Temat: Pozytywizm - pełna analiza epoki.

Pozytywizm
est to kolejna epoka po romantyzmie. Jego ramy czasowe wyznacza się na II połowę XIX w. i rok 1870, czyli pojawienie się nowej epoki- modernizmu.
Epoka pozytywizmu była gwałtownym wiekiem przemian obyczajowych. Wzrosła pozycja mieszczan, poprzez znakomity i szybki rozwój przemysłu. W czasie jednego wieku ludność świata potroiła się-ze 190 mln. Do 420 mln.. Kryzys w państwie zacząły przeżywać systemy feudalne. Tryb życia zmienił się z wiejskiego na miejski. W niektórych państwach tworzy się proletariat, a z tym wyzysk kapitalistyczny. Tworzy się nowoczesny ruch socjalistyczny.
W świecie zachodzą wielkie przemiany przemysłowe. Powstaje m.in. maszyna parowa Watta, telegraf, żarówka, pierwsza linia kolejowa, zbudowanie wieży Eifla.

Pozytywizm-etymologia nazwy

Nazwa pozytywizm wywodzi się od stosowanego przez kraje zachodnioeuropejskie nurtu światopoglądowo-filozoficznego, który skonkretyzował francuski filozof August Comte (1798-1857) w jego sześciotomowym dziele Kurs filozofii pozytywnej. Pozytywny oznaczał:
Realny-zaprzeczający wszystkiemu co cudowne
Użyteczny-służący konkretnym działaniom
Pewny i ścisły
Względny-przeciwstawiający się wszystkiemu co absolutne.
Pozytywizm cechuje przy tym nastawienie socjologiczne, skupiające uwagę badacza i filozofa na jednostce jako cząstce społeczeństwa i ludzkości. Comte głosił, iż historia ludzkości zamyka się w trzech etapach:
1.Stadium teologiczne
2.Stadium metafizyczne
3.Stadium pozytywne
Comte zauważył iż: „Jest tylko jedna absolutna zasada, mianowicie taka, iż nie istnieje żaden absolut, nie ma nic absolutnego”. Dlatego też pozytywiści zaczną poznawać prawa rządzące światem, a nie idee.

Filozofia pozytywistyczna
Oprócz wymienionego Augusta Comte, w filozofii pozytywistycznej zaznaczyli swą role także inny filozofowie. Kolejnym ze znanych filozofów jest Herbert Spencer (1820-1903)
Filozof angielski, przedstawiciel ewolucjonizmu, czyli kierunku filozoficznego przyjmującego założenie koncepcji zmienności postępowego rozwoju całej rzeczywistości, tak przyrodniczej, jak i społecznej oraz wszystkich dziedzin życia i postępowania.. Twórca terminu "ewolucja" oraz programu filozoficznego nazwanego "programem systemu filozofii syntetycznej". Był pod wpływem Ch. darwina, ale także sam wpłynął na darwinizm.
Starał się uzasadnić, że cały Wszechświat podlega ewolucji, stopniowemu i systematycznemu różnicowaniu się części tworzących określony porządek. Wszystkie układy w świecie i sam świat jako całość przechodzą od stanu chaosu do wyżej zorganizowanej jedności, tworząc postęp. Spencer pojmował świat jako mechanizm i taki charakter miały proponowane przez niego zasady ewolucji rozciągające się na wszystkie dziedziny rzeczywistości. Uważał, że ewolucja kultury jest zbliżona do biologicznej, podobnie miał się też rozwijać ludzki umysł. Twierdził, że wynikiem ewolucji jest również świadomość, czyli że można sklasyfikować formy świadomości odpowiadające ewolucji istot żywych.
Etyka zaproponowana przez Spencera była skrajnie naturalistyczna. Utożsamiał działania moralne z naturalnymi, czyli zgodnymi z ogólnymi prawami ewolucji. Wg niego zasady etyczne nie są uniwersalne ani trwałe, gdyż, wytworzone w toku ewolucji, za jakiś czas ulegną zmianie. Poglądy te prowadziły Spencera do hedonizmu. W teorii poznania był agnostykiem. Podobnie jak I. Kant, do którego nawiązywał, uważał, że istota rzeczywistości jest niepoznawalna.
Głównym dziełem Spencera jest A System of Synthetic Philosophy w dziesięciu tomach (1862-1896), składają się na nie m.in.: Principles of Biology (1864-1867), Principles of Psychology (1870-1872) oraz Principles of Sociology (1876-1896).

Kolejnym ze znanych filozofów jest Hipolit Taine (1828-93), francuski filozof i historyk, estetyk i teoretyk kultury; od 1864 prof. w École des Beaux-Arts w Paryżu.
Od 1878 członek Akademii Francuskiej. Przedstawiciel francuskiego pozytywizmu w metodologii humanistyki, zwł. w filozofii kultury i teorii sztuki. Taine uznawał istnienie praw w historii, uważał, że powinna ona, jak nauki przyrody, uogólniać fakty; sformułował swoistą teorię dziejów ludzkich, które interpretował jako rezultat wpływu klimatu, rasy (zespołu wewnętrznych możliwości typowych dla każdego człowieka), środowiska (wszelkich zewn. oddziaływań na daną jednostkę) i momentu hist. (wpływu tego, co minione, na to, co aktualne). Oddziaływanie poglądów Tainego było bardzo szerokie, przyczyniły się one m.in. do powstania naturalistycznej szkoły w literaturze i ugruntowania realizmu w sztuce. Główne prace: Essais de critique et d'histoire (3 serie: 1858, 1865, 1894), Filozofie pozytywne w Anglii. Studium nad Millem (1864, wyd. pol. 1883), Filozofia sztuki (1865-68, wyd. pol. 1896), De l'intelligence (1870), Les origines de la France contemporaine

Wielki wpływ na filozofię pozytywistyczną miał także Charles Darwin(1809-1882)
Angielski przyrodnik o wszechstronnej wiedzy. Studiował botanikę, zoologię, medycynę, geologię i teologię. Twórca teorii ewolucji, zwanej darwinizmem.
Bogate zbiory botaniczne, zoologiczne i geologiczne zebrane podczas wyprawy dookoła świata w 1831 stały się podstawą do opracowania dzieła O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego. Wg Darwina dobór naturalny jest najważniejszym czynnikiem nadającym kierunek zmienności organizmów, znaczy to, że w walce o byt przetrwają tylko osobniki najsilniejsze, które przekazując potomstwu cechy przystosowawcze, wzmacniają gatunek w kolejnych pokoleniach.
Teoria Darwina wywarła duży wpływ na myśl filozoficzną 2. połowy XIX w. Silne akcentowanie doboru naturalnego, a tym samym selekcji osobników słabszych sprawia, że teoria bywa odrzucana ze względów etycznych, ideologicznych i politycznych.

Ostatnim z filozofów pozytywizmu jest Karol Marks(1818-1883)
Niemiecki filozof i działacz rewolucyjny, ideowy przywódca międzynarodowego ruchu robotniczego, twórca tzw. socjalizmu naukowego - doktryny wyjaśniającej i uzasadniającej konieczność obalenia kapitalizmu w drodze rewolucyjnej walki. Od 1844 współpracował z F. Engelsem, w 1848 wspólnie wydali Manifest komunistyczny - program Związku Komunistów.
Marks organizował i współuczestniczył w założeniu Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników (1864) -I. Międzynarodówki. Według Marksa świat jest materialny i rozwija się zgodnie z obiektywnymi prawami materii, stąd jest poznawalny - podstawą naszej wiedzy jest praktyka. Głosił, że każde zjawisko ma w przyrodzie materialne powiązania z innymi (zasada jedności świata), składa się to na jedną całość pozostającą w nieustannym ruchu (dialektyka). Oznacza to, że świat nie tylko jest w stałym rozwoju, ale także przechodzi od form niższych do coraz bardziej doskonałych. Wszystko to odbywa się w bezustannej walce, która jest siłą napędową każdego rozwoju.
Przeniesienie zasad materializmu dialektycznego i metody dialektycznej na badanie życia społecznego określił Marks jako materializm historyczny. Marks doszedł do wniosku, że obalenie kapitalizmu jest nieuniknione, a walka klas prowadzi do dyktatury proletariatu, która jest fazą przejściową do zbudowania społeczeństwa bezklasowego. Poglądy Marksa wywarły duży wpływ na myśl polityczną XIX i XX w., stając się podstawą doktryny marksizmu-leninizmu.
Główne prace Marksa z zakresu ekonomii: Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej (1859), Kapitał (tom 1 - 1867, tom 2 i 3 - 1885-1894, opracowane i przygotowane do druku przez Engelsa), Krytyka programu Gotajskiego (1875, wydane 1891).
Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego Edukacja Obywatelska” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Roman Smolski, Marek Smolski, Elżbieta Helena Stadtmüller. ISBN 83-85336-31-1. Rok wydania 1999.

Nurty filozoficzne
W pozytywizmie ukształtowały się trzy główne nurty filozoficzne. Były to :
Scjentyzm
Agnostycyzm
Utylitaryzm

Scjentyzm-Głównym jego przedstawicielem był filozof angielski K. Pearson. Scjentyści uważali, że nauki przyrodnicze dostarczają wiedzy pewnej, polegającej przede wszystkim na stwierdzaniu faktów i odkrywaniu praw, stanowią więc podstawę do całości ludzkiej wiedzy.
Nauka wg scjentystów powinna stać się narzędziem człowieka w jego walce o byt, a także orężem w walce o wolność myśli. Pogląd ten znalazł wyraz w książce K. Pearsona Ethics of Freethought (1888).
Scjentyzm zdecydowanie wystąpił przeciwko spekulacjom religijnym, teologicznym i metafizycznym, uznając, że są one całkowicie nieuzasadnione. Moralne wg scjentystów jest życie w zgodzie z przyrodą, rozwijające możliwości każdego człowieka.

Agnostycyzm-był to pogląd filozoficzny negujący możliwość poznawania świata i praw nim rządzących. Pozytywiści sądzili, iż w sferze nauki nie mieszczą się rozważania o istocie rzeczy oraz wszelkie spekulacje o charakterze metafizycznym. Poznawać można jedynie dostępne zmysłom zjawiska i ich związki. Należy je zatem dokładnie opisać, nie sposób jednak określić ich celowości. Stąd agnostycyzm sprzyjał postawom areligijnym i indyferentnym- dość powszechnym wśród pozytywistów.

Utylitaryzm(z łaciny utilitas - korzyść, pożytek)- Powstała w Anglii w XVII w. i trwająca do XIX w. koncepcja etyczna, zgodnie z którą działanie jest uznawane za dobre moralnie, jeżeli chcąc zaspokoić własne przyjemności i potrzeby oraz zabiegając o własny interes, służy się dobru ogółu. Utylitaryści usiłowali wykazać, że interes indywidualny i ogólny nie muszą być przeciwstawne, a w przypadku sprzeczności możliwe jest ich uzgodnienie.
Celem działań powinno być szczęście jak największej liczby ludzi.
Mill przedstawiał utylitaryzm tak: „Nauka przyjmująca za zasadę moralności pożytek albo zasadę największego szczęścia utrzymuje, że wszystkie nasze czynniki są dobre, jeżeli pociągają za sobą szczęście nasze i innych, i złe w miarę nieszczęścia, które mogą spowodować. Szczęściem nazywa ta nauka przyjemność i nie bytność cierpienia, przez nieszczęście rozumie cierpienie i nie bytność przyjemności.”
Mill wspiera koncepcję utylitaryzmu na przeświadczeniu, że głównym celem jest dążenie do „wszczepiania w umysły nierozerwalnego związku pomiędzy własnym szczęściem, a dobrem ogółu.”

Literatura pozytywistyczna
Zasadniczą metodą pisarzy epoki pozytywizmu był realizm, pojmowany jako zasada prawdziwego i wiernego odtwarzania rzeczywistości. Terminem realizm posługujemy się jako nazwą historyczną dominującego w sztuce europejskiej XIX w. prądu odmiana realizmu, zwanego często „wielkim”, „dojrzałym”, czy „krytycznym”. Za jego twórcę uważamy jest wybitny francuski powieściopisarz Honore Balzac. Nowoczesne rozumienie kategorii realizmu opiera się na uogólnieniu zjawisk, które w prozie dziewiętnastowiecznej spowodowały zmiany w modelu kultury i w społeczeństwie, wywołane przede wszystkim rozwojem cywilizacji miejskiej i przemysłowej. Nic więc dziwnego, że współcześni badacze nazywają dziewiętnastowieczną powieść „mieszczańską epopeją”. Tym terminem można określić zarówno utwory słabe i powierzchowne, jak i wybitne dzieła Balzaca, Stendhala czy Tołstoja.
Do największych przedstawicieli literatury pozytywistycznej należą:
Honore de Balzac(1799-1850)
Pisarz francuski, ojciec powieści realistycznej. Student prawa, porzucił naukę, by oddać się literaturze. Próbował bez powodzenia dorobić się majątku jako wydawca, drukarz i właściciel odlewni czcionek. Romantyczna historia miłości pisarza łączy się z polską arystokratką, hrabiną Eweliną Hańską, z którą pisarz korespondował przez 18 lat, zanim w kilka miesięcy przed śmiercią mógł ją poślubić. Jeden z najbardziej pracowitych pisarzy w dziejach literatury, pozostawił około 100 powieści, w większości napisanych w latach 1829-1850, które złożyły się na monumentalny cykl zatyt. Komedia ludzka.
Nieukończone dzieło składa się z trzech części:
1) studia obyczajowe, rozpadające się na sześć działów: Sceny z życia prywatnego, tu powieści Ojciec Goriot(1834) i Kobieta trzydziestoletnia (1834); Sceny z życia prowincji: Eugenia Grandet (1833), Stracone złudzenia (1837-1843); Sceny z życia paryskiego: Blaski i nędze życia kurtyzany (1847), Kuzynka Bietka (1847) i in.; Sceny z życia politycznego: Tajemnicza sprawa (1831); Sceny z życia wojskowego: Szuanie (1829); Sceny z życia wiejskiego: Chłopi (1844), Lekarz wiejski (1833), Proboszcz wiejski (1839);
2) studia filozoficzne obejmują powieści: Jaszczur (1831), Poszukiwanie absolutu (1834), Ludwik Lambert (1833);
3) studia analityczne składają się z: Fizjologii małżeństwa (1829) i Małych niedoli pożycia małżeńskiego (1845).
Na potrzeby dzieła Balzac powołał do życia około 2000 postaci, reprezentujących wszystkie warstwy społeczne i typowe ludzkie postawy. Ulubionym bohaterem pisarza jest prowincjusz przybywający do Paryża w nadziei zrobienia kariery i majątku, otwierających drzwi salonów i damskich buduarów. Droga do celu wiedzie zazwyczaj przez wyrzeczenie się młodzieńczych ideałów i moralne kompromisy, co sprawia, że ewentualne zwycięstwa są zwykle połowiczne i mają gorzki smak. Tak jak w życiu, najlepiej powodzi się wyrachowanym łotrom, a najwyższą cenę płacą szlachetni.
Wiele miejsca w dziele Balzaca zajmują drobiazgowe opisy miejscowości, domów oraz wyglądu i położenia materialnego bohaterów, czyniąc z powieści barwną kronikę XIX w. Admirator kobiet (i ich ulubieniec), jako pierwszy z pisarzy tak wiele uwagi poświęcił “kobiecie trzydziestoletniej” (hrabina Hańska miała tyle lat, gdy napisała do Balzaca pierwszy list), której wiek odtąd miało się określać terminem “balzakowski”. Opowiadający się za powieścią, w której “wszystko jest prawdziwe”, Balzac stał się wzorem dla E. Zolii całej szkoły naturalistycznej. Wpływ Komedii ludzkiej widoczny jest w prozie G. Flauberta, a nawet M. Prousta. Na język polski dzieła Balzaca tłumaczyli T. Boy-Żeleński i J. Rogoziński.

