo zasadniczego wpływu na losy pozostałych bohaterów, jest postacią bierną. Postaci czynne są uformowane z charakterystyczną witalnością i realnością „chłopską”: często z humorem oraz w sytuacjach ujawniających ich pierwotne myślenie, sensualizm i konkretność. Na czoło wysuwa się Maćko z Bogdańca i epizodyczna, ale bardzo wyraźna postać Zycha ze Zgorzelic. Dotychczasową konwencję intrygi miłosnej toczącej się między parą bohaterów i rywalem (najczęściej postaci z przeciwnego obozu) zastępuje w Krzyżakach inny układ: Zbyszko z Bogdańca i jego dwie partnerki (trójkąty w modzie :P). Ten układ nie posiada charakteru konfliktowego (tiaaa…:P): przeszkody wynikają zarówno z przyczyn zewnętrznych (intrygi krzyżackiej) jak i kolejności uczuć Zbyszka. Budowa wątku rozpada się w utworze na dwie fazy, które rozdziela śmierć Danusi. Obie bohaterki są kreacjami wyraźnie skontrastowanymi. Różnią się zarówno fizycznie, jak i psychicznie. Fabularne związki i zależności między postaciami stanowią siatkę różnych hierarchii, uzależnionych od funkcji w świecie powieściowym. Obok bohaterów pierwszoplanowych (nie jest ich wielu; rycerze bogdanieccy, Jurand, Danusia i Jagienka) istotną rolę odgrywają dość liczne postaci drugoplanowe, „pomocnicy” i wreszcie bezimienna zbiorowość społeczna bądź narodowa.
Hlawa
Hlawa z pochodzenia jest Czechem pojmanym przez Zycha i przywiezionym do Zgorzelic jako jeniec wojenny. W swojej ojczyźnie był drobnym szlachcicem. Jest oddanym sługą Jagienki, którą skrycie kocha i dla której zrobiłby wszystko. Bez sprzeciwu wypełnia rozkaz dziewczyny i wyrusza za Zbyszkiem, by strzec go przed niebezpieczeństwem. Hlawa jest mężczyzną silnym, odważnym i walecznym. Szybko zdobywa zaufanie Zbyszka i staje się jego giermkiem. W wielu sytuacjach wykazuje się sprytem, przezornością i roztropnością. Ma poczucie humoru i cięty język, co szczególnie ujawnia się w jego rozmowach z Sanderusem. Bezgranicznie oddany Zychównie, pragnie jej szczęścia i wielokrotnie podtrzymuje ją na duchu, zapewniając, że pewnego dnia Zbyszko odwzajemni jej uczucia. Najważniejsze jest dla niego dobro ukochanej panienki - to właśnie Hlawa bez wytchnienia jedzie do Spychowa, aby ostrzec Jagienkę, że Zbyszko wraca do grodu z odnalezioną żoną. W obliczu jej nieszczęścia czuje się bezsilny, lecz dziewczyna zawsze może na nim polegać.
Zbyszko nazywa go Głowaczem. Hlawa zawsze potrafi mądrze doradzić i doskonale wywiązuje się z powierzonych mu zadań. Jest wierny i lojalny wobec młodzieńca, stając się z czasem jego przyjacielem. Dzięki temu zostaje dzierżawcą Spychowa, osiada w grodzie z żoną - Anusią Sieciechówną. Hlawa - Głowacz w pełni zasługuje na nadane mu przez młodego rycerza ze Spychowa nazwisko. Jest mądry, wierny i zaufany, realnie ocenia sytuację. To niezawodny przyjaciel najpierw Jagienki, potem - Zbyszka, w końcu - obojga.
Sanderus
Sanderus jest Niemcem urodzonym w Toruniu. Przedstawia się jako „sługa Boży bez święceń”. Handluje relikwiami i odpustami, wykorzystującym naiwność i religijność współczesnych. W swojej skrzyneczce ma „kopytko osiołka, na którym odbyła się ucieczka do Egiptu, które znalezione było koło piramid. […] pióro ze skrzydeł archanioła Gabriela, które podczas zwiastowania uronił; dwie głowy przepiórek zesłanych Izraelitom na puszczy; olej, w którym poganie świętego Jana chcieli usmażyć - i szczebel z drabiny, o której się śniło Jakubowi - i łzy Marii Egipcjanki, i nieco rdzy z kluczów świętego Piotra, krople potu świętego Jerzego, które wylał ze smokiem walcząc”. Jest biedakiem bez domu, wędruje po świecie, poszukując łatwego zarobku. Twierdzi, że był w Ziemi Świętej, Konstantynopolu, Rzymie, a przypadkowe spotkanie ze Zbyszkiem postrzega jako swoją życiową szansę. Rozumie, że przy Zbyszku będzie miał „gościnność po dworach zapewnioną, i niejedną sposobność do zyskownej sprzedaży odpustów, i bezpieczeństwo w drodze - i wreszcie obfitość jadła i napoju, o którą mu przede wszystkim chodziło”.Ten drobny oszust i wydrwigrosz okazuje się człowiekiem lojalnym i wiernym rycerzowi z Bogdańca. Wyrusza na poszukiwania Danusi do Prus i zdobywszy zaufanie Zygfryda de Löve, dzięki czemu doprowadza ostatecznie Zbyszka do porwanej żony. Sprytnie zabiera miecze Krzyżakom, ułatwiając w ten sposób odbicie Jurandówny.
