. Literatura staropolska.
Literatura staropolska to czas od początku naszej twórczości , od Średniowiecza po Oświecenie. Przez te wszystkie epoki przewijają się motyw naprawy Rzeczpospolitej w piśmiennictwie politycznym i literaturze pięknej. Spór, konflikt między kulturą pogańską i duchem chrześcijańskim wypełnia całą literaturę wczesnochrześcijańską, potem literaturę Średniowiecza. Okres między V a X stuleciem jest okresem zamętu i etapem przejściowym, z którego wyłoni się dopiero u schyłku X wielu właściwe Średniowiecze. Dawni badacze traktowali Średniowiecze jako okres mroczny, popularne stało się określenie „długa noc średniowiecza”. Trudno dziś ocenić dorobek literacki polskiego Średniowiecza, możemy bowiem tej oceny dokonać na podstawie zachowanych tekstów. Z pierwszego okresu mamy tych tekstów niewiele parę łacińskich kronik i żywotów świętych oraz nieliczne utwory w języku narodowym. Z bardziej ożywioną działalnością pisarską spotykamy się dopiero w XV stuleciu. Powstaje piśmiennictwo znacznie obfitsze, o bardziej różnorodnej treści i formie. Szczególnie ważne osiągnięcia odnotowujemy w dziedzinie myśli polityczno-społecznej. W poezji dominuje tematyka religijna, ale coraz częściej dochodzi do głosu zwykłe ludzkie uczucie i pochwała radości życia. Zmierzch polskiego Średniowiecza jest zapowiedzią renesansowego świtu. W dziejach narodu społeczeństwa i państwa polskiego wiek XVI określany jest mianem Złotego Wieku. Złoty wiek kultury i piśmiennictwa był także złotym wiekiem gospodarki. W okresie Odrodzenia toczyła się polityczna walka o reformy państwa, toczyła się nie tylko na sejmach, ale wyszła poza szeregi poselskie i objęła szeroki krąg społeczeństwa. Zarysowały się dwa obozy zwolenników i przeciwników programu egzekucji. Do ich dyspozycji stanęło ówczesne piśmiennictwo. Powstawały broszury i traktaty, satyry i dowcipne wiersze. Jedne tłumaczyły i przekonywały, drugie- kompromitowały i ośmieszały przeciwników. W tej powodzi pism i pisemek tak bardzo różnych, zarówno pod względem ideowym , jak literackim znaleźć można pisma mądre, głębokie, podyktowane serdeczną troską o losy ojczyzny i jej obywateli. Następujący po Renesansie okres literacki w dziejach Europy nazwano Barokiem. Trudno ustalić dokładną datę rozgraniczającą obie epoki, przejście bowiem od jednej do drugiej następowało stopniowo i ewolucyjnie, poczynając od końcowych dziesięcioleci wieku XVI a po początek XVIIw. Schyłek więc jednej epoki i narodziny drugiej zazębiły się wzajemnie, a procesy przemian dokonywały się w atmosferze kryzysu ideałów renesansowych i niepokojów nurtujących jednostki oraz społeczeństwo. Wiek XVII w Polsce to pasmo wojen z Moskwą, Szwecją i Turcją oraz ich sojusznikami. Wieloletnie wojny wyczerpały polskie siły obronne, przetrzebiły ludność i wyniszczyły kraj. W Polsce objętej kontrreformacją, ponownie zaznaczyła się potęga kościoła. Z tego też względu niemałą rolę w kształtowaniu światopoglądu odegrał zakon Jezuitów. Szeroko rozwinięta sieć szkół zakonnych spowodowała wzrost liczby osób wykształconych, ale jednocześnie obniżył się poziom tego wykształcenia. Wszelkie przejawy wolnej myśli, poglądy heretyckie i antykościelne podlegały surowej cenzurze. Niepożądane książki umieszczano na indeksie. Wynikiem