Stendhal( właśc. Henri Beyle)(1783-1842)
Jego dzieciństwo i młodość przypadły na okres rewolucji francuskiej, dyrektoriatu i cesarstwa. Na studia politechniczne udał się w 1799 do Paryża. Brał udział w kampanii włoskiej i moskiewskiej Napoleona. Znaczną część życia spędził we Włoszech: w Mediolanie i Trieście (1830-41), gdzie pełnił urząd konsula Francji. Jego zainteresowania skupiały się początkowo wokół malarstwa, muzyki i teatru. Wydał: Historia malarstwa we Włoszech (1817), Rzym, Neapol i Florencja (1817), O miłości (1822), Radne i Szekspir (1823), Armancja (1827), Czerwone i czarne (1830, wyd. pol. 1899), Pamiętnik turysty (1838), Pustelnia parmeńska (1839, wyd. pol. 1899), Kroniki włoskie (1839, wyd. pol. 1923); pośmiertnie: Życie Henryka Brulard (1890), Lucjan Leuven (1894, wyd. pol. 1954), Pamiętnik egoisty (1892) oraz dzienniki i korespondencję.
Twórczość Stendhala była nie doceniana przez współczesnych - w epoce romantyzmu raziła jego "intelektualna oschłość". Był świadomy tej oceny, uważał, że pisze dla niewielu czytelników, a doceni go potomność za kilkadziesiąt lat. Przepowiednia się sprawdziła, pod koniec XIX w. nastąpił renesans zainteresowania dziełami autora Czerwonego i czarnego, tłumaczono go na wiele języków świata, wydano nie publikowane wcześniej utwory. Krytyka współczesna widzi w nim wielkiego realistę, mistrza prozy psychologicznej i podkreśla walory jego stylu: jasnego i precyzyjnego w wyrażaniu myśli. Najważniejsze utwory to: Czerwone i czarne. Pustelnia parmeńska i Życie Henryka Brulard - wydana w pół wieku po śmierci autobiografia pisarza, napisana z wielką i odważną szczerością

Charles Dickens(1812-1870)
Jeden z najwybitniejszych powieściopisarzy angielskich i europejskich. Z początku dziennikarz i reporter prasy liberalnej, a także sprawozdawca parlamentarny.
Twórczość prozatorską rozpoczął od szkiców obyczajowych, które przerodziły się w powieści, takie jak Klub Pickwicka (1836-1837, wydanie polskie 1870), przynoszące mu dużą popularność. W jego twórczości dominuje troska o los ludzi pokrzywdzonych przez społeczeństwo, zwłaszcza ubogich i dzieci.
Realizm łączył z atmosferą baśni, liryzmu i cudowności, np. w Opowieściach Wigilijnych (1843-1845, wydanie polskie 1958). Powieści Dickensa stanowią wielką panoramę życia i obyczajowości Anglii w XIX w., uwzględniającą niemal wszystkie środowiska. Kreślił ją z poczuciem humoru, niekiedy "czarnego", ukazając często postaci dziwaków, wprowadzając elementy groteski oraz karykatury.
Wyodrębnia się grupę utworów o losach młodych bohaterów, przechodzących twardą szkołę życia, np. Oliver Twist (1838, wydanie polskie 1846, Nicholas Nickleby (1839, wydanie polskie 1847), a zwłaszcza zawierający pierwiastki autobiograficzne Dawid Copperfield (1850, wydanie polskie 1888). Tzw. opowieści gwiazdkowe, m.in. Świerszcz za kominem (1845, wydanie polskie 1914) cechują się w zasadzie pogodnym spojrzeniem na życie.
Powieści z ostatniego okresu życia skłaniają się ku pesymizmowi i zwątpieniu, czy pokonanie zła jest możliwe, m.in. Dombey i Syn (1848, wydanie polskie 1863), Ciężkie czasy (1854, wydanie polskie 1899), Mała Dorrit (1857, wydanie polskie 1925). Także szkice z podróży Zarys Ameryki (1859, wydanie polskie 1863) i Opowieści o dwóch miastach (1859, wydanie polskie 1863), powieść dotycząca rewolucji francuskiej i jej nieuchronnego okrucieństwa.




Lew Tołstoj(1828-1910)
Rosyjski pisarz i myśliciel. Studiował orientalistykę i prawo na Uniwersytecie Kazańskim (1844-1847), w 1851 zaciągnął się jako wolontariusz do służby wojskowej na Kaukazie.
Debiutował trylogią autobiograficzną: Dzieciństwo (1852, wydanie polskie 1911), Lata chłopięce (1852, wydanie polskie w Dziełach tom 1-2, 1928-1929) oraz Młodość (1855-1857, wydanie polskie tamże). Udział pisarza w wojnie krymskiej 1853-1856 znalazł wyraz w cyklu reportaży Opowiadania sewastopolskie (1855-1856, wydanie polskie w Dziełach 1928-1929).
Znaczną uwagę poświęcił sprawom oświaty, zakładając szkołę dla ludu we własnym majątku. 1862 osiadł na stałe w Jasnej Polanie, gdzie powstała powieść Wojna i Pokój (1863-1869, 1. wydanie polskie 1894) - wielka epopeja zawierająca panoramę życia Rosji w burzliwym okresie 1805-1820.
W 1872 ukazała się powieść Jeniec kaukaski (wydanie polskie 1950) o nowatorskim, dynamicznym wątku fabularnym. Lata 1873-1877 pisarz poświęcił pracy nad głośną powieścią społeczno-obyczajową Anna Karenina (pierwsze wydanie polskie 1898-1900).
Na przełomie lat 70. i 80. Tołstoj przeżył głęboki kryzys światopoglądowy, co skłoniło go do przemyśleń nad nowym odczytaniem sensu chrześcijaństwa. Idee te ogłosił w szeregu traktatów społeczno-politycznych poddających ostrej krytyce państwo i jego instytucje.
Pasją demaskowania obłudy społecznej nacechowane są dramaty: Ciemna potęga (1887, wystawienie 1889, pierwsze wydanie polskie Potęga ciemnoty 1900), Żywy trup (1900, wystawienie 1911, wydanie polskie 1957), Płody edukacji (1889, wystawienie 1891, wydanie polskie 1957), a także opowiadania: Śmierć Iwana Iljicza (1886, wydanie polskie 1954), Sonata Kreutzerowska (1891, wydanie polskie 1954), Ojciec Sergiusz (1890-1898, wydanie 1911, wydanie polskie 1954), Hadżi Murat (1896-1904, wydanie 1912, wydanie polskie 1947) oraz powieść Zmartwychstanie (1889-1899, wydanie polskie 1950-1951) zawierająca artystyczne i filozoficzno-etyczne credo pisarza, za którą został ekskomunikowany przez Synod Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej (1901).
W 1908 wystąpił z pamfletem Nie mogę milczeć, skierowanym przeciwko represjom i karze śmierci. W 1910 opuścił Jasną Polanę. Zmarł w trakcie ucieczki z domu na stacji kolejowej Astapowo.
Uchodził za najwyższy autorytet moralny w Rosji na przełomie XIX-XX w. Jego twórczość wywarła olbrzymi wpływ na literaturę światową XX w. Oprócz licznych edycji dzieł wybranych i poszczególnych utworów Tołstoja ukazały się w Polsce także Dzienniki (1847-1910, wydanie polskie tom 1-2, 1973) oraz Listy (1845-1910, wydanie polskie tom 1-2, 1976).


Na tle sporów o realizm zarysowuje się również problematyka naturalizmu, prądu, którego obecność w epoce pozytywizmu jest znacząca. W założeniach naturalizmu zostały uwzględnione najdalsze konsekwencje postulatu prawdy w dziele literackim. Prawdy, której podstawą jest światopogląd naukowy, opierający się na obserwacji, dokumentach oraz eksperymencie przeprowadzanym na wzór nauk fizyczno-przyrodniczych.
Naturalizm jako prąd literacki powstał i osiągnął największe znaczenie we Francji. W tym kraju działali bowiem najwięksi przedstawiciele naturalizmu. Do największych pisarzy zaliczamy:

Gustaw Flaubert (1821-1880)
Wybitny pisarz francuski. Przerwane studia prawnicze na skutek śmierci ojca i ciężkiej choroby. Wieloletni burzliwy romans z poetką L. Colet. Po podróżach do Grecji, na Bliski Wschód, do Egiptu i północnej Afryki zamieszkał w samotni w Croisset, poświęcając się pisarstwu.
Prowadził ożywioną korespondencję o dużych walorach literackich i poznawczych, wydaną w 9 tomach w latach 1887 i 1926-1930 (polski wybór: Listy 1957).
Łączył realizm społeczno-obyczajowy z trafną i subtelną analizą psychologiczną. Wielki sukces powieści Pani Bovary (1857, wydanie polskie 1878) oskarżonej przez katolickich konserwatystów o niemoralność. W powieści historycznej Salammbô (1862, wydanie polskie 1905) sięgnął do dziejów Kartaginy, w oparciu o studia archeologiczne. Elementy autobiograficzne zawiera Edukacja sentymentalna (1849, wydanie polskie 1931 pt. Szkoła serca, 1953 pt. Szkoła Uczuć ). Nie ukończona powieść Bouvard i Pécuchet (1881, wydanie polskie 1950). Trzy powieści (1877, wydanie polskie 1914).
Studium teologiczno-filozoficzne Kuszenie Świętego Antoniego (1874, wydanie polskie 1907). W przekładach na język polski także: Maniak książkowy (1923), Listopad (1920).

Emil Zola (1840-1902)
Najważniejszy twórca i teoretyk europejskiego naturalizmu. Pracował jako dziennikarz i redaktor wydawnictwa Hachette, następnie poświęcił się wyłącznie pracy twórczej. Początkowo pozostawał pod wpływem tradycji romantycznej, np. opowiadania Contes à Ninon (1864). Uwagę czytelników i krytyki zwróciła jego pierwsza powieść naturalistyczna Teresa Raquin (1867, wydanie polskie 1974).
Sławę przyniósł mu złożony z 20 tomów cykl powieściowy Rougon-Macquartowie. Historia naturalna i społeczna rodziny za Drugiego Cesarstwa (1871-1893, polskie przekłady poszczególnych tomów od 1876, pełne wydanie polskie tom 1-20, 1956-1961), obejmujący m.in. powieści społeczno-obyczajowe: W matni (1877), Nana (1880), Germinal (1885), Ziemia (1887), Klęska (1892). 1894-1897 opublikował trylogię Trzy miasta (wydanie polskie 1895-1898).
Śmierć pisarza przerwała pracę nad czterotomowym cyklem Quatre Évangiles (tom 1-3, 1899-1903).
W 1898 Zola opublikował głośny pamflet polemiczny Oskarżam! (wydanie polskie 1953) w obronie A. Dreyfusa, za który został skazany na rok więzienia i uciekł do Anglii, skąd wrócił 1899. Jego przekonania ewoluowały od republikanizmu do socjalizmu utopijnego i od skrajnego pesymizmu do umiarkowanego optymizmu.
W obfitym dorobku publicystycznym oraz krytycznoliterackim, zebranym w 7 tomach, m.in. w Mes haine (1866), wyłożył zasady naturalizmu, rozbudowane w Le roman expérimental (1880) i Les romanciers naturalistes (1881).
Wystąpił w obronie nowych kierunków sztuki, głównie impresjonistów (nowy wybór prac Słuszna walka 1974, wydanie polskie 1982). Także autor kilku tomów nowel i utworów dramatycznych. Twórczość Zoli, odwołująca się do metod ówczesnej nauki, wywarła duży wpływ na literaturę wielu krajów europejskich, a także Ameryki.

Pozytywizm w Polsce
Pozytywizm w Polsce trwał w latach 1863-1900.Nowy nurt narodził się w Polsce po upadku powstania styczniowego. Ten zryw narodowowyzwoleńczy nie przyniósł żadnych wymiernych skutków dla naszego kraju. Jedynym wynikiem tych działań było zniszczenie kraju, oraz dalsze okupowanie polski przez państwa zaborcze.
Do konsekwencji namacalnych możemy zaliczyć:
Liczne represje na ludności Polski.
Konfiskaty majątków
Kontrybucje

Do konsekwencji świadomościowych można zaliczyć:
Brak wiary w możliwość odzyskania niepodległości, także przy pomocy innych państw
Upadek powstania i straty w państwie, przypisano wyznawanej do tej pory ,światopoglądowi romantycznemu, który nakazywał cenić wolność wyżej niż życie a prawdę bardziej od sukcesu.
Podczas trwania pozytywizmu Polska znajdowała się pod trzema zaborami. Były to:
Zabór rosyjski
Zabór austriacki
Zabór pruski

Zabór rosyjski-Występował tutaj system wynaradawiający mający charakter konsekwentny i posiadający tendencję narastającą. Działalność generała-gubernatora Józefa Hurki i kuratora Aleksandra Apuchtina ogranicza zdecydowanie możliwości pracy oświatowej, naukowej i kulturalnej. Językiem urzędowym staje się rosyjski, a polscy urzędnicy mogą pracować jedynie na kolei, w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim i w teatrach rządowych. Rusyfikacja obejmuje przede wszystkim szkoły i urzędy. Warszawa traci status stolicy, stając się miastem guberialnym. Wprowadzony w czasie powstania stan wojenny nie zostaje zniesiony, co powoduje wyjątkowo uciążliwą cenzurę prasy i wydawnictw. Powstają różne formy działalności legalnej, półlegalnej i nielegalnej. Rozwija się zwłaszcza działalność popularyzatorska-oświatowa: odczyty, kursy, wydawnictwa, wystawy.

Zabór pruski-Był to prawie najbardziej ograniczający zabór. Życie kulturalne w zaborze pruskim znacznie słabnie, szczególnie po wprowadzeniu przez Otto Von Bismarcka akcji „Kulturkampf”. W ramach tej akcji, której celem było podporządkowanie Kościoła państwu niemieckiemu oraz zniszczenie wszystkiego, co podtrzymywało polskość w zaborze pruskim, systematycznie ograniczano wszelkie działania oświatowe i społeczne na terenie Poznańskiego. Żywe były tu nadal wcześniejsze tradycje pracy organicznej i naukowej, związane z nazwiskami lekarza i społecznika Karola Marcinkowskiego, krytyka literatury i przemysłowca Hipolita Cegielskiego, filozofa Augusta Cieszkowskiego i innych. Rezultatem ich działań było powstanie instytucji naukowych m.in. Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, bibliotek Edwarda Raczyńskiego w Poznaniu i Tytusa Działyńskiego w Kórniku, wydawnictw i czasopism m.in. Tygodnika Poznańskiego. W poznańskim środowisku nadal funkcjonowały polskie instytucje, wychodziły czasopisma m.in. Sobótka i Tygodnik Wielkopolski.

