ŚREDNIOWIECZE (DO 11 POŁ. XV W.)

1. ŹRÓDŁA PRAWA GERMANÓW. Osadnictwo germańskie na słabo zaludnionych kresach Cesarstwa Rzymskiego zaczęło się już w I w. n.e. Cesarze popierali To osadnictwo w celach obrony granic i uprawy ziemi. W czasach wędrówki ludów w IV i V w. osadnictwo to nasiliło się. Germanie osiedlali się całymi szczepami i Tworzyli w granicach Imperium własne państwa szczepowe: jako sprzymierzeńcy Rzymu- foederati (Wizygoci, Ostrogoci, Burgundowie) lub jako zdobywcy (Longobardowie). Sposób osiedlania miał duży wpływ na rozwój prawa w państwach szczepowych. Tam, gdzie germanie przybyli jako sprzymierzeńcy, utrzymywane były pewne urządzenia rzymskie. Będąc zdobywcami nie respektowali prawa zastanego wprowadzając z reguły własne urządzenia w dziedzinie prawa sądowego.

W państwach wczesnogermańskich (barbarzyńskich) dominowało pierwotnie niepisane prawo zwyczajowe. Zetknięcie się Germanów z wyższą kulturą rzymską i poznanie sztuki pisma umożliwiło spisanie poszczególnych praw germańskich. Wpływ na to wywarło również stosowanie zasady osobowości prawa. W nowo zorganizowanych państwach germańscy władcy, respektując prawo poszczególnych szczepów i ludności podbitej. Chcieli znać ich prawo, by móc go stosować w sądach. Dążono do spisania prawa, również dlatego aby ograniczyć arbitralne decyzje sędziów i zobowiązać ich do ścisłego przestrzegania prawa spisanego. Źródła prawa w państwie: Wizygotów- jako sprzymierzeńcy utrzymywali początkowo moc obowiązującą prawa rzymskiego na zajętych terytoriach. W ich systemie utrzymała się przez pewien czas dwoistość prawa (prawo zwyczajowe Wizygotów, prawo rzymskie w stosunku do ludności miejscowej). Pierwszym pomnikiem prawa Wizygotów jest Codex Euricianus lub Lex Eurici wydany w 475 r. przez króla Euryka, który później był uzupełniany i nowelizowany. Dla ludności rzymskiej zamieszkałej w państwie Wizygotów został przez specjalną komisję, powołaną przez króla Alaryka, sporządzony w 506 r. zbiór prawa rzymskiego Lex Romana Visigothorum lub Breviarium Alarici. Oparty był m.in. na kodeksach Teodozjańskim, Sentencjach Paulusa i przeróbce instytucji Gaiusa i mial obowiązywać wyłącznie. Ostrogotów- w ich państwie utrzymane były rzymskie urządzenia prawne i ustrojowe. Podstawowym źródłem prawa był wydany w pocz. VI w. zbiór prawa pod nazwą Edictum Theorodici Regis. Opierał się głownie na źródłach rzymskich. Obowiązywał Rzymian i Ostrogotów, a w sprawach nie objętych edyktem stosować miano normy dawnego germańskiego prawa zwyczajowego. Burgundów- przejmowali oni zasady ustrojowe i prawne Rzymu, ale w stosunku do ludności miejscowej. Istniał tu dualizm prawa. Burgundów obowiązywał wydany w końcu V w. przez króla Gundobada zbiór ustaw królewskich pod nazwą Lex Bungurdionum. Ludność rzymską obowiązywał osobny zbiór Lex Romana Burgundionum, dopuszczał on stosować Także inne źródła prawa rzymskiego w kwestiach nieuregulowanych. Longobardów -pierwotnym oficjalnym zbiorem prawa Longobardów był wydany w 643 r. - Lex Longobardorum lub zwany inaczej Edykt Króla Rotara. Głosił zasadę terytorialności, nie uznawał mocy obowiązującej prawa rzymskiego. W pocz.VIII w. wydany został i zbiór pod nazwą Edykt Liutpranda, uwzględniający już prawo rzymskie.

2. ŹRÓDŁA PRAWA W PA.ŃISTWIE FRANKOŃSKIM Twórcą państwa frankońskiego był Chlodwig. Charakter źródeł prawa Franków zdeterminowany został specyficznymi warunkami kształtowania się państwowości frankońskiej i wielkim znaczeniem politycznym do jakiego doszło państwo Franków w ciągu wieków, które stopniowo wchłaniało terytoria innych państw szczepowych i germańskich związków plemiennych. Podstawowym źródłem prawa Franków było prawo zwyczajowe poszczególnych szczepów germańskich, które weszły w orbitę władzy państwa Franków, zgodnie z zasadą osobowości prawa. W ramach samej monarchii powstały: spis prawa zwyczajowego Franków Salickich: Lex Salica Francorum, pochodzący z pocz. Vl w. Był To spis prawa szczepu panującego. Spis prawa zwyczajowego Franków Rypuarskich pod nazwą Lex Ribuaria opracowany w VIII w.; spis prawa płd.-germańskiego szczepu Almanów zwany Lex Alamanoru zredagowany na pocz. Vlll w spis prawa Bawarów znany pod nazwą Lex Baiuvariorum powstał on w poł. VIII w.; spisy prawa powstałe za czasów Karola Wielkiego i z jego bezpośredniej inicjatywy, do których zalicza się: spis prawa Sasów zwany Lex Saxonum z pocz. IX w., nadany podbitemu szczepowi Sasów oraz spis prawa Franków Chamawskich, tzw. Ewa Chamaworum oraz spis prawa Frvzów Lex Frisionun.

3. ZASADA OSOBOWOŚCI PRAWA Znana i szeroko stosowana w starożytności, polega na tym, że bez względu na miejsce swego pobytu jednostka podlega prawu swej narodowości. Jej przeciwieństwem jest zasada terytorialności, wg. której na określonym terytorium stosuje się jeden system prawny. W okresie feudalizmu początkowo dominowała zasada osobowości prawa. Bardzo wyraźnie występowała w państwach wczesnogermańskich, a szczególnie w państwie frankońskim. Stosowano Tam praktykę polegającą na Tym, że każdy rządził się swym prawem i wg niego odpowiadał przed sądem. Takie postępowanie przed sądem było uciążliwe, trzeba było, bowiem badać wg, jakiego prawa dana osoba żyje. Służyła temu tzw. Professio iuris (wyznanie prawa), stanowiąca oświadczenie osoby zainteresowanej, co do tego, jakim prawem się posługuje, Nawet wobec Kościoła stosowano zasadę osobowości prawa wg maksymy Ecclesia vivit lege Romana.

4. NAJWAŻNIEJSZE CECHY PRAWA FEUDALNEGO Prawo feudalne to prawo ukształtowane i obowiązujące w okresie dominacji stosunków feudalnych. Było ono prawem nierównym: dominacja feudałów (w sensie prawnym) opierała się na przywilejach stwarzających dla nich uprzywilejowaną pozycję w społeczeństwie. Brak powszechności prawa wyrażał się w jego partykularyzmie. Historia prawa feudalnego obejmuje okres ok. 1400 lat (od 476r do 1848-64r). W dziejach rozwoju prawa feudalnego można wyróżnić kilka podstawowych nurtów: nurt rodzimy, nurt wyrażający się w żywotności prawa rzymskiego, nurt prawa kanonicznego, nurt prawa racjonalnego i skodyfikowanego oraz nurt prawa angielskiego. Głównymi cechami prawa feudalnego są: • przewaga prawa zwyczajowego, prawo feudalne było przeważnie w czasach starszych prawem zwyczajowym, jego źródłem był zwyczaj tj. powszechnie uznana, uświęcona tradycją forma zachowania się, przyjęta w danej społeczności. Zwyczaje nabierały mocy "niepisanych praw"- praw zwyczajowych. Powstawało przekonanie, że pewne zwyczaje są użyteczne (opinio neccesitatis) i że posiadają powagę prawa; • zasada osobowości prawa; • partykularyzm- tj. rozbicie prawa (w sensie geograficznym) na szereg lokalnych praw zwyczajowych o mniejszym lub większym zasięgu. W obrębie jednego państwa nie było jednolitego prawa, lecz kilka lub nawet kilkaset praw(np.: Francja 700); • prawa stanowe i szczególne- prawo feudalne było także niejednolite ze względu na wykształcenie się stanów i ich odrębnych stanowisk prawnych. W miarę rozwoju stanów prawo przybierało charakter stanowy, każdy stan rządził się swoim prawem. Rozwijały się też prawa szczególne, największe znaczenie miało prawo lenne, podobny charakter miało też prawo służebne, górnicze, morskie, wekslowe.

5. PRAWO KARNE W (STATUTACH MIAST WŁOSKICH) ORAZ USTAWODAWSTWO SYCYLIJSKIE Źródłem prawa miast włoskich byty początkowo spisy zwyczajów miejscowych, wywodzące się z reguły z prawa longobardzkiego i rzymskiego jak również orzeczenia sądowe, mające moc precedensów oraz ustawy rad miejskich. W okresie komunalnym przyznana miastom włoskim autonomia wyrażała się m.in. w możności stanowienia prawa. Na tej podstawie poszczególne miasta powoływały specjalne komisje, które układały źródła prawa miejscowego w systematyczne zbiory. W XIV w. każde miasto miało swój statut lub nawet ich większą liczbę. Regulowały one wszystkie niemal dziedziny życia. Miasta włoskie były miejscem narodzin i rozkwitu nauki prawa karnego. Prawo karne miast włoskich przyjęło zasadę publicznoprawną, tj. uznania każdego przestępstwa za czyn naruszający w jakiejś mierze interesy ogółu, przez sam fakt zakłócenia ustalonego przez państwo porządku publicznego. Statuty miast włoskich dokonały podziału przestępstw ze względu na grożącą karę na: najcięższe, cięższe i lekkie. Uznały zasadę, że przesłankami odpowiedzialności karnej mają być nie skutek w świecie zewnętrznym, lecz czynniki subiektywne, mówiące o wewnętrznym nastawieniu sprawcy do czynu, o jego świadomości, zamiarze, woli popełnienia przestępstwa (reguła Hadriana- przy przestępstwach należy patrzeć nie na skutek, lecz na wolę). Statuty zrównały odpowiedzialność karną kobiet z mężczyznami. Określiły przyczyny bezkarności (obrona konieczna, przestępstwa popełnianie w afekcie, kradzież dokonana z nędzy). Oryginalnym osiągnięciem było wyodrębnienie pojęcia usiłowania- popełnienia przestępstwa z zamiarem jego dokonania, choć skutek przewidywany przez sprawcę nie wystąpił z przyczyn niezależnych od sprawcy. Statuty wyróżniały także odpowiedzialność za udział w przestępstwie (trzy rodzaje udziału: mandat- polecenie popełnienia przestępstwa, consilium- udzielenie rady lub pomocy moralnej, auxilium- udzielenie pomocy fizycznej, odrębna forma udziału był spisek- porozumienie przestępcze). System kar w statutach przechodził od kar kompozycyjnych do kar na życiu i ciele, których wymiar był ściśle oznaczony bądź ustalany w sposób arbitralny tzn. wg swobodnego uznania sędziego. Statuty przewidywały możliwość stosowania analogii w stosunku do czynów, które wywoływały sprzeciw etyczny, a nie były wymienione w ustawie jako czynny karalne.

6. KSIĘGA ELBLĄSKA Jest to najstarszy spis polskiego prawa zwyczajowego, nazwa pochodzi od miejsca znalezienia w poł. XIX w. przez F. Neumanna w bibliotece elbląskiej. We współczesnej literaturze znany także pod nazwą Prawo Polaków lub Najstarszy Zwód Prawa Polskiego. Istnieje pogląd, że autorem księgi jest mnich cysterski, Niemiec, który w II poł. XIII w. dokonał na potrzeby Krzyżaków spisu prawa zwyczajowego ludności polskiej z ziemi chełmińskiej, znajdującej się we władaniu Zakonu. Zwód ten spisany jest po niemiecku, zawiera przepisy z dziedziny ustrojów sadów, postępowania sądowego i prawa karnego. Daje obraz prawa okresu wczesnofeudalnego i akcentuje podział stanowy społeczeństwa na rycerstwo, duchowieństwo, kupców, chłopów zależnych. Wśród przepisów można znaleźć unikatowe (ze względu na szczegółowość) regulacje prawne dotycząc np., postępowania dowodowego przy pomocy ordaliów (sądów bożych), usilstwa- czyli gwałtu na kobiecie czy też instytucji śladu (polegającej na obowiązku ścigania przestępcy- zabójcy od wsi do wsi przez mieszkańców poszczególnych wiosek. Nielicznie występują też przepisy dotyczące prawa cywilnego (spadkobrania, praw sąsiedzkich).

7. NAJSTARSZE SŁOWIAŃSKIE I WĘGIERSKIE POMNIKI PRAWA Informacje o najstarszych słowiańskich pomnikach prawa są ubogie i późne. Za najstarszy zbiór prawny uważa się Zakon Sudnyj Liudem, stworzony w państwie Bułgarów za czasów Symeona Wielkiego (przełom IX i X w), opierał się w większości na prawie bizantyjskim (Ekloga z 726 r. p.n.e.). Innym zabytkiem prawa bułgarskiego są spisane prawa bułgarskie z 866 r pod nazwą Responsa Nikolai primi pape ankonsulta. Pierwsze źródła poznania prawa na Rusi można znaleźć w najstarszej kronice ruskiej z XII w. zwanej Powieścią Doroczną.Obok prawa zwyczajowego pojawiać się zaczęło prawo stanowione- ustawodawstwo książęce. Z czasem zebrano je w zbiór pod nazwą Ruska Prawda były trzy takie redakcje: Obszerna; Krótka i Skrócona Prawda - razem ok. 108 spisów. Ważnym źródłem prawa średniowiecznej Rusi były Ustawy cerkiewne, wydawane przez książąt w celu regulowania spraw kościelnych (szczególnie sadów duchownych), jedną z tych ważnych ustaw był Statut Księcia Włodzimierza o Sądach Cerkiewnych. Najwięcej spisów prawa zwyczajowego powstało w Czechach gdzie tworzono głównie spisy praw ziemskich. Pierwszym spisem prawa zwyczajowego była pochodząca z I poł. XIV w. sporządzona z inicjatywy Piotra z Rozenbergu w języku czeskim tzw. Księga Rożemberska. Regulowała ona przede wszystkim proces sadowy. Również z XIV w. pochodziła księga zwana Ordo iudicii terrae lub Rad prawa zemskeho regulująca postępowanie przed sądem ziemskim. Podobny charakter miał prywatny spis prawa ziemskiego z ok. 1400 r. dokonany przez Andrzeja z Dube pod nazwą Vyklad na pravo zeme ćeske. Z XV i XVI w. pochodzą dalsze prywatne spisy, takie jak Księga Towaczowsku, spis O prawach i sądach ziemi czeskiej ksiąg dziesięć. Najważniejszymi pomnikami prawa Węgier były dekrety pierwszych królów z dynastii Arpadów Dekrety Świętego Stefana, Dekrety świętego Władysława oraz Dekrety Kalmana. Początkiem oficjalnego ustawodawstwa królewskiego jest tzw. Złota Bulla króla Andrzeja II z 1222r. Poświęcona głównie kwestiom politycznym normowała także pewne sprawy z dziedziny prawa prywatnego i karnego szlachty węgierskiej.

8 STATUTY KAZIMIERZA WIELKIEGO Ustawy władców polskich Statuty, początkowo nieznacznie wkraczały w dziedzinę prawa sądowego. Dopiero II poł. XIV w. ożywiła się działalność w tym zakresie, a przełomem okazały się wydane w języku łacińskim Statuty Kazimierza Wielkiego. Różnice zwyczajów i odrębności poszczególnych dzielnic spowodowały, że Kazimierz Wielki wydał odrębne Statuty dla Wielkopolski i Małopolski. Statut Wielkopolski wydany w Piotrkowie w latach 1356-1362 zawierający 34 artykuły i opierający się głównie na dotychczasowym wielkopolskim prawie zwyczajowym. Nieco później powstał Statut Małopolski częściowo uchwalony na wiecu w Wiślicy, częściowo później uzupełniany. Składał się z 59 artykułów, jego przepisy miały, w odróżnieniu od poprzedniego, charakter nowatorski i reformatorski. Postanowienia Statutów dotyczyły postępowania sądowego i różnych kwestii z zakresu materialnego prawa cywilnego i karnego. Początkowo nie wywarły one większego wpływu na praktykę sądową. Żadna też z wersji Statutów nie miała cech obowiązującego zbioru, jednak późniejsze Statuty Nieszawskie z 1454 r postanowiły, iż sądy powinny orzekać wg. prawa pisanego królów Kazimierza Wielkiego i Władysława Jagiełły.

9. SYSTEM KOMPOZYCYJNY W PRAWIE POLSKIM NA TLE EUROPEJSKIM W zakresie karania przestępstw naruszających interesy jednostki i jej krewnych, a więc przestępstw prywatnych, panującą formą rekompensaty stał się pieniężny okup. Wraz z zanikaniem dochodzenia krzywd w drodze samopomocy rozwinął się system kar prywatnych uiszczanych w pieniądzach, zwanych kompozycyjnymi. W prawie polskim pieniężne kary prywatne zwano Płatem (solutio). System kompozycji oznaczał połączenie zarówno elementu kary, jak i pieniężnego odszkodowania, z tym, że uiszczanego ostatecznie w ustalanej z góry wysokości. Początkowo wysokość kary kompozycyjnej ustalana była każdorazowo przez same zwaśnione strony, ich mediatorów, (jednaczy) lub przez sąd. Z czasem państwo przejęło inicjatywę w zakresie karania przestępstw prywatnych w postaci ustawowego taksowania szkód. Kara kompozycyjna składała się pierwotnie z dwóch elementów. Podstawową jej część stanowiła suma, płacona na rzecz poszkodowanego lub jego rodziny, występująca w postaci okupu: za zabicie kogoś - główszczyzna za uszkodzenie ciała - pokutne zwane za Statutami Litewskimi nawiązką. Jej dopełnieniem była opłata na rzecz władcy za naruszenie pokoju powszechnego, stanowiąca pierwszą formę publicznej kary pieniężnej.

10 ZASADY PROCESU SKARGOWEGO W POLSCE ŚREDNIOWIECZNEJ Proces, czyli Prza lub Postępek sądowy, jak go dawniej nazywano miał na celu przywrócenie jakiegoś prawa materialnego w razie jego naruszenia, bądź też wymierzenie sprawiedliwości w razie jego złamania. Procesem ziemskim nazywamy postępowanie sądowe w/g prawa polskiego (ziemskiego). W normalnym postępowaniu procesowym obowiązywała zasada skargowości, tzn. wszczynania procesu tylko na podstawie skargi oskarżyciela lub powoda (z reguły osoby prywatnej). Proces był oparty na zasadzie formalizmu tzn. konieczności przestrzegania ściśle określonych form postępowania, niezbędnego stosowania symboli, formuł słownych itp. U schyłku średniowiecza formalizm zmniejszył się w związku z ukształtowaniem się zasady dyspozycyjności, polegającej na tym, że strony procesowe mogły rozporządzać przedmiotem procesu i czynnościami procesowymi. Obowiązywała również zasada kontradyktoryjności (sporności), proces był wolną walką stron, które gromadziły materiał procesowy, a sędzia tylko kierował rozprawą i ostatecznie orzekał na podstawie tego, co strony sądowi przedstawiły. Dominowały również: zasada ustności oraz jawności. W procesie występowały dwie strony: powód (pierca) i pozwany (sąpierz). Proces zaczynał się od wniesienia skargi przez powoda do sądu. Sąd na tej podstawie formułował pozew tzn. formalne wezwanie pozwanego do sądu na rozprawę. Istniała możliwość odroczenia rozprawy, tzw. dylacja, z powodu usprawiedliwionej niemożności stawienia się na rozprawę. Pozwany na rozprawie mógł bronić się przez ekscepcję lub wdać się w spór przez odrzucenie roszczenia powoda. Postępowaniem dowodowym rządziła legalna ocena dowodów. Stosowano różne środki dowodowe: przysięga, współprzysięga, świadkowie, sady boże, dokumenty. Po ocenie dowodów sad wydawał wyrok ostateczny.

11 ŹRÓDŁA PRAWA FRANCUSKIEGO W ŚREDNIOWIECZU We Francji w epoce feudalizmu prawo zwyczajowe cechował szczególny partykularyzm, istniało wiele lokalnych praw zwyczajowych. Ich liczba sięgała blisko 700. Przy czym na obszarze Francji prawo zwyczajowe generalnie było jedno, lecz jego podstawy i charakter różniły się od siebie w regionach Francji PN i PŁD. Region PN to region prawa zwyczajowego wywodzącego się z tradycji praw szczepowych germańskich, region PŁD. to region prawa pisanego opartego na prawie rzymskim. Do najdawniejszych spisów prawa zwyczajowego we Francji należały: Najstarszy Spis Prawa Zwyczajowego Normandii z ok. 1200 r. Wielka Księga Prawa zwyczajowego Normandii oraz Coutumes de Beauvaisis z ok. 1280 r., spis prawa okręgu Clermont sporządzony przez Filipa de Beaumanoir. Wkrótce pojawiła się potrzeba ujednolicenia prawa. W XVI w. nastąpiła unifikacja kilku większych praw zwyczajowych (paryskiego, orleańskiego, normandzkiego, z Poitou i innych). Największe znaczenie miał spis z okręgu paryskiego- Coutume de Paris szczególnie jego druga redakcja z 1580 r., który stanowił wzorzec do dalszych prac nad redakcją praw zwyczajowych.

12. ŹRÓDŁA PRAWA NIEMIECKIEGO W ŚREDNIOWIECZU W średniowiecznym państwie niemieckim utrzymywała się dominacja prawa zwyczajowego, a działalność ustawodawcza była nikła. Jedynymi ustawami w dziedzinie prawa sądowego były Ustawy o Pokoju Ziemskim, których celem było zabezpieczenie ładu wewnętrznego przez ograniczenie zwyczaju dochodzenia sprawiedliwości drogą wojen prywatnych, czyli wróżd. W Niemczech nie doszło do powstania oficjalnych spisów prawa zwyczajowego ziemskiego. W praktyce sądowej posługiwano się pracami prywatnymi, z których najważniejszą było Zwierciadło Saskie, zawierające prawo zwyczajowe wschodniej Saksonii, autorstwa ławnika sądowego Eike von Repkova. Podzielone było na dwie części, prawo ziemskie- Landrecht i prawo lenne- Lehnrecht. Za wzorem Zwierciadła w końcu XIII w. pojawił się zbiór obejmujący prawo zwyczajowe PŁD. Niemiec pod nazwą Cesarskie Prawo Ziemskie i Lenne zwany też Zwierciadłem Szwabskim, autorstwa duchownego. Jedynym z najważniejszych efektów prób przełamania partykularyzmu w dziedzinie prawa sądowego było uchwalenie przez Sejm Rzeszy ogólno niemieckiej kodyfikacji prawa karnego ogłoszonej przez Karola V w 1532 r. zwanej Constitutio Criminalis Carolina (CCC), złożonej z 219 artykułów. Kodyfikacja ta dotyczyła procesu karnego i prawa karnego materialnego. Odegrała znaczącą rolę w dziele ujednolicenia i unowocześnienia prawa karnego materialnego i procesu karnego 'w całej Rzeszy. Była inspiracją do powstania szeregu ustaw terytorialnych. Jej wpływy sięgały poza terytorium Rzeszy; miała ona zastosowanie m.in. w niektórych kantonach szwajcarskich, w Mediolanie, w sądach miejskich w Polsce.

13. ŹRÓDŁA PRAWA ANGIELSKIEGO W ŚREDNIOWIECZU W średniowiecznej Anglii po podboju wyspy przez Normanów dawne prawo anglosaskie zlewać zaczęło się z prawem normandzkim. Istniała dominacja prawa zwyczajowego, ale prawo zwyczajowe angielskie przybrało odmienny niż na kontynencie charakter. Źródłem rozstrzygnięć dla sądów królewskich bywały coraz częściej precedensy sądowe (orzeczenia uprzednio zapadłe w podobnych sprawach). Walor precedensów miały szczególnie wyroki sądów centralnych, tzw. Westminsterskich tj. Sądu Ławy Królewskiej- dla spraw karnych, Sądu Spraw Pospólnych - dla spraw cywilnych, Exchequeru - dla spraw skarbowych. Opieranie się na precedensach stało się czynnikiem, który doprowadził stopniowo do likwidacji partykularnych odrębności prawa zwyczajowego i do wykształcenia się jednolitego dla całego królestwa prawa zwanego powszechnym (common law). Odrębnym źródłem prawa Anglii było ustawodawstwo królewskie Ustawy nazywano Asyzami, Konstytucjami, a od XIV w. Statutami (stąd nazwa prawa statutowego). W związku ze znaczeniem precedensów sadowych w systemie prawa angielskiego, podstawowym źródłem poznania prawa i praktyki sądowej są zbiory wyroków. Najwcześniejszymi zbiorami wyroków były tzw. Records- urzędowe protokoły rozpraw i orzeczeń.