Sanderus łączy w sobie zarówno cechy pozytywne, jak i negatywne, lecz w sumie jest człowiekiem poczciwym.
Fulko de Lorche
Fulko de Lorche jest zamożnym młodzieńcem pochodzącym z Lotaryngii. Do Malborka przybył na wyprawę krzyżową, by walczyć z Saracenami i z trudem wierzył, że w Polsce, na Litwie i na Żmudzi mieszkają chrześcijanie. Ostatecznie wyrusza z ciekawości na Mazowsze, mając nadzieję, że spotka tam smoka i dzięki pokonaniu potwora zyska sławę i rycerskie ostrogi. Fulko to człowiek o smutnej twarzy i łagodnym spojrzeniu. Jest niezwykle uprzejmy, doskonale zna obyczaje dworskie i rycerskie. Szlachetny i honorowy, zawsze dotrzymuje danego słowa. Kiedy dowiaduje się, że stary Maćko jest jeńcem Krzyżaków, zjawia się w Spychowie z propozycją, aby Zbyszko wymienił go na stryja. Jest powszechnie lubiany wśród rycerzy za swoją dobroć, łagodność, nawet i naiwność, choć początkowo uważają go za nieszkodliwego szaleńca. Zyskuje przyjaźń młodego rycerza z Bogdańca i to właśnie on pociesza młodzieńca po śmierci Danusi. Łączy w sobie wiele cech prawdziwego rycerza - waleczność, odwagę i prawość. Dzielnie broni księżnej Anny Danuty przed atakiem tura. De Lorche jest człowiekiem wrażliwym i dobrodusznym. Jest również artystą, poetą. Po śmierci Jurandówny układa dla niej pieśń, która koi nieco rozpacz Zbyszka. Nade wszystko jest mężczyzną niezwykle kochliwym, często zmienia damy serca. Początkowo jego wybranką jest Ulryka de Elner - zamężna czterdziestoletnia kobieta mająca sześcioro dzieci. Później zakochuje się z wzajemnością w Agnieszce z Długolasu. Kpiąc z naiwności rycerza, każe mu walczyć z wyimaginowanym smokiem, który okazuje się worem wypełnionym słomą. Ostatecznie poślubia piękną niewiastę, wypowiada służbę Zakonowi i pozostawia swój majątek rodowy krewnemu. Podczas wojny z Krzyżakami walczy po stronie polskiej. Fulko de Lorche to postać niezwykle sympatyczna: prawdziwy rycerz, oddany przyjaciel, człowiek wierny zasadom i uczciwy, chociaż trochę naiwny. W Polsce odnajduje ojczyznę, przyjaciół i żonę.
Kuno von Lichtenstein
Kuno von Lichtenstein jest komturem krzyżackim. To mężczyzna w średnim wieku, łysiejący, o szarych, stalowych oczach i płowych wąsach. W Krakowie pojawia się jako poseł. Zaatakowany pod Krakowem, oskarża Zbyszka z Bogdańca o znieważenie godności delegata wielkiego mistrza. Kuno skupia w sobie wiele negatywnych cech, tak charakterystycznych dla braci zakonnych. Jest człowiekiem nieustępliwym, dumnym, wyrachowanym i pokrętnym. Wybacza młodzieńcowi jako chrześcijanin i sługa Chrystusa, lecz jako poseł żąda kary za obrazę majestatu Zakonu. To zachowanie sprawia, że wielu polskich rycerzy wyzywa go na pojedynek, lecz nie podejmuje rękawicy tłumacząc, że jako zakonnik musi otrzymać pozwolenie przełożonego. Zyskuje najzaciętszego wroga w osobie Maćka, który nie potrafi wybaczyć, że nie wycofał skargi na bratanka.
Von Lichtenstein jest pełen pychy i pogardy dla drugiego człowieka. Zna polską mowę, której nauczył się, przebywając w Toruniu i Chełmie, lecz nie używa jej. Jego tchórzliwa natura ujawnia się podczas bitwy pod Grunwaldem - zmuszony do pojedynku z Maćkiem z Bogdańca, zostaje pokonany i w chwili śmierci błaga o litość.