takiej polityki kościoła było obniżenie ogólnego poziomu literatury, w której pojawiać się zaczęły płytkie utwory o charakterze dewocyjnym i panegiryki. Wiek XVIII stanowi nową epokę w dziejach kultury europejskiej, nazwaną w drugiej jego połowie przez filozofów niemieckich - Oświeceniem. Nazwa związana była z postawą ludzi, którzy wierzyli w rozum jako naturalne światło torujące drogi poznaniu ludzkiemu. Literatura Oświecenia rozwija się w warunkach przełomu umysłowego, który doprowadził do zasadniczych i trwałych przeobrażeń świadomości zbiorowej Polaków. W trudnej walce z opozycją wewnątrz kraju i interwencją sił obcych został przezwyciężony konserwatyzm szlachecki. Rzeczpospolita nie tracąc swej tożsamości historycznej i kulturalnej, stała się krajem otwartym dla nowatorskiej myśli wieku filozoficznego. W literaturze polskiego Oświecenia dominuje myśl społeczna i pedagogiczna, wsparta praktycznymi propozycjami , a często też konkretnym działaniem. Nie spotykany gdzie indziej w takim nasileniu duch reformy, dał Polsce najnowocześniejszy w ówczesnej Europie system oświatowy. W okresie Oświecenia literatura Polska odnowiła związki z prądami europejskimi i rozwinęła typowe dla epoki gatunki literackie. Prądy literackie polskiego Oświecenia - klasycyzm., sentymentalizm, rokoko - nawiązywały do najważniejszych zjawisk kultury ogólnoeuropejskiej, miały jednak elementy wybitnie polskie i własną dynamikę rozwoju. Literatura Oświecenia udoskonaliła polski język poetycki i stworzyła styl nowoczesnej powieści, rozwinęła sposoby zwracania się do ogółu społeczeństwa i kształtowania opinii publicznej. W fazie rozkwitu zdobyła stosunkowo szeroki krąg odbiorców, co stało się trwałym osiągnięciem kultury polskiej. Literatura staropolska, realizująca cele dydaktyczne, miała do spełnienia dwa zadania : kształtowanie postaw obywatelskich i piętnowanie wad. Postulaty ruchu naprawy Rzeczpospolitej znajdują swoje odzwierciedlenie zarówno w publicystyce jak i literaturze pięknej owego czasu.
Dowodem takiego stanu rzeczy jest dorobek literacki ojca literatury polskiej - Mikołaja Reja, przede wszystkim zaś jego krótka rozprawa między trzema osobami Panem, Wójtem, a Plebanem. Jest to rozdzielony na głosy , wierszowany dyskurs publicystyczny o niedomaganiach Rzeczpospolitej, nawiązujący do tematyki ówczesnych sporów i dyskusji politycznych. W „Krótkiej rozprawie” wszyscy rozmówcy oskarżają instytucje ówczesnej Rzeczpospolitej. Sejmy nie podejmują koniecznych uchwał, bo posłowie „z pustą głową” dbają tylko o swoje interesy. Urzędnicy dopuszczają się nadużyć, a sędziowie zbytnią wagę przywiązują do „pamiętnego” ,więc trudno doczekać się sprawiedliwości. Przestarzały system obrony nie zapewnia państwu bezpieczeństwa. Gdy dyskutanci rozchodzą się do domów, zjawia się sama upersonifikowana Ojczyzna, która narzeka , że wszyscy „widzą, iż złe, cóż gdy nic nie dbają” , a zwłaszcza przełożeni troszczą się o swoje interesy, lekceważąc dobro państwa. Do nich zwraca się też autor „Odprawy posłów greckich” - Jan Kochanowski w drugiej pieśni Chóru „Wy , którzy pospolitą rzeczą władacie.., wzywając do dbania nie tak o własne sprawy, co o powierzone im interesy ogółu. Twórczość pisarzy omawianego okresu przepojona była ideałami służby narodowej.