Zabór austriacki- Galicyjska autonomia stwarzała, stwarzała szerokie możliwości działania, które wpływały przede wszystkim na rozwój szkół i instytucji kulturalnych W galicji działały dwa polskie uniwersytety: w Krakowie i we Lwowie, a w 1871 powstała Akademia Umiejętności. Istotną rolę odgrywały także polskie teatry. Istniały możliwości zrobienia kariery urzędniczej, zarówno lokalnej, jak i w innych prowincjach monarchii. Warunki te stworzyły charakterystyczny typ galicyjskiego inteligenta: raczej zachowawczego, o nastawieniu ugodowym wobec Wiednia, ale równocześnie pielęgnującego pewne tradycje i obyczaje polskie. Większa swoboda druku pozwalała na pojawienie się w Galicji publikacji, których wydanie nie było możliwe w pozostałych zaborach.
Warstwami dominującymi w zaborze austriackim były: rodowa arystokracja i bogate ziemiaństwo. Ich przedstawiciele przyjmowali postawę lojalizmu, a nawet serwilizmu wobec władzy cesarskiej, a ich poglądy społeczne cechował konserwatyzm, nastawienie tradycjonalistyczne i zdecydowana niechęć do działań powstańczych i rewolucyjnych. To właśnie w tym kręgu sformułowano sprzeciw wobec „liberum conspiro”, czyli wolności spiskowania, tu powstał znany pamflet polityczny Teka Stańczyka, autorstwa Józefa Szujskiego, Stanisława Tarnowskiego, Ludwika Wodzickiego i Stanisława Koźmiana, oskarżający obóz demokratyczno-patryiotyczny o utrzymywanie „nieprzerwalności powstania” oraz dążenie do społecznego przewrotu. W tym środowisku powstała także jedna z najsłynniejszych szkół historycznych, tzw. Szkoła krakowska, skupiająca wybitnych uczonych, którzy w swoich badaniach zwracali przede wszystkim uwaga wewnętrzne przyczyny upadku Rzeczypospolitej. Ten zdominowany przez konserwatystów ruch intelektualny Galicji odegrał dzięki tak wybitnym indywidualnościom istotną rolę w formowaniu się poglądów polemicznych wobec idei pozytywistycznej.
W Galicji istniały też niezachowawcze orientacje. Już na początku lat sześćdziesiątych powstała skupiona wokół lwowskiego „Dziennika Literackiego” grupa postępowej młodzieży literackiej. W jej kręgu dostrzec można idee bliskie późniejszemu pozytywizmowi, tu pojawiły się pierwsze tłumaczenia dzieł europejskich pozytywistów. Powstały też utwory tendencyjne, propagujące ideał pracy i przedstawiające środowisko miejsko-rzemieślnicze. Tę zbiorowość nazywa się często „przedburzowcami”, posługując się metaforą powstania („burzy”). W Galicji rozwinął się również dynamiczny ruch chłopski.

Program pozytywistyczny
Po upadku powstania styczniowego, społeczeństwo polskie miało dość haseł epoki romantycznej. Wykrwawionemu i poddanemu represjom po zrywie powstańczym narodowi pokolenie pozytywistów przedstawiło program zachowania tożsamości narodowej, w tej nad wyraz trudnej sytuacji. Program zewnętrznie nieefektowny, narażający to pokolenie na zarzuty oportunizmu, ograniczoności, a nawet zdrady. Pozytywistyczni ideologowie odrzucali bowiem zasadnicze hasła romantyczne, każąc mierzyć „zamiar na siły” i według aktualnych możliwości. Za najważniejsze uznano zasady przetrwania i regeneracji sił narodowych. Dla nich poszukiwano argumentów w ówczesnym światopoglądzie i koncepcjach naukowych.
Pozytywiści głosili dwa główne programowe hasła. Były to:
Praca u podstaw
Praca organiczna

Praca u podstaw- Była to praca dla ludu i nad ludem, którą pojmowali pozytywiści jako obowiązek nawiązywania przez ziemiaństwo i inteligencję kontaktów ze wsią, celem dźwignięcia chłopów na wyższy poziom kultury umysłowej, przez to świadomości narodowej. Szczególnie ważne było to w zaborze rosyjskim, gdzie car wydał ukaz uwłaszczeniowy, nadający ziemię chłopom. W takich warunkach chłopom bardziej mogła się podobać Rosja, w której mają ziemię na własność, niż Polska, gdzie byli niewolnikami. Pozytywiści rozumieli konieczność pracy na rzecz najbiedniejszych i najbardziej upośledzonych warstw narodu, które, mając możność normalnego życia, swoją pracą pomnożą bogactwo ogólnonarodowe. Sięgnąć należało więc do tych, którzy, zajmując miejsce u podstaw społeczeństwa, stać się mogą mocnym i trwałym filarem. Kierowano więc apele do warstw wykształconych, do nauczycieli, lekarzy, społeczników, by "szli w lud", zbliżyli się do problemów wsi, wydobyli ją z wiekowego zacofania, podnieśli stan zdrowotny jej mieszkańców i uświadomili im rolę, jaką mogą odegrać w odbudowywaniu siły narodu. Podobną troską otoczono rodzący się proletariat, wyzbytą majątków szlachtę, biedotę bez zawodu, nawołując do konkretnego działania, do szukania sposobu polepszenia ich losu, gdyż "każdy mieszkaniec kraju obdarzon jest od natury uzdolnieniem, które zdrowe pojmowanie dobra ogólnego spożytkować może". Głoszono przy tym hasła emancypacji kobiet, które pozbawione były praw społecznych, i asymilacji Żydów, którym starano się umożliwić ludzką egzystencję w ramach polskiego społeczeństwa. Wszystkie te dążenia, zamykające się w założeniach omawianego hasła, wynikały z wiary w możliwość harmonijnej współpracy wszystkich warstw dla dobra ogólnego, w stopniowy wzrost dobrobytu, w możliwość rozwoju kraju, mimo niewoli i całego dramatu społeczeństwa. Bohaterami literackimi, którzy zajmują się pracą u podstaw są m.in.: Stanisława Bozowska z "Siłaczki" Żeromskiego, doktor Judym z "Ludzi bezdomnych".

Praca organiczna
Punktem wyjścia była teoria Spencera, a szczególnie ta jej część, która podkreślała konieczność harmonijnej wymiany usług w społeczeństwie. Widząc daremność zrywów niepodległościowych, pozytywiści nawoływali do skupienia wysiłków na działaniu ekonomicznym, rozwoju przemysłu, handlu, rzemiosła. Dowodzili, że rozwój życia umysłowego jest uzależniony od rozwoju gospodarczego. Głosili kult wiedzy i rozumu, nawoływali do rozwijania produkcji i techniki. Herbert Spencer wysunął koncepcję traktowania społeczeństwa jako żywego organizmu, którego właściwe funkcjonowanie może zapewnić tylko prawidłowa działalność wszystkich organów. Aby społeczeństwa osiągały coraz wyższe stadia rozwoju, muszą pomnażać swe bogactwa, doskonalić wszystkie dziedziny gospodarki i kultury. Dlatego propagować trzeba działalność ludzi z inicjatywą, z konkretnym fachem w ręku, przedsiębiorczych dziedziców, pomysłowych i wykształconych inżynierów, gdyż w nich jest droga prowadząca do aktywizacji innych, do podniesienia i unowocześnienia gospodarki i wreszcie do ogólnego dobrobytu kraju. Należało więc wszczepić narodowi zasadę utylitaryzmu, by przekonać o konieczności działania na rzecz wspólnego dobra. W ówczesnej prasie tak definiowano tę zasadę: "Utylitaryzm, to owa wielka społeczna zasada, która nakazuje człowiekowi być użytecznym wszędzie i zawsze, uczy stawiać sobie jasno określony cel i ku niemu wytrwale zmierzać".

Innym, a także ważnym hasłem jest emancypacja kobiet. Jest to program prowadzący do uzyskania przez kobiety równych z mężczyznami praw majątkowych i politycznych oraz dostępu do wykształcenia i pracy. Ruch społeczny stawiający sobie takie cele został zapoczątkowany w Wielkiej Brytanii i USA już w I połowie XIX w., ale w obu krajach pełne prawa wyborcze kobiety uzyskały dopiero po I wojnie światowej. Na ziemiach polskich proces ten rozpoczął się w 2 poł. XIX w. wraz z odchodzeniem (widocznym po 1864) od tradycyjnego modelu społeczeństwa; zaczęto wówczas tworzyć szkoły ogólnokształcące i zawodowe dla dziewcząt, rozpoczęto starania o prawo wstępu na wyższe uczelnie, powstawały zakłady usługowe zatrudniające kobiety; propagatorkami idei emancypacji kobiet w epoce pozytywizmu były: E. Orzeszkowa , M. Konopnicka, na przełomie XIX i XX w. J. Dawidowa, K. Bujwidowa.

Ostatnim z haseł jest asymilacja żydów. Hasło asymilacji żydów występowało tylko w polskim pozytywizmie. W ciągu wieków na ziemiach polskich osiedlało się tysiące żydów, którzy wypędzani z Europy znajdowali warunki do życia i pracy. Wiele wschodnich miast zostało zasiedlonych wyłącznie przez ludność żydowską. W drugiej poł. XIX w. narasta fala antysemityzmu, zdarzają się pogromy żydów. Polscy pozytywiści żądali rozwiązania tzw. kwestii żydowskiej. Sądzili, że można to uczynić poprzez wchłonięcie żydów przez polski organizm społeczny. Należało więc ich zdaniem przy zachowaniu inności żydów, ich religii i obyczajów kształcić, oświecać, stwarzać nowe miejsca pracy. Należało zniszczyć barierę obcości między żydami a Polakami dla dobra całego społeczeństwa. Co wreszcie się udało




Literatura pozytywistyczna w Polsce

Rozwój literatury w epoce pozytywizmu odpowiada ściśle ewolucji postaw i poglądów.
W pierwszej fazie pozytywizmu, dominowała forma tendencyjna. Twórcy pozytywistyczni ukazywali w nich swoje nowe poglądy, często potępiali wszystkich, którzy nie chcieli im sprzyjać. Ich częstym motywem jest „czarno-biały” świat, podzielony na istoty dobre i złe. Pisarze rozumieli swoją rolę jako wysłanników misji propagandowej w służbie pozytywnej przyszłości.
Istotna zmiana nastąpiła po roku 1881. Literatura odeszła wówczas od tendencyjnego dydaktyzmu, pragnąc w to miejsce dać szeroki obraz społeczeństwa. Zaowocowało to zresztą zmianą ulubionej formy literackiej, a mianowicie drobnych gatunków epickich, a na ich miejsce weszła powieść. W obecnej literaturze dominuje realizm. Pisarze przywiązują wagę do wiernego oddawania obrazu ówczesnego świata. Postacie są nadal typowe, ale ich portrety są pogłębione psychologicznie.
Ważnym elementem literatury pozytywistycznej jest nowelistyka. Nowelistyka polska podlegała w okresie pozytywistycznym stopniowej ewolucji. Początkowo jej autorzy korzystali z tradycyjnych schematów, wzbogaconych składnikami ideowego programu. Stąd też bliski związek nowel i opowiadań z ówczesnymi gatunkami publicystycznymi. Fabuły nowelistyczne miały charakter tendencyjnie uformowanego pozytywistycznego przykładu. Polegało to na propagowaniu środkami literackimi tez programowych, a więc założeń "pracy u podstaw" i "pracy organicznej". Stosunek pisarzy do ważnych problemów epoki traci z czasem znamiona tendencyjności. Obraz świata przedstawionego w nowelistyce staje się skomplikowany i niejednoznaczny, a jego ujęcie realistyczne. U schyłku lat siedemdziesiątych optymizm wczesnych utworów ustępuje miejsca coraz bardziej widocznemu pesymizmowi. Bohaterowie ponoszą niezasłużone klęski, spotykają się z niezrozumieniem, obojętnością, a nawet wrogością środowiska. Szczególnego znaczenia w pozytywistycznej nowelistyce nabiera problem bohatera, którym jest człowiek z ludu. Występuje on właściwie w nowelach wszystkich pisarzy: Sienkiewicza ("Szkice węglem", "Janko Muzykant", "Jamioł", "Za chlebem", "Bartek zwycięzca"), Orzeszkowej ("Obrazek z lat głodowych", "Tadeusz"), Prusa ("Antek", "Na wakacjach"). W ówczesnej nowelistyce świat chłopski to przede wszystkim świat ludzi skrzywdzonych. Przesłanki krzywdy tkwią w ciemnocie i nędzy środowiska, które jest bezbronne wobec bezwzględnych i amoralnych jednostek (np. Zołzikiewicz w "Szkicach węglem"). Klęski postaci z ludu to także wynik obojętności "warstw oświeconych" i ich klasowego egoizmu. Równocześnie twórczość nowelistyczna wydobywa te pierwiastki psychiki chłopskiego bohatera, które dowodzą jego wysokiej wartości etycznej i heroizmu ("Na wakacjach", "Michałko"), uzdolnień ("Antek", "Janko Muzykant"), pracowitości i uporu ("Za chlebem"). Oprócz wsi pojawiła się nowa tematyka miasta. Miasto jako miejsce rozwoju przemysłu i nowej techniki w sposób widoczny zmienia losy postaci, tym bardziej że autorów nowel i opowiadań interesują przede wszystkim środowiska plebejsko-robotnicze i urzędnicze. W zamkniętej przestrzeni miejskiej rozgrywają się dramaty, których znaczenie urasta często do rangi uniwersalnej. Dramat miłości małżeńskiej w "Kamizelce" Prusa czy matczynej miłości w "Dymie" Konopnickiej, tragiczny wymiar klęski Adlera w "Powracającej fali" Prusa, psychologiczna klęska Mendla Gdańskiego w noweli Konopnickiej. Humanitaryzm autorów nowel wyraża się najpełniej w zdecydowanym eksponowaniu tematyki dziecięcej. W losach bezbronnych dzieci najostrzej odzwierciedla się zło współczesności. Dziecięca ufność i uczucie ponoszą klęskę w zetknięciu z bezwzględnością świata dorosłych, a pragnienia nie mogą się zrealizować, prowadząc do klęski i śmierci małych bohaterów. Ginie skatowany Janko Muzykant, tonie pozbawiony opieki dorosłych Tadeusz w noweli Orzeszkowej. Inne role dziecięcym postaciom wyznacza Prus. Obok beztroskiej "Przygody Stasia" i wzorowanym na Dickensie szczęśliwym zakończeniu "Sierocej doli", tworzy on nowele, w których sprawy świata dorosłych pokazane są oczami dziecka ("Grzechy dzieciństwa", "Omyłka"); jeszcze inaczej jest w "Katarynce" - nieszczęście niewidomej dziewczynki wyzwala odruch dobroci u egoistycznego dotychczas pana Tomasza. Widzenie świata oczami dziecka pełni różnorakie funkcje w nowelach Konopnickiej, np. nieświadomość własnej sytuacji, pozwalająca na beztroskę w momentach tragicznych, stwarza niezwykły efekt artystyczny i światopoglądowy w "Naszej szkapie" i "Martwej naturze". Zagadnienia asymilacji, zwłaszcza asymilacji Żydów, podejmowała Orzeszkowa ("Silny Samson") i Konopnicka ("Mendel gdański"); problematyka emancypacji kobiet znalazła najpełniejsze odzwierciedlenie także u Orzeszkowej ("Panna Antonina"). Pozytywistyczna nowela odsłania zatem różne aspekty współczesnego życia, poddając je analizie i ocenie. Szczególne miejsce w twórczości nowelistów zajęła problematyka patriotyczna. Trudności w zrealizowaniu tematu były olbrzymie ze względu na cenzurę. Istniały również bariery psychologiczne, stworzone przez społeczny "zakaz" krytykowania narodowej przeszłości. Mimo to powstały wówczas "klasyczne" nowele patriotyczne, takie jak nowela Sienkiewicza "Latarnik", "Omyłka" Prusa, "A...b...c..." oraz późniejszy cykl "Gloria victis" Orzeszkowej. W nurcie tym objawia się powrót do tradycji romantycznej, najbardziej widoczny w nowelach Sienkiewicza i Orzeszkowej. Nowelę pozytywistyczną w jej szczytowym okresie cechuje głęboko humanistyczny stosunek do człowieka "nizin", zdecydowanie zmienia się pole obserwacji społecznej, widoczna staje się potrzeba ukształtowania nowych zasad kontaktów międzyludzkich.