14. SZKOŁA GLOSATORÓW Glosatorowie uczeni, dzięki którym nastąpiło odrodzenie zainteresowania prawem rzymskim, prawnicy szkoły w Bolonii, którzy za wzorem interpretatorów prawa longobardzkiego w Pawii zaczęli badać prawo rzymskie na podstawie odkrytych wówczas Diegestów justyniańslcich, które na tych terenach nie były znane. Nazwa kierunku wywodzi się od wyjaśnień i uwag (glos) zapisywanych w tekście kodyfikacji justyniańskiej na marginesie (glosa marginalia) lub między wierszami (glosa interlinealis). Założycielem szkoły glosatorów był Ireneusz (na przełomie XI i XII wieku). Badano prawo justyniańskie metodą egzegezy(objaśnienia, tłumaczenia). Nie ograniczano się jednak do samej egzegezy i jej spisywania w postaci glosy, lecz opracowywano prawo rzymskie także za pomocą kazusów i sum. Szkoła glosatorów opracowała niemal cały materiał zawarty w zbiorze justyniańskim. W XIII w. jeden z glosatorów, Accursius dokonał olbrzymiej pracy zbierając i porządkując najważniejsze glosy. Pracę tę nazywano Glossa ordinaria lub Glossa Accursiana. Glosatorzy uważali prawo rzymskie za "żywe", wskrzeszone przez fakt odrodzenia się idei Imperium Rzymskiego w Niemieckiej Rzeszy. Szkoła glosatorów zdobyła międzynarodową renomę. Glossa ordinaria Accursiusa zyskała rozgłos w sądownictwie, czego wyrazem było związane z dziełem Accursiusa powiedzenie:, „czego nie zna Glosa, nie jest uznane przez sąd”.

15. SZKOŁA POSTGLOSATORÓW. Po krótkim zastoju w dziedzinie studiów nad prawem rzymskim od poł. XIV w. zapanował na uniwersytetach włoskich nowy kierunek, reprezentowany przez tzw. komentatorów zwanych postglosatoratmi lub konsyliatorami, którego dokonaniem było twórcze przystosowanie prawa rzymskiego do potrzeb współczesności. Komentatorzy w nawiązaniu do różnych ówczesnych nurtów prawa, potrafili w swych komentarzach do prawa rzymskiego, pogodzić często teoretyczne i abstrakcyjne rozważania nad prawem z potrzebami praktyk. Twórczość ich dała początek nowym dziedzinom prawa. Czołowymi komentatorami byli: Bartolus de Saxoferrato oraz jego uczeń Baldus de Ubaldis. Szkoła komentatorów tworzyła obszerne komentarze do zbioru justyniańskiego. Zwrot do praktyki sprawił, że prawo rzymskie w interpretacji postglosatorów stało się bardziej elastyczne i możliwe do szerokiego zastosowania.

16. HISTORIA ŹRÓDEŁ ORAZ ZNACZENIE PRAWA KANONICZNEGO W ŚREDNIOWIECZNEJ EUROPIE I POLSCE

Prawo kanoniczne to prawo stworzone przez Kościół, pierwsze źródło prawa kanonicznego ta Pismo Święte, obok niego dużą rolę odgrywa tradycja, czyli ustne podanie przekazywane w pismach przez ojców Kościoła- najstarszych pisarzy kościelnych. Stanowią one źródło poznania prawa boskiego objawionego. Prawo kanoniczne rozwijało się głównie dzięki działalności Kościoła. Zawdzięcza swój rozwój Kanonom (dawniejsze ustawy uchwalane przez sobory) oraz ustawom papieskim - Dekretałom. Od 1580r po słynnym Soborze Trydenckim utrwaliła się oficjalna nazwa zbiorów prawa kanonicznego tzw. Corpus Iuris Canonici, obejmująca sześć zbiorów: Dekret Gracjana z lat 1140-1150; Dekretały Grzegorza IX z 1234 r.; Liber Sextus z 1298 r.; Clementinae z 1317 r.; Extravagantes Joannis Papae XXII z 1503r.; Extravagantes Communes z 1503r.

Wśród źródeł prawa kanonicznego w Polsce należy wyróżnić źródła o charakterze ogólnym (normy powszechne) oraz partykularne. Najważniejsze z nich to Zbiór Troisty przypisywany Iwonowi z Chartres, a przywieziony do Polski przez legata papieskiego w XII w. Galona. Składał się z trzech części: pierwsza obejmowała dekrety papieskie; druga- uchwały soborów powszechnych, trzecia- orzeczenia ojców Kościoła.

19. PRZYCZYNY; ISTOTA I ZAKRES RECEPCJI PRAWA RZYMSKIEGO W EUROPIE NA POCZĄTKU CZASÓW NOWOŻYTNYCH Prawdziwy renesans prawa rzymskiego zaczął się u schyłku XI w. w związku z pracami glosatorów, oraz z rozwojem uniwersytetów; Recepcja polegała głównie na tym, że prawo rzymskie (głównie prywatne) uznawano w bardzo szerokim zakresie za obowiązujące. Przyczyny recepcji prawa rzymskiego upatruje się w:

• przekonanie, że prawo rzymskie obowiązuje w Rzeszy jako rodzime, ułatwiło wprowadzenie tego prawa do systemu prawnego;

• opracowanie, justyniańskiego prawa rzymskiego (Corpus Iuris Civilis) w szkołach glosatorów i postglosatorów, oraz przygotowanie go do zadań praktycznych;

• potrzeba ujednolicenia prawa rozbitego na szereg praw lokalnych, a prawo rzymskie mogło w tej sytuacji odgrywać rolę unifikacyjną.

Wpływ prawa rzymskiego na systemy prawne poszczególnych krajów był różny; można wyróżnić w Europie trzy podstawowe strefy wpływów prawa rzymskiego: Kraje o nieprzerwanej tradycji stosowania prawa: Włochy, Płd. Francja, Hiszpania; Kraje, w których wpływ prawa rzymskiego był bardzo silny: Niemcy; Austria -Holandia; Kraje, w których wpływ prawa rzymskiego był ograniczony: PN Francja, Polska, Węgry, Rosja.

20. PROBLEM RECEPCJI PRAWA RZYMSKIEGO W POLSCE W KORONIE Stosunek Polaków do prawa rzymskiego u schyłku średniowiecza był wyznaczany względami polityki zewnętrznej, obawy przed narzuceniem Polsce zwierzchnictwa niemieckiego w imię uniwersalistycznych haseł cesarzy, które wyrażały się min. w opozycji przeciw prawu rzymskiemu jako prawu cesarskiemu. W Polsce dominowało przekonanie, że Polacy rządzą się własnym prawem, a nie prawem cesarskim. Wpływ prawa rzymskiego odbywał się głównie za pośrednictwem literatury prawniczej.

W prawie ziemskim nie doszło do recepcji, bowiem miało prawo rzymskie w praktyce sądów ziemskich walor tylko spisanej racji. W prawie miejskim, prawo rzymskie odegrało inną rolę: W miastach potrzeby gospodarki uzasadniały konieczność wykorzystania w praktyce norm, które by lepiej odpowiadały warunkom gospodarki towarowo- pieniężnej. Infiltracja prawa rzymskiego do prawa miejskiego, nastąpiła­ najpierw za pośrednictwem niemieckiej glosy, od Sachsenspiegel i Weichbildu, która nakazywała uzupełniać luki w prawic saskim "powszechnym prawem duchowym i cesarskim, czyli prawem kanonicznym i rzymskim.

21. NURT KODYFIKACYJNY W EUROPIE W XVI W. ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIEMEM NIEMIEC

Od schyłku średniowiecza zaznaczał się w Niemczech proces spisywania różnych praw ziemskich i miejskich na polecenie władców terytorialnych i miejskich. Powstawały tzw. Reformacje- będące swoistymi kodeksami różnych praw niemieckich Wiek XVI oprócz recepcji prawa rzymskiego był dla I Rzeszy wiekiem drugiej wielkiej przemiany w dziedzinie prawa karnego tj. kodyfikacji tego prawa. Prawo karne rozwijało się głównie w miastach włoskich pod wpływem prawa rzymskiego. Takie włosko- rzymskie, (bo zglosowane) prawo karne zaczęło w Niemczech uchodzić za wzór godny naśladowania. Rozpoczęto, więc pracę nad utworzeniem niemieckiego kodeksu karnego. Najdoskonalszym z partykularnych jeszcze zbiorów prawa karnego była Constitutio Criminalis Bambergensis z 1507 r. opracowana przez Jana von Schwarzenberga, który wykorzystał pisma włoskich prawników średniowiecznych oraz statuty miast włoskich, a także czerpał ze źródeł niemieckich (prawa miast niemieckich). Wkrótce dwór brandenburski polecił Schwarzenbergowi opracowanie kodeksu prawa karnego Brandenburgii, co nastąpiło w 1516r.

22. NURT KODYFIKACYJNY W EUROPIE W XVl W. ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM FRANCJI We Francji rosła rola ustawodawstwa królewskiego (ordonanse). Wszystkie prace kodyfikacyjne z czasów przed oświeceniowych nie miały jednak tych cech, jakie wiążemy z działalnością kodyfikacyjną w nowożytnym znaczeniu tego słowa Nie tworzono prawa od nowa, lecz zbierano dotychczasowe źródła prawa w jednolity zbiór. Panujący spełniali jedynie rolę administratora, podczas gdy później (od oświecenia) prace kodyfikacyjne będzie się prowadzić pod wpływem idei, że władca ma głosić, tj. stanowić prawo, by zmienić jego treść. Francja, aż do upadku stosunków feudalnych była krajem, w którym dominowało prawo zwyczajowe, jednak coraz większą rolę odgrywało prawo stanowione- ordonanse królewskie, mające charakter norm ogólnych. Wiązało się to z umocnieniem władzy królewskiej. Władcy absolutni usiłowali dokonać oficjalnego zebrania i uporządkowania praw, lecz skończyło się To na drobniejszych kodyfikacjach, do których należą m.in. Ordonans z Villers- Cotterets z 1539r. oraz Ordonans z Moulins z 1660r. Pierwszy z nich stał się inspiracją do opracowania przez Jana Imberta dzielą z zakresu postępowania karnego i cywilnego, tzw. Institutiones Forenses. Dopiero jednak w XVII w. w czasach wzrostu absolutyzmu podjęte zostały na dużą skalę kodyfikacje tzw. Wielkie Ordynanse.

23. NURT KODYFIKACYINY W NOWOŻYTNYCH CZECHACH I NA WĘGRZECH Dążenia królów czeskich do ujednolicenia i uporządkowania prawa obowiązującego spotkały się początkowo z opozycją szlachty. Pierwszym ważniejszym spisem prawa była wydana przez Wacława II ok.. 1300r. kodyfikacja Ius Regale Montanorum, wzorowana na Instytucjach Justyniańskich, nawiązywała do prawa kanonicznego i rzymskiego. Kolejnym ważnym spisem był projekt z 1353r. Maiestas Carolina, opracowany z inicjatywy Karola IV Luksemburskiego. Zbiór ten złożony ze 127 rozdziałów obejmował przepisami całość prawa ziemskiego, zarówno politycznego jak i sądowego. W dobie wojen husyckich w ramach utworzonego przez Jerzego z Podiebradu -Królestwa Narodowego w 1468r. oraz jego następcy Władysława II opublikowano Ordynacją Ziemską Królestwa Czeskiego w 1497r. Równolegle do prac nad ordynacją w 1508r mistrz Kornelius z Wyszehradu opublikował dzieło "O prawach ziemi czeskiej ksiąg dziewięć". Za czasów króla Macieja Krowina podjęto poważniejsze inicjatywy legislacyjne i w 1486r wydano Decretum Maius, wprowadzając na miejsce dotychczasowego prawa zwyczajowego prawo pisane mające moc ustawy obowiązującej wieczyście. Po śmierci Korwina Węgry połączyły się unią personalną z Czechami w osobie Władysława II.

24. ZBIÓR ŁASKIEGO W Polsce obok prawa zwyczajowego rozwijało się prawo stanowione w postaci uchwal sejmowych, aktów wydawanych przez króla oraz w pewnej mierze uchwał sejmików szlacheckich (laudów). Również i normy prawa stanowionego były gromadzone w postaci osobnych zbiorów. Rozbicie prawa sądowego po różnych zbiorach było znakiem konieczności jego ujednolicenia i skodyfikowania. Punktem wyjścia było zwrócenie się przez sejm radomski w 1505r do króla Aleksandra z petycją o wydanie pełnego zbioru dotychczasowych polskich praw. Prace redakcyjną powierzono kanclerzowi koronnemu Janowi Łaskiemu, a jej rezultatem było ukazanie się drukiem w 1506r obszernego zbioru pod nazwą Statutu Łaskiego. Dzielił się on na dwie części. W pierwszej zawarte zostały przepisy przywilejów ziemskich, statutów, konstytucji sejmowych, edyktów króla, a także zwyczaje ziemi krakowskiej. Ta część dostała sankcję królewską i stalą się spisem urzędowym. W części drugiej (nieoficjalnej) zamieszczono pomniki prawa niemieckiego (Sachsenspigiel, Weichbild), prawo lubeckie oraz traktaty o prawie rzymskim z XIV w. zwany Summą Rajmunda Partenopejczyka.

25. FORMULA PROCESSUS Właściwe prace nad unifikacja i reformą prawa rozpoczęły się z chwilą powołania na sejmie bydgoskim w 1520r komisji dla poprawy całego prawa sądowego. Komisja złożona z delegatów szlacheckich oraz z wyznaczonych przez króla doktorów obojga praw. Zbadać miała dotychczasowe ustawodawstwo i zwyczaje i na tej podstawie ułożyć kodeks prawa polskiego. Dziełem komisji był projekt reformy postępowania sądowego z 1523r pod nazwą Formula processus, przyjętego w całej Koronie. Złożona z 111 artykułów, dzielili się na dwie części; w pierwszej znajdował się materiał normatywny, w drugie umieszczono wzory formuł procesowych. Oparta była na postępowaniu sadowym rozpowszechnionym w Małopolsce (prywatne- skargowy) oraz wprowadzali doń zmiany idące w kierunku uproszczenia, skrócenia i likwidacji zbytniego formalizmu. Pozostała do końca Rzeczypospolitej Szlacheckiej jedyną kodyfikacją prawa sądowego.

26. CORRECTURA IURIUM Na sejmie w 1532r utworzono komisję złożoną z sześciu deputowanych wyznaczonych przez króla, która miała dokonać poprawy praw, tj. usunięcia sprzeczności oraz ujednolicenia i poprawy praw istniejących. Komisja opracowała projekt, ogłoszony w 1532r statut zwany Korektura Praw lub od nazwiska jednego z komisarzy wymienionych na czele komisji- Korektury Tuszyckiego. Składała się z 929 artykułów podzielonych na pięć ksiąg, zawierających kolejno przepisy z dziedziny ustroju państwa, sądowego prawa rodzinnego ze spadkowym, prawa stanów, prawa zobowiązań, prawa karnego, ostatnia księga zawierała wzory formuł czynności prawnych i procesowych. Korektura zawierała sporo nowości, co było jedną z przyczyn jej odrzucenia w 1534 r. przez szlachtę, która zarzucała jej twórcom, że wykroczyli poza założenia programu egzekucyjnego.

27. PRAWO PRUS KRÓLEWSKICH I MAZOWSZA W XVI W Na Mazowszu, w czasach jego odrębności państwowej, rozwijało się prawo zwyczajowe, którego świadectwem jest jeden z zachowanych spisów prawa z XV w. Consetuodines terrae Masoviae oraz prawo stanowione w postaci ustawodawstwa książęcego. Już po inkorporacji do Korony panowie mazowieccy podjęli myśl kodyfikacji własnego prawa w celu zachowania jego odrębności. Pierwszy projekt to Zwód Prażmowskiego (nie uzyskał zatwierdzenia króla), drugi poprawiony- zwany Drugim Statutem Mazowieckim albo Zwodem Goryńskiego został w 1540r zatwierdzony przez króla. W 1576r szlachta mazowiecka wyraziła chęć przyjęcia prawa koronnego, ale z zastrzeżeniem utrzymania pewnych własnych norm ujętych w 46 artykułów, były to tzw. Exceptia Mazowieckie, które utrzymały się do końca dawnej Rzeczypospolitej. W Prusach Przywilej Inkorporacyjny z 1454r utrzymał w mocy istniejące tu źródła prawa. Szlachta pruska podjęła kroki w celu reformy obowiązującego na ich terenie prawa miast chełmińskich, których efektem było uchwalenie zbioru, pod nazwą Korektura Pruska, przyjętą przez sejm w 1593r. Złożona ze 158 artykułów, regulowała przede wszystkim ustrój sądów, prawo rodzinne i spadkowe oraz proces. Postanowienia korektury opierały się w dużej mierze na prawie koronnym, stad też używana była ona w prawie koronnym jako źródło posiłkowe.

28. I STATUT LITEWSKI Związki państwowe Polski z Litwą powodowały wzajemne oddziaływania na siebie obu systemów prawnych, prawo litewskie czerpało wątki z prawa polskiego, z kolei w judykaturze sądów polskich odwoływano się do prawa litewskiego. Na początku XVI w. książę Aleksander wydał przywilej dla ziemi wołyńskiej, który miał obowiązywać do chwili wydania statutu. Stany litewskie oczekiwały na zatwierdzenie statutu, co nastąpiło w 1529 r. na sejmie wileńskim. Był to tzw. I Statut Litewski, dotyczący prawa sądowego, ustroju państwowego i organizacji społeczeństwa. Składał się z 282 artykułów ujętych w 13 rozdziałach.

29. II STATUT LITEWSKI Potrzeba wprowadzenia poprawek w I Statucie, a przede wszystkim jego uzupełnienia nowymi przepisami spowodowała podjęcie przez Komisje powołaną przez Zygmunta Augusta w 1551r prac nad kodyfikacją. Jej wynikiem było opracowanie w 1566 r. II Statutu Litewskiego, nieco obszerniejszego od poprzedniego, tj. 368 artykułów w I4 rozdziałach, a opartego głównie na nowej systematyzacji materiału prawnego.

30. III STATUT LITEWSKI W związku z wysuwanymi przez akt Unii lubelskiej postulatami zbliżenia obu systemów prawnych powołana została komisja, która miała uzgodnić ustrój wewnętrzny Wielkiego Księstwa z postanowieniami Unii. W rezultacie prac komisji wydatny został i zatwierdzony na sejmie koronacyjnym w 1588 r. III Statut Litewski, zachowujący w pełni odrębność systemu prawnego Litwy, a jednocześnie przyjmujący pewne postanowienia prawa koronnego i postulaty polskiej doktryny. Statut przewidywał wyłączność terytorialną jego stosowania nawet w stosunku do cudzoziemców.

31. ZASADY ODPOWIEDZIALNOŚCI w XVI- XV WIECZNYM PRAWIE KARNYM W prawie karnym doby nowożytnej przyjęty się pewne nowe postępowe zasady, stworzone u schyłku średniowiecza przez szkołę włoską. I tak Carolina zwracała większą uwagę na nastawienie woli sprawcy. Odróżniano już wyraźnie przestępstwa popełnione w złym zamiarze i przestępstwa nieumyślne, nastąpiło precyzyjne zróżnicowanie winy umyślnej i nieumyślnej. Carolina opierała się na założeniu, że nie skutek zewnętrzny decyduje o przestępstwie, ale zamiar oraz uzależniała zakres odpowiedzialności od stopnia złego zamiaru i świadomości sprawcy. Konsekwencją tego stanowiska było wyróżnienie różnych stopni winy: dolus- umyślną, culpa- nieumyślną, casus- zwykły przypadek. Przestępstwa popełnione przypadkowo bez winy ze strony sprawcy nie podlegały karze publicznej, tylko rodziły obowiązek odszkodowania pieniężnego. Za przestępstwo uznano także usiłowanie, z drugiej zaś strony wprowadzono bezkarność czynów popełnianych w obronie koniecznej, stanu wyższej konieczności, braku winy, braku bezprawności działania, niezawinionego przez sprawcę błędu {error}, przymusu fizycznego, który wyłączał wolną wolę sprawcy, z niedojrzałości psychicznej, czasem z choroby psychicznej.

32. ODMIENNOŚCI PRAWA KARNEGO DOBY NOWOŻYTNEJ W ciągu XVI w. wykształciły się w prawie ziemskim pewne odmienności postępowania w sprawach karnych polegające na wprowadzeniu doń pewnych elementów procesu inkwizycyjnego, zwłaszcza w stosunku do najcięższych przestępstw. Rozszerzeniu uległo w praktyce dochodzenie przestępstw z urzędu prowadzone przez specjalnych urzędników przy sądach ziemskich i grodzkich, zwanych instygatorami, którzy wszczynali postępowanie na skutek doniesienia lub z własnej inicjatywy, a w czasie procesu stawali się oskarżycielami z urzędu. Najcięższe przestępstwa przeciwko państwu zostały poddane śledztwu sądowemu prowadzonemu z urzędu, a każdy wezwany na przesłuchanie musiał się stawić pod groźbą kar. W stosunku do takich zbrodni prawo ziemskie dopuszczało stosowanie tortur, głównie w celu uzyskania przyznania się do winy. O wydaniu więźnia na tortury decydował sąd, ale prawo ziemskie uzależniało możliwość ich stosowania od zaistnienia dostatecznych poszlak przeciw obwinionemu.

33. WYODRĘBNIENIE SIĘ PROCESU KARNEGO OD CYWILNEGO W EUROPIE Dopiero ok. XIII w. nastąpiło zróżnicowanie skarg na cywilne i karne, co dawało podstawę do wykształcenia się odrębności proceduralnych. Ostatecznie wyodrębnienie się dwóch rodzajów procesu sądowego nastąpiło jednak w czasach nowożytnych. Najwcześniej podział postępowania na cywilne i karne nastąpił we Włoszech. Podstawą postępowania w sprawach cywilnych stały się zasady rzymskiego procesu kognicyjnego. Stosowany w obrębie komun włoskich, zaczął następnie wraz z sądownictwem kościelnym przenikać do różnych krajów, stając się u progu czasów nowożytnych podstawą procesu cywilnego w Europie. Cechą charakterystyczną postępowania w sprawach karnych, rozwiniętego w miastach włoskich, było zastępowanie dawnego procesu skargowego, postępowaniem nowego typu procesem inkwizycyjnym.

34. LEGALNA TEORIA DOWODÓW Proces cywilny (rzymsko-kanoniczny) i karny (inkwizycyjny) charakteryzowała w ocenianiu dowodów i wydawaniu wyroków tzw. Legalna teoria dowodowa albo teoria dowodów formalnych. Sędzia był zobowiązany do wyrokowania tytko na podstawie przedstawionych mu materiałów i dowodów. Wyrażała to paremia:, że co nic jest zawarte w aktach nie istnieje w ogóle. Przy ocenie dowodów sędzia był obowiązany trzymać się przepisów ustawy, która z góry określała wartość poszczególnych środków dowodowych. W swoim czasie teoria ta miała służyć jako sposób ograniczenia samowoli i bezprawia w wymiarze sprawiedliwości przez aparat państwa absolutnego, skoro nakazywała sędziemu poszukiwanie dowodów winy, jednak w praktyce prowadziła do wynaturzenia roli dowodów w procesie. Najlepszym z dowodów było przyznanie się do winy, co określano mianem królowej dowodów.

35. TORTURY W NOWOŻYTNYM PROCESIE KARNYM Tortury były sposobem zmuszania oskarżonego do składania zeznań. Zeznania złożone na torturach musiały być przez obwinionego potwierdzone po ich zakończeniu. Jeśli istniały sprzeczności w treści zeznań, można było tortury ponowić. Dopuszczalne też było stosowanie tortur po zakończeniu postępowania w celu wydobycia zeznań o ewentualnych wspólnikach przestępstwa. Osoby stanów uprzywilejowanych były na ogól uwalniane od tortur. Poddanie torturom było na ogół dopuszczalne dopiero przy istnieniu określonych poszlak. Stosowanie tortur było nieodłącznym składnikiem procesu inkwizycyjnego, a jednocześnie przejawem okrucieństwa i nadużyć feudalnego systemu sądowego.

36. PROCES INKWIZYCYJNY Dominacja zasady publicznoprawnej znalazła swój wyraz także w dziedzinie procedury karnej. Pierwszeństwo zdobył sobie proces inkwizycyjny, którego początki sięgają XIII w. Stopniowo wypierał on proces skargowy. Dzielił się na dwa główne stadia: 1 inkwizycja generalna (miała na celu ustalenie faktu popełnienia przestępstwa i osoby sprawcy), 2 inkwizycja specjalna (miała na celu doprowadzić do uzyskania świadectwa winy sprawcy).

Proces inkwizycyjny charakteryzował się: 1. był wszczynany z urzędu, na podstawie informacji; 2. wszystkie funkcje procesowe, tj. ściganie, obrona, wyrokowanie spoczywały w ręku jednej osoby, jaką był sędzia- inkwirent; 3. postępowanie było w zasadzie tajne i pisemne; 4. nie było w nim równości stron, oskarżony staje się przedmiotem procesu, nie ma zagwarantowanej obrony, a system środków dowodowych działał przeważnie na jego niekorzyść (legalna teoria dowodowa).