Najpiękniej ów program formułował w swych pieśniach Jan Kochanowski, pewien, że ”(...) jeśli komu droga otwarta do nieba, Tym, co służą ojczyźnie”. Poprawa zagrożonej nierządem i prywatą Rzeczpospolitej była w rozumieniu twórcy fraszek i jemu współczesnych sprawą najważniejszą , bowiem od niej zależały przyszłe losy państwa i jego obywateli. Piśmiennictwo politycznie i społecznie zaangażowane dostrzegało bolączki ustrojowe oraz nieobywatelskie zachowania rodaków.
Wszystkie „choroby” kraju omawia w „ Kazaniach sejmowych”. Piotr Skarga. Adresując je do członków senatu, wybitny Jezuita wytyka grzechy i wady obywatelskie, niezgodę i waśni religijne. Namiętnie apeluje o wzmocnienie władzy królewskiej, roztaczając przed czytelnikami stylizowane w duchu biblijnym obrazy przyszłej zguby i zatraty państwa, jeśli wezwania do poprawy nie odniosą skutku (topos tonącego statku).
Równie słynnym poetą doby Odrodzenia jest Andrzej Frycz Modrzewski., który w traktacie „O poprawie Rzeczypospolitej” dokonał wnikliwej analizy ustroju ówczesnej Polski i przedstawił wszechstronny program jego przebudowy. Domagał się równości obywateli wobec prawa , monarchii o scentralizowanej , ale podporządkowanej prawu władzy królewskiej, sprawiedliwych sądów. Postulował laicyzację wychowania , podniesienie stanu oświaty, wysoko stawiał wartość nauki. Głosił, iż celem państwa jest zapewnienie obywatelom spokojnego i szczęśliwego życia, a pod nazwą obywateli należy rozumieć wszystkich , którzy mieszkają razem w tej Rzeczypospolitej i są jakby jej członkami. Sytuacja w kraju nie uległa znaczniejszym poprawą. W epoce Baroku ponawiano próby „naprawy Rzeczypospolitej”, próby przeprowadzenia bardziej lub mniej zasadniczych reform mających na celu wzmocnienie władzy królewskiej i uratowanie rozkładającego się coraz bardziej od wewnątrz aparatu państwowego.
Jednym z bardziej znanych pisarzy barokowych był Wacław Potocki. Pozostawił po sobie dużą liczbę utworów, które związane były z ówczesnym życiem społecznym i politycznym Polaków. Poruszał w nich problemy, z jakimi borykała się siedemnastowieczna Rzeczpospolita, krytykował panujące w niej stosunki i wytykał wady społeczeństwa. Poprzez twórczość pragnął wyrazić swój niepokój i obawę o losy ojczyzny, chciał nauczać i wychowywać. W wierszu ''Nierządem Polska stoi'' autor podkreśla nierząd i bałagan, jaki panuje w kraju. Krytycznie odnosi się do ciągłych zmian w prawie, które porównuje do kalendarzy użytecznych tylko przez rok. W „Pospolitym ruszeniu” natomiast autor ukazuje pogrążoną w pijackim śnie szlachtę, która nie chce stanąć do obrony, gdy wróg planuje napad. Krytykuje pospolite ruszenie , które nie spełnia swoich podstawowych zadań. Szlachta zachowuje się egoistycznie, mając na względzie tylko swoje prywatne dobro.