Spór „młodej” i „starej” prasy

Jedną z dróg przybliżenia Polaków do zdobyczy cywilizacyjnych Europy była dokładna informacja o całokształcie życia gospodarczego i kulturalnego na ziemiach polskich oraz w krajach szczycących się postępem. Role te przyjęła wyspecjalizowana prasa, która w pewien sposób zastąpiła zlikwidowane przez zaborców instytucje kulturalne i naukowe.
Największą liczbą tytułów szczyciło się czasopiśmiennictwo warszawskie na łamach którego rozgorzał spór "młodej" i "starej" prasy. Kampanię publicystyczną rozpoczęła około roku 1871 grupa wychowanków warszawskiej Szkoły Głównej, między innymi Aleksander Świętochowski i Piotr Chmielewski. Wystąpili oni
przeciw bezprogramowości, zaniedbywaniu spraw krajowych, zacofaniu ideowemu i atmosferze wzajemnej adoracji panującej w środowisku literatów i dziennikarzy. Od ataku przeszli do sformułowania własnego stanowiska, zarówno polityczno-społecznego, jak i filozoficznego i estetycznego. W tej działalności towarzyszyła im E. Orzeszkowa i Bolesław Prus. Główną trybuną młodych był początkowo “Przegląd Tygodniowy”, na łamach którego ukazał się manifest młodych pióra Aleksandra Świętochowskiego “My i wy”. W 1872 roku bardziej umiarkowana grupa młodych, zrażona radykalizmem Świętochowskiego założyła dwutygodnik “Niwa”. Tu ukazały się cykl artykułów Chmielowskiego, między innymi: “Pozytywizm i pozytywiści” i rozprawa Orzeszkowej postulująca kształcenie rzemieślników. Ponadto “młodzi” korzystali z gościnności innych pism umiarkowanych, między innymi:
“Ateneum” (miesięcznik naukowo-literacki), “Kuriera Warszawskiego” (tu
ukazywały się “Kroniki tygodniowe” B. Prusa, składające się na bogatą panoramę wielkich i drobnych spraw współczesności, a przede wszystkim - życia codziennego Warszawy w tym okresie), “Kuriera Porannego”, “Kuriera Codziennego”.
Główne nasilenie ofensywy pozytywistycznej przypada na lata 1871-1874.
Pozytywiści głosili:
w kwestii polityki: konieczność trzeźwego liczenia się z realnymi możliwościami i układem sił, odrzucali nadzieję na interwencję mocarstw zachodnich,
propagowali w zamian pracę organiczną,
w dziedzinie ekonomii występowali z ostrą krytyką zacofania, nieudolności i lekkomyślności, feudalnych przesądów wobec pracy zarobkowej. Apelowali o zakładanie fabryk, warsztatów i przedsiębiorstw handlowych, o unowocześnianie produkcji rolnej, organizowanie instytucji kredytowych i szkolnictwa zawodowego,
w dziedzinie społecznej uważali, że cywilizacja przemysłowa i wolnokonkurencyjny ustrój kapitalistyczny stwarza pomyślniejsze warunki do upowszechniania dobrobytu. Za podstawową konieczność uznali rozpowszechnianie oświaty,
głosili zasadę tolerancji dla różnych wierzeń i przekonań oraz równouprawnienia kobiet.

Kontrofensywę “starej prasy” prowadziły głównie: “Gazeta Warszawska”, “Kurier Warszawski”, “Kronika Rodzinna” i “Kłosy”. Filozoficzną dyskusję z pozytywizmem podjęto również na łamach “Biblioteki Warszawskiej”. Jeśli pominąć zadrażnienia wywołane agresywnością tonu i wycieczkami osobistymi, spór dotyczył głównie stosunku do tradycji narodowej i hierarchii warstw społecznych, a przede wszystkim - ogólnych założeń światopoglądowych.
“Starzy” - tradycjonaliści głosili, że nowe hasła oddziałują destrukcyjnie na religijne i moralne fundamenty układu społecznego, są szkodliwe politycznie, bo podważają tradycje narodowe i autorytet katolicyzmu, splecionego z kulturą polską.
Rozpowszechniły się nowe gatunki publicystyczne, głównie felieton i reportaż. Przykładów klasycznego felietonu dostarczają “Kroniki” Prusa.
Przykładami tego gatunku mogą być: artykuł zamieszczony w “Kurierze Codziennym” (nr 194 z 1888 roku) ukazujący wrażenia, jakie wywarł na autorze obraz Aleksandra Gierymskiego “Żydzi modlący się nad Wisłą w dzień trąbek” czy “Wieża paryska” (“Kurier Warszawski z 1887 roku), ukazujący niewesoły obraz polskiego społeczeństwa, układów w nim panujących oraz kompromitując
niski poziom wiedzy i oświaty. Punktem wyjścia do tych refleksji jest
obserwowana ze szczytu wieży Eiffel'a scena pracy trzech grup robotników: Francuzów, Niemców i Polaków.
Jednym z najlepszych przykładów reportażu okresu pozytywizmu są “Listy z podróży do Ameryki” H. Sienkiewicza.
Maria Konopnicka, poezja

Tematy literatury pozytywistycznej

Praca
“Lalka”, “Nad Niemnem” (postulat pracy organicznej)
“Marta”, “Emancypantki” (praca kobiet)
“Szkice węglem” (praca u podstaw)

Ojczyzna (mit powstań)
“Nad Niemnem” (mogiła powstańców” i wspomnienie powstania
jako czas i miejsce sacrum)
“Rota”
“Lalka” (wątek powstańczy w życiu Wokulskiego; mit i legenda epoki napoleońskiej oraz marzenia Rzeckiego)
“Gloria victis” (nowela o powstaniu styczniowym)
“Do młodych” A. Asnyka

Miasto
Nowy temat polskiej literatury, który pojawia się w drugiej połowie
XIX wieku. Miasto jako wielkie skupisko ludzi, staje się miejscem, w którym można obserwować reguły życia społecznego, rolę pieniądza, zaistniałej właśnie inteligencji i obyczajowość miejską:
“Lalka” (Warszawa)
“Dym”, “Mendel Gdański” (Warszawa)
“Katarynka”, “Kamizelka”


Dworek szlachecki
znany w polskiej literaturze motyw (“Pan Tadeusz”). Pozytywiści go jedynie kontynuują:
“Nad Niemnem” (Korczyn, Olszówka, zaścianek Bohatyrowiczów)
“Lalka” (Zasławek)

Wieś chłopska
temat ten wprowadziło zainteresowanie pracą u podstaw i scjentyzm.
Utwory ukazują zaniedbanie dzieci wiejskich, sytuacje i światopogląd polskiego chłopa. Motyw ten będzie już stale towarzyszył polskiej literaturze, a w formie ludomanii pojawi się w Młodej Polsce.
“Szkice węglem”, “Antek”, “Janko Muzykant”, “Tadeusz”, “Placówka”,
poezje ludowe i “obrazki” M. Konopnickiej

Dzieci
w epoce pozytywizmu dziecko staje się pełnoprawnym bohaterem, a pisarze głośno mówią o jego krzywdzie:
“Nad Niemnem”
poezje M. Konopnickiej
“W pustyni i w puszczy”
“Antek”, “Dobra pani”, “Janko Muzykant”, “Katarynka”
“Anielka”
“Powracająca fala” (motyw miłości ojcowskiej)

Miłość
Trylogia
“Lalka” (miłość Wokulskiego)
poezje Asnyka (motyw “miłości niespełnionej”)

Historia
zainteresowanie dawnymi czasami jako tłem lub tematem nie jest
nowe (romantyczna fascynacja średniowieczem, renesansowa - antykiem). Rzetelną powieść historyczną wprowadził J.I. Kraszewski. Jego wielkim kontynuatorem jest H. Sienkiewicz:
“Faraon” (czasy faraona Ramzesa XIII)
“Krzyżacy” (XV wiek)
“Quo vadis” (prześladowania pierwszych chrześcijan)
Trylogia (Powstanie Chmielnickiego, Potop szwedzki, Wojna z Turcją)

Uroda natury
“Z Tatr” A. Asnyka
liryki Konopnickiej
“Nad Niemnem”

Filozoficzne rozważania o człowieku, życiu, przemijaniu
“Lalka”
poezje A. Asnyka “Nad głębiami”



Biedota miejska, proletariat
“Lalka”
“Powracająca fala”
“Dym”

Emancypacja kobiet
“Nad Niemnem”
“Emancypantki”

Kwestia żydowska
“Mendel Gdański”
“Lalka”

Los emigranta, tułacza
“Latarnik”
“Za chlebem”



Do najważniejszych form literackich pozytywizmu zaliczamy:
Powieść tendencyjna (ang. novel of purpose)
Powieść tendencyjna jest podporządkowana propagowaniu haseł "pracy organicznej" i "pracy u podstaw"; występuje w dwu zasadniczych odmianach: pierwsza - nawiązywała do formuły melodramatycznej, uatrakcyjnionej wątkami sensacyjnymi, w które wpisywano czarno-białe charakterystyki środowisk i wartości; druga - odwoływała się do późnooświeceniowej tradycji powieści humorystyczno- satyrycznej. Wszystkie odmiany powieści tendencyjnej zmierzały do jednoznacznego wykorzystania wszystkich środków ekspresji dla wykazania słuszności propagowanej tezy; rezygnowano więc z pogłębionych portretów psychologicznych bohaterów na rzecz idealizowanych postaci pozytywnych skontrastowanych z negatywnymi pod każdym względem przeciwnikami ich poglądów. Autor powieści tendencyjnej (podobnie jak opowiadania i noweli) zakładał bowiem wstępnie potrzebę przekonania odbiorców o słuszności jakiejś sprawy (np. konieczności kształcenia dzieci wiejskich, potrzebie przełamywania barier społecznych i dążenia do solidaryzmu narodowego), a potem tworzył sytuację fabularną, która słuszność tę bez wątpliwości uzasadniła.

Powieść realistyczna
Jest to typ powieści ukształtowanej w drugiej połowie XIX w. w wyniku rozczarowania brakiem zmian w świecie pod wpływem filozofii pozytywistycznej. Zmiany te miały uzdrowić ludzkość, zapewnić jej dostatni byt materialny i duchowy. Rozczarowano się też brakiem wartości artystycznych w utworach propagandowych. W powieści realistycznej pogłębiono psychologiczne portrety bohaterów i nałożono je na krytyczną analizę zjawisk społecznych ("Lalka", "Emancypantki", "Nad Niemnem", "Rodzina Połanieckich"). Powieści realistyczne przedstawiały jednostkowe dramaty na tle rozbudowanej panoramy rzeczywistości społecznej, dążąc do uszczegółowienia realiów, osadzenia utworu w konkretnym miejscu i czasie, wreszcie - do uświadomienia najważniejszych problemów społecznych i narodowych (wpływ powieści tendencyjnej).


Powieść historyczna
Powieść historyczna służyła analizowaniu zjawisk współczesnych ("Faraon" Prusa) bądź tworzyła w schemacie sensacyjno-przygodowym idealizowany obraz przeszłości narodowej (np. powieści historyczne Sienkiewicza: "Potop", "Ogniem i mieczem", "Pan Wołodyjowski" i in.). Powieść taka zmierza do uwzględnienia prawdy historycznej, którą łączy z wydarzeniami fikcyjnymi. Narodziny powieści historycznej datuje się na początek XIX w (powieści Waltera Scotta).

Reportaż
Reportaż jest to jedna z form prozy publicystycznej, będąca żywym opisem konkretnych zdarzeń znanych autorowi z bezpośredniej obserwacji. Przykładem mogą być "Listy z podróży do Ameryki" H. Sienkiewicza. Reportaż miał za zadanie informować odbiorców o wydarzeniach lub szczególnie ważnych w tamtych czasach odkryciach.

Opowiadanie
Opowiadanie podobne jest do noweli - niewielki utwór narracyjny prozą; prosta, najczęściej jednowątkowa fabuła. Różni się od noweli brakiem ścisłych reguł kompozycyjnych, możliwością wystąpienia samoistnych epizodów i dygresji, rozbudowaniem partii opisowych i refleksyjnych, wreszcie skojarzeniowym tokiem narracji; znamienne dla opowiadania było eksponowanie narratora, którego punkt widzenia decydował o sposobie argumentacji i zakresie przedstawionych treści; podobnie jak nowela, opowiadanie było podporządkowane kreowaniu nowych tendencji, a autorami ich byli ci sami pisarze, którzy nadawali ton epoce: B. Prus, H. Sienkiewicz, M. Konopnicka.











Porównanie cech utworów romantycznych i pozytywistycznych

Utwory romantyczne

Utwory pozytywistyczne

1) irracjonalizm
Środki stylistyczne podkreślające ekspresję wypowiedzi; eksklamacje, wypowiedzenia urwane, metafory... (A. Mickiewicz: Romantyczność motto, zachowanie się Karusi, opinia poety.)

1) racjonalizm
Mistrzowskie operowanie składnią, która w narracji ma cechy języka pisanego, uporządkowana, logiczna, w dialogach i charakterystyce postaci przystosowania do sytuacji i indywidualności mówiącego

2) fantastyka, tajemniczość, groza
Pytania retoryczne, nagromadzenie epitetów, nadużywanie zaimków, czy..., czy... nikt...coś... ( A. Mickiewicz: To lubię Czy tam bies siedział, czy dusza zaklęta ? ).

2) realizm, konkretyzacja szczegółów, dbałość o spójność wydarzeń, jasność relacji
Szczegółowość opisów, nagromadzenie epitetów

3) ludowość, fascynacja przyrodą
Właściwe ludowym opowieściom powtórzenia, żywy opis w krótkich zdaniach w czasie teraźniejszym, wyrażenia dźwiękonaśladowcze; zwroty potoczne regionalne, gwarowe, zdrobnienia ( J. Słowacki; Balladyna O! Biada mi, biada!Dziś moja róża na pieńku opada!

3) odkrycie miasta, fascynacja nauką, techniką, rozwojem ekonomicznym
Opisy miejskiego pejzażu, wynalazków, wprowadzenie profesjonalizmów i terminów do literatury pięknej, stylizacja środowiskowa

4) obrazowość
Epitety, przenośnie, porównania, środki językowe uwypuklające ciszę, bogate zróżnicowanie składni.( A. Mickiewicz: Stepy akermańskie Słyszę, kędy się motyl kołysa na trawie...