W Polsce zaczął się pojawiać od schyłku XV w., upowszechnił się w XVI w. w prawie miejskim i wiejskim dzięki recepcji Caroliny (CCC). Nie przybrał jednak Tak skrajnej postaci jak w Europie zachodniej, w Polsce nie był tajny, a oskarżony miał prawo do obrony. W 1776r zniesiono stosowanie tortur w procesie.

37. ODMIENNOŚCI PROCESU ANGIELSKIEGO W CZASACH NOWOŻYTNYCH Odmienności procesu angielskiego w stosunku do kontynentalnego wyrażają się w istnieniu w postępowaniu w Anglii następujących instytucji: 1. Ława przysięgłych- oskarżonemu przysługiwało prawo, by jego sprawa była rozpatrywana w sądzie przy udziale ławy. Ewolucja sądów przysięgłych doprowadziła do stworzenia dwóch rodzajów ław: Wielkiej Ławy Przysięgłych, Małej Ławy Przysięgłych. 2.Habeas Corpus- początki tej instytucji sięgają schyłku średniowiecza, ale swój kształt zawdzięcza słynnym Habeas Corpus Act z XVII w. Oznaczała ona zakaz przetrzymywania aresztanta, tj. podejrzanego o popełnienie przestępstwa w wiezieniu bez zgody sędziego. Instytucja Ta zapobiegała bezprawiu, wzmacniała kontrolę sądu nad działalnością władz administracyjno-policyjnych i umacniała zasadę "panowania prawa".

38. PRAWO SPADKOWE W DAWNEJ POLSCE W dawnej Polsce dziedziczenie beztestamentowe górowało nad dziedziczeniem z testamentu, które początkowo było niedopuszczalne. Rozwój dziedziczenia testamentowego był rezultatem postępującej indywidualizacji własności, a zwłaszcza własności ziemi. W miarę wzrostu własności indywidualnej opierającej, się na władztwie prawnym jednostki otwierało się pole dla szerszego rozwoju prawa spadkowego, w tym głównie dziedziczenia beztestamentowego. Testament byt początkowo niedopuszczalny ze względu na to, że najdawniejsze prawo polskie nie tolerowało sytuacji, aby rozporządzenie woli wyrażone za życia wywołało skutki po śmierci testatora oraz jeżeli byt sporządzony na rzecz osób niebędących podmiotami prawnymi do spadkobrania w wyniku dziedziczenia beztestamentowego, stanowił naruszenie zasady, że własność nieruchoma jest dobrem rodzinnym, które powinno przypaść najbliższym krewnym.

Od schyłku XII w. pojawiły się pod wpływem Kościoła pisemne testamenty, które sporządzano rzadko, głównie na rzecz żon dając im równocześnie możliwość dokonania darowizny otrzymanych dóbr na rzecz Kościoła, który walczył o swobodę testowania i w wiekach XIII do XV odniósł pewne sukcesy, polegające na ustępstwach ze strony niektórych panujących i szlachty, zgadzających się na możliwość swobodnej dyspozycji całości majątku na wypadek śmierci, bądź też jego częścią.

39. DOBRA DZIEDZICZONE I NABYTE W POLSKIM PRAWIE PRYWATNYM Dobro dziedziczone to takie, które właściciel dzierżył po przodkach, ograniczone w zakresie swobody rozporządzania tj. działało prawo bliższości oraz ograniczenie możliwości dyspozycyjnych w testamentach. Dobra nabyte to kupione przez właściciela lub nadane mu przez panującego.

40. WŁASNOŚĆ PODZIELONA Prawo feudalne nie znało ścisłego rozróżnienia między własnością a posiadaniem. Własność, jako najpełniejsze prawo do rzeczy, objawiała się jako najwyższy stopień posiadania, jako zewnętrzny wyraz każdego prawa rzeczowego. Szkoła glosatorów stworzyła nowy oraz własności podzielonej. W myśl ich teorii istniały dwa rodzaje własności na nieruchomości: własność bezpośrednia, zwana również zwierzchnią oraz własność podległa, zwana też użytkową. Tak, więc pan feudalny miał własność zwierzchnią, a chłop użytkową. Podobnie senior i lennik. Istnienie własności podzielonej wynikało ze stosunków gospodarczych panujących w okresie feudalizmu.

41. WŁASNOŚĆ INDYWIDUALNA, ZBIOROWA, NIEDZIAŁ W PRAWIE FEUDALNYM Własność w prawie feudalnym w Europie miała bardziej odmienny charakter niż w Rzymie, tzn. była mniej indywidualistyczna. Przejawiało się to przede wszystkim w istnieniu różnych form własności zbiorowej. Typowym przykładem tej formy był niedział rodzinny, polegający na wspólnocie ziemi ojca z synami lub na wspólnocie rodzeństwa. Własność wspólna ziemi zwana była własnością pospólnej ręki, co oznaczało, że członkowie niedziału władali nim jako zbiorowość mająca prawo na całej rzeczy i działająca zbiorowo. Mimo istnienia niedziałów rodzinnych własność na ziemi miała przeważnie charakter indywidualny.

42. OGRANICZENIE WŁASNOŚCI W PRAWIE FEUDALNYM (PRAWO RETRAKTU) ORAZ PRAWO SĄSIEDZKIE Własność w stosunkach feudalnych była ze swej natury ograniczona, gdyż zwierzchnia własność nie pokrywała się z użytkową. Niezależnie od tych naturalnych ograniczeń istniało wiele innych: 1. Regale-, czyli prawa zastrzeżone dla panującego; 2. Prawo bliższości- wynikające z pokrewieństwa, krępowało dyspozycję mieniem nieruchomym i zagrażało prawom nowonabywcy. Dotyczyło ono praw rodzinnych i zapewniało uprawnionemu możność wyłączenia od wspomnianych dóbr osób posiadających gorsze prawo. Prawo bliższości wyrażało się w dwóch instytucjach: *pierwokupu- bliscy krewni mieli pierwszeństwo nabycia dóbr, w razie ich zbycia przez właściciela, *retraktu- prawa wykupu dóbr od nabywcy przez krewnych zbywcy; 3.Prawo sąsiedzkie-obok ograniczenia z tytułu pokrewieństwa znane były w prawie feudalnym ograniczenia dyspozycji nieruchomości z tytułu sąsiedztwa. Najbliżsi sąsiedzi mieli praw retraktu nieruchomości sprzedanej osobom z poza sąsiedztwa; 4. Istniały również ograniczenia powstałe na skutek istnienia cudzych praw rzeczowych.

43. PIERWOTNE I POCHODNE NABYCIE WŁASNOŚCI W DAWNEJ POLSCE Nabycie własności następowało w sposób pierwotny lub pochodny. Pierwotne sposoby nabycia własności: 1. zawłaszczenie- rzeczy niczyjej. Zawłaszczający ziemię musiał dokonać tzw. Zapowiedzi (interdictio) przez czynność prawną, sądową, zakazującą wstępu na zawłaszczony grunt i pobierania z niego pożytków; 2. zasiedzenie- następuje w wyniku długotrwałego posiadania. Pochodne sposoby nabycia własności: 1. wzdanie (resignatio)- oznaczało praw własności, dokonywane w formie oświadczenia zbywcy przed władzą o zrzeczeniu się prawa własności, czemu pierwotnie towarzyszyły różne symbole, np.: oddanie czapki; 2. wwiązanie- polegało na wprowadzeniu nabywcy w posiadanie nieruchomości. Odbywało się przy udziale przedstawiciela sądu (woźnego), zbywcy, nabywcy, sąsiadów, świadków; 3. inskrypcja- jako niezbędny wymóg przy przeniesieniu własności ziemskiej, pojawiła się u schyłku średniowiecza, polegała na wpisie aktów wzdania i wwiązania do właściwych ksiąg sądowych, posiadających prawo wieczności.

44. PRAWO ZOBOWIĄZAŃ W DAWNEJ POLSCE Zobowiązania w prawie ziemskim były słabo rozwinięte. Powstały przez umowę albo jako rezultat przestępstwa. W czasach najdawniejszych powstawały z umów realnych, tj. przez przyjęcie jakiejś rzeczy. Do takich umów pierwotnie należała umowa kupna- sprzedaży. Stopniowo jednak coraz większą rolę odgrywały umowy formalne, z których powstawała większość zobowiązań. Innymi źródłami zobowiązań były umowy konsensualne tzn. oparte na zwykłym porozumienia, nie miały w polskim prawie większego znaczenia. Uważano, że „gołe” porozumienie nie tworzy zobowiązania, jeżeli nie zostało ono utwierdzone w inny sposób. W polskim prawie istniały także sposoby utwierdzania oraz umacniania umów.

45. UMOWA KUPNA- SPRZEDAŻY NIERUCHOMOŚCI W PRAWIE FEUDALNYM Kupno- sprzedaż rozwinęło się z zamiany: jedna strona (kupujący) nie świadczyła już w naturze, lecz uiszczała pieniądze za określony towar. Największe znaczenie miało kupno-sprzedaż nieruchomości. Nie zawsze miało ono czystą postać, gdyż zbliżały się do niego inne formy, np. zastaw na upad. Sprzedaż nieruchomości ziemskiej wskutek działania prawa bliższości często nie miała cech definitywnej transakcji. Strony mogły zresztą wprowadzać do umowy klauzulę o możliwości odkupu przez sprzedawcę, sprzedanej nieruchomości. Od XV w. rozwinęły się szerzej sprzedaże nieruchomości zwane wyderkami. Szukający kredytu szlachcic sprzedawał w takim wypadku nieruchomość, zastrzegając sobie możliwość odkupu. Ta sprzedaż czasowa dawała kupującemu możliwość pobierania pożytków, a w razie odkupu zwrotu ceny kupna.

46. PROCES PETYTORYJNY A POSESORYJNY Proces petytoryjny to postępowanie mające na celu przede wszystkim przywrócenie właścicielowi władztwa nad rzeczą lub przywrócenie stanu zgodnego z prawem i zaniechanie naruszeń (legitymacja czynna przysługuje właścicielowi rzeczy, bierna zaś osobie, która praktycznie włada rzeczą) Proces posesoryjny jest to natomiast postępowanie mające na celu przywrócenie naruszonego posiadania w razie jego samowolnego naruszenia (legitymacja czynna przysługuje posiadaczowi, którego posiadanie naruszono, bierna zaś temu, kto swym działaniem naruszył posiadanie, oraz temu, na czyją korzyść naruszenie nastąpiło).

47. PRAWO MAŁŻEŃSKIE W DAWNEJ POLSCE Po przyjęciu chrześcijaństwa Kościół dążył do podporządkowania sobie całości osobowego prawa małżeńskiego. Prawo kanoniczne przewidywało trzy podstawy ważności małżeństwa: 1złożenia oświadczenia woli; 2 braku przeszkody zrywającej małżeństwo; 3 stosowania wcześniej formy zawarcia małżeństwa. Rozwiązanie małżeństwa następowało najczęściej w sposób naturalny (tj. śmierć). Na rozwody Kościół nie zezwalał. Dopuszczalne było jednak rozwiązanie tylko przez staranie o stwierdzenie w sensie fizycznym, a dopełnione mogło być rozwiązane tylko przez staranie o stwierdzenie nieważności, jeśli istniały jakieś wady dotyczące formy zawarcia małżeństwa. Niemożność uzyskania rozwodu w ważnym małżeństwie katolickim, była łagodzona instytucją separacji. Stosunki majątkowe w małżeństwie opierały się na systemie posągowo-lennym, który w dawnej Polsce nazywano rządem (tj. zarządem) posagowym. Polegał on na odrębności majątkowej małżonków tj. na tym, że posag pozostawał własnością żony, niemniej całością majątku zarządzał maż, który mógł też dysponować posągiem ­pieniężnym.

48. PRAWO NATURY. Nowożytne prawo natury kształtowało się w czasach wielkiego postępu nauk przyrodniczych, co warunkowało treść i metodę filozofii prawa natury. Człowiek był uważany za cząstkę wielkiego mechanizmu Natury, a wizja nowego, porządku społecznego wywodzona była z poznawanych rozumem praw przyrody. Powstanie szkoły nowożytnego prawa natury powiązane jest z postacią Hugona Grocjusza (1583- 1645), holenderskiego prawnika, polityka i filozofa, który sformułował w swych dziełach katalog występujących w społeczeństwie starych, wynikających z natury człowieka prawideł, takich jak: obowiązek dotrzymywania umów, obowiązek naprawienia szkody, uznanie, że pewne czyny muszą być ukarane, aby wydedukować z owych założeń prawnonaturalnrych elementy do budowy całego systemu.

49. ŚWIATOPOGLĄD PRAWNICZY Jest to pogląd, że instytucje prawne mają twórczą moc, a samo prawo jest w stanie zmienić człowieka. Wynika to z odrzucenia koncepcji człowieka złego z natury. Twierdzono, że człowiek przychodzi na świat dobry (tabula raza) i łatwo go ukształtować. Twierdzono, że wystarczy odrzucić stare prawo i stworzyć nowe oparte o prawo natury. Wierzono, że reforma prawa pozwoli zmienić naturę ludzką.

50. KONCEPCJA UMOWY SPOŁECZNEJ ORAZ PRAW PODMIOTOWYCH I ICH ZNACZENIE DLA DOKTRYNY PRAWA SĄDOWEGO Istniał pogląd, że ludzkość żyje w stanie trzody (Beccaaria), dzikości. Ci ludzie postanowili oddać cząstkę swych praw podmiotowych (prawo do życia, wolności), cząstkę wolności osobistej na rzecz suwerena, państwa, społeczeństwa jako całości w zamian za ochronę. Umowa społeczna, jaką zawarli między sobą członkowie społeczności ludzkiej stała na gruncie przekazania na rzecz ogółu cząstki praw jednostek ich praw podmiotowych w tym jednak zakresie, że nie oddały ich w sposób zupełny. Nikt, bowiem nie zgodziłby się na pozbawienie siebie praw zasadniczych, na torturowanie. W związku z tym za sprzeczne z umową społeczną należy uznać wszelkie okrucieństwo prawa, które jest zbędne (np. kwalifikowana kara śmierci, dręczenie, tortury).

51. KONCEPCJA PODZIAŁU WŁADZY I JEJ ZNACZENIE DLA DOKTRYNY PRAWA SĄDOWEGO Znaczenie koncepcji podziału władz na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą należy rozpatrywać przez pryzmat wpływów, jaki wywarła ona na systemy polityczne, ustrojowe, prawne w nowożytnych państwach. Oddzielenie wymiaru sprawiedliwości od innych władz, przekazanie sprawowania go sądom powodowało uniezależnienie się sądownictwa i nieingerencję władzy wykonawczej czy ustawodawczej w stosowanie prawa sądowego (poza przypadkami ingerencji w postaci monarszego prawa łaski). Z Trójpodziału władzy wypłynęły także podstawowe zasady prawa sadowego takie Jak nullum crimen sine lege (nie ma przestępstwa bez ustawy), nulla peona sine lege (nie ma kary bez ustawy) czy lex retro non agit (prawo nie działa wstecz).

52. ROZWÓJ NAUK ŚCISŁYCH I ICH ZNACZENIE DLA UDOSKONALENIA TECHNKI LEGISLACYJNEJ Przełom XVII i XVIII w. jest to okres wielkiego postępu nauk przyrodniczych(ścisłych), wiek Bacona, Newtona, Kartezjusza, Pascala. Wpłynął on na uświadomienie potrzeby precyzji w konstruowaniu przepisów prawnych. Dotychczas pisano ustawy w języku potocznym, teraz zaczęto wprowadzać do prawa zdobycze nauk (np. tworzenie części ogólnych kodeksów), powstaje nowa systematyka, następuje uporządkowanie prawa.

53. KODYFIKACJI WE FRANCJI W XVII I I POŁ. XVIII W W XVII w. w czasach wzrostu absolutyzmu i funkcji ogólnopaństwowych panującego, podjęte zostały na dużą skalę zadania kodyfikacyjne (poprzez Ordonanse królewskie) całych gałęzi prawa sądowego. Działalność ustawodawczą tego okresu można podzielić na dwa okresy: 1 wydawanie ordonansów Ludwika XIV z inicjatywy generalnego kontrolera finansów Colberta o charakterze kodyfikacji. Wydano tu kilka tzw. Wielkich ordonansów, zawierających głównie normy postępowania sądowego oraz normy związane z potrzebami gospodarki i obrotu. Wydano kolejno: • ordonans o postępowaniu cywilnym z 1667 r • ordonans o postępowaniu kamym z 1670r • ordonans o handlu z 1673r. • ordonans o marynarce z 1681 r. • czarny kodeks (code noir) z 1685 r.

2. wydawanie ordonansów za czasów Ludwika XV z dziedziny prawa prywatnego: Ordonans o darowiznach z 1731 r. •ordonans o testamentach z 1735 r. •ordonans o substytucjach fideikomisowych z 1747 r.

54. KODYFIKACJE W ROSJI W XVI I XVII W W XVI w. został wydany w miejsce poprzedniego (Sudiebnika- zbioru ogólnorosyjskiego z 1498 r. cara Iwana III) nowy zbiór, tzw. Carski Sudiebnik z 1550 r., zawierający w swych 100 artykułach wiele nowych postanowień głównie z dziedziny sądownictwa i procesu. Kolejną ogólnorosyjską kodyfikacją prawa był zbiór pod nazwą Sobornoje Ułożenie cara Aleksandra Michajłowicza z 1649r, który obowiązywał w Rosji prawie 200 lat. Zbiór ten został opracowany przez specjalną komisję pod przewodnictwem księcia Odojewskiego i przyjęty przez organ przedstawicielski- Sobór

ziemski. Opierał się m.in. na Sudiebnikach, ukazach carskich, na prawie bizantyjskim i III Statucie Litewskim. Złożony z 967art. stał znacznie wyżej niż poprzednie pod względem techniki ustawodawczej. Obejmował przepisy prawa państwowego, administracyjnego, karnego, cywilnego i procesu. Wydany drukiem i przetłumaczony (m.in., na łacinę) był szeroko znany poza granicami Rosji. Był ostatnim wydanym zbiorem prawa rosyjskiego do czasów podjęcia prac kodyfikacyjnych w XIX w.

55. BUDOWA OGÓLNYCH POJĘĆ PRAWNYCH ORAZ WYODRĘBNIENIE SIĘ CZĘŚCI OGÓLNYCH KODEKSÓW KARNYCH W OŚWIECENIU Rozwój nauk ścisłych i ich znaczenie dla procesów legislacyjnych, w szczególności dla technik prawniczych i ich doskonalenia znajdował głębokie odbicie w próbach wyodrębniania z kazuistycznych przepisów prawa karnego wspólnych dla nich pojęć prawnych i wyciąganie ich niejako „przed nawias”. Powodowało to przyśpieszony rozwój prac nad przygotowywaniem zbiorów tych ogólnych pojęć, tzw. części ogólnych kodyfikacji zawierających przepisy wspólne dla szerszej gamy uregulowań ujętych w częściach szczególnych kodeksów.

56. ROZGRANICZENIE PRAWA KARNEGO MATERIALNEGO I PROCESOWEGO Kodeksy przed oświeceniowe nie znały rozgraniczenia między prawem materialnym a procesowym, granica ta była niewyraźna. W oświeceniu zaczęto zwracać uwagę na tą granicę. Pojawiały się postulaty domagające się tworzenia osobnych kodeksów. Pierwszym kodeksem wyłącznie obejmującym przepisy prawa materialnego była Józefina, a obok niej kodyfikacja obejmująca tylko prawo procesowe w Austrii Ordynacja postępowania w sprawach karnych.

57. ZASADY NULLUM CRIMEN, NULLA PEONA SINE LEGE ORAZ LEX RETRO NON AGIT Konsekwencją przyjęcia zasady legalizmu było uznanie, że przestępstwem jest czyn zagrożony karą parz ustawę (jest to przejawem przyjęcia do systemów prawnych dwóch ogólnych, podstawowych zasad nullum crimen sine lege- nie ma przestępstwa bez ustawy oraz nula poena sine lege- nie ma kary bez ustawy) obowiązującą w czasie jego popełnienia. Stąd na ogół kodeksy karne wprowadziły zasadę, że ustawa nie działa wstecz (lex retro non agit). Nie odnosi się do czynów popełnionych przed jej wejściem w życie. Oznaczało to, że w razie zmiany ustawy po popełnieniu czynu sprawca podlegał osądzeniu wg ustawy dawniejszej. W późniejszych czasach przeważać zaczął pogląd, że reakcja karna powinna być wyrazem panującej w danym czasie oceny społecznej czynu i aktualnych intencji ustawodawcy, a stąd należy zastosować nową ustawę do wszelkich czynów nawet popełnionych przed jej wejściem w życie, o ile były zakazane pod groźbą kary w chwili ich popełnienia.

58. DZIEJE ZNOSZENIA TORTUR W PROCEDURACH EUROPEJSKICH Najwcześniejszym kierunkiem wystąpień humanitarystów w dziedzinie procesu karnego była krytyka inkwizycyjnego postępowania dowodowego, a zwłaszcza kwestia stosowania tortur jako środka wymuszania zeznań od obwinionych. Przeciw torturom wypowiadano się również, lecz sporadycznie w czasach Odrodzenia. Ale dopiero w XVIII w. zagadnienie tortur było poddane wszechstronnej ocenie od strony etycznej, medycznej, psychologicznej itp. co doprowadziło do powszechnego żądania ich zniesienia nie tylko jako sprzecznych z elementarnym poczuciem człowieczeństwa, ale ze względu na to, że były one najbardziej zawodnym środkiem dochodzenia do prawdy w procesie. W tej też dziedzinie wystąpienia humanitarystów przyniosły najszybsze efekty. Tortury jako środek wymuszania zeznań w procesie inkwizycyjnym zostały zniesione najwcześniej w Prusach (częściowo w 1740 r.) ostatecznie w 1754r, następnie w Austrii i Polsce(1776 r).

59. PRAWO OSKARŻONEGO DO KŁAMSTWA I OBRONY ORAZ INNE ZASADY PROCESOWE W OKRESIE OŚWIECENIA

Prawo karne uwzględniało kilka podstawowych zasad: • zasada publicznoprawną uznawana, za naczelną, wg niej przestępstwo zagraża ogólnemu ładowi i porządkowi publicznemu musi, więc być ścigane przez państwo; • trój podmiotowość stosunku prawno-procesowego, podmiotami procesu byli: oskarżyciel, oskarżony i sąd, stosownie do trzech funkcji procesowych: oskarżenia, obrony i sądzenia; • równość stron- proces był w założeniu sporem toczonym przed sądem między dwoma równoprawnymi przeciwnikami; • zasada obustronnego posłuchania; • proces toczył się z zachowaniem zasady jawności zewnętrznej, zasady ustności i bezpośredniości; • z zasadą bezpośredniości łączyła się zasada koncentracji; •zasada swobodnej oceny dowodów- w wyroku sędzia wypowiadał swoje przekonanie o winie lub niewinności oskarżonego; • zasada, że nie tylko ustawa jest źródłem prawa karnego; • nullum crimen, nulla poena sine lege oraz lex retro non agit; • nieletni winni być karani inaczej niż dorośli; • drobne przekroczenia prawa karnego traktowano jako wykroczenia.

60. POSTLULATY SZKOŁY HUMANITARNEJ W DZIEDZINIE PRAWA KARNEGO MATERIALNEGO Program humanitarnej reformy ustawodawstwa kryminalnego dotyczył przede wszystkim najbardziej jaskrawych przejawów bezprawia i okrucieństwa dotychczasowego systemu karania. Głównym celem wystąpień humanitarystów była walka z feudalnym bezprawiem i samowolą w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości, z arbitralnością sędziów. Domagano się, określenia przez prawo, co jest przestępstwem i jaka zań grozi kara. Myśl ta wyrażona w przyszłości, jako nullum crimen, nulla peona sine lege była na razie hasłem skierowanym przeciw praktyce stosowania analogii w prawie karnym. Zapobiec tym praktykom mogło zastąpienie praw zwyczajowych, kodyfikacją prawa karnego, zawierającą określenie wszystkich rodzajów przestępstw- zgodnie z regułą Benthama: " co nie jest w kodeksie, nie może być prawem". Humanitaryści domagali się by ustawa obowiązywała wszystkich jednakowo, a więc by wszyscy, bez względu na stan podlegali równym karom.

61. POSTULATY SZKOŁY HUMANITARNEJ W DZIEDZINIE PRAWA KARNEGO PROCESOWEGO Najwcześniejszym kierunkiem wystąpień humanitarystów w dziedzinie prawa karnego procesowego była krytyka inkwizycyjnego postępowania dowodowego, a zwłaszcza kwestia tortur, jako środka wymuszania zeznań od obwinionych. Z zagadnieniem tym łączyła się krytyka całego systemy dowodowego w procesie inkwizycyjnym, a więc założeń legalnej teorii dowodowej. W myśl postulatów humanitarystów celem postępowania dowodowego miało być dochodzenie do prawdy obiektywnej, materialnej, a nie jak dotąd dowiedzenie za wszelką cenę popełnienia przestępstwa, bez względu na fakty i okoliczności. W swym pozytywnym programie przebudowy procesu karnego humanitaryści opierali się na wzorach angielskich (ława przysięgłych, Habeas Corpus), których urządzenia procesowe stały się dla nich inspiracją do podejmowania programu reformy. Jej zasadniczym elementem było nadanie podsądnemu praw w postępowaniu sądowym, a więc gwarancji przeciw samowolnemu uwięzieniu, prawa do obrony, zapewnienia mu ochrony prawnej i traktowania go jako niewinnego do czasu udowodnienia mu winy.