W dobie Oświecenia królowała literatura dydaktyczna. Podstawowymi gatunkami literatury dydaktycznej są bajki i satyry. Mistrzem w tych dwóch gatunkach był Ignacy Krasicki. Poeta drwił z wad szlachty. W „Żonie modnej” ośmieszył bezmyślne naśladowanie wzorów francuskich. Piętnuje w niej Krasicki głupotę polskich kobiet. Owa „żona modna” jest osobą próżną, wzorującą się wyłącznie na stylu zachodnim, kapryśną i rozrzutną. Satyryk w sposób dowcipny ośmiesza jej upodobania , które nie idą w parze z mądrością. Jednym z najbardziej znanych utworów Krasickiego jest satyra „'Do króla”'. Poeta ośmiesza w niej sarmatów - tradycjonalistów. Autor posłużył się bolesną ironią, którą widzimy w pozornej zgodzie poety ze szlachtą konserwatywną. Pisarz atakuje bezpośrednie zarzuty szlachty wobec króla poprzez ironiczne go potraktowanie. W zaletach Stanisława Augusta szlachta widziała wady, czym podważała autorytet władzy. Z największą wadą społeczną , aktualną do dnia dzisiejszego, walczył biskup warmiński w satyrze „Pijaństwo”. Jest ona utworem gorzkim i bolesnym. Poeta przedstawił w niej nie tylko znakomitą historię pijacką, ale stworzył studium portretowe nałogowego pijaka. Satyra ma wspaniałe zakończenie, narrator nie szczędzi wyrzutów pijakom, wygłasza mowę na cześć trzeźwości, zaś na pytanie , gdzie idzie, odpowiada „Napiję się wódki”. Prawdziwym zbiorem wad ludzkich są „Bajki”. To właśnie one przyniosły sławę Ignacemu Krasickiemu. Wyrażają filozofię życiową poety. Można je rozpatrywać jako bolesną satyrę na społeczeństwo. Pod alegoryczną postacią zwierząt kryje się wiat ludzki oraz ujawniają się ich wzajemne stosunki. Bajki wyrażają pogląd poety na świat, na istotę natury ludzkiej, na stosunki między ludźmi. Demaskują zło świata, zło i obłudę ludzką, pychę i próżność, brak sprawiedliwości.
Losy Rzeczpospolitej nie są obojętne również J.U.Niemcewiczowi. Największą sławę przyniosła mu komedia „Powrót posła”. Uznano ją za pierwszą polska komedię polityczną. Działaczy stronnictwa patriotycznego reprezentują w utworze - Podkomorzy i jego syn Walery, poseł na sejm, zaś obrońców starego porządku - Starosta Gadulski, jego żona i Szarmancki. By zdemaskować konserwatystów autor posłużył się kpiną i ironią. Zadowolony z siebie Starosta Gadulski niemal z dumą chwali się swoim nieuctwem i ciasnotą poglądów. „To, co przedtem bywało”' budzi jego szczery entuzjazm, broni zaciekle liberum veto, z czułością wspomina czasy saskie, kiedy „człek jadł, pił, nic nie robił i suto miał w kieszeni”, obrady sejmu uważa za zbyteczne i niepotrzebne. Podkomorzy Szarmancki to również przykład kosmopolity, który odwiedzając kraje europejskie, nie nabywa praktycznej wiedzy. Polska jest mu zupełnie obojętna.
Wybitnym polskim pisarzem doby Oświecenia jest także Stanisław Staszic. Pisarz łączy w sobie gruntowną i wszechstronną wiedzę z głęboką szlachetnością serca. Szczególnie mocno przejmował go los mieszczan i chłopów. Poglądy swoje wyłożył w dwóch dziełach w „Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego” i w „Przestrogach dla Polski”. Staszic wzywa do ratowania kraju poprzez uchwalenie konstytucji, która dawałaby równe prawa wszystkim stanom. Domaga się przestrzegania praw człowieka, zaprzestania zbytniego gadulstwa, jakie obserwowano podczas obrad Sejmu Wielkiego. Przeciwstawia się wolnej elekcji, a opowiada za tronem dziedzicznym, co uchroni nasz kraj przed dalszym podziałem. Domaga się przyznania mieszczanom praw, które zrównałyby ich z innymi stanami.