4) zwięzłość
Logika słowa,
dążność do prostoty.

5) egzotyka
Orientalizm ( A. Mickiewicz Sonety krymskie ).

5) rodzimość
Wykorzystanie mowy potocznej, słownictwo gwarowe, środowiskowe.




Przedstawiciele literatury pozytywistycznej w Polsce

Aleksander Świętochowski (1849-1938)
Urodzony w 1849 r. w Stoczku na Podlasiu; pisarz, krytyk, publicysta. Studiował w Szkole Głównej w Warszawie, uzyskując dyplom uniwersytecki w 1870 r. Sześć lat później zdobył dyplom doktora filozofii na uniwersytecie w Lipsku. Na stałe przebywał w Warszawie. Świętochowski był rzecznikiem młodych pozytywistów, pochwalał ideę pracy organicznej i pracy u podstaw. Zmarł w 1938 r. w swoim domu na Gołotczyźnie. Pochowano go w pobliskim Sońsku. W 1871 r. rozpoczął działalność pisarza-publicysty od współpracy z "Przeglądem Tygodniowym". Zamieszczał w nim w latach 1871-74 wszystkie swoje artykuły programowe, które nadały mu rangę ideowego przywódcy obozu "Młodych". Najważniejsze z nich, będące manifestem tego stronnictwa światopoglądowego, noszą znamienne tytuły: "My i Wy", "Pleśń społeczna i literacka", "Poszanowanie pracy", "Praca u podstaw". W 1881 r. założył tygodnik "Prawda", który redagował do roku 1902. Oprócz artykułów społeczno-politycznych i krytycznoliterackich pisywał tam również felietony pod pseudonimem Poseł Prawdy. Poza publicystyką uprawiał też twórczość dramaturgiczną i nowelistyczną.
Henryk Sienkiewicz (1846-1916)
Henryk Sienkiewicz, pseud. Litwos - pisarz i publicysta, jeden z najpoczytniejszych pisarzy polskich w skali światowej. W latach 1869-72 był publicystą "Przeglądu Tygodniowego", od 1872 r. współredaktorem "Niwy", w latach 1882-87 redaktorem "Słowa". Występował przeciw antypolskiej polityce rządu niemieckiego (był inicjatorem i wydawcą międzynarodowej ankiety "Prusse et Pologne" 1909). Po wybuchu I wojny światowej działał w Szwajcarii jako prezes Szwajcarskiego Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. Był współzałożycielem Kasy im. Mianowskiego, w latach 1899-1900 prezesem Kasy Literackiej Warszawskiej. Odbył m.in. podróże do USA 1876-78 ("Listy z podróży do Ameryki" 1878) i do Zanzibaru w latach 1890-91 ("Listy z Afryki" 1892). W roku 1900 został uczczony jubileuszem 30-lecia twórczości (w darze od narodu otrzymał majątek Oblęgorek pod Kielcami). W 1905 r. otrzymał Nagrodę Nobla za powieść "Quo vadis". Nowelistyka: We wczesnej twórczości głównie nowelista, twórca najbardziej wyrazistych w literaturze epoki obrazów niedoli chłopa - osaczonego przez działających ręka w rękę dwór, plebanię i urzędników carskich ("Szkice węglem" 1880), zmuszonego do walki za cudzą sprawę ("Bartek Zwycięzca" 1882), ginącego na obczyźnie w poszukiwaniu chleba ("Za chlebem" 1880). Uwagę swoją Sienkiewicz poświęcił także problemom dziecka marnującego talenty z braku warunków i możliwości edukacji ("Janko Muzykant" 1880), uciskanego przez zaborczą szkołę ("Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela" 1879). Osobną grupę stanowią nowele amerykańskie, piętnujące zagładę Indian (achem" 1889), obrazujące niedolę wygnańczą i patriotyczną nostalgię ("Latarnik" 1882). 2. Powieści historyczne: Zyskał sławę jednego z największych twórców prozy polskiej i światowej jako autor powieści historycznych pisanych "ku pokrzepieniu serc". W cyklu zwanym "Trylogią" ("Ogniem i mieczem", t. 1-3 1884, "Potop", t. 1-6 1886 - film J. Hoffmana 1974, "Pan Wołodyjowski", t. 1-3 1887-88 - film J. Hoffmana 1969) zawarł niezwykle barwny i sugestywny, choć wyidealizowany i jednostronny, obraz życia i wydarzeń dziejowych w Polsce XVII w. (w dobie wojen kozackich, najazdu szwedzkiego, wojny z Turcją - 1648-72). W powieści "Krzyżacy" (t. 1-4 1900, film A. Forda 1960) dał wspaniałą wizję zmagań rycerskiej Polski z zakonem krzyżackim aż do zwycięstwa w bitwie pod Grunwaldem; w powieści z czasów Nerona "Quo vadis" (t. 1-3 1896) ukazał duchowy tryumf chrześcijaństwa nad przemocą imperium rzymskiego. 3. Późna twórczość Sienkiewicza: Z powieści Sienkiewicza o tematyce współczesnej ("Rodzina Połanieckich", t. 1-3 1895, pamflet na rewolucję 1905 "Wiry", t. 1-2 1910) żywotność zachował portret arystokraty dekadenta w "Bez dogmatu" (t. 1-3 1891); ponadto powieści historyczne "Na polu chwały" (1906) i "Legiony" (1918, nie ukończona), popularna powieść dla młodzieży "W pustyni i w puszczy" (1911, film W. Ślesickiego 1973), opowiadania, utwory sceniczne ("Zagłoba swatem", wyst. 1900), publicystyka.
Bolesław Prus (1847-1912)
Bolesław Prus (właść. Aleksander Głowacki) - pisarz i publicysta. Pochodził z ubogiej szlachty (herbu Prus I), uczestniczył w powstaniu 1863 r. W latach 1866-68 uczył się w Szkole Głównej. Od 1873 r. był współpracownikiem wielu pism warszawskich, głównie "Kuriera Warszawskiego" i "Kuriera Codziennego", w latach 1882-83 był redaktorem "Nowin". Znakomity felietonista, wypracował oryginalną formę "Kronik tygodniowych" (t. 1-20 1959-70). Początkowo związany z pozytywistycznym programem literatury tendencyjnej (patrz hasło: powieść tendencyjna), demaskował zarówno jałowość życia i degradację etyczną ziemiaństwa (powieści "Pałac i rudera" 1877, "Dusze w niewoli" 1877, "Anielka" 1880), jak i krzywdę społeczną, spowodowaną kapitalistycznym "postępem cywilizacyjnym" ("Powracająca fala" 1880). Już w tej wczesnej twórczości głównym bohaterem pozytywnym jest prosty człowiek o czującym sercu (wpływ Ch. Dickensa), dziecko, człowiek z ludu - traktowany nie tylko od strony psychologicznej, w aurze lirycznego humoru ("Anielka", nowele "Michałko" 1880, "Antek" 1881), lecz również jako rzeczywista siła społeczna (chłop Ślimak w "Placówce" 1885). W dojrzałej twórczości Prus stał się przedstawicielem krytycznego realizmu, zwłaszcza jako autor powieści "Lalka" ("Kurier Codzienny" 1887-89, osobno t. 1-3 1890), uznanej za największą powieść polską XIX wieku. Ukazał w niej na tle epickiej panoramy życia różnych środowisk Warszawy anachroniczność marzeń "ostatnich romantyków" (I. Rzecki, którego "Pamiętnik starego subiekta" przywołuje m.in. tradycje Wiosny Ludów), jak i bankructwo pozytywistycznych "marzycieli" (S. Wokulski, w którego drodze życiowej i rozdarciu psychicznym odzwierciedliły się losy popowstaniowego "straconego" pokolenia) wobec maskowanej obłudą obojętności arystokracji na los narodu oraz drapieżnego egoizmu kapitalistycznej burżuazji. Podobne akcenty rozczarowania do idei pozytywizmu (na przykładzie sprawy emancypacji kobiet) oraz krytyka mieszczańskich ideałów moralnych wystąpiły w powieści "Emancypantki" (t. 1-4 1894) wraz z wykładem swoistej metafizyki, przeciwstawionej zarówno pozytywistycznemu scjentyzmowi i wulgarnemu materializmowi, jak i modernistycznemu indywidualizmowi (patrz hasło: Młoda Polska). W swej jedynej powieści historycznej ("Faraon" 1897) stworzył Prus wyjątkową w ówczesnej polskiej literaturze powieść o charakterze historiozoficznym: o funkcjonowaniu państwa i możliwościach reform w warunkach konserwatywnej struktury władzy (akcja rozgrywa się w starożytnym Egipcie). U schyłku życia napisał m.in. powieść "Dzieci" (1909), z krytycznym obrazem rewolucji 1905 roku. Jako humorysta Prus wypowiedział się najpełniej w nowelach ("Katarynka" 1881, "Kamizelka" 1882) i felietonach. Jest też autorem szkiców literackich, m.in. głośnej recenzji z "Ogniem i mieczem" Sienkiewicza (1884).
Eliza Orzeszkowa (1841-1910)
Eliza Orzeszkowa z Pawłowskich - pisarka i publicystka. Początkowo związana ze środowiskiem ziemiańskim, brała udział w akcjach powstańczych 1863 roku. W roku 1870 osiadła w Grodnie, prowadząc żywą akcję oświatowo-pedagogiczną, m.in. w roku 1879 założyła księgarnię wydawniczą dla popularyzowania myśli pozytywistycznej (w 1882 r. zamknięta przez władze). We wczesnej twórczości czołowa przedstawicielka pozytywistycznej literatury tendencyjnej (patrz hasło: powieść tendencyjna), w licznych powieściach poddała krytyce głównie bezproduktywne życie i obyczaje ziemiaństwa, którym przeciwstawiła mieszczańskie ideały moralne i cywilizacyjne ("Pamiętnik Wacławy" 1871, "Pan Graba" 1872, "Maria" 1873, "Pompalińscy" 1876); z krytyką feudalnych anachronizmów związała ostry protest przeciwko społeczno-obyczajowemu i ekonomicznemu upośledzeniu kobiety ("Marta" 1873) i postulat wyrównania krzywd i asymilacji Żydów ("Meir Ezofowicz" 1878). Rozczarowanie do haseł pozytywistycznych wyraziło się we wzmożonym krytycyzmie społecznym (opowiadania "Z różnych sfer", t. 1-3 1879-82, "A..b..c.."), w obrazie nędzy i wyzysku proletariatu wiejskiego ("Niziny" 1883), ciemnoty i zabobonu na wsi, prowadzących do zbrodni ("Dziurdziowie" 1885), w podjęciu problematyki narodowowyzwoleńczej oraz postępującym antyurbanizmie i idealizacji wsi ("Cham" 1889). Największym dziełem Orzeszkowej jest powieść "Nad Niemnem" (1888), zawierająca epicki, wyidealizowany obraz ówczesnego życia ziemiańsko-szlacheckiego, w którym idea solidaryzmu szlachty i ludu łączy się z postulatem odrodzenia w młodym pokoleniu tradycji powstańczych 1863 r. Ponadto opowiadania ("Widma" 1881) i powieści z krytyką narodnictwa i idei socjalistycznych oraz dekadentyzmu ("Dwa bieguny" 1893), nowele o powstaniu 1863 roku ("Gloria victis" 1910).
Maria Konopnicka (1842-1910)
Maria Konopnicka z Wasiłowskich, pseud. Jan Sawa - poetka i nowelistka. Od 1876 r. mieszkała w Warszawie, związana ze środowiskiem liberalnej inteligencji (1884-86 współred. pisma dla kobiet "Świt"). Od 1890 r. osiadła za granicą, gdzie m.in. współinicjowała akcję protestacyjną przeciw pruskim gwałtom we Wrześni i ustawom wywłaszczeniowym ("Rota" 1908). W 1902 r. osiadła w Żarnowcu k. Krosna (w dworku otrzymanym w darze od narodu). Uznana za najwybitniejszą poetkę swej epoki ("Poezje" t. I-IV 1881-96), zyskała ogromną popularność i autorytet dzięki liryce patriotycznej (kontynuującej tradycje poezji romantycznej) i społecznej, w której z gorzką ironią opisywała jaskrawe objawy nędzy i krzywdy ludzkiej, ujawniające słabość pozytywistycznego programu społecznego ("Wolny najmita", "W piwnicznej izbie", "Jaś nie doczekał"). Największym osiągnięciem poetyckim Konopnickiej stały się liryki o tematyce wiejskiej i ludowej, oparte na folklorze, z wyrazistą kreacją chłopskiego narratora ("A jak poszedł król na wojnę", "Wsiałem ci ja w czarną rolę"). Żywotność zachowały głównie nowele Konopnickiej o tematyce społecznej i psychologicznej ("Mendel gdański" 1893, "Miłosierdzie gminy"), wolne od powierzchownej tendencyjności, o precyzyjnej konstrukcji, stawiające Konopnicką w rzędzie czołowych twórców polskiej nowelistyki (zbiory: "Cztery nowele" 1888, "Na drodze" 1893, "Nowele" 1897, "Ludzie i rzeczy" 1898), oraz niektóre utwory dla dzieci, zwłaszcza popularna opowieść "O krasnoludkach i sierotce Marysi" (1896). Ponadto autorka liryków refleksyjno-filozoficznych i krajobrazowych (zbiory "Linie i dźwięki" 1897, "Italia" 1901), poematu z dziejów emigracji chłopskiej "Pan Balcer w Brazylii" (1910), cennych studiów historyczno-literackich ("Mickiewicz, jego życie i duch" 1899, "Trzy studia" 1902) i szkiców kryt., przekładów.
Adam Asnyk (1838-1897)
Poeta i dramatopisarz; brał udział w powstaniu 1863 r. (członek radykalnego "rządu wrześniowego"). Od 1870 r osiadł na stałe w Krakowie (od 1884 r. członek Rady Miejskiej). Temat: Powtórka z epok - Pozytywizm