62. ZASADA DOMNIEMANIA NIEWINNOŚCI Zasada domniemania niewinności głosiła, że dopóki oskarżonemu nie zostanie udowodniona wina, nie zostanie mu dowiedzione, że jest przestępcą, traktowany będzie jako niewinny (w ten sposób zapewniono mu ochronę prawną). Ten postulat stanie się niebawem jedną z naczelnych gwarancji jednostki w procesie karnym. Jak pisze Beccaria: „nikogo nie można nazwać przestępcą, dopóki nie zapadnie wyrok skazujący, społeczeństwo nie może zaś pozbawić oskarżonego swej ochrony do czasu, aż zapadnie decyzja, że pogwałcił on umowy, na mocy, których udzielono mu tej ochrony.

63. IN DUBIO PRO RERO Jest to zasada prawna zgodnie, z którą wątpliwości nie dających się rozstrzygnąć nie można tłumaczyć na niekorzyść oskarżonego, zasada ta może występować w dwóch odmianach: pozytywnej (polegającej na nakazie rozstrzygania wątpliwości na korzyść oskarżonego) i negatywnej (polegającej na zakazie rozstrzygania wątpliwości na niekorzyść oskarżonego) Zasada ta odnosi się do wątpliwości zarówno faktycznych, jak i prawnych. Obecnie w polskiej procedurze karnej (Kodeks karny z 1969 roku) występuje w wersji negatywnej, a wg nowego kodeksu karnego z 1997roku w wersji pozytywnej.

64. MONTESKIUSZ JAKO HUMANITARYSTA Charles Louis de Secondat hrabia de la Brede et de Montesquieu, nazywany Monteskiuszem, 1689- 1755, francuski prawnik i filozof, myśliciel i pisarz polityczny. Był przeciwnikiem absolutyzmu królewskiego i uważał, że najlepszym ustrojem jest monarchia parlamentarna typu angielskiego W znanym dziele „O duchu praw z 1748 r., wyłożył teorię dobrze rządzonego i praworządnego państwa, w myśl zasad wczesnego Oświecenia i ideałów monarchii konstytucyjnej głosił, że państwo jest wynikiem umowy społecznej obywateli dla ochrony ich interesów, bezpieczeństwa i wolności obejmującej swobodę sumienia, słowa mówionego i pisanego, a prawa powinny się kierować „duchem umiarkowania, władze ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza winny być od siebie oddzielone i równoważyć się wzajemnie, ustawodawstwo winno być dostosowane do warunków wynikających z położenia, tradycji i charakteru rządów ale musi sprzyjać wolności i postępowi.

65. WOLTER A IDEE HUMANITARNE Franciszek Maria Arouet- Walter (1694- 1778), nazywano go królem filozofów, atakował ostro fanatyzm religijny, nietolerancję wyznaniową, ciemnotę i uprzywilejowanie kleru. Opowiadał się za zniesieniem kary śmierci, piętnował nadużycia w administracji, zwalczał cenzurę. Voltaire podał krytyce panujący system wymiaru sprawiedliwości. Ale wydarzeniem, które zadecydowało o podjęciu przezeń otwartej watki o reformę prawa karnego w duchu humanitarnym była głośna sprawa protestanta z Tuluzy- Jana Calasa, niewinnie obwinionego o rzeź, przez fanatyczną opinię publiczną o zamordowanie syna z pobudek religijnych, a następnie skazanego na łamanie kołem i spalenie na stosie. Męczeńska śmierć Calasa stała się dla Woltera inspiracją do walki o jego pośmiertną rehabilitację i poprzez publikację serii pism.

66. PRAWO SĄDOWE W DEKLARACJI PRAW CZŁOWIEKA I OBYWATELA Ogłoszona 26 sierpnia 1789r przez Konstytuantę podczas trwania Wielkiej Rewolucji Francuskiej Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, zawierała zapowiedź oparcia prawa karnego na nowych zasadach prawa karnego materialnego, dotyczyła w szczególności trzech artykułów:

• art. 5 „Ustawa może zabraniać tylko takiego postępowania, które jest szkodliwe dla społeczeństwa. Nie można zabronić tego, czego nie zabrania ustawa i nikt nie może być zmuszony do czynienia tego, czego ustawa nie nakazuje; • art. 6 „Ustawa (...) powinna być jednakowa dla wszystkich, zarówno wtedy, gdy broni, jak wówczas, gdy karze. Wszyscy obywatele są równi wobec prawa; • art. 8 „Ustawa może wprowadzać tytko takie kary, które są oczywiste i ściśle potrzebne i nikt nie może być karany inaczej, jak na podstawie ustawy, wydanej i ogłoszonej przed popełnieniem przestępstwa.

Dziedziny procesu karnego dotyczyły dwa artykuły: • art. 7. żaden człowiek nie może być oskarżony, aresztowany i więziony, jak tylko w wypadkach określonych przez ustawę i z zachowaniem form przez nią przepisanych. Ci, którzy powodują, wydają, wykonują lub polecają wykonać rozkazy samowolnie, winni być ukarani; • art. 9 „Każdy człowiek jest uważany za niewinnego, dopóki nie został uznany winnym.

67. PROJEKT ZBIORU PRAW SĄDOWYCH (TZW. KODEKS ZAMOYSKIEGO) Jednym z reformatorskich kierunków polskiego Oświecenia były postulaty kodyfikacji prawa sądowego. W przezwyciężeniu feudalnego partykularyzmu widziano ważny czynnik wzmocnienia jedności państwa i osiągnięcia bezpieczeństwa prawnego. W 1776r została na sejmie powołana na wniosek króla komisja kodyfikacyjna, której celem miało być skodyfikowanie całego prawa sądowego. Złożona z sześciu osób pod przewodnictwem Andrzeja Zamoyskiego. Wynikiem prac komisji było przedłożenie sejmowi w 1778r projektu pod nazwą Zbiór Praw Sądowych, obejmującego zarówno prawo prywatne, jak i karne ułożone w porządku rzymskich instytucji. Miał być prawem powszechnym dla wszystkich stanów. Dotyczył ustroju, prawa cywilnego, karnego. Od strony prawa karnego był podobny do Caroliny (CCC) był bardzo okrutny, przewidywał proces inkwizycyjny bez tortur.

68. USTAWA OSĄDACH SEJMOWYCH Z 1791 R 17 maja 1791r uchwalono ustawę o sądach sejmowych przez Sejm Czteroletni. Sądy te miały być organami, które sądziły za najpoważniejsze przestępstwa polityczne oraz czołowych funkcjonariuszy państwa za złamanie konstytucji. Ustawa zapewniała oskarżonemu prawo doobrony, zasadę in dubio pro rero, zakazano składania przysięgi jako środka dowodowego, również przyznanie się oskarżonego do winy nakazywano traktować ze szczególną ostrożnością, zapewniano nietykalność oskarżonego.

69. USTAWODAWSTWO KARNE I PRAKTYKA REWOLUCYJNA WE FRANCJI 1791-1795. Pierwszy kodeks karny rewolucyjnej Francji został wydany w 1791r w postaci dwóch ustaw uchwalonych przez Konstytuantę. Składał się z dwóch części, z których jedna była niejako ogólna mówiąca o karach, w szczególności, recydywie, wyrokach zaocznych, skutkach skazania, przedawnieniu i innych, natomiast druga była katalogiem przestępstw i kar, podzielonych gruntownie na, przestępstwa i zamachy na interes publiczny oraz przestępstwa przeciw jednostce Głosił ideę równości w karaniu, ścisłego określenia kar w ustawie współmierności kary od przestępstwa. W 1794 r., gdy grupa Robespierre'a znalazła się u szczytu władzy zaostrzył się terror. Konwent wydał wówczas dekret na mocy, którego oskarżeni nie mieli prawa do obrony. Istniały wtedy tylko dwa wyroki uniewinniający lub skazujący na karę śmierci przez stracenie na gilotynie. W 1795 wydano obszerny (646 artykułów) Kodeks o przestępstwach i karach.

70. ABGB - CHARAKTERYSTYKA Kodyfikacyjnymi pracami w Austrii prym wiódł Franciszek Zeiller, który przygotował projekt, zatwierdzony przez Franciszka I w dniu 1czerwca 1811r (wszedł w rzycie od początku roku następnego w krajach dziedzicznych monarchii habsburskiej) jako Allgemeines Bürgerliches Gesetztbuch -ABGB, choć oficjalnie miał dłuższą nazwę. Składał się on z 1502 paragrafów podzielone na trzy działy: 1.o prawie osobowym (dotyczył stanowiska osoby, prawa familijnego osobowego), 2.o prawie rzeczowym (prawo majątkowe, zobowiązaniowe, spadkowe, małżeńskie majątkowe),

3.o prawach wspólnych dla praw osobowych i rzeczowych. ABGB wychodząc z założeń prawnonaTuralnych przyjął zasadę powszechności i równości praw. Nie było to zgodne z ówczesnym stosunkami społecznymi, gdyż w Austrii istniała jeszcze feudalna struktura społeczeństwa. Te zasady były, więc fikcją, aż do likwidacji ustroju feudalnego w 1848 r. W ciągu XIXw. przepisy ABGB nie poddano żadnym zmianom, choć zmieniał się zakres i charakter stosunków prawnych przez nie regulowanych. Modernizacja nastąpiła dopiero na początku XX w.

80. PRACE NAD PRAWEM CYWILNYM W AUSTRII KODEKS CYWILNY ZACHODNIOGALICYJSKI Prace nad skodyfikowaniem prawa cywilnego w monarchii habsburskiej zaczęty się już w poł. XVII w. za czasów oświeconego absolutyzmu i panowania szkoły prawa natury. Przyświecały tym pracom pewne cele polityczne. Monarchia austriacka złożona z wielu krajów dążyła do unifikacji gospodarczej i politycznej terytoriów. Prace nad kodyfikacją trwały bardzo długo. Dopiero u schyłku XVIII w. działalność kodyfikacyjna zaczęła przynosić efekty. Cesarz Franciszek I nakazał, by projekt kodeksu wprowadzić w życie na terenach Galicji Zachodniej jako tzw. Kodeks Cywilny Zachodniogalicyjski w 1797r. W tym samym roku wprowadzony też do Galicji Wschodniej. Galicja służyła do sprawdzania użyteczności projektowanych kodeksów Austrii. Po tych doświadczeniach i po uwzględnieniu opinii komisji krajowych, prace kodyfikacyjne w Austrii weszły w ostatnie stadium- przygotowanie do wydania ABGB.

81. KODEKS CYWILNY NAPOLEONA Prace nad kodyfikacją prawa prywatnego zostały podjęte z inicjatywy Napoleona w czasach Konsulatu. W 1800 r. powoli on czteroosobową komisję złożoną ze starych prawników praktyków Ancien­regime'u, która przygotowała projekt, zredagowany ostatecznie w 36 ustawach, które 21 marca 1804r. uchwalono jako Kodeks Cywilny Francuzów (Code civil des Francais). W 1807r. kodeks otrzymał nazwę Kodeksu Napoleona. Składał się z 2281 artykułów ułożonych w trzech księgach: 1 o osobach (zawierała przepisy o nabywaniu i utracie praw cywilnych, prawa małżeńskiego osobowego, o władzy ojcowskiej, adopcji, opiece i kurateli), 2 o majątkach i różnych rodzajach własności (zawierająca przepisy o własności, użytkowaniu, służebnościach), 3 o różnych sposobach. nabywania własności (ze zobowiązań, prawa spadkowego, majątkowego małżeńskiego).

Kodeks ten był oparty na prawnonaturalnych założeniach równości, nieograniczonej własności prywatnej i swobody umów, miał charakter antyfeudalny. W założeniach ogólnych opierał się na zasadach indywidualizmu i liberalizmu.

82. BGB - GENEZA CHARAKTERYSTYKA I ZNACZENIE W początkach XIX w. głoszono postulaty likwidacji partykularyzmów w dziedzinie prawa cywilnego, co uważano za konieczny warunek rozwoju stosunków gospodarczych kapitalistycznego obrotu. Przesłanki ogólnoniemieckiej kodyfikacji nastały dopiero po zjednoczeniu Niemiec. Na podstawie poprawki do konstytucji IIRzeszy Niemieckiej z 1871r powołano do życia w 1874r komisję kodyfikacyjną, której projekt spotkała ostra krytyka. W 1890r nowa komisja przygotowała kolejny projekt, uchwalony w 1896r przez Sejm Rzeszy z mocą obowiązującą od I stycznia 1900r pod nazwą Burgerliches Gesetztbuch - BGB. Kodeks cywilny niemiecki składał się z 2385 paragrafów, zebranych w pięciu księgach wg opracowanej w XIX w. przez niemiecką naukę recypowanego prawa rzymskiego systematyki tzw. pendektowej, która dzieliła system prawa cywilnego na część: ogólną, zobowiązań, rzeczową, rodzinną i spadkową. BGB operował bardzo bogatym i rozbudowanym aparatem abstrakcyjnych pojęć. Zaczął wywierać wpływ na ustawodawstwa cywilne krajów Europy i świata, ograniczając w tej mierze absolutną dotąd dominację Kodeksu Napoleona.

83. ZASADY OGÓLNE PRAWA CYWILNEGO XIX - WIECZNEGO LIBERALNEGO PAŃSTWA BURŻUAZYJNEGO I ICH REALIZACJA W KODEKSACH Poszczególne kapitalistyczne prawa cywilne oparte zostały na wspólnych podstawowych zasadach podkreślających autonomię jednostki. Zasadami tymi były: • wolność osobista; • równość wobec prawa; •nienaruszalność własności prywatnej; • swoboda umów; • swoboda testowania (jeszcze jednak ograniczona).

Były to zasady stworzone przez doktrynę prawa natury i znajdujące swój szczególny wyraz w kodeksach powstałych pod jego wpływem (jak Kodeks Cywilny Francuzów). Prawo cywilne oparło się więc na założeniach liberalno- egalitarnych i miało służyć indywidualnym interesom jednostki. Pozostawało to w zgodzie z panującym w XIX w. programem liberalizmu gospodarczego, negującym możliwość interwencji państwa w sferę aktywności gospodarczej i podtrzymującym też zasadę autonomii jednostki w sferze prawa.

84. SZKOŁA HISTORYCZNA W PRAWOZNAWSTWIE Szkoła historyczna powstała w Niemczech jako wynik protestu przeciwko założeniom szkoły prawa natury. Była to szkoła profesorska. Jej pierwszym reprezentantem był Hugo, a głównym przedstawicielem Fridrich Karol von Savigny, który w dziele „O powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa i nauki prawa" uznał, że stworzenie kodyfikacji byłoby szkodliwe, przekreślałoby, bowiem moc prawa, które powstaje jako produkt historyczny, jako twór narodu i odbicie jego ducha. Program szkoły opierał się na historyzmie tj. ogólnym założeniu, że teraźniejszość jest ograniczonym wytworem przeszłości i że prawo jest przejawem i produktem historycznego rozwoju. Wyodrębniały się w szkole historycznej dwa kierunki: romanistyczny - rozwijający badania nad prawem rzymskim nawiązując do humanizmu prawniczego oraz germanistyczny - zwracający uwagę na prawo rodzime, niemieckie.

85. PRAWO MAŁŻEŃSKIE W KRÓLESTWIE POLSKIM DO 1825 Tendencją rozwojową prawa w XIX w. była laicyzacja prawa małżeńskiego. Odbijała się ona w różny sposób w ustawodawstwach państw zaborczych i ze względu na odmienne regulacje prawa małżeńskiego w tych systemach, na ziemiach polskich istniały trzy różne systemy prawa osobowego małżeńskiego:

1 system świecko-wyznaniowy (mieszany)- wprowadzony przez austriacki patent małżeński z 1783r. (Ehepatent) i Landrecht Pruski z 1794 r. Forma małżeństwa miała tu tylko wyznaniowy charakter, bo małżeństwo ważne definiowano jako kontrakt cywilny zawierany tylko przed kapłanem. Warunki ważności i tryb rozwiązywania regulowało prawo świeckie stanowione przez państwo, a spory rozstrzygały sądy państwowe. Model mieszany zastosował też ABGB utrzymując laicki system przepisów określających małżeństwo jako umowę świecką i jurysdykcję sądów świeckich.

2 system laicki - wprowadził Kodeks Napoleona w Księstwie Warszawskim w 1808 r. Krytykowany przez duchowieństwo i społeczeństwo polskie przywiązane do tradycji przedrozbiorowych. Nowelizacja kodeksu z 1809r dekretem księcia Księstwa Warszawskiego łagodziła laicki charakter prawa francuskiego potwierdzając obowiązki urzędów stanu cywilnego proboszczom. To uregulowanie obowiązywało do 1825r, tj. uchwalenia Kodeksu Cywilnego Królestwa Polskiego.

3 system wyznaniowy - Kodeks ww. z 1825 r. uchylający prawo francuskie nawiązał do tradycji przedrozbiorowych i przywrócił wyznaniową formę zawarcia małżeństwa przed duchownym. Jurysdykcję posiadały sądy świeckie wg prawa wyznaniowego.

86. KODEKS CYWILNY KRÓLESTWA POLSKIEGO I PÓŹNIEJSZE ZMIANY W 1820 r. powołano Deputację, której celem miało być odpowiednie przerobienie Kodeksu Napoleona zgodnie z potrzebami narodu. Po wykorzystaniu uwag sądów miejscowych, judykatury i francuskiego piśmiennictwa prawniczego. Został on uchwalony przez Sejm w 1825r jako Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego(KCKP), który zastąpił całą I księgę Kodeksu Napoleona oraz część księgi III: Przywrócił wyznaniowo-świecką formę małżeństwa i wprowadził w miejsce napoleońskiego ustroju własności majątkowej małżeńskiej dawny polski system rządu posagowego i systemu odrębności majątkowej małżeńskiej. Kolejne zmiany prawa cywilnego nastąpiły w 1836r Ukazem Carskim „Prawo o małżeństwie", który wprowadził nowe prawo małżeńskie typu wyznaniowego. Zastąpiło ono większość przepisów prawa zawartych w KCKP. Mocy obowiązującej nie straciły przepisy prawa małżeńskiego osobowego KCKP, które odnosiły się do czterech wyznań głównych. Zmiany objęty też proces cywilny. W 1825r zniesiona została kasacja wprowadzona francuskim kodeksem postępowania cywilnego. Kodeks ten w 1876 r. został zastąpiony całkowicie rosyjską ustawą o postępowaniu cywilnym z 1864r.

87. KODEKS KAR GŁÓWNYCH I POPRAWCZYCH Reformą prawa karnego w Rosji kierował Sperański, a po jego śmierci hrabia Błudowow. Wynikiem prac było ułożenie w 1845r Kodeksu Kar Głównych i Poprawczych z mocą od 1 maja 1846 r. Dopuszczał stosowanie analogii. Systematyka kar opierała się na podziale na główne (pozbawienie wszelkich praw połączonych bądź z karą śmierci lub zesłaniem na ciężkie roboty) oraz poprawcze (zesłanie krótkotrwałe, roty aresztanckie, osadzenie w twierdzy, więzienie, kary cielesne). Zawierał 1221 artykułów, gdzie oprócz systemu kar wprowadzony bardzo rozbudowany katalog przestępstw, ze szczególną uwagą na przestępstwa przeciwko władzy państwowej (zamachy stanu). Już nawet sarn zamysł zabójstwa cara karany był śmiercią. Dużo miejsca zajmowały przestępstwa przeciw porządkowi publicznemu, wśród których surową karą zagrożone były zorganizowane wystąpienia robotników i chłopów poddanych. Kodeks ten został wprowadzony w 1847r w Królestwie Polskim.

88. ROSYJSKA PROCEDURA KARNA W XIX W. Postępowanie karne zostało po raz pierwszy skodyfikowane w tomie XV, części II Zwodu Praw na zasadach procesu inkwizycyjnego ze zmianą Aleksandra I o oficjalnym zniesieniu tortur w postępowaniu karnym. Nowa reforma została przeprowadzona już w duchu burżuazyjnym (powszechność, sądy przysięgłych) generalną reformą sądownictwa z 1864 r. Ustawa postępowania karnego z 1864r składała się ze wstępu ogólnego (932 art.) oraz trzech ksiąg (1080 art.). W miejsce procesu inkwizycyjnego, wprowadziła nowy zreformowany proces mieszany. Postępowanie dzieliło się na kilka stadiów: 1 dochodzenie wstępne prowadzone przez władze policyjne lub sędziego śledczego 2 oddanie pod oskarżenie, 3 rozprawa główna, ustna i jawna na zasadach równouprawnienia stron.

Moc tej ustawy została rozciągnięta od 1.07.1876r na terytorium Królestwa Polskiego, uchylając przepisy obowiązującej ordynacji procesowej pruskiej z 1805r.

89. KODEKS TAGNACEWA. U schyłku XIX w. podjęto w Rosji prace nad opracowaniem nowego kodeksu karnego. W 1881r powołano komisję z Tagnacewem i Fojnickim na czele, której owocem prac było przygotowanie w 1903r nowego kodeksu karnego rosyjskiego, wzorowanego na nowych teoriach polityki kryminalnej, jak i zdobyczach europejskiej nauki. Kodeks nazywany Kodeksem Tangacewa był dziełem zwięzłym liczącym 687 art. Wprowadził trój- podział przestępstw na zbrodnie(zagrożone karą śmierci katorga), występki (zagrożone wiezieniem od 6 lat lub twierdzą) oraz wykroczenia (karane aresztem lub grzywną). Uzyskał sankcję carską, lecz nie został nigdy w Rosji wprowadzony w życie w całości, w związku z narastaniem fali rewolucji. Moc obowiązującą uzyskała część jego artykułów odnosząca się do przestępstw politycznych i religijnych. Tak, więc w Rosji równolegle obowiązywały KKGiP z 1845r oraz nieliczne przepisy KT z 1903 r.

90. FRANCUSKI KODEKS KARNY Z 1810 Zamknięciem epoki rewolucyjnych przeobrażeń był wydany w czasach napoleońskich w 1810r Code pénal pierwszy klasyczny kodeks karny. Stanowił duże osiągnięcie z punktu widzenia techniki legislacyjnej. Zawierał wyłącznie przepisy prawa karnego materialnego. Składał się z rozdziału wstępnego i czterech części, z których dwie pierwsze miały charakter ogólny, a dwie pozostałe szczególny. Wprowadził trój- podział przestępstw na zbrodnie (crimes), występki(delits) i wykroczenia(contraventions). Za zbrodnie przewidywał kary poprawcze, wykroczenia podlegały karom policyjnym. System kar cechowała wyjątkowa surowość służąca idei odstraszania. Przywrócono karę konfiskaty majątku, niektóre przestępstwa karano dodatkowo piętnowaniem skazanego. Z najcięższymi karami łączyła się śmierć cywilna (usunięcie ze społeczeństwa za życia).

91. ROSYJSKA PROCEDURA CYWILNA W XIX W. Skodyfikowanie po raz pierwszy postępowania cywilnego w Rosji nastąpiło w tomie X, części II Zwodu Praw, które było pisemne i tajne. Sąd wyrokował bez żadnej styczności ze stronami procesowymi, wyłącznie na podstawie streszczenia pism procesowych wg legalnej teorii dowodowej. Wraz z przeprowadzeniem przez Aleksandra II przebudową sądownictwa nastąpiło opracowanie nowej procedury cywilnej, która weszła w skład tzw. ustaw sądowych z 1864r. dołączonych jako tom XVI do Zwodu Praw. Procedura cywilna rosyjska z 1864r opierała się na zasadzie kontradykoryjności, na zasadzie ustności połączonej z formą pisemną, zasadzie publiczności i bezpośredniości. Postępowanie rozpoczynało się od wniesienia pozwu, rozprawa była ustna jawna. W postępowaniu dowodowym dopuszczono dowód ze świadków, dokumentów i przysięgi. Środkiem odwoławczym od wyroku była apelacja do sądu wyższej instancji. Procedura cywilna została wprowadzona w 1875r na teren Królestwa Polskiego w miejsce procedury francuskiej z 1806r.

92. FRANCUSKA PROCEDURA KARNA Z 1808 Kodeks postępowania karnego - Code d'instruction criminelle, ogłoszony w 1808r składał się z 643 artykułów podzielonych na dwie księgi: 1 dotyczyła zagadnień dochodzenia wstępnego, natomiast 2 zajmowała się kwestiami wyrokowania i wymiaru kary. Kodeks sankcjonował istniejącą już dwoistość, jeśli idzie o charakter procesu karnego, ustanawiając w sprawach karnych typ procesu mieszanego będącego połączeniem inkwizycyjnego i skargowego. Kodeks wychodził ze ścisłego odróżnienia dwóch faz procesu: postępowania wstępnego i głównego. Pierwsza faza zgodnie z zasadą inkwizycji była tajna, prowadzona bez udziale obrońcy, czynności wstępne podzielono między prokuratora i sędziego śledczego. Kodeks rozdzielał, więc ściśle funkcje ścigania, śledztwa i sądzenia. Każda z nich spoczywała, w rękach innego urzędu, postępowanie główne toczyło się na zasadach prawa skargowego, było jawne, ustne oparte na zasadzie kontradyktoryjności, wyrokowanie następowało na podstawie swobodnej oceny dowodów.