Zygfryd de Löve
Zygfryd de Löve jest wójtem z Jansborku. Pochodzi z rodziny zasłużonej dla Zakonu. To wysoki mężczyzna o „rysach surowych, ale szlachetnych”. Żyje dwoma namiętnościami: chwałą Zakonu oraz miłością do syna z nieprawego łoża, Rotgiera, którego oficjalnie nie uznał za swoje dziecko. Zygfryd jest człowiekiem bezwzględnym, okrutnym i chciwym, gotowym do największych zbrodni i niegodziwości. Z całego serca nienawidzi Polaków, a w szczególności Juranda ze Spychowa. Duma i pycha sprawiają, że nie zniża się do pospolitych wykrętów. Dostrzega, że od pewnego czasu sprawy zakonne układają się niekorzystnie, a bracia kierują się samowolą i pozostają bezkarni. Zgadza się na porwanie Jurandówny, aby upokorzyć jej ojca
Bardziej ludzkie oblicze de Löve ujawnia po śmierci Rotgiera. Ból i rozpacz ojca nad trumną syna są szczere, lecz szybko obracają się w nienawiść i pragnienie zemsty na człowieku, który pokonał młodego zakonnika w sprawiedliwym pojedynku. Kierowany zawziętością, okalecza Juranda i składa jego dłoń i język w trumnie Rotgiera. Później chce również zemścić się na Danusi, lecz wystraszony przez kata, boi się zbliżać do dziewczyny i wozi ją wszędzie ze sobą, zamkniętą w wiklinowej kołysce. Przez ten czas następuje stopniowe pogłębianie się obłędu Krzyżaka - rozmawia ze zmarłym Rotgierem i nawiedza go duch Danvelda.
Pojmany przez Zbyszka, staje przed panem ze Spychowa, a ten zwraca mu wolność. Wtedy następuje ostateczne załamanie Zygfryda i pod wpływem rozpaczy żrącej mu duszę po śmierci Rotgiera, zbrodni popełnionych przez zemstę, zgryzoty i przerażających widzeń poddaje się szaleństwu, popełniając samobójstwo.
Zygfryd de Löve jest postacią negatywną, wyróżnia się okrucieństwem i bezwzględnością. Rozpacz po śmierci syna i pragnienie zemsty czynią z niego kata Juranda i jego córki, co przyczynia się również do tragedii Zbyszka z Bogdańca.
Hugo von Danveld
Hugo von Danveld jest starostą w Szczytnie. Wśród braci zakonnych ma złą opinię. Poprzednio pełnił funkcję pomocnika wójta w Sambii i w związku z licznymi skargami na niego, został przeniesiony do Prus. Hugo jest mężczyzną dość młodym, otyłym z „twarzą chytrego piwożłopa i grubymi wilgotnymi wargami”. Z całego serca nienawidzi Juranda odtąd, jak na widok mściwego rycerza porzucił łupy i swoich krewnych i uciekł ze strachu. Później został oddany pod sąd rycerski i uniewinniony, lecz musiał poprzysiąc na krzyż i swoją cześć, że podczas walki poniósł go koń. Zajście to zamknęło mu drogę do wyższych stanowisk w Zakonie. Jest człowiekiem pozbawionym wszelkich skrupułów i moralności. Okrutny, sadystyczny i lubieżny - ujrzawszy Danusię, zapałał do niej żądzą, a wiek dziewczynki nie miał dla niego znaczenia. Ta namiętność „wyrosła na pokładzie dzikiej nienawiści” do Juranda sprawia, że Danveld staje się pomysłodawcą porwania Jurandówny, mając nadzieję, że będzie mógł ją zatrzymać dla siebie. Morduje pana de Fourcy'ego, kiedy ten chce ostrzec księcia przed zamiarami spiskowców. Jest bezwzględny - widok błagającego o oddanie córki rycerza ze Spychowa sprawia mu przyjemność. To on pochyla się nad jeńcem, aby powiedzieć, że jeśli odda ojcu córkę, to tylko z jego bękartem. Hugo von Danveld ginie ostatecznie z ręki Juranda. Uosabia cechy charakterystyczne dla rycerzy Zakonu - okrucieństwo, obłudę i zakłamanie. Nie powstrzymuje się nawet przed morderstwem, aby osiągnąć zamierzony cel.
Rotgier
Rotgier jest młodym zakonnikiem i synem Zygfryda de Löve. Należy do czterech braci zakonnych, którzy postanowili ostatecznie zniszczyć Juranda, porywając jego jedyną córkę. Pomimo młodego wieku Rotgier jest rycerzem sławnym, bowiem stawał do pojedynków z najdzielniejszymi rycerzami w Europie i brał udział w niejednej wojnie. Wierzy w swoją siłę i spryt, odznacza się przebiegłością, zakłamaniem i obłudą. Jako obserwator i sprawca samotnej walki Juranda w Szczytnie zjawia się na dworze księcia mazowieckiego, by złożyć skargę na polskiego rycerza. Oskarża Juranda o morderstwom i żąda zadośćuczynienia za doznane przez Zakon krzywdy w postaci ziem spychowskich. Wykorzystuje przy tym naiwność i głęboką religijność rycerzy, opowiadając o siłach nieczystych, które rzekomo pomagały w walce panu ze Spychowa. Pewny siebie, wyzywa ich na sąd Boży, nie spodziewając się, że rękawicę podniesie Zbyszko. Ginie z jego ręki, samotny wśród nieprzyjaznych mu osób.
Rotgier okrucieństwem dorównywał Zygfrydowi. To on właśnie chciał ujrzeć Juranda z powrozem na szyi u bramy zamku w Szczytnie.