1. Co rozumiesz pod pojęciem pozytywizm?
· Pozytywizm - okres w literaturze od 1864 do 1890 jest to termin używany wyłącznie do określenia polskiej kultury tamtego okresu w literaturze europejskiej używa się nazw realizm i naturalizm odnoszących się bardziej do technik pisarskich tego okresu niż do założeń filozoficznych.
· Pozytywizm - na gruncie polskim pozytywizm oznaczał nie tylko nurt filozoficzny, ale także program literacki, został rozszerzony na wszystkie dziedziny życia, które swoim wpływem ogarnęli pozytywiści
· Pozytywizm - w europie system filozoficzny, stworzony przez francuskiego filozofa Comta, założenia wyłożył w dziele „Kurs filozofii pozytywnej”, według, którego pozytywny oznaczał tyle co realny, zaprzeczający wszelkiej cudowności, służący konkretnym działaniom, pożyteczny, a więc przeciwny metafizyce, fantazji, utopii czyli cechom romantyzmu
2. Programy społeczno-polityczne i artystyczne polskich pozytywistów.
POLITYKA
· Postulowano potrzebę trzeźwej oceny możliwości i układu sił
· Odrzucono wszelkie formy zbrojnego oporu wobec zaborców
· Rezygnacja z pracy w konspiracji
· Praca organiczna - wykorzystanie legalnych możliwości obrony narodu, przez zwiększanie sił ekonomicznych i kulturalnych społeczeństwa
EKONOMIA
· Apelowano o postawę przedsiębiorczości, gospodarności, fachowości
· Głoszono potrzebę zakładania fabryk
· Unowocześnianie rolnictwa
· Rozwój rzemiosła
· Organizowanie szkolnictwa narodowego
SPOŁECZEŃSTWO
· Upowszechnienie nauki i oświaty - gwarancją wzrostu moralności i świadomości narodowej
· Stworzenie wolnokonkurencyjnego ustroju kapitalistycznego i cywilizacji przemysłowej - miało to doprowadzić do dobrobytu społecznego
· Zorganizowanie sprawnie działających instytucji charytatywnych
· Praca u podstaw, czyli krzewienie oświaty ogólnej i zawodowej oraz świadomości narodowej wśród ludu
· Równouprawnienie kobiet do czego miało prowadzić kształcenie i przygotowanie do pracy zawodowej
· Asymilacja żydów przy jednoczesnym zachowaniu przez nich własnej religii i kultury
· Tolerancja dla innych religii i przekonań
· Prawo jednostki do swobody i niezależności
· Laicyzacja obyczajów
3. Postępowość i ograniczoność programów pozytywistów polskich (omów na wybranych przykładach.
4. Adam Asnyk poeta czasów niepoetyckich.
· W wierszach programowych Asnyk zaprezentował swoją koncepcję filozofii dziejów próbując połączyć w jeden system założenia pozytywistyczne i kult idei romantyzmu. Asnyk z jednej strony nie potrafił bezkrytycznie przyjąć nowych pozytywistycznych idei z drugiej strony zdawał sobie sprawę, że światopogląd romantyczny bezpowrotnie odchodzi w przeszłość. Stąd takie przenikliwe spojrzenie na bieg dziejów, dla którego charakterystyczne jest następstwo idei i prądów umysłowych - to co nowe za jakiś czas także straci aktualność. Twórca próbował znaleźć więc uniwersalne, zawsze ważne wartości nie odnosząc ich jednocześnie do żadnego prądu kulturalnego.
DO MŁODYCH
· Podmiot liryczny - autor, wypowiada się w imieniu odchodzącego pokolenia romantyków, zwraca się do atakujących ich pozytywistów, zdając sobie sprawę, że nadszedł czas by podjęli oni próbę stworzenie nowego lepszego świata
· Zwraca się z apelem o zrealizowanie programu epoki, a przede wszystkim o poszukiwanie prawdy
· Autor zgadza się z poglądem, że wiara i intuicja nie są dobrym środkiem na poznanie świata
· Apeluje o rozsądek i zerwanie z uprzedzeniami przypisującymi walkę narodowowyzwoleńczą tylko romantyką, w tym ma się wyrażać pozytywistyczny kult nauki
· Uważa, że nauka może przynieść poprawę sytuacji, ale nie należy się całkowicie izolować od dokonań poprzedniej epoki
· Wierząc w ciągłości historii przestrzega przed negowaniem przeszłości, z którą nie potrafi się pogodzić
· Przekonuj o tym, że tradycja jest ważna
· Pozytywiści występując przeciw powstaniom zaprzeczają bohaterstwu ich uczestników
· Tylko kultywując dorobek przeszłych epok pozytywiści mogą liczyć, że ich dorobek zostanie doceniony
· Zamiany w społeczeństwie powinny być procesem łagodnym, rozłożonym na wiele pokoleń, a kolejne pokolenia powinny czerpać z dorobku kulturowo-ideowego, to co ponadczasowe i najbardziej wartościowe
5. Problematyka ówczesnej rzeczywistości w nowelistyce okresu pozytywizmu. Problematyka narodowa w prozie pozytywistycznej.
Odzwierciedlenie haseł pozytywistycznych w nowelistyce okresu.
Tytuł Problematyka
A…B…C… Aluzje do powstania styczniowego i sytuacji Polski pod zaborami, nauka języka polskiego jako forma patriotyzmu, spełnia pozytywistyczny postulat pracy u podstaw
Latarnik Sienkiewicz Syntez losu polskiego emigranta, wygnańca, tułacza, lektura „Pana Tadeusza” staje się dla niego łącznikiem z krajem, uczucie patriotyzmu są silniejsze od dystansu dzielącego bohatera od ojczyzny
Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela Sienkiewicz Liczne aluzje do powstania i sytuacji kraju, walka z rusyfikacją przez naukę historii polski z polskich książek, wrażliwość Michasia, ofiary systemu szkolnictwa
Gloria Victis Ukazuj poświęceni młodych powstańców, wiara w świętość zrywu niepodległościowego, hołd złożony powstańcom
Janko Muzykant Sienkiewicz Los utalentowanego dziecka, które nie może zrealizować swojego talentu, oskarżenie bogatych sfer społeczeństwa polskiego o brak zainteresowania dla rodzimych talentów, ubogie dzieci wiejskie nawet jeśli posiadają talent nie mogą go rozwijać
AntekPrus Nowela interwencyjna, ukazuje los biednego chłopca mającego zdolności plastyczne, zbyt ubogiego by rozwijać talent. Jest zmuszony porzucić marzenia i ruszyć w świat w poszukiwaniu pracy
Bartek Zwycięzca Sienkiewicz Bohater jest wynarodowiony, nie czuje się Polakiem, walczy z kim mu każą, ofiara Kulturkampfu, odznacza się walecznością, wyobcowanym po powrocie z wojny obcy nawet we wsi
Szkice węglem Sienkiewicz Główni bohaterowie to małżeństwo Rzepów, autor eksponuje ich ciemnotę, która staje się przyczyną tragedii, nie znają przepisów, nie mogą otrzymać pomocy od nikogo, winą za taki stan rzeczy obarczeni zostają: ksiądz, urzędnicy, dziedzic
Dym Konopnicka Dramat biednych mieszczan, którzy z trudem są w stanie zarobić na swoje utrzymanie
Miłosierdzie Gminy Fałszywa dobroczynność, bankructwo hasła filantropii, bogaci licytują biedaków, bezduszne realizowanie haseł - sprzedany Kuntz zostaje zaprzęgnięty do wózka
Dobra Pani Orzeszkowa Obnażenie powierzchowności realizacji haseł filantropii. Ewelina Krzycka - krzywdzi ludzi, pomoc im traktuję jako zabawę, gdy się znudzi porzuca
Powracająca fala Prus Obraz stosunków kapitalistycznych, wyzysk pracowników, traktowanie ich jako siły roboczej, warstwa bogata oskarżona o bezmyślność
Mendel Gdański Konopnicka Asymilacja żydów, Mendel czuje się Polakiem, nie rozumie charakteru prześladowań, po zajściu zmienia nastawienie
Katarynka Wrażliwość dziecka, los niewidomej dziewczynki, odbiera rzeczywistość innymi zmysłami, budzi to uczucia w Tomaszu,
Sachem Sienkiewicz Stosunek do tradycji narodowej, okazuj się, że tytułowy wódz Indian, kompletnie zapomniał o tradycji narodowej i zależy mu jedynie na zarobku
OmyłkaPrus Różny stosunek do powstania, nie sprawiedliwe osądzenie człowieka,
Kamizelka Prus Los urzędnik, który choruje. By nie martwić żony zaciska paski w kamizelce by udowodnić, że nabiera wagi, ona skraca paski by dodać mu otuchy

6. Małe formy literackie i przyczyny ich popularności w okresie pozytywizmu (artykuł, felieton, kronika, szkic, opowiadanie, nowela).
· Już od początku XIX wieku nastąpił znaczny wzrost znaczenia gatunków epickich w prozie europejskiej.
· Szczególnie wyraźna dominacja epiki nad liryką i dramatem miała miejsce w epoce pozytywizmu.
· Wiąże się to z charakterem epoki, dzięki gatunkom epickim można było w sposób przystępniejszy dla czytelnika wyrazić myśli filozoficzno-społeczne.
· Pozytywiści uznawali, że zadaniem pisarza jest badanie rzeczywistości, odzwierciedlanie jej w sposób rzetelny, realistyczny, ukazanie wzorców ideowych i osobowych.
· Pisarz był działaczem w służbie idei, jednocześnie podporządkowanym i przewodzącym społeczeństwu
· Dzieło literacki powinno nie tylko wzruszać, ale przede wszystkim oddziaływać na odbiorców, uczyć i wychowywać
· Znaczna rola krótkich form wynikała z faktu, że był to skuteczny i niezwykle poręczny oręż w walce o lepszy świat.
· Gatunki epickie były łatwe do zrozumienia i przyswojenia przez czytelników
7. Typy powieści pozytywistycznej (cechy, przykłady).
POWIEŚĆ TENDENCYJNA
· Świat przedstawiony i narracja służą prezentacji określonej tezy autora
· Podporządkowana celom politycznym i ideowym
· Porusza aktualną problematykę społeczną i obyczajową
· Bohaterowie schematyczni, wyraźnie podzieleni na pozytywnych i negatywnych, a ich wypowiedzi przybierają charakter publicystyczny
· W swoich założeniach zbliża się do literatury dydaktycznej
· Popularna w oświeceniu i wczesnej fazie pozytywizmu
POWIEŚĆ REALISTYCZNA
· Zachowuje założenia realizmu
· Świat przedstawiony oparty na zasadzie prawdopodobieństwa i następstw przyczynowo-skutkowych
· Ukazuje losy wybitnej jednostki na tle szerokiej panoramy społeczeństwa
· Motywacja działań ma charakter psychologiczno-społeczny
· Wierny obraz rzeczywistości w jej najbardziej typowych przejawach
POWIEŚĆ NATURALISTYCZNA
· Realizuje założenia naturalizmu
· Studium świata i człowieka w ich biologicznym aspekcie
· Człowiek ukazany jako byt rządzony podstawowymi instynktami
· Dokładna analiza wycinka rzeczywistości
· Badanie zasad determinizmu czynów społecznych zbliża powieść do naukowego studium
POWIEŚĆ HISTORYCZNA
· Wyodrębniła się w dobie twórczości Waltera Scotta, komponował żywą, przygodowo-romansową akcję, wprowadzał tło obyczajowo-społeczne
· Połączenie elementów tragicznych i komediowych
· Dla Scotta historia była procesem, w jego utworach stawał się atrakcyjniejsza przez nasycenie fikcją literacką
· Wartka akcja, nagłe zwroty, pościgi, porwania
· W Polsce pierwsze tego typu utwory powstawały w oświeceniu: „Rzepich matka królów” Salazy Jeziorski, „Historia na dwie księgi podzielona” Ignacy Krasicki
8. „Nad Niemnem” - jako programowy utwór polskiego pozytywizmu.
· 3 podstawowe kryteria oceny moralnej bohaterów: stosunek do narodowych wartości, stosunek do pracy, oraz sposób pojmowania wartości człowieka
· Postacie przedstawione jako pozytywne, charakteryzują się cechami szczególnie cenionymi przez ideologów pozytywizmu: Benedykt, Marta, Kirłowa, Bohatyrowicze
· Szanują spuściznę narodową
· Bliskie są im idee wyzwoleńcze
· Pamiętają o dawnej chwale kraju
· Patriotyzm przyjmuj ściśle pozytywistyczny charakter - praca organiczne i u podstaw
· Konieczność bycia użytecznym
· Przemiana duchowa Justyny - z panienki z salonowym wychowaniem, przemienia się w kobietę świadomą roli pracy
· Bohaterowie którzy nie marnują czasu odnajdują spokój duchowy, natomiast próżniacy są ciągle rozgoryczeni
· Autorka sprzeciwia się uleganiu konwenansom
· Szlachetność duszy ważniejsza od szlachetnego urodzenia
· Problem nierównego dostępu do nauki i robienia z kobiet salonowych lalek
· Mimo edukacji wielu mężczyzny wyrasta na jednostki nieprzydatne
· Właściwe wykształceni otrzymuje Witold Korczyński - uczeń szkoły agronomicznej, swoją wiedze wykorzystuje w praktyce, stara się uczyć chłopów tego co sam umie, spełniając tym postulat pracy u podstaw
· Unowocześnienie rolnictwa
· Troska o chłopów
9. Nowy typ bohatera powieściowego na przykładzie powieści „Nad Niemnem”.
· W powieści pozytywistycznej stworzone zostały nowe kryteria oceny, zgodne z założeniami programu pozytywistów:
Bohater pozytywny Bohater negatywny
Stosunek do pracy realizują założenia pracy organicznej i pracy u podstaw, są użyteczni dla społeczeństwa, walczą o utrzymanie ziemi, praca jest dla nich radością i formą patriotyzmu - Jan, Anzelm Bohatyrowicze, Justyna Orzelska, Maria Kirłowa, Benedykt, Witold, Marta Korczyńscy Obca jest im praca, nieużyteczni dla społeczeństwa, spędzają czas na nieróbstwie, często słabi fizycznie i psychicznie, mają mały kontakt ze śiwatem zewnętrznym: Emilia, Zygmunt Korczyńscy, panna Teresa, Teofil Różyc
Stosunek do nauki Zaufanie do nauki, scjentyzm, wiara w to, że nauka może udoskonalić świat: Witold Korczyński, Benedykt Korczyński (w młodości) Lekceważący stosunek do wiedzy, traktowanie naukowców i ludzi wykształconych jako nieszkodliwych dziwaków, niechęć do zdobywanie i poszerzania wiedzy. Emilia - spędza czas bezczynnie wychowuje córkę na salonową lalkę
Stosunek do ziemi Dbają o utrzymanie ziemi, która jest jednym z gwarantów ciągłości narodowej i jedną z najwyższych wartości. Benedykt Korczyński, Bohatyrowicze Nie interesują się własnymi majątkami, przedkładając ponad nie podróże zagraniczne: Teofil Różyc, Zygmunt Korczyński
Stosunek do powstania Szacunek dla tradycji powstańczej zrywu niepodległościowego, wiara, że idea walki o wolność przetrwa w narodzie polskim przynosząc w przyszłości pozytywny efekt, kult mogiły i czynu powstańczego, pamięć o bohaterach Jerzym Bohatyrowiczu i Andrzeju Korczyńskim: Jan i Anzekm Bohatyrewiczowie Krytyka nieprzygotowanego zrywu niepodległościowego Zygmunt Korczyński, Teofil Różyc
Zainteresowanie sprawami społecznymi Realizacja haseł pracy u podstaw i pracy organicznejm, realna pomoc dla najuboższych warstw: pomysły Witolda Korczyńskiego dotyczące unowocześnienia produkcji rolnej, pomoc Andrzejowej dla biednych dzieci na wsi Brak zainteresowania sprawami społecznymi, egoizm, skoncentrowanie się na własnych potrzebach: Emilia Korczyńska, Teofil Różyc, Zygmunt Korczyński
Użyteczność Użyteczni społecznie, bogacący naród, wspomagający innych: Witold Korczyński, Marta Korczyńska, Andrzejowa Kosmopolici, próżniacy, pozbawieni wrażliwości na potrzeby społeczne, kobiety puste żyjące w salonie towarzyskim: Emilia Korczyńska, Teofil Różyc, Zygmunt Korczński, Kirło