93. PROCES MIESZANY W XIX W Proces mieszany łączył w sobie elementy procesu inkwizycyjnego z elementami procesu skargowego. Do pierwszej grupy należą następujące cechy: przestępstwo ścigane było z urzędu, niezależnie od woli i zachowania pokrzywdzonego, postępowanie przygotowawcze prowadziły organy państwowe. Do elementów skargowych należało to, że sąd mógł wszcząć rozprawę jedynie na podstawie skargi wniesionej przez uprawniony podmiot, postępowanie sądowe- rozprawa opierała się na zasadzie wolnej walki stron- konradyktonjności (sporności). Oddzielono w procesie, mieszanymi wyraźnie trzy funkcje: oskarżenia, sądzenia i obrony. Dzięki temu poprawiła się sytuacja oskarżonego, który miał już prawo do należytej obrony. Sądy przy rozstrzyganiu spraw karnych kierowały się zasadą domniemania niewinności i In dubio pro rero. Innymi elementami procesu mieszanego były też swobodna ocena dowodów przez sędziego, jawność i ustność procesu karnego. Etapy procesu karnego: 1 wszczęcie postępowania z urzędu, 2 jedność osoby wszczęcia i prowadzenia śledztwa; 3 podejrzany - przedmiotem śledztwa; 4 skarga uprawnionego oskarżyciela; 5 proces sporny.

94. CZYNNIK OBYWATELLSKI W SĄDACH W XIX W Istotną cechą nowej procedury karnej w krajach Europy był rozwój instytucji sądów przysięgłych oraz innych form postępowania (sądy ławnicze, sądy pokoju), które uwzględniały udział czynnika społecznego w procesie. W instytucji sądów przysięgłych widziano środek zapobiegawczy samowoli sędziowskiej i rękojmię swobód obywatelskich.

95. PROCES ANGIELSKI W XIX W Najbardziej charakterystyczną instytucją angielskiego procesu karnego ukształtowaną od czasów średniowiecza, była instytucja przysięgłych, którzy ze świadków oskarżających przekształcili się w sędziów wyrokujących i którzy z biegiem czasu stali się niezawiśli w swych orzeczeniach. Angielski proces utrzymywał charakter skargowy. Wszczynany był na podstawie skargi, tzw. popularnej (prywatnej lub policyjnej). Proces rozpoczynał się postawieniem w stan oskarżenia przez same władze sądowe, podczas gdy zadaniem śledztwa wstępnego było tylko doprowadzenie podejrzanego do sędziego. Całe postępowanie odbywało się w trybie skargowym, przy czym oskarżonemu zagwarantowano wszystkie prawa jako równouprawnionej z oskarżycielem stronie w procesie.

96. FRANCUSKIE SĄDY PRZYSIĘGŁYCH XVIII W Postulaty wprowadzenia sądów przysięgłych wysuwali humanitaryści, które zrealizowała Wielka Rewolucja Francuska, w czasie, której je wprowadzono. We Francji postępowanie przed sądami przysięgłymi (przed przedstawicielami społeczeństwa niebędącymi fachowcami w dziedzinie prawa) wg ustawodawstw napoleońskich były tzw. Ławy przysięgłych orzekających większością głosów zarówno o winie jak i karze, łącznie z sędzią.

97. SĄDY ZIEMSKIE W RZECZYPOSPOLITEJ SZLACHECKIEJ W Polsce Szlacheckiej nazywane były sądami szlacheckimi, zastąpiły one istniejące wcześniej sądy książęce. Sądy ziemskie rozpatrywały sprawy szlachty osiadłej na danej ziemi. W skład sądów ziemskich wchodzili: sędzia, posędek i pisarz, mianowani dożywotnio przez króla spośród kandydatów przedstawionych przez sejmik ziemski. Sądy ziemskie rozstrzygały we wszystkich sprawach z wyjątkiem wyłączonych do właściwości sądów grodzkich i sadów podkomorskich.

98. SĄDY GRODZKIE W RZECZYPOSPOLITEJ SZLACHECKIEJ Sądy grodzkie w Polsce Szlacheckiej, mianowany sąd grodzki przez starostę, burgrabiego bądź sędziego grodzkiego. Sądy te rozpatrywały sprawy dotyczące przestępstw kryminalnych, takich jak: podpalenie, rozbój, gwałt.

99. SĄDY PODKOMORSKIE W RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ SZLACHECKIEJ W Rzeczypospolitej Szlacheckiej sądy podkomorskie sprawowane były przez podkomorzego bądź komornika. Rozpatrywały one i orzekały w sprawach o granice pomiędzy dobrami szlacheckimi.

100. SĄD SEJMOWY W RZECZYPOSPOLITEJ SZLACHECKIEJ W dawnej Polsce Sąd Sejmowy był to specjalny organ funkcjonujący do 1832r. Rozpatrywał on sprawy o zdradę stanu, obrazę majestatu, przestępstwa zagrożone karą śmierci dla szlachcica oraz sprawy dotyczące przestępstw urzędniczych. Orzeczenia sądu były ostateczne. Od XVII w. rozstrzygał on kwestie nie przewidziane prawem. Sąd sejmowy funkcjonował w czasie obrad Sejmu, początkowo asesorami byli wyłącznie senatorzy, a od schyłku XVI w. także posłowie. Głos rozstrzygający należał do króla.

101. TRYBUNAL KORONNY W RZECZYPOSPOLITEJ SZLACHECKIEJ Trybunał Koronny był najwyższą instancją sądowniczą w dawnej Polsce. Powołany do życia został konstytucją sejmową z 1578r, zatwierdzoną przez króla Stefana Batorego, zbierał się na przemian w Piotrkowie i Lublinie. Trybunał był sądem apelacyjnym, rozpatrującym odwołania od wyroków, ziemskich, podkomorskich i grodzkich, z uprawnieniami dekretowania kasacji w sprawach cywilnych i karnych. Sędziów Trybunału, tzw. deputatów wybierano w liczbie 27 corocznie na sejmikach deputackich przez szlachtę. Kadencja deputatów trwała jeden rok, ci sami szlachcice posesjonaci mogli zostać ponownie wybrani do Trybunału po upływie 4 lat od ostatniej kadencji. Sądom trybunalskim podlegało także duchowieństwo, z wyłączeniem spraw należących do sądów duchownych. W przypadku rozpatrywania spraw między stroną duchowną i świecką zespół orzekający skladał się z 12 osób, w tym 6 przedstawicieli stanu duchownego i 6 osób świeckich. W razie braku rozstrzygnięcia sprawę kierowano do sądu sejmowego. Przetrwał do upadku Rzeczypospolitej w 1795r.

102. SĄDY MIEJSKIE W RZECZYPOSPOLITEJ W dawnej Polsce sądy miejskie były sądami dla mieszkańców miast lokowanych na prawie niemieckim. Niższą instancję tych sadów tworzyły sądy ławnicze, wójtowskie, cechowe i sąd burmistrzowski, wyższą (od XVI w.)tworzyły sądy radziecko- ławnicze, którym przewodniczył wójt lub burmistrz.

103. PRAWO KARNE KSIĘSTWA WARSZAWSKIEGO Wobec braku polskiej kodyfikacji przedrozbiorowej na ziemiach Księstwa Warszawskiego pozostawiono w mocy zaborcze kodeksy karne, tj. prawo karne Landrechtu Pruskiego z 1794r i austriackiej Franciszkany z 1803. Obowiązywały one pomocniczo wobec prawa polskiego. W razie kolizji norm pierwszeństwo miało prawo łagodniejsze i precyzyjniejsze. W praktyce sądowej zaboru rosyjskiego sądy posługiwały się przepisami zamieszczonymi w Zbiorze Praw Sądowych Andrzeja Zamoyskiego. Obowiązujące w Księstwie przepisy karne Landrechtu uległy modyfikacji w kierunku ich złagodzenia. W 1809r. ustawowo zniesiono kwalifikowane kary śmierci. Utrzymano tylko dwa jej rodzaje (ścięcie i powieszenie), złagodzono kary obostrzenia więzienia. Za wzorem francuskim przy karze śmierci wprowadzono utratę praw politycznych oraz śmierć cywilną.

104. KODEKS KARNY BAWARSKI Z 1813 R. W Bawarii ruch kodyfikacyjny prawa karnego przyniósł najwcześniejsze i znaczące rezultaty w skali europejskiej. Tam narodziła się pierwsza z europejskich kodyfikacji karnych XVIII w. tzw. Codex Iuris Criminalis Bavarici Maksymiliana II Józefa z 1751r. Kodeks ten utorował drogę reformie, prawa karnego, której efektem było dzieło Anzelma Peuerbacha Kodeks karny z 1813r., który składał się z 459 art. precyzyjnie oddzielając przepisy części ogólnej (141art.) i szczególnej. Za wzorem francuskim wprowadzał trójpodział przestępstw. Zawierał normy wolne od kazuistyki. Był bardzo surowy. Znał 11 przypadków zagrożonych karą śmierci, kary więzienia z obostrzeniami, instytucję śmierci cywilnej, kary cielesne.

105. KODEKS KAŻĄCY KRÓLESTWA POLSKIEGO W Królestwie Polskim prace nad kodyfikacją rozpoczęły się od 1815r., wraz z powołaniem do życia przez Rząd Tymczasowy komisji kodeksowej (czteroosobowej deputacji), która pod przewodnictwem Ksawerego Potockiego przygotowała projekt kodeksu wzorowany na Franciszkanie. W 1818r projekt otrzymał sankcję królewską pod nazwą kodeks karzący Królestwa Polskiego. Składał się z 588 art. Całość dzieliła się na ogólny wstęp i trzy księgi poświęcone trzem kategoriom przestępstw: zbrodnie- zagrożone były karami głównymi, występki- poprawczymi a wykroczenia- policyjnymi. W zakresie katalogu kar nie przewidywał kary konfiskaty majątku, ani wygnania z kraju. Utrzymywał natomiast kary cielesne oraz feudalną instrukcję karcenia domowego. W 1847r. został zastąpiony całkowicie rosyjskim Kodeksem kar głównych i poprawczych.

106. SZKOŁA SOCJOLOGICZNA W PRAWIE KARNYM Powstała na skutek krytyki szkoły antropologicznej prawa karnego, jej założycielami u schyłku lat 70-tych XIX w. byli: Praz von Liszt, Prinz, Hamel. Szkoła była pod pewnymi względami kierunkiem kompromisowym, z jednej strony odchodziła od formalizmu szkoły klasycznej, z drugiej strony odrzucała skrajnie biologiczny punkt widzenia szkoły antropologicznej z jej ideą przestępcy urodzonego. Według szkoły socjologicznej przestępstwo jest zjawiskiem społecznym, a podstawowym zadaniem nauki prawa karnego ma być odpowiedź na pytanie, jakie czynniki rodzą przestępstwo i jakimi środkami trzeba je zwalczać.

107. SZKOŁA KLASYCZNA W PRAWIE KARNYM Uznawała ona postulaty kierunku humanitarnego, ale swe teoretyczne rozważania rozwijała bez powiązania z otaczającą ją społeczną rzeczywistością. Za założyciela szkoły uważa się Anzelma Feuerbachu (twórcę bawarskiego Kodeksu karnego z 1813). Czołowymi przedstawicielami byli w Anglii Bentham, we Francji Rosi, w Rosji Tagnacew. Szkoła klasyczna zwróciła uwagę na dogmatykę prawa karnego, w szczególności na opracowanie ścisłych i abstrakcyjnych pojęć dotyczących regulacji prawnokarnych. Przyjęto formalną definicję przestępstwa, domagano się dla przestępcy kary sprawiedliwej opartej na idei odwetu wychodząca z założenia, że sprawiedliwa odpłata jest użyteczna pod względem społecznym, bo uświadamia społeczeństwo, czym grozi popełnienie przestępstwa. Szkoła wyrażała podstawowe postulaty praworządności i ideały - państwa prawnego. Na założeniach tej szkoły oparły się ważniejsze kodeksy karne XIX i początku XX w.

108. SZKOŁA ANTROPOLOGICZNA W PRAWIE KARNYM W II poł. XIX w powstał nowy kierunek, w opozycji do klasycznego, nazywany pozytywistycznym lub naturalistycznym, w którym wyróżnić można dwie szkoły: socjologiczną i antropologiczną. Ta ostatnia powstała w latach 70- tych XIX w we Włoszech i związana z działalnością psychiatry Cesare Lombroso. Uważał on skłonność do przestępstwa za wrodzoną cechę natury ludzkiej, występującą od czasów pierwotnych, a hamowana teraz tylko rozwojem cywilizacji i kultury. Na podstawie pomiarów antropologicznych, twierdził, że można wykryć potencjalnych przestępców (np. po deformacji czaszki, niskim czole, mańkuctwie). Twierdził, że walka z przestępcami powinna polegać na leczeniu ich albo traktowaniu jako nieuleczalnie chorych.

109. NIEMIECKI KODEKS KARNY Z 1871 Zjednoczenie Niemiec spowodowało potrzebę stworzenia kodyfikacji dla całego państwa. Nowy kodeks karny Związku PN-Niemieckiego z 1870r po zmianie stylizacji przepisów został rozciągnięty w 1871r na obszar całej II Rzeszy. Składał się z przepisów wstępnych (paragrafy 1 do 12) i dwóch części: 1 o karaniu za zbrodnie, występki wykroczenia w ogólności (paragrafy 13 do 79); 2 o poszczególnych zbrodniach, występkach i wykroczeniach i ich karalności (paragrafy 80 do 370). Wzorował się na kodeksie karnym z 1851r, jednak w porównaniu z nim uległ złagodzeniu i ograniczeniu karalności przestępstw przeciw państwu. Ograniczył karę śmierci, określał maksymalną karę pobawienia wolności w wysokości 15 lat, przewidywał także warunkowe zwolnienie po odbyciu kary pozbawienia wolności.

110. KODYFIKACJE PROCEDURY KARNEJ W AUSTRII XVIII-XIX Skodyfikowanie całej procedury karnej w XVIII w. monarchii habsburskiej nastąpiło po raz pierwszy w kodeksie Marii Teresy - Teresianie z 1768r, której część pierwsza stanowiła prawo proceduralne. Postępowanie karne Teresiany opierało się na zasadach procesu inkwizycyjnego. Pierwszą zmianą w tym systemie było zniesienie w 1776r tortur jako środka wymuszania zeznań w postępowaniu śledczym. Za czasów Józefa II nastąpiło oddzielenie prawa procesowego, od prawa karnego materialnego w ordynacji procesowej z 1788r. Składała się z 304 paragrafów, regulowała w sprawach przestępstw należących do kryminalnych. Utrzymała w pełni proces inkwizycyjny wszczynany wyłącznie z urzędu. Kolejną kodyfikacją była Ustawa karna zachodniogalicyjska z 1796r, która znów połączyła przepisy postępowania karnego z prawem karnym materialnym. Następstwem wydarzeń rewolucji w 1848r było wprowadzenie zmian w zasadach postępowania sądowego karnego, zapowiedziane w konstytucji z 1849r, a zrealizowane w Ustawie o postępowaniu karnym z 1850r. Wprowadzała ona proces mieszany, udział przysięgłych w sprawach politycznych i prasowych.

111. KODYFIKACJE PROCEDURY KARNEJ W PRUSACH 1 1I RZESZY Ujednolicenie postępowania karnego w Prusach nastąpiło w 1805r, w pruskiej ordynacji kryminalnej. Złożona z 638 paragrafów regulowała postępowanie karne na zasadach procesu inkwizycyjnego z pozytywną teorią dowodów, udziałem obrońcy, możnością odwołania się od wyroku lub wniesieniem prośby o złagodzenie bądź darowanie kary. Przepisy ordynacji uległy zmianie najpierw w 1846r w związku i głośnym procesem Mirosławskiego, a następnie w wyniku Wiosny Ludów, która doprowadziła do reformy procesu karnego. Pruska ustawa 1849r O wprowadzeniu postępowania ustnego i publicznego z udziałem przysięgłych w sprawach karnych, uzupełniona w 1852r wprowadzała zreformowany proces karny. Po zjednoczeniu Niemiec podjęto pracę nad ujednoliceniem procesu karnego krajów wchodzących w skład II Rzeszy. Opublikowana w 1877r, ogólnoniemiecka ordynacja procedury karnej opierała się na zasadach tzw. procesu zreformowanego z rozszerzeniem zasady skargowości.

112. SZWAJCARSKI KODEKS CYWILNY Szwajcarskie prawo cywilne stało się w XX w; jednym z najwyżej rozwiniętych praw kapitalistycznych Europy. Prace kodyfikacyjne i unifikacyjne prawa cywilnego zapoczątkowane zostały w 2 poł. XIX w. Rezultatem tej działalności było wydanie w 1881r kodeksu zobowiązań. Główne prace podjęto jednak u schyłku XIX w., kiedy prace powierzono profesorowi prawa Eugenowi Huberowi. Miał on za zadanie opracowanie kodeksu cywilnego bez prawa zobowiązań. Kodeks ten przyjęty został przez parlament w 1907r. W 1911r, uchwalono znowelizowany kodeks zobowiązań. Całość zaczęła obowiązywać od 1912 r Szwajcarski kodeks cywilny dzielił się na wstęp, obejmujący zagadnienia ogólne i 4 księgi; 1 prawo osobowe, 2 prawo rodzinne, 3 prawo spadkowe, 4 prawo rzeczowe. Do tego dołączono prawo zobowiązań jako 5 księgę. Wyrósł na gruncie pandektystyki i szkoły wolnego prawa, postulującą wypełnienie luk w kodeksie przez prawotwórczą działalność sędziego.

113. PRAWO OSOBOWE W XIX W Kapitalistyczne prawa cywilne wyszły z założeń powszechności i równości prawa w zakresie stosunków prywatnoprawnych. Prawo cywilne miało służyć każdemu człowiekowi i miało być równe dla wszystkich. Lecz zasada równości realizowana była w sensie formalnym i istniały od niej liczne odchylenia, przede wszystkim:

• upośledzenie kobiet- dotyczyło szczególnie mężatek(mąż był głową rodziny, ustawowym przedstawicielem żony), zaznaczone we francuskim Code Civil i ABGB; • upośledzenie dzieci nieślubnych- ograniczenie ich praw spadkowych. Francuski Code Civil odróżnia dwie kategorie dzieci nieślubnych: zwykłe (z rodziców w stanie wolnym) oraz ze związków cudzołożnych i kazirodczych. Ta druga kategoria była pozbawiona wszelkich praw; • upośledzenie ze względów religijnych - stosowany przez ABGB, np. dziecko można wydziedziczyć, jeżeli porzuci wiarę chrześcijańską, nie można zawrzeć ważnego małżeństwa między chrześcijanami a niechrześcijanami, konieczna jest zgoda władz na małżeństwa zawierane przez Żydów.

114. PRAWO MAŁŻEŃSKIE W XIX W: MODELE ROZWIĄZAŃ W ciągu XIX w dziedzinie prawa małżeńskiego osobowego wykształciły się trzy systemy jego regulacji decydujące o charakterze prawnym tej instytucji: system poddania prawa małżeńskiego ustawodawstwu państwowemu(świecki), system poddania prawa małżeńskiego prawu wyznaniowemu z utrzymaniem religijnego charakteru małżeństwa oraz system mieszany.

System laicki - ustawodawstwo francuskie zapoczątkowało dominację laickiego typu małżeństwa. Jest to taki typ, w którym całe prawo małżeńskie należy do dziedziny prawa cywilnego, normowanego wyłącznie przez państwo. W tym typie ważne małżeństwo można było zawrzeć tylko przed urzędnikiem stanu cywilnego, jurysdykcja w sprawach małżeńskich należała wyłącznie do sądów cywilnych. System mieszany- występował w dwóch wariantach: pierwszy przyjęty przez ABGB polega na tym, że prawo małżeńskie należało do dziedziny prawa cywilnego i że jurysdykcja w sprawach małżeńskich zastrzeżona była wyłącznie dla sądów cywilnych, z tą jednak różnicą, iż w przepisach prawa małżeńskiego czyniono pewne koncesje na rzecz wyznań, które polegały na konieczności zawarcia ślubu w formie wyznaniowej, na niemożności uzyskania rozwodu przez małżeństwa należące do wyznania wyłączającego możliwość rozwodu (katolicy); drugi wariant wyrażał się w tym, że prawo cywilne (małżeńskie) dopuszczało możliwość wyboru przez nupturientów albo świeckiej albo też wyznaniowej formy zawarcia małżeństwa, ten typ kształtował się m.in. w Anglii, we Włoszech, w Hiszpanii. System wyznaniowy- prawo małżeńskie normowało państwo, wszakże regulacja prawna dotycząca instytucji małżeństwa przejmowała w większości normy wyznaniowe, oddano też jurysdykcję w sprawach małżeńskich w ręce wyznań, stawiając na pierwszym miejscu wyznanie krajowe (np. w Rosji wyznanie prawosławne). O formie małżeństwa, o jego ważności, skutkach, rozwiązaniu decydowały niemal w całości przepisy o treści wyznaniowej i sądy poszczególnych wyznań.

115. PRAWO RODZINNE W XIX W Cechą charakterystyczną prawa rodzinnego omawianej epoki było utrzymanie się w nim pierwiastków z epoki feudalizmu. Stosunki prawne między rodzicami a dziećmi nosiły jeszcze w XIX wieku wiele cech patriarchalnych. W ostatnich dziesiątkach lat XIX w. zaznaczyły się w prawie rodzinnym nowe tendencje, które szły w dwóch kierunkach. Z jednej strony chodziło o indywidualizację i liberalizację przepisów prawa rodzinnego, z drugiej strony zaznaczyła się tendencja do wprowadzenia nowych ograniczeń uzasadniających się względami polityki społecznej polegających na wzroście ingerencji państwa w sferę stosunków rodzinnych.

116. PRAWO RZECZOWE W XIX W. W prawie rzeczowym istotne sprawy dotyczyły treści i charakteru prawa własności. Najogólniej je charakteryzując można powiedzieć, że polegały one na zniesieniu feudalnej własności podzielonej i wprowadzeniu pojęcia prawa własności w duchu rzymskim, tj. jako pełnego i nieograniczonego władztwa nad rzeczą. Przełom w tym kierunku nastąpił za czasów Wielkiej Rewolucji we Francji, gdzie słynna Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789r, głosiła w art.17, że własność jest prawem-świętym i nietykalnym. Indywidualistyczne i liberalne pojęcie prawa własności znalazło swój wyraz we francuskim Code Civil, który potwierdzał rewolucyjną zasadę świętości i nietykalności prawa własności formułując je jako prawo korzystania z rzeczy i rozporządzania nimi w sposób najbardziej absolutny.

117. PRAWO ZOBOWIĄZAŃ W XIX W. Tendencje indywidualistyczne i liberalne wywarły wpływ na prawo zobowiązań. Przyczyniły się one do stworzenia fundamentalnej zasady swobody umów. Rozumiano przez nią przede wszystkim swobodę kształtowania przez strony w drodze umowy stosunku cywilnoprawnego w postaci zobowiązania a nadto swobodę zawarcia lub nie zawarcia umowy i zaciągnięcia zobowiązania, swobodę wyboru kontrahenta, możność zawierania umowy bez zachowania szczególnej formy. Z zasadą swobody umów współdziałała inna równości stron oznaczająca, że obie strony stosunku obligacyjnego są traktowane jako równe z punktu widzenia prawa cywilnego. Dominowały poglądy (Code Civil), iż ważność umów zależała od istnienia i prawidłowości causa- przyczyny prawnej. Jej przeciwieństwem(kodeks BGB) dopuszczały natomiast w szerokim zakresie czynności prawne abstrakcyjne, przy których ważność umowy nie była uzależniona od istnienia causa. Najbardziej abstrakcyjny charakter miały umowy zobowiązujące wynikające z weksla lub czeku. Zasada swobody umów spotkała się w II poł. XIX w. z coraz ostrzejszą krytyką. Ograniczenia jej następowały ze względu na interes społeczny, dobro ogólne oraz w interesie przedsiębiorstw kapitalistycznych.

118. PRAWO SPADKOWE W XIX W Prawo spadkowe epoki kapitalizmu oparło zasady dziedziczenia na założeniu powszechności praw spadkowych tzn., że spadkobiercą mógł być każdy, jeżeli do tego został powołany. Niemniej zasada równości praw spadkowych podlegała pewnym ograniczeniom: niektóre kodeksy (ABGB, BGB) utrzymywały pewne przeżytki feudalizmu, a mianowicie ordynacje lub fideikomisy pozwalające na odrębne uregulowanie kwestii dziedziczenia w dobrach właścicieli ziemskich; istniało też upośledzenie dzieci nieślubnych, stosowano też ograniczenia wynikające z polityki społecznej dotyczące dziedziczenia gospodarstw wiejskich. Kapitalistyczne prawo spadkowe uznawało albo dwa tytuły dziedziczeniu albo nawet trzy tytuły. Ten ostatni tytuł polegał na tym, że kontrahenci zawierali umowę, na podstawie, której jedna ze stron stawała się spadkobiercą. W prawie spadkowym tego okresu istniała swoboda rozporządzania swoim majątkiem przez spadkodawcę - swoboda testowania - bądź na podstawie testamentu, bądź umowy dziedziczenia. Dziedziczenie ustawowe zachodziło dopiero wówczas, gdy spadkodawca nie sporządził testamentu lub umowy dziedziczenia.