Drugim, obok Staszica, pisarzem politycznym, działaczem obozu postępu i reformy był Hugo Kołłątaj. Program Kołłątaja w szczegółach tylko różni się od programu Staszica. Żądał on m.in. równouprawnienia mieszczan, uwolnienia chłopów z poddaństwa, stopniowego znoszenia pańszczyzny przez zamianę jej na czynszu. Unormowaniem stosunków pomiędzy stanami powinno ująć się prawo-unowocześnione, zreformowane, dbające o interesy wszystkich obywateli. Podobnie jak Staszic, oskarża magnatów o doprowadzenie kraju do upadku. Kołłątaj proponował również utworzenie i utrzymanie licznej dobrze uzbrojonej armii, która byłaby w stanie zadbać o bezpieczeństwo Rzeczpospolitej. Troska o losy ojczyzny to często spotykany temat twórczości wybitnych pisarzy polskich.
„Motyw naprawy Rzeczpospolitej w staropolskim piśmiennictwie politycznym i literaturze pięknej” jest głównym tematem pisarzy. W swych dziełach podejmują walkę z bezmyślnym i niesprawiedliwym prawem. Alarmują o ujemnej sytuacji w jakiej znalazła się Rzeczpospolita. Literatura staropolska obejmująca dorobek piśmienniczy Odrodzenia ,Baroku i Oświecenia włącza się aktywnie w nurt życia społecznego i politycznego, ujawnia i piętnuje ujemne strony życia społeczeństwa, szuka dróg naprawy rzeczywistości, wyraża głęboką troskę o dobro ojczyzny , o jej bezpieczeństwo i przyszłość. W każdej z epok literatury staropolskiej pisarze protestują przeciwko tragicznej sytuacji chłopa uciskanego przez stany wyższe. Kultura Średniowiecza związana jest z dominującą rolą Kościoła. Nauka, sztuka, piśmiennictwo rozwijają się głównie w ośrodkach kościelnych. Niewiele zabytków piśmiennictwa pozostawiła tą - ogromnie długa - epoka, ale nie można traktować Średniowiecza jako okresu martwego i zamkniętego, ponieważ mimo niewielkiej ilości dzieł, w okresie Średniowiecza podjęta jest próba naprawy Rzeczpospolitej. Dopiero „Złoty wiek” może w pełni wykazać się dorobkiem literackim. To właśnie w okresie Odrodzenia tworzyło wielu wybitnych ludzi. Ojciec literatury Staropolskiej - Mikołaj Rej w swej „Krótkiej rozprawie” skutecznie odsłania stan kulturalny społeczeństwa. Jego stosunek do państwa. Również wybitnym poetą Renesansu jest Jan Kochanowski. Wymierza w kierunku społeczeństwa polskiego ostrze satyr. W kompromitujący ich sposób ukazuje społeczność Rzeczpospolitej. Także jego pieśni i fraszki przepełnione są próbą naprawy Polski.
Sprawy kraju nie są obojętne są również A.F.Modrzewskiemu. W utworze „O poprawie Rzeczpospolitej” broni stan niższy, podważa zasadę szlachecką. Również Barok może pochwalić się wspaniałymi utworami. Napisane przez Wacława Potockiego wiersze odzwierciedlają sytuację społeczną panującą we współczesnym autorowi okresie. Literatura Oświecenia była ściśle powiązana z życiem narodu, z walką o odnowę polityczną, o postęp społeczny i kulturalny, Ośmieszała wady społeczeństwa, obnażała zło, zwalczała szlachecki sarmatyzm, zabobon i ciemnotę. Próbowała uczyć i wychowywać. Zaciekłe broniła godności stanów niższych. Podkreślała ich znaczenie w narodzie. Jak widać „Motyw naprawy Rzeczpospolitej...” przewijał się we wszystkich czterech epokach. Poeci za pomocą pióra próbują naprawić sytuację panującą w społeczeństwie polskim. Dzięki ich wspaniałym dziełom, mamy możność poznania sytuacji panującej w „Literaturze Staropolskiej”.