10. Obraz Warszawy i życia mieszkańców w „Lalce” Bolesława Prusa.
ARYSTOKRACJA
· Tomasz Łęcki, jego córka Izabela, Baron Krzeszowski, prezesowa Zasławska, Baron Dalski, pani Wąsowska, Starski
· Zubożenie maskowane pożyczkami (Łęcki)
· Degeneracja moralna i społeczne (Krzeszowski wydaje pieniądze na kobiety i wyścigi)
· Traktowanie życia jak gry (Izabela)
· Pogardliwy stosunek do ludzi niższego pochodzenia (stosunek arystokracji do Wokulskiego)
· Brak zainteresowania sprawami kraju
· Brak przedsiębiorczości
· Niechęć do pracy
· Wewnętrzna pustka kobiet
· Ten krytyczny obraz jest wyrazem przekonania pisarz, że rola tej grupy społecznej skończyła się. Są to postacie wręcz karykaturalne, mężczyźni są niezdolni do działania, a kobiety sprzedajne i pozbawione moralności. Jedyną pozytywną postacią jest Zasławska, która doskonale prowadzi swoje gospodarstwo
MIESZCZAŃSTWO
Polacy
· Deklewski (fabrykant powozów, radca Węgrowicz (członek Towarzystwa Dobroczynności) Szprot (ajent handlowy), Rzecki
· Ludzie o niskim statusie materialnym
· Ciężko pracują na swoje utrzymanie, ale nie mają szans na dorobienie się większego majątku
· Pozbawieni przedsiębiorczości i inicjatywy
· Ich życie ogranicza się do pracy i towarzyskich dyskusji
· Rozmawiają o karierze, kłopotach Wokulskiego, polityce
· Negatywnie nastawieni do Żydów, obawiają się ich nadmiernej ekspansji ekonomicznej kraju
· Bierni niezdolni do czynu, atakują wszystkich, którzy potrafią skutecznie pomnażać swój majątek np. Wokulski
Niemcy
· Jan Mincel i jego synowcy Jan i Franc
· Jan - właściciel sklepu na Podwalu, u niego zaczynał karierę Rzecki
· Sumienny i zasadniczy
· Twardą ręką trzyma pracowników, za wszelkie przewinienia wymierza karę
· Oszczędny, solidny
· Wzorzec rodziny kupieckiej
· Czuje się związany ze społeczeństwem Polskim
Żydzi
· Henryk Szlangbaum, Dr. Szuman
· Pełnią znaczną rolę w życiu społeczeństwa Polskiego
· Solidarni, trzymają się razem, zamieszkują teren: Nalewek i ul. Święojerskiej
· Wielu odrzuciło ortodoksyjną wiarę i zasymilowało się ze społeczeństwem polskim
· Społeczeństwo polskie jest im niechętne
Inteligencja, studenci, naukowcy
· Maleski, Patkiewicz, pani Stawska, Geist, Ochocki
· Swoim wykształceniem i umiejętnościami usiłują zarobić na życie
11. Stanisław Wokulski romantyk czy pozytywista.
Romantyk Pozytywista
Nieszczęśliwa, platoniczna miłość, sprowadzająca nieszczęścia na bohateraUdział w powstaniu styczniowym, poświęcenie dla ojczyznyZesłany na Syberię, gdzie przebywa 7 latIndywidualistaPostać tragicznaNiezrozumiany przez współczesnychBunt wobec rzeczywistościIdealizm Idealizuje swoją ukochanąPróba samobójcza Zainteresowanie naukąFilantropia i altruizmPraca jako wartość i nowa forma patriotyzmuKrytyka nieprzemyślanego zrywu niepodległościowegoEnergia i przedsiębiorczośćTrzeźwy umysłUmiejętność odnalezienia się w nowym kapitalistycznym świecieChce się wzbogacić i tym zaskarbić względy Izabeli
· Losy Wokulskiego są tragiczne żyje na przełomie dwóch epok. W czasach, gdy następuje rozpad społeczeństwa feudalnego i krystalizuje się społeczeństwo kapitalistyczne. Okres w którym poezja przestaje odgrywać tak ważną rolę, zostaje wyparta przez pracę i naukę. Wokulski został ukształtowany w duchu romantyzmu, ale musi działać w pozytywizmie. Połączenie cech romantyka i pozytywisty powoduje niekonsekwencję w jego działaniu
12. Pamiętnik starego subiekta i jego rola w powieści „Lalka”.
· Pamiętnik - gatunek piśmiennictwa użytkowego, a także wzorowany na nim gatunek literatury pięknej pisany w pierwszej osobie. W odróżnieniu od dziennika pisany jest z perspektywy późniejszej od całości przedstawionych wydarzeń, zwiera subiektywne oceny. Zdarza się, że powieści pisane są w formie pamiętnika co pozwala na wyeliminowanie narratora i przybliżenie postaci czytelnikowi
TREŚĆ
· Jest głównym źródłem umożliwiającym poznanie osobowości Rzeckiego, a także pozwala na poznanie innych postaci
· Obejmuje wspomnienia Rzeckiego: udział w wojnie 1848 o wyzwolenie Węgrów, wyraża jego uwielbienie dla potomków Napoleona
· Zawiera obserwacje z życia codziennego
· Szczegóły biografii Wokulskiego
· Dzieje sklepu
· Dzieje kamienicy, postacie lokatorów
· Epizody obyczajowe np. proces o kradzież lalki
· Wyraża poglądy na temat: problemów społecznych, socjalizmu, antysemityzmu
FUNKCJE
· Nadaje lalce głębie historyczną - przenosi czytelnika w czasy Wiosny Ludów
· Inna perspektywa dla faktów z powieść, zależność postawy od punktu widzenia
· Humor równoważący rozdziały, których treścią są gorzkie przemyślenia Wokulskiego
· Wzmaga zainteresowanie i daje oddech czytelnikowi przez wstrzymanie akcji w momentach przełomowych
· Rzecki to drugi narrator, występuje w pierwszej osobie, subiektywnie patrzy na wydarzenia uzupełnia narratora 3 os.
13. Trzy pokolenia idealistów w „Lalce” (przedstaw i oceń).
· Idealista - człowiek kierujący się w swoim życiu wzniosłymi ideałami, wierzący w istnienie nadrzędnego porządku etycznego, zdolny do bezinteresownych poświęcenia swojego życia dla dobra ogółu, wierzący, że świat jest lepszy niż w rzeczywistości, marzyciel.
· Idealiście w „Lalce” to ludzie, którzy mają odwagę głosić swoją prawdę wbrew opinii publicznej i panującym modom. Przez to są skazani na cierpienie i utratę złudzeń.
RZECKI
· W momencie rozpoczęcia powieści jest subiektem z 25 letnim stażem, z pamiętnika dowiadujemy się o jego przeszłości. Jego ojciec był żołnierzem i zwolennikiem Napoleona. Po śmierci ojca Ignacym zaopiekowała się ciotka, wtedy rozpoczął praktykę w sklepie Mincla na Podwalu. Rzecki brał udział w wiośnie ludów na wWęgrzech
· Rozdarty pomiędzy wyimaginowanym światem i rzeczywistością, która go przygniata
· Żywi romantyczną wiarę w ideały moralne i wartości niematerialne
· Zdolny do poświęceń w imię przyjaźni
· Dziecinna naiwność i postawa wobec świata (zabawy marionetkami w sklepie, skłonność do fantazjowania)
· Poczucie humoru
· Niechętny zmianom
· Wierny jednej firmie
· Sumienny i obowiązkowy
· Wiara w mit, że potomkowie Napoleona uzdrowią sytuację polityczną w europie
· Jest przekonany, że polityka jest oparta na zasadach moralnych
· Idealizuje następców Napoleona i wierzy, że od nich zależna jest przyszłość Polski
· Rzecki wraz ze swoim kodeksem moralnym należą do przeszłości. Nie przystaje do nowego świata.
WOKULSKI
· Pochodzi ze zubożałej szlachty, w młodości pracował jako subiekt. Zainteresowania naukowe skłoniły go do podjęcia pracy. Po roku studiów rzucił szkołę by wziąć udział w powstaniu styczniowym. Zesłany w okolice Irkucka, po powrocie żeni się wdową po Minclu. Gdy i ona umiera staje się właścicielem sklepu, bogaci się na dostawach do Turcji i Bułgarii, ogarniętych wojną. Zakochuje się w Izabeli Łęckiej
· Chwiejna osobowość
· Niestabilny emocjonalniee
· Odwaga
· Bystrość
· Nadwrażliwość
· Rozumienie miłości wzorowane naw wyobrażeniach romantyzmu
· Idealizuje ukochaną
· Miłość - uczucie platoniczne, związek dusz
· Uczucie - wartość absolutna, determinująca całe życie człowieka
OCHOCKI
· Młody arystokrata. Studiował. Interesuje się fizyką, chemią i technologią. Wynalazca, oryginał i dziwak.
· Nauka - nadrzędna wartość życia
· Wiara, że nauka może udoskonalić świat
· Graniczące z obsesją podporządkowanie życia nauce.
14. Realizm i naturalizm - dwa zasadnicze kierunki w prozie pozytywistycznej, dwa spojrzenia na rzeczywistość.
Zagadnienie Realizm Naturalizm
Chronologia Lata 30 XIX wieku, wypełnia epokę pomiędzy romantyzmem i naturalizmem. Kontynuacja tendencji z XIX w. Z uwzględnieniem innowacji: saga rodzinna, socrealizm, oddziaływanie modernistyczne, literatura faktu. Żeromski, Reymont. Francja 2 połowa XIX wieku, ma wpływ na literaturę XIX i XX
Pisarz Badacz, obserwator, wykształcony, widzi przemiany społeczno-obyczajowe, nastawienie poznawcze, realizm krytyczny zawierał komentarz Metoda naukowego opisu świata, scjentyzm, wykluczenie tendencji moralistycznych, nie komentuje zdarzeń i rzeczywistości przedstawionej, przedmiotem zainteresowania zjawiska współczesne w postaci surowej
Estetyka Estetyka mimetyczna, opis będący naśladownictwem współczesnego świata Eksponowanie elementów biologizmu, przejaskrawianie zjawisk, brak dbałości o harmonię i piękno, zwrot ku brzydocie
Tematyka Przedstawienie życia codziennego człowieka na tle środowiska, opis typowych zachowań społecznych, dokładne odwzorowanie typów charakterologicznych, obraz wielkiego miasta, narrator wszechwiedzący w 3 osobie, ponad światem przedstawionym, moralny autorytet, komentarz odautorski, często krytyczny Eksponowanie biologizmu, witalizmu w opisie zjawisk społecznych, relacji międzyludzkich, fotograficzne przedstawienie rzeczywistości, analiza życia jednostki z uwzględnieniem fizjologii, obraz wielkiego miasta, ograniczenie wiedzy narratora, opowiadanie z punktu widzenia bohatera, przewaga opisu
Świat przedstawiony Społeczeństwo, cywilizacja, elementy natury, sytuacje typowe dla opisywanego środowiska, ukazana motywacja wewnętrzna bohatera, perspektywa zewnętrznego odbiorcy, oceny według zasad moralności i zdrowego rozsądku, wyeliminowanie fantastyki Ograniczenie fikcji na rzecz niemal dokumentalnego przekazu, problematyka społeczna, wysunięcie na plan pierwszy biologicznej motywacji, świat pełen przemocy i patologii, społeczeństwo podporządkowane kapitalistycznym prawom, bezwzględna walka o byt, jednostka zdeterminowana przez instynkty, przejaskrawienie biologicznych aspektów ludzkiej egzystencji, erotyka, procesy fizjologiczne
Poetyka i język Uszczegółowienie obrazów, język komunikatywny, nastawiony na przekaz informacji, mowa potoczna w partiach dialogowych, zatarcie różnic pomiędzy wypowiedziami narratora i bohaterów, mowa pozornie zależna, kompozycja przeważnie zamknięta Nasycenia tekstu brzydotą, pełen obiektywizm w przedstawianiu świata, wykorzystanie gatunków paraliterackich: dziennik, reportaż, mowa potocznie zależna, rozbudowane patie dialogowe
Fabuła Uporządkowany ciąg zdarzeń, związki przyczynow-skutkowe, Gatunki: powieść, nowela, opowiadanie Fabuła przerywana, brak związków przycznowo-skutkowych, epizodyczność.Gatunki: opowiadanie, powieść, gatunki paraliterackie.
15. Geneza i cechy powieści historycznej.
· Wyodrębniła się w dobie twórczości Waltera Scotta, komponował żywą, przygodowo-romansową akcję, wprowadzał tło obyczajowo-społeczne
· Połączenie elementów tragicznych i komediowych
· Dla Scotta historia była procesem, w jego utworach stawał się atrakcyjniejsza przez nasycenie fikcją literacką
· Podstawę utworu stanowiły wydarzenia z przeszłości wydobyte z dokumentów
· Fabuła zazwyczaj dwuwątkowa, intryga miłosna związana z głównym bohaterem na tle doniosłego historycznego konfliktu
· Wartka akcja
· Wzorce powstały i utrwaliły się w epoce romantyzmu, a z czasem stała się oddzielnym gatunkiem
· W Polsce pierwsze tego typu utwory powstawały w oświeceniu: „Rzepich matka królów” Salazy Jeziorski, „Historia na dwie księgi podzielona” Ignacy Krasicki.
· Elementy różnych gatunków: romans, poemat historyczny, powieść grozy, poemat historyczny,
· 2 typy narratora: historyk oceniający wypadki z dystansu lub postać z epoki, który opowiada o przeżyciach własnych i swojego środowiska
· W Polsce 2 odmiany powieści: Sienkiewiczowska - służąca celom patriotycznym, lub typowa dokumentalna np. Faraon
16. „Potop” jako powieść historyczna.
· Sienkiewicz zbliża się do modelu wypracowanego przez W. Scotta
· Tłem utworu są wydarzenia autentyczne
· Pojawiają się postacie historyczne: Jan Kazimierz, Karol Gustaw, Janusz Radziwił
· Fikcja literacka zostaje ograniczona przez prawdę historyczną
· Dbałość o realizm każdego opisywanego szczegółu - ubiory, zwyczaje, uzbrojenie
· Atrakcyjna fabuła awanturnicza
· Szybkie zwroty akcji
· Wątek miłosny
· Wielkie opisy batalistyczne pełne patosu i wzniosłości
· Humor
· Kreacje bohaterów, których stać na poświęceni, patriotów
· Przesłanie powieści - kult wielkiej przeszłości narodowej
· Kompozycja typowa: wątek wojenny i miłosny w realiach historycznych
· Ukazane liczne wydarzenia historyczne: zajęcie Torunia i Malborka, Bitwa pod Warką, Odbicie Warszawy
· Sienkiewicz zrealizował założenia ideowe powieści konstrukcja służy wyeksponowaniu patriotyzmu, który odnosi zwycięstwo nad złem
· Ukazanie klęsk, moment przełomowy - oblężenie Jasnej Góry, odrodzenie narodu i zwycięstwa
17. Historia i sposób jej przedstawiania w „Potopie”.
· Tematem utworu jest najazd szwedzki, a właściwie wydarzenia z lat 1655-56