119. ZASADY PROCEDURY CYWILNEJ W XIX W. Prawo procesowe obowiązujące w XIXw. opierało się na kilku podstawowych zasadach: 1 zasada dyspozycyjności - polegała na tym, że strony były panami sporu, że wywierały decydujący wpływ na tok procesu; 2 zasada kontradyktoryjności - wyrażała się w tym, że do stron procesowych należało przygotowanie i gromadzenie materiału procesowego; 3 zasada ustności i bezpośredniości- postępowanie ustne- dostarczanie sądowi materiału procesowego w formie ustnej (składanie wniosków i oświadczeń, zeznań i bezpośredniości, polegająca na tym, że sąd stykał się i zapoznawał z materiałem procesowym bezpośrednio; 4 zasada jawności- postępowania były jawne, następowało publiczne ogłaszanie wyroków; 5 zasada swobodnej oceny dowodów- dawała sędziemu możliwość swobodnego oceniania materiału dowodowego; 6 zasada koncentracji materiału procesowego- wyrażała się w takim postępowaniu, które miało na celu zgromadzenie materiału faktycznego i dowodowego w odpowiednich granicach czasowych, tak aby rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło jak najwcześniej.

XX WIEK (OKRES 1918-1939) II RZECZPOSPOLITA

1. SYSTEMY PRAWA CYWILNEGO NA ZIEMIACH POLSKICH PO 1918 R. Po odzyskaniu niepodległości na ziemiach polskich obowiązywało prawo zaborców. Istnienie w dziedzinie prawa procesowego, materialnego cywilnego i karnego odmiennych systemów prawnych utrudniało proces integracji ziem polskich. Źródłami polskiego powojennego systemu prawa cywilnego było: • na ziemiach byłego Królestwa Polskiego księgi II i III Kodeksu Napoleona, ustawy hipoteczne z 1818r i 1825 r. Kodeks cywilny Królestwa Polskiego z 1825r i ustawa o związkach małżeńskich z 1836r; • na ziemiach byłej rosyjskiej guberni zachodnich tom X Zwodu Praw Cesarstwa Rosyjskiego z 1832r; • na ziemiach byłego zaboru pruskiego: BGB z 1896r; • na ziemiach byłej Galicji ABGB z 1811r; • na ziemiach Spiszu i Orawy włączonych do Polski: prawo węgierskie, a od 1923r ABGB.

2. ZASADY PROCEDURY CYWILNEJ II RZECZPOSPOLITEJ. Polskie prawo procesowe opierało się głównie na podstawowych zasadach: dyspozycyjności, zwanej inaczej zasadą rozporządzalności polegającej na tym, że strony postępowania cywilnego przed sądem były panami sporu i wywierały decydujący wpływ na tok procesu. Inną ważną zasadą była zasada jawności postępowania oraz zasada ustności i bezpośredniości, które powodowały konieczność dostarczenia sądowi materiału procesowego w formie ustnej przez strony sporu w postaci wniosków, oświadczeń, zeznań. Kolejną zasadą procesową cywilną była zasada sporności, zwana inaczej zasadą kontradyktoryjności wyrażającą się w tym, że do stron procesowych należało przygotowanie i gromadzenie materiału procesowego, na którym sąd opierał swoje orzeczenie wydawane bezpośrednio po przeprowadzeniu rozprawy na podstawie swobodnej oceny dowodów. Ustawa przyznaje sądowi kierownictwo formalne procesem, nakłada na sąd obowiązek dbałości o legalność, sprawność i prawidłowość wypełnienia czynności procesowych.

3. SYSTEMY PRAWA KARNEGO NA ZIEMIACH POLSKICH PO 1918 R Źródła prawa karnego na ziemiach odzyskanych po 1918r to: • na wszystkich ziemiach byłego zaboru rosyjskiego: rosyjski kodeks Tagnacewa z 1903r; • na ziemiach byłego zaboru pruskiego: kodeks karny Rzeszy Niemieckiej z 1871r; • na ziemiach byłej Galicji: austriacka ustawa karna z 1852r.

4. SYSTEMY PROCEDURY KARNEJ NA ZIEMIACH POLSKICH PO 1918 R. Źródła procedury karnej na ziemiach odzyskanych po 1918r to: • na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego: ustawa o postępowaniu karnym z 1864r; • na ziemiach byłego zaboru pruskiego: niemiecki kodeks postępowania karnego z 1877r; • na ziemiach byłej Galicji: austriacki kodeks postępowania karnego z 1873r.

5. SEKCJA PRAWA CYWILNEGO KOMISJI KODYFIKACYJNEJ II RP. W czerwcu 1919r sejm powołał do życia Komisję Kodyfikacyjną Rzeczpospolitej dla przygotowania jednolitych dla całego państwa projektów prawa cywilnego i karnego i innych, zleconych przez Sejm. Powołana 44 osobowa komisja pod przewodnictwem profesora procedury cywilnej U.J. Franciszka Ksawerego Fiericha. Prace prowadzono początkowo w wyspecjalizowanych sekcjach i licznych podkomisjach, gdzie zasiadali profesorowie prawa i praktycy, wywodzący się z wszystkich zaborów. Projekty miały charakter autorski. W pracach nad kodyfikacją prawa cywilnego pracowali: część ogólna zobowiązań- Ernest Till, kodeks zobowiązań- Roman Longchamps de Berier i Ludwik Domański.

6. SEKCJA PRAWA KARNEGO KOMISJI KODYFIKACYJNEJ II RP W pracach nad kodyfikacją prawa karnego prym wiedli Juliusz Makarewicz i Wacław Makowski. Sekretarzem generalnym byt Stanisław Emil Rappaport. Członkami, sekcji karnej Komisji Kodyfikacyjnej byli m.in. Ettinger, Krzymuski, Miklaszewski, Prędzyński, Rymowicz i inni. Poza stałymi członkami Komisji w pracach kodyfikacyjnych brało udział wielu znakomitych prawników, specjalistów innych dziedzin nauki (psychiatrzy, socjolodzy).

7. ŹRÓDŁA PRAWA KARNEGO MATERIALNEGO II RP Po 1918r utrzymano moc obowiązującą kodeksów państw zaborczych.Tak więc na ziemiach polskich byłego zaboru austriackiego obowiązywały kodeks karny austriacki z 1852r, zmieniany i uzupełniany ustawami dodatkowymi, na ziemiach byłego zaboru pruskiego obowiązywał kodeks karny Rzeszy Niemieckiej z 1871r, na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego i Kresach Wschodnich obowiązywał kodeks karny rosyjski z 1903r zmieniony przez przepisy przechodnie z 1917r i późniejsze ustawy szczegółowe. Wreszcie na ziemiach Spisza i Orawy obowiązywało przejściowo prawo węgierskie(ustawa karna z 1878r i prawo o wykroczeniach z 1879r).

8. ŹRÓDŁA PROCEDURY KARNEJ II RP Poodzyskaniu niepodległości postępowanie karne regulowane było ustawami zaborczymi: rosyjską o postępowaniu karnym z 1864r ze zmianami z czasów wojny przez władze okupacyjne niemieckie i austriacko- węgierskie, ogólnoniemieckim kodeksem postępowania karnego z 1877r oraz austriacką procedurą karną tzw. glaserowską z 1873r W pierwszych latach II -rzeczpospolitej wydano szereg aktów prawnych z zakresu ustroju sądów i postępowania sądowego.

9. ZASADY POLSKIEGO KODEKSU KARNEGO Z 1932R Kodeks karny z 1932r wyróżnia trzy ogólne zasady:1) subiektywizm- w kodeksie przejawia się tym, że odpowiedzialność karna została w nim ukształtowana wyłącznie od strony subiektywnego stosunku sprawy do czynu i ściśle uzależniona od jego poczytalności i swobody kierowania swoim postępowaniem i wolą; 2) humanitaryzm- zasada ta wywodziła się z tradycji ideologii szkoły humanitarnej XVIII w i wyrażała się w przyjęciu przez KK, rozwiązań mających na względzie uczynienie represji karnej jak najbardziej „ludzką", stosowanie jej tylko w granicach i środkami niezbędnymi dla uzyskania przewidywanych celów kary. I tak kara śmierci uznana została za środek wyjątkowy i przewidziana tylko w 5 przypadkach. Kodeks przyjął też na podstawie zasady humanitaryzmu instytucje: nadzwyczajnego złagodzenia kary, warunkowego zawieszenia wykonania kary, rehabilitacji ustawowej i sędziowskiej, zatarcia skazania. 3) środki zabezpieczające - jako sposób ochrony społeczeństwa przed przestępcami wywodzący się ze szkoły socjologicznej prawa karnego, polegający na możności izolowania pewnych kategorii przestępców w specjalnych zakładach już po odbyciu kary. Kodeks przewidywał ich stosowanie w stosunku do czterech kategorii sprawców przestępstw: osób nieodpowiedzialnych z powodu choroby psychicznej, alkoholików, przestępców wykazujących wstręt do pracy, przestępców niepoprawnych(recydywistów).

10. ZAGADNIENIA PRZESTĘPSTWA I KARY W KODEKSIE KARNYM II-RP Kodeks karny II Rzeczpospolitej przyjęty w drodze rozporządzenia Prezydenta z 11 lipca 1932r był nowoczesny, napisany jasnym i precyzyjnym prawniczo językiem. Całość składała się z 295 artykułów w 42 rozdziałach. Zagadnienie kary w kodeksie było uregulowane w części ogólnej. Kodeks wyróżniał kary zasadnicze i kary dodatkowe. W części szczegółowej przyjmował dwu członowy podział przestępstw i wyróżniał zbrodnie (zagrożone karą pozbawienia wolności od 5 lat lub karą śmierci), występki (zagrożone karą pozbawienia wolności do 5 lat, karą aresztu powyżej 3 miesięcy lub karą grzywny powyżej 3000 złotych). Drobniejsze przestępstwa uregulowane byty odrębnie w prawie o wykroczeniach.

11.ZASADY PROCEDURY KARNEJ II RP Kodeks postępowania karnego wydany został w formie rozporządzenia Prezydenta z 1928r z mocą obowiązującą od 1.01.I929r. Wprowadzał on formę procesu mieszanego na zasadzie śledczej oparte było postępowanie przygotowawcze, zasada skargowa dominowała w postępowaniu głównym- na rozprawie. Proces w tej części miał charakter trój- podmiotowy poparty na zasadzie równouprawnienia stron. Sąd orzekał na podstawie swobodnej oceny dowodów, przy czym obowiązywała zasada domniemania niewinności. Kodeks przyjął również zasadę wieloinstancyjności, co zapewniało możliwość odwołania się od wyroku w formie apelacji lub kasacji.

12. ŚLEDZTWO I DOCHODZENIE W PRAWIE II RP Większość przestępstw była ścigana z urzędu. Pierwszą fazą procesu karnego było postępowanie przygotowawcze, rządzone zasadą śledczą, które dzieliło się na: dochodzenie - prowadzone przez policję na żądanie prokuratora, które miało dać oskarżycielowi publicznemu informacje o przestępstwie oraz śledztwo- prowadzone przez sędziego śledczego pod nadzorem prokuratora, którego zadaniem było wszechstronne wyświetlenie trudniejszej sprawy i utrwalenie dowodów. Przeciw osobie oskarżonego (podejrzanego) stosowane mogły być w tym stadium środki zapobiegawcze wobec uchylania się od sądu jak poręczenie, kaucja, tymczasowe aresztowanie orzekane przez sąd. Po zakończeniu dochodzenia lub śledztwa prokurator sporządzał i wnosił do sądu akt oskarżenia. Było to zapowiedzią przejścia procesu do kolejnej stadium postępowania karnego tj. postępowania głównego.

13. APELACJA I KASACJA W II Itp. Zasada wieloinstancyjności sądownictwa w II Rzeczpospolitej przewidywała możliwość zaskarżenia orzeczeń sądowych- wyroków środkami prawnymi w postaci apelacji i kasacji. Apelacja wnoszona była przeciw orzeczeniom w postaci odwołania dotyczącego strony faktycznej wyroku, uznania winy oraz wymiaru kary. Kasacja natomiast wnoszona była z powodu zarzutów dotyczących natury prawnej wyroku, a więc obrazy przepisów prawa materialnego lub procesowego.

14. PRZEPISY OGÓLNE PRAWA CYWILNEGO W II RP Referentem części ogólnej prawa cywilnego został Ignacy Koschembar- Łyskowski. Dyskusja nad projektem, opublikowanym wraz z uzasadnieniem w latach 1928- 1932, została wstrzymana do czasu ukończenia prac nad projektami części szczegółowej przyszłej kodyfikacji.

15. PRAWO RZECZOWE W II RP Prace nad kodyfikacją jednego z działów części szczegółowej kodeksu prawa cywilnego, tj. prawem rzeczowym podjęto dopiero w 1926r, a od 1933r prowadzono je w podkomisji, której referentami byli Fryderyk Zoll i Jan Wasilkowski. Jednolity projekt prawa rzeczowego opublikowano i poddano pod dyskusję publiczną 1937r. Dalsze prace nad nim przerwała wojna.

16. PRAWO SPADKOWE W II RP Unifikacja prawa spadkowego uznana została za mniej pilną. Nad projektem tej części, kodeksu pracował najpierw Henryk Koniecpolem, Stanisław Wróblewski i Kazimierz Przybyłowski. Do wybuchu II wojny światowej zdołano opublikować tylko ogólne założenia projektu prawa spadkowego.

17. PRAWO MAŁŻEŃSKIE W II RP I PRÓBA JEGO KODYFIKACJI Od początku lat 20- tych w łonie sekcji cywilnej Komisji Kodyfikacyjnej podjęto prace nad przygotowaniem projektów wszystkich części przyszłego kodeksu cywilnego. W pierwszej kolejności przedsięwzięto prace nad ujednoliceniem prawa małżeńskiego osobowego, regulowanego ówcześnie przez pięć różnych systemów i wg odmiennych zasad. Referentem głównym był profesor Karol Lutostański. Jego projekt ukończony w 1929r opierający się m.in. na uznaniu świeckiego charakteru instytucji małżeństwa, fakultatywnej formy jego zawarcia, jurysdykcji sądów powszechnych i równo uprawnieni u małżonków, wywołał taką falę protestów duchowieństwa, że rząd nie nadał projektowi dalszego biegu. Fiasko projektu Lutostańskiego zahamowało postęp prac nad niektórymi dalszymi częściami kodeksu, w szczególności nad prawem małżeńskim majątkowym.

18. KODEKS ZOBOWIĄZAŃ. Jedynym działem prawa cywilnego, którego kodyfikację zrealizowano w II RP, były zobowiązania. Ze względu na pilne potrzeby jego ujednolicenia w interesach obrotu gospodarczego w państwie postanowiono za przykładem Szwajcarii wyodrębnić prawo zobowiązań z całości przyszłej kodyfikacji cywilnej i opracować je w formie osobnego kodeksu. Referentem był Roman Longschamps de Berier. Projekt kodeksu ogłoszono w formie rozporządzenia Prezydenta z dnia 27 października 1933r jako Kodeks Zobowiązań z mocą obowiązującą od 1 lipca 1934r. Opierał się na dwóch podstawowych zasadach formalnej równości stron i wolności umów. Modyfikował też klasyczną burżuazyjną zasadę trwałości prawidłowo zawartej umowy. Zezwalał sędziemu nie tylko na wpływanie na treść kształtowanych zobowiązań umownych, ale upoważnił go nawet do rozwiązania zawartej już umowy.

19. KODEKS HANDLOWY II RP W łonie Komisji Kodyfikacyjnej działała sekcja prawa handlowego z referentami Aleksandrem Dolińskim ze Lwowa i Antonim Górskim z Krakowa, później Tadeusz Dziurzyński z Krakowa. Całość projektu opracowanego w komisji ogłoszono jako 1 część Kodeksu Handlowego rozporządzeniem Prezydenta z 27 czerwca 1934r z mocą obowiązującą od 1 lipca 1934r. Polski KH wzorował się na niemieckim kodeksie handlowym z 1897r, ale zawierał sporo rozwiązań oryginalnych. Wg KH, prawo handlowe było prawem szczególnym kupców i odnosiło się do czynności dokonywanych przez kupców w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Podstawowe pojęcia KH to: kupiec, czynności handlowe. Stosownie do tego dzielił się na dwie księgi: 1) o kupcu, 2) o czynnościach handlowych. Po II wojnie światowej zastosowanie KH uległo ograniczeniu. Został on uchylony kodeksem cywilnym z 1964r z wyjątkiem przepisów dotyczących spółek jawnych, z o.o., S.A.

20. PRAWO SPÓŁDZIELCZE II RP Ustawa z dnia 9 października 1920roku o spółdzielniach określała podstawowe instytucje prawa spółdzielczego i jego zasady.

21. CZAS PRACY W PRAWIE II RP. GODZINY NADLICZBOWE W II RP wyodrębniła się z prawa cywilnego i administracyjnego nowa gałąź prawa- prawo pracy. Regulowało ono stosunki wynikające z wykonywania pracy wzajemnej, takiej, którą cechowała osobista zależność pracownika od pracodawcy. Prawo pracy było prawem ochronnym, nie miało być kodyfikowane, miało być regulowane przez ministerstwo pracy, bowiem dopiero się ono tworzyło. Czas pracy został uregulowany w manifeście lubelskim z 7 listopada 1918r. przez Tymczasowy Rząd Republiki Polskiej na 48 godzinny tydzień pracy, manifest był aktem politycznym, w którym istniały zapowiedzi przedstawienia uregulowania w nim zawartego przyszłemu Sejmowi: przesądzono tu dwie sprawy- republikański system rządów i 8 godzinny dzień pracy. Kolejny rząd premiera Moraczewskiego powtórzył to 29 listopada 1918r dekretem o 8 godzinnym dniu pracy i 46 godzinnymi tygodniu(6h sobota). Godziny nadliczbowe uregulowano w sposób następujący: pierwsze dwie godziny płacono stawką 150 %. trzecia godzina i następne godziny w danym dniu płacono stawką 200 %.

22. URLOPY WYPOCZYNKOWE W PRAWIE II RP Urlopy wypoczynkowe uregulowane zostały w 1922r, inaczej traktowano pracowników umysłowych i fizycznych. Pracownicy umysłowi według obowiązujących przepisów korzystali z prawa do 1 miesiąca urlopu z wliczeniem dni świątecznych i niedziel. Pracownicy fizyczni natomiast przez dwa pierwsze lata pracy nabywali prawo do 8 dni roboczych urlopu, a od trzeciego roku pracy- do 15 dni roboczych urlopu.

23. OCHRONA PRACY MŁODOCIANYCH I KOBIET W PRAWIE II RP Ochrona pracy młodocianych i kobiet uregulowana została w prawie II RP kilkoma aktami prawnymi. Młodociani w wieku od 15 do 18 lat, jeżeli uczyli się w szkole zawodowej mieli prawo zaliczyć sobie okres nauki do czasu pracy w wysokości 6 godzin nauki tygodniowo za co otrzymywali wynagrodzenie. Istniał też wykaz prac wzbronionych, której nie mogli wykonywać młodociani. Wobec nich stosowany był zaostrzony system badań lekarskich zarówno wstępnych, jaki okresowych. W stosunku do kobiet ochrona przejawiała się w istnieniu wykazu prac wzbronionych, obowiązku utrzymywania w zakładach pracy urządzeń sanitarnych, gdy zatrudnionych jest tam więcej niż 5 kobiet. Ochrona wyraźnie widoczna była w stosunku do kobiet ciężarnych: kobieta w ciąży miała prawo do powstrzymania się od pracy przez 6 dni w każdym miesiącu, miała też prawo do 6-tygodniowej przerwy przed porodem.

24. UBEZPIECZENIA SPOŁECZNE (W TYM OD BEZROBOCIA) W II RP Ubezpieczeniu na wypadek choroby uregulowane zostały w 1920r na zasadzie powszechnego ubezpieczenia, wszyscy pracownicy najemni musieli być ubezpieczeni. Funkcjonowało to na zasadzie samorządowych kas chorych. Składki na te kasy płacili w 3/5 pracodawcy, a w 2/5 pracownicy. W zarządzie kas miejsca podzielone zostały między pracowników, którzy objęli 3/5 miejsc, oraz pracodawców, którzy objęli 2/5 miejsc. Wysokość zasiłku chorobowego wynosiła 60 %, połogowego 100 %. Prawo do zasiłku i bezpłatnej pomocy lekarskiej przewidywano na okres 39 tygodni. Sytuacje prawną bezrobotnych uregulowano w stosunku do pracowników fizycznych w 1924r, a umysłowych w 1925r analogicznie. Zasiłki z tytułu bezrobocia były skromne i krótkotrwałe: od 30 do 50 % stawki wynagrodzenia ostatniego zarobku dla bezrobotnego samotnego, posiadającego rodzinę, ale liczonego od kwoty nie większej niż 5 zł dziennie.

25. INSPEKCJA PRACY W II RP Inspekcja pracy w II RP uregulowana została w prawie na zasadzie hierarchicznej. Zajmowała się sprawami przestrzegania prawa pracy, była niezależna od władz państwa. Stopniowo rozszerzano jej kompetencje: mogła przesłuchiwać pracowników i pracodawców, miała prawo wglądu do ksiąg, miała prawo pobierania próbek surowców, wzywania do biura inspekcji pracy, sankcjonowane karą grzywny za niestawiennictwo, miała prawo wydawania nakazów o przestrzeganie przepisów prawa pracy, a ich niewykonanie zagrożone było karą grzywny do 2000 zł lub karą aresztu do 6 tygodni.

26. SĄDY PRAC Y W II RP Sady pracy powołane zostały w 1928r. W ich skład wchodzili: jeden sędzia zawodowy, dwóch ławników, przedstawiciel pracodawcy i pracownika. Były to jedyne sądy ławnicze w II RP. Postępowanie przed tymi sądami było wolne od opłat, uproszczone, co wyrażało się nie występowaniem w sprawach przed tym sądem adwokatów.

27. ZWIĄZKI ZAWODOWE W II RP Związek zawodowy w II RP był bardzo liczny, zrzeszał ok. 1 mln osób. Sytuacja prawna związku została uregulowana 6 lutego 1919r dekretem naczelnika państwa, który przewidywał system rejestracyjny. Rozwiązanie związku nie mogło nastąpić ze strony władz, mogło nastąpić tylko wyrokiem sądu, gdy stwierdzi prowadzenie działalności przestępczej.

28. SĄDY GRODZKIE W II RP. W Polsce międzywojennej sądy grodzkie były sądami pierwszej instancji rozpatrującymi sprawy cywilne mniejszej wagi.

39. SĄDY OKRĘGOWE W II RP. W Polsce międzywojennej sądy okręgowe były sądami rozpatrującymi w pierwszej instancji poważniejsze sprawy cywilne i karne oraz odwołania od wyroków sądów, grodzkich i postanowień sędziów śledczych.

30. SĄDY APELACYJNE W II RP. W Polsce międzywojennej były to sądy II instancji rozpatrujące odwołania od orzeczeń sądów okręgowych zapadłych w I instancji. Od orzeczeń tych sądów istniała możliwość wniesienia środka prawnego w postaci kasacji do Sądu Najwyższego.

31. PROKURATURA W II RP. Prokuratura jest systemem organów państwowych, których zadaniem jest ochrona praworządności, ściganie przestępstw, ochrona własności, zapewnienie poszanowania prawa obywateli.

32. SĄDOWNICTWO ADMINISTRACYJNE W II RP. System sądów powołanych do rozstrzygania sporów dotyczących zgodności z prawem decyzji administracyjnych.

ZSRR:

1. RADZIECKIE PRAWA O SĄDZIE. PRAWO REWOLUCYJNE Rewolucja październikowa w Rosji otwierała nowy etap w dziejach ustroju państwowego i prawa sądowego. W pierwszym etapie rewolucji dominowało przekonanie o konieczności wyrzucenia na śmietnik historii, wszelkich urządzeń przedrewolucyjnych i zbudowania na gruzach przeszłości nowego porządku prawnego od samych podstaw. Pierwszymi aktami prawnymi regulującymi podstawowe zasady nowego porządku prawnego były trzy dekrety Rady Komisarzy. Pierwszy z nich wydany w grudniu 1917r Dekret o sądzie nr 1 pozbawiał mocy, prawa przedrewolucyjne, ale dopuszczał w art. 5 ich stosowanie, o ile nie zostały przez rewolucję uchylone oraz nie sprzeciwiały się rewolucyjnemu sumieniu i rewolucyjnej świadomości prawnej. Natomiast trzeci z nich z lipca 1918r nie przewidywał już w ogóle możliwości stosowania w praktyce ustawodawstwa przedrewolucyjnego. Następne akty prawne i instrukcje wręcz zakazywały powoływania się na prawa obalonej władzy. W braku regulacji prawnej sądy i inne organy wymiaru prawa miały orzekać wg rewolucyjnego sumienia i socjalistycznej świadomości prawnej.

2. CZEKA-NKWD. SĄDY REWOLUCYJNE Podstawowym instrumentem władzy w walce o utrwalenie nowego ustroju było prawo karne. W katalogu kar obok pieniężnych i pozbawienia wolności, pozbawienia kart zaopatrzenia, ogłoszenia w rejestrze wrogów ludu, pojawiły się kary robót w obozach pracy przymusowej, pozbawienia praw politycznych, wyjęcie spod prawa, rozszerzył się też zakres stosowania kary śmierci przez rozstrzelanie. Nasilającą się zwłaszcza po zamachu na Lenina w 1918r falę czerwonego terroru uzasadniano koniecznością wzmożenia represji karnej wobec przeciwników politycznych. Ważne zadanie w tej mierze przypadło Komisji Nadzwyczajnej do walki z kontrrewolucją i sabotażem (CZEKA) pod przewodnictwem Feliksa Dzierżyńskiego, wyposażonej w pełnomocnictwo do arbitralnego stosowania represji pozasądowych. W 1922 roku „CZEKA została przekształcona w GPU państwowy urząd polityczno-policyjny, gdy w 1926r zmarł Dzierżyński nowym szefem stał się Henryk Jagoda. W celu racjonalnego wykorzystania siły roboczej w 1930r powstaje Wydział Administracji Obozów Koncentracyjnych - GUŁAG. W 1934r po zamachu na Kirowa i czystkach w partii, GPU przekształcona zostaje w Urząd Bezpieczeństwa Państwowego z Jagodą na czele (dwa procesy Moskiewskie), nowy szef Jeżow (od 1936 do 1938r), a Jagoda -kara śmierci. Czystką w partii i w Armii Czerwonej wyniszczono 40 % korpusu oficerskiego. Na czele NKWD staje Ławrientyj Beria do1953r. Od NKWD odłączono Komisariat Bezpieczeństwa Narodowego, by w 1943r połączyć i przemianować całość na MSW- Ministerstwo Wnutriennych Dieł. Wyróżniły się tu dwa tryby „postępowania w zależności od rodzaju sądów. Przed trybunałami rewolucyjnymi, powołanymi do życia instrukcją Ludowego Komisariatu Sprawiedliwości z grudnia 1917r. w celu sądzenia przestępstw przeciw podstawowym interesom ustroju społeczno-politycznego, stosowany był uproszczony i przyśpieszony tryb postępowania z zapewnieniem sądowi bardzo rozległych uprawnień proceduralnych. Od swobodnej decyzji sędziego zależało między innymi wzywanie świadków, dopuszczenie oskarżenia i obrony. W procesie przed Trybunałem Konstytucyjnym nie było udziału czynnika ludowego w orzekaniu oraz drugiego trybu postępowania przed sądami ludowymi, przestrzegane miały być w stadium rozprawy takie zasady jak jawność bezpośredniość i prawo oskarżonego do obrony.

3. RADZIECKIE PRAWO CYWILNE Ustawodawstwo okresu rewolucji obaliło fundamentalne zasady tradycyjnego prawa cywilnego. Na podstawie dekretu o ziemi z 1917r uznano ziemie za dobra ogólnonarodowe. Ta nowa własność socjalistyczna została wyłączona z prawa cywilnego na rzecz administracji. W latach 20- tych zlikwidowano obrót cywilnoprawny (gospodarkę rynkową, wprowadzono kartki; regulację cen, nastąpił zanik zobowiązań, zniesiono spadkobranie-własności kapitalistycznej, rozbudowano prawo rolne i prawo pracy). W 1917r. zmieniono prawo rodzinne, uznano śluby przed kapłanami za nieważne, zrównano prawa dzieci z małżeństwa i pozamałżeńskich, dopuszczono rozwody. W 1922r. powstał kodeks cywilny RSFRR złożony z 435art. Podzielonych wg systematyki pendektowej na 4 części: ogólną, prawa rzeczowego, zobowiązań, spadkowego. Prawo rodzinne zostało objęte innym unormowaniem. W 1961r wydano zasady ustawodawstwa ZSRR stanowiące trzon radzieckiego prawa cywilnego. Zawierały one podstawowy materiał normatywny obowiązujący na całym terytorium ZSRR. Na jej podstawie powstały kodeksy poszczególnych republik.

4. RADZIECKIE PRAWO KARNE MATERIALNE Nie było kodeksu prawa karnego, prowadzono na ten temat dyskusje, których podsumowaniem wraz z dwoma pierwszymi latami praktyki rewolucyjnego sądownictwa było wydanie u schyłku 1919r „Przewodnie zasady prawa karnego Rosyjskich Republik Radzieckich", będących czymś w rodzaju części ogólnej kodyfikacji karnej. Przestępstwo określane tu od strony materialnej jako czyn niebezpieczny społecznie oraz kary jako środka ochrony społeczeństwa przed przestępcą. Wraz z rozwojem NEP-u i działań Ludowego Komisariatu Sprawiedliwości z Kurskim na czele w 1922r. został wydany Kodeks Karny RSFRR wprowadzony w celu ochrony państwa robotniczo-chłopskiego i rewolucyjnego porządku prawnego, nie stanowił aktu kompletnego, złożony z części ogólnej (56art.) i szczegółowej (171art.). Za przestępstwo uważane były czyny nie tylko określane w ustawie karnej, ale także inne, które miały być sądzone na podstawie analogii. Kodeks nie operował pojęciem winy, obok pojęcia kary posługiwał się w szerokim zakresie pojęciem środków ochrony społecznej, orzekanych wobec osób uznanych za społecznie niebezpieczne. Zgodnie z Konstytucją z 1924r. zostały wydane nowe podstawowe Zasady ustawodawstwa Karnego ZSRR i Republik Związkowych, będące po części zarysem części ogólnej prawa karnego o charakterze ogólnozwiązkowym. Podzielono przestępstwa na dwie kategorie: 1) skierowane przeciw podstawom ustroju radzieckiego osądzane przez trybunały rewolucyjne, określone były w tym przypadku kary minimalne(5 lat w obozie pracy); 2) wszystkie pozostałe grupy przestępstw osądzane przez sądy ludowe, określano maksymalną granicę. „Podstawowe zasady..." zastępowały pojęcie kary określeniem: środki ochrony społecznej, których wyróżniono trzy rodzaje: • sądowo-poprawcze(kara śmierci, pozbawienie wolności, roboty przymusowe); • medyczne (szpitale psychiatryczne); • medyczne - wychowawcze.

5. RADZIECKA PROCEDURA KARNA Uchwalony w 1922 r. kodeks postępowania karnego formułował podstawowe zasady procesowe w zakresie prawa karnego, tj. zasadę praworządności socjalistycznej, zasadę gwarancji procesowych dla podsądnych, zasadę ustności i jawności postępowania z wyjątkami uzasadnionymi szczególnymi interesami państwa, zasadę prawa do obrony osób oskarżonych przed sądami ludowymi, zasadę wyrokowania na podstawie swobodnego przekonania, zasadę prawdy materialnej, zasadę udziału przedstawicieli społeczeństwa w wyrokowaniu. Składał się z 6 rozdziałów regulujących kolejno: sprawy ogólne, śledztwa, postępowania przed sądem ludowym, kasację, inne formy nadzoru, postępowanie przed trybunałami rewolucyjnymi, kontrolę sądową Ludowego Komisariatu Sprawiedliwości, wykonanie wyroków. W 1934r. w związku z niewyjaśnioną sprawą zabójstwa Kirowa ustawa Prezydium Centralnego Komitetu Wykonawczego ZSRR pozbawiła elementarnych gwarancji sądowych osoby oskarżane o akty terroru. Okres śledztwa ograniczono do 10 dni akt oskarżenia wręczano oskarżonemu na dobę przed rozprawą, na której sprawa była rozpatrywana bez udziału stron, zniesiono prawo do obrony, nie przewidywano możliwości odwołania się od wyroku, ani prośby o ułaskawienie. Najwyższy wymiar kary miał podlegać natychmiastowemu wykonaniu. Dowodem rozstrzygającym miało być przyznanie się do winy, a do skazania podstawę mogło stanowić już samo maksymalne prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa.

6. RADZIECKA PROCEDURA CYWILNA Wydany w 1923 r. kodeks posłowania cywilnego głosił ideę umacniania socjalistycznego porządku prawnego. Był to pierwszy w historii procesu cywilnego akt prawny, który nakładał na sąd obowiązek dotarcia do prawdy obiektywnej, a więc zadanie zbadania okoliczności sprawy zgodnie ze stanem faktycznym rzeczy i rozstrzygnięcie sprawy w interesie społeczeństwa. Odrzucono zasady formalizmu procesowego i prawdy prawniczej, jak również wszelkie ograniczenia sędziego w postępowaniu dowodowym i wyrokowaniu. Kodeks obejmował 5 części regulujących kolejno: postanowienia ogólne, postępowanie sporne, szczególne rodzaje postępowań, skargę i wyrokowanie, wykonywanie orzeczeń.

PRAWO NIEMIEC FASZYSTOWSKICH:

1. CHARAKTERYSTYKA PRAWA KARNEGO NIEMIEC FASZYSTOWSKICH Na prawo faszystowskie wywierała wpływ doktryna szkoły antropologicznej- koncepcja niebezpiecznego sprawcy, która nakazywała znaleźć przestępcę i unieszkodliwić. W III Rzeszy prawo karne stało się jednym z instrumentów polityki państwa totalitarnego. Nastąpił wzrost zasięgu prawa-karnego poprzez zmiany zasady odpowiedzialności karnej: nowela z 1935 r. do kodeksu karnego II Rzeszy (1871r) zrywała z zasadą legalizmu na rzecz stosowania analogii w prawie, a podstawą ścigania miało być nie prawo stanowione, lecz gdy domaga się tego zdrowe odczucie narodu. System prawa niemieckiego. tworzyło kilka warstw: a) tradycja kultury prawnej (dotychczasowe prawo); b) tradycyjna kadra prawnicza- sprawiało to pozory legalności, z drugiej strony hamowało zapędy radykałów hitlerowskich i w pierwszym okresie III Rzeszy wyroki były dość łagodne. Na tą warstwę nakładała się nowa: c) reformy, zmiany ustawodawcze (prawa karnego materialnego i procesowego), sędziego można było usunąć, rozszerzono możliwość wyrokowania przez sądy wojskowe, powstawały sądy specjalne, przyśpieszano postępowanie, wprowadzono tymczasowe aresztowania, w czasie wojny usunięto czynnik ludowy z sądów- ławników, wprowadzono analogię, rozbudowano system środków zabezpieczających, zastępowano starą kadrę nowa, oddaną reżimowi III Rzeszy; d) realizacja polityki społecznej poza sądem w drodze administracyjnej (ochrona czystości rasy, likwidacja psychicznie chorych, nie przynoszących korzyści); e) terror policyjny (Gestapo, SS).

2. SĄDY POLSKIE W GENERALNEJ GUBERNI W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ Zasady prawa faszystowskiego wprowadzano w życie na terenach włączonych do III Rzeszy, gdzie zorganizowano sądy i prawo niemieckie. Na terenach nie włączonych, ale okupowanych- Generalne Gubernatorstwo, również wprowadzono sądy niemieckie, ale obok nich utrzymano (dopuszczone przez okupanta) sądownictwo polskie, które opierało swą działalność na rozporządzeniach z września 1939r i lutego 1940r generała-gubernatora. Najniższą instancją tego sądownictwa były sądy grodzkie, dalej okręgowe oraz w stosunku do nich drugą instancją były sądy apelacyjne. Sądy polskie działały z pewnymi ograniczeniami (nie mogły przesłuchiwać świadków Niemców)podlegały one kontroli niemieckich sądów. W polskich sądach rozpatrywano tylko sprawy cywilne.

SĄDY I PRAWO POLSKIEGO PAŃSTWA PODZIEMNEGO:

1. LEGALISTYCZNA KONCEPCJA POLSKIEGO PAŃSTWA PODZIEMNEGO I POWOŁANIE SĄDÓW 27 września 1939r. powołano do życia Związek Walki Zbrojnej (ZWZ) i już pod koniec września 1939r, przyjęto, że Polska podziemna ma stanowić kontynuację legalnego państwa sprzed II wojny światowej. W państwie podziemnym- państwie prawa do sprawowania wymiaru sprawiedliwości powołane zostały sądy, które miały być utworzone w celu realizowania zasady legalizmu. Gdy nastąpiła wymiana pism, między krajem a rządem na emigracji, to 16 kwietnia 1940r Komitet dla Spraw Kraju podjął uchwałę w sprawie powołania do życia Sądów Kapturowych w kraju.

2. SĄDY KAPTUROWE ZWZ- AK 16 kwietnia 1940r podjęto uchwalę o powołaniu Sądów Kapturowych przy komendach ZWZ i delegatach rządu odpowiednich szczebli. Każdy wydany wyrok miał podlegać zatwierdzeniu delegata, a kara śmierci miała być wykonywana przez oddziały ZWZ. Podstawą prawną dla sądów miał być Kodeks Sądów Kapturowych i przepisy materialno-prawne: były one bardzo szczupłe, przewidywały karę śmierci za zdradę kraju, szpiegostwo, denuncjacja, krzywdzenie ludności polskiej. Przyjęto, że te przepisy są tylko uzupełnieniami kodeksu karnego z 1932r. Kodeks Sądów Kapturowych przewidywał stworzenie sądów o strukturze: sąd miał składać się z prokuratora, sędziego śledczego, obrońcy, zespołu orzekającego w postaci przewodniczącego i dwóch sędziów. Aby wyroki były wydawanymi na podstawie prawa założono, że jeden z członków składu orzekającego winien być prawnikiem. Zakładano też, że rozpatrywanie sprawy ma poprzedzać dochodzenie, prowadzone przez sędziego śledczego, który następnie przekazywał zebrany materiał prokuratorowi i ten sporządzał akt oskarżenia, który był podstawą do wszczęcia rozprawy, odbywające się w godzinach rannych w składzie prokuratora, obrońcy, sporządzał protokół orzeczenie mogło być dwojakiego rodzaju: skazujące lub uniewinniające.

3. WOJSKOWE SĄDY SPECJALNE W 1941r nastąpiła reorganizacja sądów. W listopadzie 1941r wprowadzono w miejsce Sądów Kapturowych Wojskowe Sądy Specjalne (zmieniono tylko właściwie nazwę). Owa reforma dotyczyła także zmiany kompetencji sądów: oprócz skazania na karę śmierci i uniewinnienie wprowadzono możliwość prowadzenia sprawy, zbierania dowodów i nie wydawania wyroków oraz odłożenia takich spraw na czas niepodległości. Jeden z sądów Sąd w Warszawie zbierał się 100 razy, rozpatrzył ok. 200 spraw, z tego ok. 10 % spraw zakończyło się wyrokiem uniewinniającym, 25 % wyrokiem skazującym na karę śmierci, pozostałe sprawy umorzono, zawieszono na czas wojny, by po odzyskaniu niepodległości wymierzyć karę pozbawienia wolności.

4. UTWORZENIE KIEROWNICTWA WALKI PODZIEMNEJ I REORGANIZACJA SĄDOWNICTWA. Ludność cywilna podlegała sądom wojskowym, choć istniała koncepcja stworzenia sądownictwa karnego dla cywili 15 lipca 1943r utworzono Kierownictwo Walki Podziemnej (KWP) pod przewodnictwem Tadeusza Bora Komorowskiego. Stwierdzono, że w sprawach przestępstw popełnionych przez żołnierzy AK albo przeciw tym siłom zbrojnym kompetentne są sądy wojskowe, ale przestępstwa osób cywilnych powinny być przejmowane przez sądy cywilne- niewojskowe, a takie wykonywanie wyroków miało przypadać innym organom.

5. CYWILNE SĄDY SPECJALNE Sprawy przestępstw osób cywilnych rozpatrywały Cywilne Sądy Specjalne, które powstały później niż wojskowe ze względu na brak kadry i obawy dyrektora departamentu sprawiedliwości Leona Nowodworskiego w delegaturze, że mogą one spowodować skazanie na karę śmierci niewinnych, bez prawa do obrony. Powstały one pod koniec 1942r. Wyroki tych sądów długo pozostawały bez własnych organów egzekucyjnych korzystały one z organów sądów wojskowych (oddziały ZWZ i AK). Na przełomie 1942 i 1943r, wyodrębniły się w ramach BCh oddziały specjalne do zwalczania rodzimego bandytyzmu, które wkrótce zaczęły przejmować wykonywanie wyroków sądów cywilnych..

6. WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI W POWSTANIU WARSZAWSKIM Planowano, że powstanie wybuchnie na terenie całego kraju, dlatego też planowano utworzenie sądów powstańczych. Rozpoczęto organizować Służbę Sprawiedliwości. W połowie sierpnia 1944 powołano szefostwo Służby Sprawiedliwości, które zorganizowało sądy zgodnie z założeniami, w czasie otwartych działań zbrojnych sądy wojskowe miały się przekształcić w sądu wojenne, nie uczyniono jednak tego, gdyż alianci nie uznali powstańców za regularne wojsko, kombatantów. Nastąpiło to dopiero 30 sierpnia 1944r, gdy wiadoma była już możliwość upadku powstania i już wtedy nie dokonano reorganizacji sądów wojskowych. Posiedzenia sądów były jawne, zorganizowano także areszty, starano się też stworzyć sądy dla cywilów. Organami wykonującymi wyroki miały być oddziały żandarmerii powstańczej. Polecono też utworzyć specjalne plutony egzekucyjne. Uregulowano też I września 1944r jak ma przebiegać egzekucja.

7. KOMISJE SADZĄCE WALKI CYWILNEJ W 1940r opracowano Kodeks Polaku, uzupełniony w 1941r Kodeksem moralności obywatelskiej. Określono w nim granice prawne, etyczne, których przekroczyć nie wolno (np. bojkotowanie kin). Były te zasady (granice) jednak łamane, dlatego powołano do życia Komisje sądzące Walki Cywilnej, które to w drobnych sprawach orzekały karę infamii, nagany, upomnienia. W praktyce BCh zaczęły urealniać te kary poprzez chłostę.

POLSKA LUDOWA (do 1956/64 roku) [PRL]:

1. UMOWA POLSKO- RADZIECKA O STOSUNKACH MIEDZY ARMIĄ CZERWONĄ A ADMINISTRACJĄ POLSKĄ W lipcu 1944r PKWN podpisał dwie umowy z rządem radzieckim (jedną o granicach, drugą o porozumieniu dodatkowym dotyczącym stosunków między Armią Czerwoną a administracją polską na ziemiach wyzwolonych, które stanowiło, że zwierzchnia władza należy na tym terenie do Armii Czerwonej- art. 7 dawał on radzieckim władzom, wodzowi naczelnemu Armii Czerwonej jurysdykcję nad obywatelami polskimi, którzy na terytorium Polski popełnili, przestępstwo w strefie operacji wojennej przeciw A. Cz.). W ten sposób na podstawie drugiej umowy Armia Czerwona mogła dokonywać aresztowań na terenie całego państwa polskiego (wobec braku w precyzyjności określenia pojęcia terenu działań wojennych), tak aresztowano kierownictwo polskiego podziemia (proces 16- stu); Wobec Polaków można było stosować na podstawie tej umowy prawo obce.

2. PRAWO WOJSKOWE 1943-1945 W POLSCE W drodze uchwały z 7 lipca 1943r ZPP(Związek Patriotów Polskich) wprowadziła Kodeks Wojskowy PSZ(Polskich Sił Zbrojnych) w ZSRR, był on krótki, składał się z 84art. zawierających część ogólną i szczegółową. Opierał się na zasadzie analogii, przestępstwa były typowo wojskowe, był surowy, na 67art, 30art. zawierało sankcję w postaci kary śmierci. 26 listopada 1943 rozprowadzono Wojskowy Kodeks postępowania karnego PSZ w ZSRR rozkazem dowódcy 1 Korpusu Zygmunta Berlinga. Opierał się na kodeksie z 1932r. Przewidywał jednoinstancyjne postępowanie. Oprócz sądów polowych dla dywizji miał być też utworzony sąd dla PSZ, który miał sprawować nadzór nad sądami polowymi. Kodeks deklarował praworządność, niezawisłość. Obok sędziego zawodowego w skład sądu wchodzili ławnicy. Dokonano ograniczeń w prawach oskarżonego. Znalazła się tu definicja przestępstwa- czyn zabroniony przez ustawę. Aktem prawnym o dużym znaczeniu był Kodeks Karny Wojska Polskiego wprowadzony 23 września 1944r. dekretem PKWN razem z prawem o ustroju sądów i prokuratury wojskowej. Kodeks ten uchylał moc obowiązującą kodeksu wojskowego z 1932r, przejmował wprawdzie wiele jego przepisów, zwłaszcza części ogólnej, ale znacznie poszerzał zakres przestępstw podlegających prawu i sądom wojskowym. Wprowadził np. karalność niewykonania obowiązku donosicielstwa, denuncjacji wobec najcięższych przestępstw. Krą śmierci zagrożone były np. przestępstwo usiłowania pozbawienia państwa niepodległego bytu, zamach na naczelne władze i ustrój państwa, udział w demonstracji, szpiegostwo i ucieczka za granicę na szkodę państwa polskiego.

3. INFORMACJA WOJSKOWA I MIN. BEZPIECZEŃSTWA PUBLICZNEGO W PRL Szczególną rolę w śledztwach wojskowych wyprawach należących do właściwości sądów wojskowych odegrał Główny Zarząd Informacji, czyli kontrwywiad wojskowy. Główny Zarząd Informacji podlegał resortowo ministrowi obrony narodowej. Początkowo szefem Informacji Wojskowej był Stefan Kuhl, a zastępca Anatol Fejgin. Główny Zarząd Informacji dysponował specjalnym wydziałem śledczym, miał własne zakonspirowane więzienia. Prowadzone przez Informację Wojskową śledztwa odznaczały się szczególnym okrucieństwem.

4. USTRÓJ SĄDÓW POWSZECHNYCH DO 1950 R Za podstawę organizacji sądownictwa przyjęto w 1944r stan obowiązujący przed I września 1939r. Przepisy dotyczące ustroju sądów w ogólnym zarysie zostały utrzymane do 1950r, ale w licznych kwestiach szczegółowych następowały zmiany, zmierzające do całkowitego przekształcenia sądownictwa powszechnego w taki sposób, by z niezawisłych sądów stworzyć dyspozycyjne narzędzie aparatu władzy. W rodzącym się systemie władzy nie mogło być mowy o niezawisłości sądownictwa i respektowaniu zasady podziału władz. Do kadr sądów powszechnych, jeśli miały stwarzać pozory legalizmu, zaczęto przyjmować sędziów przedwojennych. O ile nad sądami wojskowymi komuniści objęli pełną władzę i kontrolę, o tyle sądy i prokuratury powszechne trzeba było dopiero uczynić posłusznymi jednym z licznych kroków zmierzających do tego celu było zniesienie przedwojennego zakazu przynależności sędziów do wszelkich partii politycznych. Zakaz ten był oczywiście elementem niezawisłości sędziowskiej.

5. USTRÓJ SADÓW POWSZECHNYCH OD 1951 R Istotne nowelizacje prawa dotyczącego sądownictwa powszechnego nastąpiły w latach 1949-1950r. Zlikwidowano przede wszystkim możliwość odwołania się od wyroku w postaci apelacji i kasacji, a zastąpiono je jednym środkiem rewizją. Zniesiono urząd sędziego śledczego, a jego uprawnienia przekazano prokuratorowi. Prokurator decydował m.in.: o zastosowaniu środków zapobiegawczych do aresztowania włącznie. Jako podstawowe zadanie sądów postawiono strzeżenie ustroju politycznego, następnie interesów gospodarki, a dopiero na końcu osobistych i majątkowych praw i interesów obywateli, a nie jak przed wojną zapewnienie sprawiedliwości. Wprowadzono nową strukturę sądów powszechnych: wojewódzkie i powiatowe. Wyłączono prokuraturę ze struktury sądów i w ogóle z Ministerstwa Sprawiedliwości, czyniąc z niej odrębny rodzaj organu państwowego. Formalnie podporządkowano ją głowie państwa, a faktycznie PZPR. Wyodrębniono sądy dla nieletnich. W 1950r zniesiono sądy pracy, a sprawy przez nie rozpatrywane trafiły do sądów powszechnych, a od 1954r do zakładowych komisji rozjemczych.