· Sienkiewicz opierał się na licznych źródłach z tego okresu: Wojna domowa - Samuel Twardowski, Opis Obyczajów - Jędrzej Kitowicz, Bogusław Radziwił - Bernard Kalicki, Historia wyzwolenia Polski za panowania Jana Kazimierza - Antoni Walewski
· Traktował je dość swobodne
· Na pierwszy plan wysunięte wydarzenia, które stanowiły militarne i moralne zwycięstwa oręża polskiego
· Każdej powieści patronuje bohater narodowy, uosabiający geniusz wojskowy i mądrość polityczną - Czarnecki
· Fabuła uporządkowana: od symptomów zbliżającego się konfliktu, przez obrazy klęsk, do kulminacyjnego momentu i następującego po nim odrodzeniu narodu polskiego
· Wiele uwagi poświęca wydarzeniom o wysokim napięciu: zdrada kiejdańska
· Ważną rolę pełnią sceny batalistyczne
· Wyolbrzymienie zwycięstw, a usunięcie w cień klęsk
· Heroizacja, uwznioślenie historii
· Optymistyczna wizja historii
· Wskrzesza minione chwile chwały
· Dowolność w kreowaniu postaci historycznych, jedni heroizowani, inni demonizowani
· Ukazane liczne wydarzenia historyczne: zajęcie Torunia i Malborka, Bitwa pod Warką, Odbicie Warszawy
18. Kompozycja, narracja, styl w „Potopie”.
KOMPOZYCJA
· Określona przez wydarzenia mające miejsce podczas najazdu Szwedów na Polskę
· Punkt kulminacyjny podczas oblężenia Jasnej Góry
· Kontrast pomiędzy początkowymi klęskami i ostatecznym sukcesem
· Dynamiczna akcja
STYL
· Żywy
· Obrazowy
· Dużo środków obrazowania
· Język współgra z akcją, szczególną rolę pełni archaizacja, na tyle wyraźna by nadać językowi cechy charakterystyczne dla epoki, pozwalająca jednak bez trudu zrozumieć sens wypowiedzi
19. Andrzej Kmicic, a Jacek Soplica - próba charakterystyki porównawczej.
ANDRZEJ KMICIC JACEK SOPLICA
RÓŻNICE
Indywidualista, działa samotnieŻeni się z Oleńką, zostaje bohaterem Funkcjonuje jako element potężnej organizacji, przygotowując ogólnonarodowe powstanieUmiera i zostaje zrehabilitowany po śmierci, postać tragiczna
PODOBIEŃSTWA
Pochodzi ze zubożałej litewskiej szlachtyCieszą się dużym poważaniem wśród szlachtyAwanturnikSzlachcic sarmataPorywczyBohaterowie dynamiczni (ewoluują wewnętrznie w miarę rozwoju akcji utworuObaj byli w młodości typowymi hulakami, nie znającymi żadnych autorytetówPopełniają zbrodnię i zostają oskarżeni o zdradę ojczyznyOdpokutowują swoje grzechyOdradzają się duchowoPełni pokoryDziałają pod przybranymi nazwiskami, zachowują pełną anonimowośćOstatecznie zostają zrehabilitowani
20. Konfrontacja założeń programowych pozytywizmu z ich realizacją w znanych ci utworach literackich tego okresu.
PRACA ORGANICZNA I PRACA U PODSTAW - kult pracy wynikał nie tylko z założeń pozytywizmu, ale był związany również z hasłami utylitaryzmu
NAD NIEMNEM
· Walka o utrzymanie ziemi - Benedykt Korczyński
· Radość pracy - Bohatyrowicze, a głownie Jan
· Opisy pracy w powieści - żniwa w zaścianku Bohatyrowiczów
· Praca codzienna - Kirłowa
· Bohaterowie powieści są oceniani według ich stosunku do pracy
· Podkreślona bezużyteczność ludzi unikających pracy - Różyc, Kirło, Zygmunt
LALKA
· Praca jako obowiązek moralny - Ignacy Rzecki
· Praca jako źródło dochodów - Żydzi
· Praca jako sposób wzmocnienia społeczeństwa i bogacenia się go - Wokulski
· Praca jako sposób osiągnięcia własnych celów - Wokulski
· Praca jako źródło utrzymania i sposób na uniezależnienie się - Stawska
· Patriotyzm pracy - prezesowa Zasławska
· Bezużyteczność społeczna - arystokracja
WIARA W NAUKĘ I POSTĘP TECHNICZNY - hasła związane z gwałtownym rozwojem cywilizacyjnym i naukowym przypadającym na II poł. XIX oraz ze scjentyzmem
NAD NIEMNEM
· Witold jako przedstawiciel młodego pokolenia pozytywistów wierzy w postęp techniczny i pragnie unowocześnić gospodarkę swojego ojca
LALKA
· Fascynacja Wokulskiego nauką
· Cywilizacja Paryża jako wytwór postępu naukowego i technicznego
· Geista - wynalazca
· Wiara, że nauka może unowocześnić świat - Ochocki
OCENA ROMANTYCZNYCH ZRYWÓW NIEPODLEGŁOŚCIOWYCH
LALKA
· Udział Wokulskiego w powstaniu
· Negatywna ocena zasadności zrywu i jego przygotowań
OMYŁKA
· Wskazanie na różnice postaw wobec powstania
· Nieporozumienia społeczne prowadzą do tragicznych omyłek
NAD NIEMNEM
· Kult czynu powstańców (mogiły poległych)
· Wiara w żywotności idei narodowych
GLORIA VICTIS
· Apoteoza powstania
· Wspomnienia realnych postaci i wydarzeń
ASYMILACJA ŻYDÓW
MENDEL GDAŃSKI
· Nietolerancja społeczeństwa polskiego wobec odmienności Żydów
· Dramat Żyda członka społeczeństwa polskiego
LALKA
· Negatywny stosunek społeczeństwa polskiego do Żydów
· Bogacenie się Żydów
· Ocena Żydów przez doktora Szumana
EMACYPACJA KOBIET
NAD NIEMNEM
· Justyna Orzelska świadomie decyduje o swoim życiu (decyzja o poślubieniu Jana, świadomość konieczności podjęcia pracy)
LALKA
· Helena Stawska - podjęcie pracy, samodzielne utrzymywanie córki i matki
· Prezesowa Zasławska - patriotyzm pracy
A…B…C
· Joanna Lipska - próba podjęcia samodzielnej pracy, chęć włączania się w realizację programu pozytywistów (praca organiczna i praca u podstaw)
FILANTROPIA I DZIAŁALNOŚĆ CHARYTATYWNA - w prozie dojrzałego realizmu pojawia się świadomość, że filantropia nie jest sposobem rozwiązywania społecznych
LALKA
· Dobroczynne kwesty organizowane przez arystokrację - symboliczna pomoc dla biednych, a dla arystokratów jedna z form życia towarzyskiego
· Filantropia Wokulskiego - pomoc dla mieszkańców Powiśla, prowadzona jednak ze świadomością, że jest to pomoc niewystarczająca
NAD NIEMNEM
· Działalność Andrzejowej - pomoc dla chłopów prowadzona jednak bez przekonania i traktowana jak przykry obowiązek
21. Najciekawsze twoim zdaniem sylwetki kobiet w znanych ci utworach pozytywistycznych.
· W okresie pozytywizmu zmienia się sytuacja kobiet. Po powstaniu styczniowym wiele kobiet zostało wdowami, pozbawione środków do życia i majątków nie umiały znaleźć się w nowej sytuacji, ani znaleźć pracy, aby przeżyć musiały się imać najprostszych zajęć lub znaleźć bogatego męża. Tylko nieliczne dzięki własnym ambicją i nauce znalazły się w kręgu inteligencji twórczej.
· Rzeczniczką przyznawanie kobietą praw była Eliza Orzeszkowa „Kilka słów o kobietach”. Bolesław Prus odnosił się ironicznie do haseł emancypacji „Emancypantki”. Rozprzestrzeniająca się w II poł XIX idea przyznawała kobietą prawo do nauki i pracy, oraz wyboru modelu życia. Kobieta zmieniała się z salonowej lalki, w świadomego swoich praw człowieka. W okresie pozytywizmu stało się to udziałem nielicznych, naprawdę silnych psychicznie kobiet.
KOBIETA SALONOWA LALKA - taki model to dziedzictwo wielowiekowej tradycji przyznającej kobiecie rolę ozdoby salonów, pozbawiające je prawa stanowienia o sobie. Pisarze pozytywistyczni wskazują na ich wewnętrzną pustkę, bezużyteczność dla społeczeństwa i niezdolność przystosowania się do nowej rzeczywistości,
IZABELA ŁĘCKA (Lalka)
· Pustka wewnętrzna
· Brak jasno określonych wartości moralnych
· Niewiedza o otaczającym świecie
· Nadmierne przywiązanie do powierzchowności i mody
· Bezradność życiowa
· Nieuzasadnione poczucie wyższości
· Życie problemami salonu
EMILIA KORCZYŃSKA (Nad Niemnem)
· Zamknięcie się w salonie i oderwanie od rzeczywistych problemów
· Chorowitość
· Słabość fizyczna
· Malkontenctwo
· Niezaradność
· Niesamodzielność
· Apatia
· Niezdolność do samodzielnego działania
· Ucieczka w świat literatury
KOBIETA SAMODZIELNA I DOJRZAŁA - torują sobie dopiero drogę do życia w społeczeństwie. Osiągnięcie samodzielności okupione jest zazwyczaj wyrzeczeniami lub potępieniem prze społeczeństwo.
JUSTYNA ORZELSKA (Nad Niemnem)
· Zubożała szlachcianka
· Opiekuje się zniedołężniałym i zdziecinniałym ojcem
· Praktycznie bez środków do życia
· Przeciwstawia się otoczeniu
· Rezygnuje z małżeństwa dla pieniędzy, wybiera małżeństwo z miłości
· Sama decyduje o swoim życiu - nie obawia się przeciwności losowych, deklasacji (przejście z dworu na wieś)
· Potrafi walczyć o swoje prawa
HELENA STAWSKA (Lalka)
· Samotnie wychowuje córkę
· Nie wie czy jej mąż zginął, czy żyje, więc jej stan cywilny jest niejasny
· Na życie zarabia lekcjami gry na pianinie
· Samodzielnie boryka się z przeciwnościami losowymi
· Uniezależnia się od mężczyzn
· Dzięki Wokulskiemu podejmuje samodzielną pracę
PATRIOTKA - najczęściej wdowa po powstańcu, próbująca odnaleźć się w nowej rzeczywistości, lub rzeczniczka nowego pozytywistycznego modelu patriotyzmu
ANDRZEJOWA KORCZYŃSKA (Nad Niemnem)
· Wdowa po Andrzeju, żuje kultem zmarłego
· Ucieka od rzeczywistości
· Otoczona szacunkiem przez społeczeństwo
OLEŃKA BILLEWICZÓWNA (Potop)
· Wierna ojczyźnie
· Pełna zalet (nadmiernie wyidealizowana)
· Przedkłada patriotyzm nad własne uczucia
· Nie zapiera się własnych przekonań
· Dzielnie broni swojej godności jako polki i kobiety
PREZESOWA ZASŁAWSKA (Lalka)
· Realizuje w swoim majątku hasła pracy organicznej
· Jest użyteczna dla społeczeństwa
· Potrafi właściwie ocenić ludzi
· Pełni funkcję dyrektora dobrze zorganizowanego przedsiębiorstwa jaki w zasadzie jest Zasławek
22. Twórczość literacka Marii Konopnickiej.
· Pisała poezję, nowele, obrazki
· Autorka słów Roty
· Debiutowała utworem poetyckim W zimowy poranek
· W pierwszej fazie twórczości widoczne wpływy romantyków, podejmował wątki charakterystyczne dla minionej epoki, silny nurt ludowy - Wieczorne pieśni
· Potem pojawiają się odniesienia do symbolizmu i parnasizmu - Z mojej Biblii, Linie i dźwięki
· Napisała epos o losie chłopski - Pan Balcer w Brazylii
· Pisała szkice reportażowe, wspomnienia, opowiadania
· „Obrazki” - prezentowały hasła pozytywizmu, mała wartość artystyczna sceny z życia przekształcone w melodramatyczne, pozbawione prawdopodobieństwa, sztuczność dialogów, nadużywanie słownictwa literackiego
· Książki dla dzieci - O krasnoludkach i sierotce Marysi
· Zajmowała się także krytyką literacką
· Dokonywał przekładów poetyckich i prozatorskich
· Jej nowele to w większości studia psychologiczne o tematyce współczesnej: Mendel Gdański, Nasza szkapa
· Realizm
· Emocjonalność
· Wprowadzenie tematyki: heroizmu, etyki, poświęcenia, miłości
23. Nowela, a opowiadanie.
NOWELA
· Gatunek stworzony przez Boccacia „Dekameron” zbiór 100 nowel, opowiadanych przez 10 osób w ciągu 10 dni
· Krótki utwór epicki
· Zwięzła, wyraźnie zarysowana fabuła
· Zrygoryzowana, zwarta kompozycja
· Akcja - prosta, przejrzysta, jednowątkowa, brak wątków pobocznych i epizodów nie posuwających akcji
· Akcja rozwija się szybko, dąży do wyraźnego punktu kulminacyjnego
· Wydarzeni powiązane związkami przyczynowo-skutkowymi, każde ma znaczenie przełomowe dla bohatera
· Rozwiązanie akcji wyraźne, łatwe do zauważenia
· Często kończy się pointą, dobitną i łatwą do odzczytania
· Zredukowanie liczby bohaterów głównych, oraz postaci drugoplanowych
· Redukcja opisów przyrody, często w ogóle ich nie ma
· Brak rozwlekłej charakterystyki bohaterów, czytelnik wie o nim tylko to co niezbędne
· Utwór nie może być przeładowany komentarzem odautorskim, ale widoczna jest jego tendencyjność
· Centralny motyw wokół, którego skonstruowany jest cały utwór (chwyt Sokoła)
24. Nazwij rodzaje stylizacji językowej występującej w „Potopie”, podaj jej cechy i funkcje w powieści.
· Archaizacja - stylizacja polegając na wprowadzeniu do utworu archaicznych elementów językowych, charakterystycznych dla opisywanej epoki. Niekiedy służy wywołaniu podniosłego nastroju, albo nawiązaniu do tradycji literackiej. Całkowita rekonstrukcja dawnego języka znacznie utrudniała by zrozumienie dzieła, dlatego archaizacja ma ograniczony zasięg niekiedy tylko do dialogów. 2 typy całkowita - obejmuje wszystkie elementy języka, częściowa obejmuje tylko niektóre sfery języka
· Sienkiewicz nie chciał tworzyć kopii języka, wyodrębnił tylko cechy charakterystyczne języka
· Na czoło wysunęła się stylizacja składniowa
· W dialogach zdania z orzeczeniem na końcu
· Wtrącone wyrazy i zwroty pochodzące z łaciny
· Archaizacja częściowa - język współczesny, ale unikanie słów kojarzących się ze współczesnością, chciał uniknąć kontrastu między dialogami a narracją
· Dialogi - indywidualizacja języka, język Zagłoby, obfituje w zwroty łacińskie, rubaszne zwroty żołnierzy
· Słownictwo - człek, na pohybel
· Fleksja - zabit
· Stylizacja Homerycka - rozbudowane porównania
· Stylizacja romantyczna - nastrój podniosły, styl liryczny
25. Cechy stylu utworów literackich.
26. Co zawdzięczamy lekturze nowel pozytywistycznych.
Co zawdzięczasz lekturze nowel Henryka Sienkiewicza i Bolesława Prusa.

---