6. SĄDY SPECJALNE I QUASI - SĄDY W PRL Ustanowiono sądy specjalne, niekiedy wręcz quasi- sądy. Były to specjalne sądy karne dla sądzenia zbrodniarzy faszystowsko-hitlerowskich. Najwyższy Trybunał Narodowy oraz Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym. 1) Specjalne sądy karne w liczbie sześciu zostały powołane dekretem PKWN z 12 września 1944r przy sądach apelacyjnych, objęły swym zasięgiem cały kraj. Przy sądach tych powołano specjalne prokuratury. Postępowanie było jednoinstancyjne. Zostały zniesione w 1946r, a ich kompetencje przejęły sądy powszechne (okręgowe). 2) Najwyższy Trybunał Narodowy (NTN), ustanowiony 22 stycznia 1946r, był również szczególnym rodzajem sądu specjalnego, powołanym do sądzenia zbrodniarzy wojennych oraz osób odpowiedzialnych za faszyzację życia państwowego i klęskę wrześniową. NTN był zrównany w hierarchii z Sądem Najwyższym, a jego prezesem był z urzędu Pierwszy prezes SN. Ogółem NTN skazał 46 zbrodniarzy hitlerowskich(w tym 20 na karę śmierci m.in. Rudolfa Hoessa- komendanta obozu w Oświęcimiu). Po 1948r NTN zaprzestał działalności, choć formalnie nie został zniesiony, a sprawy zbrodniarzy sądziły sądy powszechne.

7. KOMISJA SPECJALNA DO WALKI Z NADUŻYCIAMI I SZKODNICTWEM GOSPODARCZYM Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym była quasi- sądem, wzorowanym na modelu radzieckim. Powołana dekretem z 16 listopada 1945r, początkowo jako organ dochodzeniowy, potem jako pozasądowy organ orzekający. Do jej kompetencji należały m.in. sprawy spekulacji, łapownictwa, powodowanie paniki w celu szkodzenia interesom mas pracujących, przypadki, gdy „działanie sprawcy pozostaje w związku ze wstrętem do pracy albo stwarza niebezpieczeństwo popełnienia nadużyć". Komisja mogła skierować sprawę do sądu lub osadzić sprawcę w obozie, pracy przymusowej na okres do 2 lat, a także orzekać karę grzywny bez ograniczeń, przepadek towarów, urządzeń przedsiębiorstwa, jego zamknięcie, pozbawienie uprawnień handlowych i przemysłowych oraz pozbawienie prawa do zajmowania lokalu używkowego, a nadto zakaz pobytu sprawcy w województwie dotychczasowego miejsca zamieszkania na okres do 5 lat.

8. SADY TAJNE W PRL Historią polskiego wymiaru sprawiedliwości jest już działalność sądów tajnych, tzw. sekcji tajnej w sądownictwie powszechnym w sprawach karnych. Powołana w początkach 1950r w Ministerstwie Sprawiedliwości tajna sekcja rozpatrywała poza trybem ustalonym przez obowiązujące przepisy o postępowaniu karnym, a więc w trybie specjalnym, sprawy o charakterze politycznym uznane za szczególnie groźne dla bezpieczeństwa państwa. Były to głównie sprawy o faszyzację życia państwowego oraz zbrodnie wojenne z dekretu z 1944r. Sekcja tajna w latach 1950-1954 działała w sądzie apelacyjnym w Warszawie i miała swój odpowiednik w Sądzie Najwyższym. Ten sąd specjalny powołano ze względu na zagrożenie bezpieczeństwa państwa. Działalność sądu stanowiła naruszenie podstawowych zasad obowiązującej procedury sądowej w sprawach karnych i fundamentalnych zasad wymiaru sprawiedliwości. Postępowanie było tajne, rozprawy odbywały się w więzieniu, nie w siedzibie sądu. Oskarżony pozbawiony był prawa do obrony. Nie funkcjonowała zasada domniemania niewinności. Sąd nie dążył do wykrycia prawdy obiektywnej, materialnej. Zgodnie z zasadami procesu karnego sformułowanymi przez Andrzeja Wyszyńskiego- generalnego prokuratora w ZSRR, sąd mógł ograniczyć się do ustalania tzw. prawdy względnej, co sprowadzało się do maksymalnego uprawdopodobnienia. W procesie stosowano pozaprawne metody wymuszania przyznania się do winy- tortury. Do skazania wystarczyło wykazanie związku oskarżonego z popełnionym czynem.

9. UDZIAŁ CZYNNIKA LUDOWEGO W WYMIARZE SPRAWIEDLIWOŚCI W PRL Udział czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości przedstawiały się w udziale składu ławniczego w sądach. W 1944r wprowadzono ławników do sądów wojskowych oraz do specjalnych sądów karnych orzekających w sprawach przestępstw popełnionych przez hitlerowców, a po zniesieniu w 1946r wspomnianych specjalnych sądów karnych- sprawy te przeszły do kompetencji sądów okręgowych orzekających w składzie ławniczym. Ławnicy sądzili w postępowaniu doraźnymi, wprowadzonym w listopadzie 1941r, którym to trybem można było objąć każdą sprawę. Ławnicy uzyskali wszystkie uprawnienia sędziowskie w toku rozprawy i orzekania, z wyjątkiem przewodnictwa rozprawie, a więc rola ich była bez porównania większa aniżeli sędziów przysięgłych. Ławnicy byli wyznaczani przez prezydium rady narodowej, a więc instytucję nie pochodzącą z wyborów, opanowaną przez komunistów. Nowi sędziowie- ławnicy nie potrzebowali spełniać wymogów stawianych ustawowo sędziom: nie żądano żadnego wykształcenia, żadnej praktyki, w ogóle żadnych kwalifikacji.

10. SZKOLENIE PRAWNIKÓW W TRYBIE SPECJALNYM W PRL Do historii wymiaru sprawiedliwości należy też nadzwyczajny tryb przygotowania kadr dla sądów i prokuratur. Nowe kadry powojennego wymiaru sprawiedliwości poza normalnymi studiami prawniczymi, kształcone były też w trybie nadzwyczajnymi, pośpiesznie, np. na 6- miesięcznych kursach prawniczych albo w 2- letniej szkole im. T. Duracza. Dekret z 22 stycznia 1946r, zezwalał Ministerstwu Sprawiedliwości do powołania na stanowiska sędziów i prokuratorów osoby, które nie ukończyły studiów prawniczych, bez praktyk pod warunkiem rękojmi wykonywania obowiązków sędziowskich. Utworzono 6 średnich szkół prawniczych, w których nauka trwała od 6 do 15 miesięcy (łącznie kursy ukończyło 1130 słuchaczy, z których ogromna większość, tj. 1081 podjęła pracę w wymiarze sprawiedliwości).Przyjmowano do tych szkół jedynie osoby delegowane z polecenia partii politycznych, związków zawodowych lub organizacji społecznych, nie przyjmowano natomiast zgłoszeń indywidualnych. W 1943r powołano także Centralną Szkołę Prawniczą im. Teodora Duracza, przemianowaną w 1950r na Wyższą Szkołę Prawniczą funkcjonującą do 1953r, którą ukończyło 421 osób(w tym 83 absolwentów kursów średnich). W 1953r. Szkoła została przekształcona w Ośrodek Doskonalenia Kadr Sędziowskich i Prokuratorskich im. T. Duracza, podległy Ministerstwu Sprawiedliwości. Celem ośrodka było podnoszenie kwalifikacji zawodowych i poziomu ideologicznego sędziów i prokuratorów. Innym zabiegiem zmierzającym do zasilenia zespołu kadr sędziowskich było zorganizowanie jednorocznego kursu w 1954r dla ławników odpowiadających wymaganiom moralnym i politycznym, żądanym od pracowników wymiaru sprawiedliwości, który ukończyło 65 osób, z których 22 trafiło do sądów.

11. „SIERPNIÓWKA" Z 31 VIII 1944 Instrumentami nowej polityki karnej stały się dekrety i ustawy prawno-karne. Pierwszym wśród licznych aktów prawnych o znaczeniu politycznym był dekret z 31 sierpnia 1944r o wymiarze kary dla faszystowsko- hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego. Akt ten przewidywał surową karalność licznych form prześladowania ludności cywilnej i jeńców wojennych. Karany był także sam udział w organizacjach, przestępczych „powołanych lub uznanych przez władze państwa niemieckiego" i jego sprzymierzeńców, choć ich wyliczenie było nie pełne i obejmowało tylko 4 organizacje: NSDAP, SS, Gestapo, SD. Nowelizacja dekretu z grudnia 1946r zawęziła pierwotną dyspozycję dekretu: „kto idąc na rękę władzy okupacyjnej" na „kto idąc na rękę władzy państwa niemieckiego". Uniemożliwiło to stosowanie dekretu do czynów popełnionych pod okupacją radziecką. Dekret stanowił prawo wyjątkowe działające wstecz, ale potrzebne ze względu na powszechnie aprobowaną potrzebę rozliczenia prawno-karnego skutków II wojny światowej i okupacji niemieckiej.

12.DEKRET O OCHRONIE PAŃSTWA Dekret PKWN z 30 października 1944r o ochronie państwa, wydany wobec zaostrzającej się sytuacji politycznej składał się z 11art. zawierających bardzo szerokie dyspozycje obejmujące liczne stany faktyczne. Rozszerzał w sposób kazuistyczne katalog czynów karalnych, nie definiując ich precyzyjnie, zgodnie z wymogami techniki kodyfikacyjnej XX w. Umożliwiało to dyspozycyjnej nauce i wymiarowi sprawiedliwości szeroką ich interpretację. Dekret przewidywał nie tylko karalność czynów wypierzonych przeciw ustrojowi, zamachów na organ państwowy i samorządowy, zakłady przemysłowe i komunikacyjne, ale i nawoływania do czynów skierowanych przeciw wykonywaniu reformy rolnej i publicznego ich chwalenia. Karalne było także wyrabianie, przechowywanie i obrót bronią i amunicją, utrudnianie prawidłowego działania urzędów państwowych i instytucji użyteczności publicznej. Karą śmierci było zagrożone posiadanie, przechowywanie, nabywanie i wyrób aparatu radiowego odbiorczego lub nadawczego oraz wywieranie wpływu na rady narodowe, urzędy i sądy. Postępowanie w tych sprawach przekazano sądom wojskowym. Dekret wszedł w życie z mocą wsteczną od 15 sierpnia 1944r naruszając główną zasadę lex retro non agit. Uchylony został przez dekret z 16 listopada 1945r o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa.

13. MAŁY KODEKS KARNY Rada Państwa krytycznie oceniła dekret z 16 listopada 1945r jako zbyt liberalny. Jego nowy tekst wprowadzający nowe stany faktyczne i zaostrzający sankcje karne przygotowany został przez Ministra Sprawiedliwości. Dekret ten z 13 czerwca 1946r o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa- zwany także Mały Kodeks Karny zasługuje na krytyczną opinię w historii polskiego prawa karnego, ze względu na szeroki katalog czynów karalnych, surową represję karną, niski poziom techniki legislacyjnej. Dekret składał się z 3 rozdziałów tworzących część szczególną i rozdziałów o charakterze ogólnym: 1) Rozdział zawierał przepisy o przestępstwach przeciwko bezpieczeństwu publicznemu(np. sabotaż, zamach, szpiegostwo); 2) Rozdział-o przestępstwach przeciwko porządkowi publicznemu; 3) Rozdział o przestępstwach przeciwko interesom gospodarczym państwa (np. szaber, reglamentacja towarów). Szczególną rolę w praktyce funkcjonowania Małego K.K. odegrał art.22 przewidujący odpowiedzialność karną za rozpowszechnianie fałszywych informacji, wiadomości mogących wyrządzić istotną szkodę interesom państwa polskiego bądź obniżyć powagę jego naczelnych organów- czyli przestępstwo tzw. szeptanki. Obowiązywał do 31 grudnia 1969r.

14. DEKRET O FASZYZACJI ŻYCIA PAŃSTWOWEGO Działające wyłącznie wstecz przepisy dekretu z 22 stycznia 1946r o odpowiedzialności za klęskę wrześniową i faszyzację życia państwowego umożliwiając karanie legalnych przed I września 1939r działań politycznych i działań w sprawach publicznych skierowanych na nieprecyzyjnie określoną „szkodę narodu lub państwa polskiego". Obowiązujący do końca grudnia 1969r dekret uznawał za przestępstwa „stosowanie nacisku moralnego lub korupcji w celu narzucenia narodowi polskiemu antydemokratycznej ustawy konstytucyjnej w okresie międzywojennym i miał wyraźnie rozrachunkowy charakter wobec ekip rządzących w II Rzeczpospolitej.

15. ŚLEDZTWA I DOCHODZENIA: SĘDZIA ŚLEDCZY, PROKURATOR, FUNKCJONARIUSZE BEZPIECZEŃSTWA W PRL

Urząd sędziego śledczego został w wyniku reform prawa sądowego w latach 1949-1950 zniesiony, a jego uprawnienia przekazano prokuratorowi, przez co jego rola znacznie wzrosła. Prokurator decydował m.in. o zastosowaniu środków zapobiegawczych do aresztowania włącznie wprowadzono również w praktyce areszt obligatoryjny. Prokurator Generalny natomiast uzyskał prawo wnoszenia rewizji nadzwyczajnych.

16. POSTĘPOWANIE DORAŹNE W PRL Postępowanie doraźne uregulowane zostało w dekrecie z 16 listopada 1945r, który w tym przedmiocie stanowił, że śledztwo jako faza postępowania przygotowawczego została wyeliminowana z procesu karnego, a jako przygotowanie do postępowania głównego możliwe było jedynie prowadzone wyłącznie przez prokuratora dochodzenie. W stosunku do osoby podejrzanej stosowano obligatoryjnie areszt tymczasowy, zarządzany przez prokuratora. Postępowanie sądowe toczyło się z udziałem ławników, a wymiar kar, pozostawiano uznaniu składu orzekającego, można było bowiem orzekać kary surowsze niż te, które były ustalone za określone przestępstwo w przepisach prawa materialnego.

17. UNIFIKACJA PRAWA CYWILNEGO W POLSCE PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ W latach 1945-1946 przeprowadzona została bardzo potrzebna, bo likwidująca partykularyzm geograficzny prawa istniejący w XX-leciu międzywojennym unifikacja prawa cywilnego w Polsce. Uzyskanie jednolitości prawa cywilnego uznano za zadanie najpilniejsze i możliwe do szybkiego zrealizowania ze względu na istnienie zaawansowanych prac przedwojennych w tym zakresie. Decyzję o przeprowadzeniu unifikacji podjęła Rada Ministrów już w czerwcu 1945 roku. Podstawowymi dekretami unifikującymi, przygotowanymi przez wydział ustawodawczy Ministerstwa Sprawiedliwości były: 1) prawo osobowe z 29 sierpnia 1945 roku wraz z prawem o aktach stanu cywilnego z 15 września 1945 roku; 2) prawo małżeńskie z 25 września 1945 roku; 3) prawo rodzinne z 22 stycznia 1946 roku; 4) prawo opiekuńcze z 14 maja 1946 roku wraz z dekretem o postępowaniu przed władzą opiekuńczą z 21.05.1946r; 5) prawo małżeńskie majątkowe z 29 maja 1946 roku; 6) prawo spadkowe z 8 października 1946 roku wraz z dekretem o postępowaniu spadkowym z 8.09.1946 roku; 7) prawo rzeczowe z 11 października 1946 roku; 8) prawo o księgach wieczystych z 11 października 1946 roku; 9) przepisy ogólne prawa cywilnego z 12 listopada 1946 roku.

I8. STAN PRAWA CYWILNEGO BEZPOŚREDNIO PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ Ukształtowany w II Rzeczypospolitej system prawa sądowego w znacznej swej części opierał się na prawie polskim, częściowo skodyfikowanym i nowoczesnym. Odpowiadało ono standardom europejskiej kultury prawnej XX wieku, zarówno jeżeli idzie o rozwiązania merytoryczne a więc treściowe, jak i formę aktów prawnych. Wybuch II wojny światowej i agresja ZSRR spowodowały poddanie społeczeństwa polskiego wymiaru sprawiedliwości i prawu stanowionemu przez okupantów.

19. PRAWO RODZINNE W PRL Prawo rodzinne w PRL uregulowane było przez dekret o prawie małżeńskim z 25 września 1945r, który uznawał wyłącznie świecką formę zawarcia małżeństwa. Składał się z 6 krótkich rozdziałów normujących kolejno: zaręczyny, zawarcie małżeństwa, prawa i obowiązki małżonków, unieważnienie małżeństwa, rozwód i jurysdykcję w sprawach małżeńskich. Nowe prawo nie zawierało definicji małżeństwa określając tylko formy jego zawarcia jako umowy, której strony oświadczały publicznie w obecności 2 świadków i przed urzędnikiem stanu cywilnego wolę zawarcia związku małżeńskiego. Przeszkodami do zawarcia małżeństw a były: bigamia, pokrewieństwo w linii prostej, między rodzeństwem rodzonym i przyrodnim, powinowactwo w linii prostej i przysposobienie oraz nastawanie na życie małżonka w celu umożliwienia zawarcia małżeństwa oraz choroby: psychiczna, otwarta gruźlica, zaraźliwa choroba weneryczna. Dopuszczalny był rozwód orzekany przez sąd powszechny, tylko wtedy, gdy dobro małoletnich dzieci nie stoi temu na przeszkodzie i gdy nastąpił stały rozkład pożycia małżeńskiego, znano również szczególne przyczyny rozwodowe zawarte w art.24 dekretu, względem, których sąd orzekający rozwód był obowiązany do ustalenia winy. Były to cudzołóstwo, nastawanie na życie współmałżonka lub dziecka, odmowa środków utrzymania rodziny, popełnienie przestępstwa hańbiącego, prowadzenie hulaszczego i rozwiązłego trybu życia, nałogowe pijaństwo i narkomania, choroba weneryczna, psychiczna i niemoc płciowa. Dekret z 22 stycznia 1946r o prawie rodzinnym wyeliminował liczne anarchizmy w zakresie osobowego prawa małżeńskiego, zlikwidowały dominujące stanowisko męża i ojca, wprowadzając równoprawność małżonków oraz zmniejszyły znacznie silną dyskryminację dzieci pozamałżeńskich. Wprowadzono laicyzację prawa małżeńskiego, a na pierwszy plan stosunków rodzinnych wysunięty został interes(dobro) dziecka.

20. PRAWO RZECZOWEJ W PRL: ZMIANA STOSUNKÓW WŁASNOŚCIOWYCH Nowe prawo rzeczowe zawierało w art.28 romanizującą definicję własności stanowiąc, że właściciel może w granicach określonych przez ustawy korzystać z rzeczy z wyłączeniem innych osób oraz rozporządzać rzeczą. Zlikwidowano konstrukcję własności podzielonej. Uproszczono instytucję hipoteki. Istotnym novum polskiego prawa rzeczowego było przyjęcie odmiennie od prawa niemieckiego, że wpis do księgi wieczystej nie był jedynym sposobem nabywania, przenoszenia, zmiany i umarzania praw rzeczowych. Nowe prawo przewidywało bezwzględny przymus formy aktu notarialnego umów do przeniesienia własności nieruchomości. Wprowadzono też liczne ograniczenia prawa własności: 1) ograniczenie ustawowe, związane głównie z prawem sąsiedzkim; 2) ograniczenie ustawowe, związane z prawem władzy do wkraczania w sferę praw właściciela, obejmowało głównie wywłaszczenia dokonywane przez państwo; 3) kolejne ograniczenia związane były z ustawowymi obowiązkami wykonywania prawa własności, z ograniczeniami ustanawianymi przez samych właścicieli na rzecz innych osób oraz z zakazami alienacji wynikającymi z ustawy, bądź z rozporządzenia sądu, który mógł np. zakazać zbycia nieruchomości. Konstytucja z 22 lipca 1952r wyróżniała trzy typy własności: • społeczną: państwową (ogólnonarodową) i spółdzielczą (grupową); • indywidualną: kapitalistyczną drobnotowarową; • osobistą.

21: REFORMA PRAWA CYWILNEGO Z 1950 W latach 50- tych XX w. w Polsce rozpoczął się kolejny etap w rozwoju powojennego prawa cywilnego. Był to okres tworzenia nowego, socjalistycznego już systemu prawa. W 1950 roku najważniejsze unormowania prawne zawarte zostały w ustawie(z 18 lipca 1950r), które uchyliły moc obowiązującą dwóch unifikacyjnych- przepisów ogólnych prawa cywilnego z 1946r i prawa osobowego z 1945r. Nowe przepisy wprowadziły istotne zmiany dotyczące wykładni prawa i wykonywania praw podmiotowych oraz ogólnego unormowania czynności prawnych. Istotnym novum przepisów ogólnych było wprowadzenie do prawa cywilnego terminu „zasad współżycia społecznego w Państwie Ludowym". Zasady zastępować miały, wzorem prawa radzieckiego, abstrakcyjne pojęcia prawa burżuazyjnego(takie jak np. dobre obyczaje, zasady uczciwego obrotu) umożliwiające sądom swobodną interpretację przepisów. Pełnić miały rolę korektora obowiązujących jeszcze ustaw przedwojennych, stosownie do, zachodzących zmian. Nowocześniejsze i syntetycznie unormowane były kwestie zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych, którą posiadały także osoby prawne.

22. PRZEBIEG PRAC NAD KODYFIKACJA PRAWA CYWILNEGO W PRL (I ETAP: DO 1950r)

Zasadnicze zmiany polskiego prawa prywatnego rozpoczęła zmiana stosunków własnościowych aktami o reformie rolnej i nacjonalizacji przemysłu, oraz akcja unifikacji całego prawa cywilnego przeprowadzona w latach 1945-1946. Dekret z 21 grudnia 1945 roku, o publicznej gospodarce lokalami i kontroli najmu w radykalny sposób ograniczał prawo własności właścicieli domów mieszkalnych. Przepisy prawa powojenne nakazywały właścicielom wykonywanie prawa własności, pod rygorem jego utraty. Taki obowiązek występował w prawie, bowiem dekrety z 30 marca 1945r o przymusowym zagospodarowaniu użytków rolnych oraz dekret z 2 kwietnia 1946r o planowym zagospodarowaniu przestrzennym kraju uzasadniały wywłaszczenia w celu realizacji planów gospodarczych. W latach 1945 i 1946 przeprowadzona została bardzo potrzebna, bo likwidująca partykularyzm geograficzny prawa istniejący w XX-leciu międzywojennym, unifikacja prawa cywilnego w Polsce. Podstawowe dekrety w tym przedmiocie zostały przedstawione w pytaniu numer 19 tego rozdziału. Dekrety te nie tylko unifikowały partykularyzm dzielnicowy prawa cywilnego, lecz dokonywały też wstępnej jego reformy, uwzględniającej nowe stosunki społeczne i gospodarcze.

23. PRZEBIEG PRAC NAD KODYFIKACJĄ PRAWA CYWILNEGO W PRL (II ETAP: DO 1955r) W latach 50- tych rozpoczął się kolejny etap w rozwoju powojennego prawa cywilnego. Był to okres tworzenia nowego, socjalistycznego już systemu prawa, na czele, którego stała Konstytucja PRL z 22 lipca 1952r. Utrwalała ona podstawowe zasady ustroju politycznego, gospodarczego i społecznego, dokonała też ważnych dla rozwoju systemu prawa socjalistycznego ustaleń dotyczących stosunków własnościowych. Charakterystyczną cechą ujęcia własności, było jej oparcie na koncepcjach Marksa i Lenina i odrzucenie abstrakcyjnego, uniwersalnego pojęcia własności, wykształconego w prawie burżuazyjnym oraz jej typizacja, czyli podział na typy i formy. Własność i prawo własności zostały związane z funkcją społeczno- gospodarczą podmiotów prawa oraz ich charakterem. Wyróżniano 3 typy własności: społeczną; indywidualną; osobistą.

24. PRZEBIEG PRAC NAD KODYFIKACJĄ PRAWA CYWILNEGO W PRL (III ETAP: DO 1964r) Kolejny okres historii powojennego prawa cywilnego rozpoczęło powołanie zarządzeniem Prezesa Rady Ministrów z sierpnia 1956 roku Komisji Kodyfikacyjnej przy Ministrze Sprawiedliwości, złożonej z prawników teoretyków i praktyków. Projekt Kodeksu cywilnego ogłoszony w styczniu 1960 roku poddano publicznej dyskusji, a po zmianach i uzgodnieniach wniesiono do sejmu 25 lutego 1964r. Kodeks cywilny został uchwalony 23 kwietnia 1964 roku. Polska należała, do tej grupy europejskich państw demokracji ludowej, które w dziedzinie prawa cywilnego nie zerwały z dawnym porządkiem prawnym i utrzymały część przepisów z poprzedniej formy społecznej i ustrojowej.

25. FORMA PRAWA KARNEGO Z 1950 r. W PRL Od początku lat 50- tych podejmowane były prace nad całościową reformą prawa karnego i jego kodyfikacją. Pierwszy w Polsce Ludowej projekt kodeksu karnego obejmujący tylko część ogólną, opracowany został przez komisję w 1951r, który całkowicie pomijał prawa obywateli i np. ochronę innych niż społeczny, typów własności. Projekt nie zyskał jednak rangi kodeksu i mocy prawa obowiązującego. Kolejny pełny już (zawierający część ogólną i szczegółową) projekt kodeksu karnego przygotowany przez Ministerstwo Sprawiedliwości i Prokuraturę Generalną, poddany został dyskusji środowisk prawniczych i ukazał się drukiem w 1956 roku, lecz i ta próba nie zakończyła się sukcesem. Dopiero projekt, po uwzględnieniu poprawek, opublikowany w 1968 roku uzyskał rangę kodeksu karnego mocą ustawy Sejmu z 19 kwietnia 1969 roku.

---