Stosunek do przeszłości szlacheckiej w literaturze polskiego romantyzmu.
Idealizacja przeszłości szlacheckiej w „Panu Tadeuszu” niejako automatycznie odsyła do problemu wartościowania tejże przeszłości w całej literaturze epoki . Wartościowanie to ulegało bowiem wyraźnym przemianom wyznaczając dynamikę przemian samego romantyzmu .
Wczesnoromantyczny bunt przeciw światu zarówno w literaturze europejskiej jak polskiej miały wyraźne zabarwienie społeczne . Stąd też w okresie przedpowstaniowym utwory literackiej wielokrotnie wskazywały na tragiczne konsekwencje podziałów społecznych . Porzucona bohaterka ballady „Rybka” , wizja złego dziedzica w II części „Dziadów” , tragizm kochającego Gustawa , którego dziewczyna wybrała kogoś bogatszego , wskazywały w twórczości Mickiewicza na bolesne odczuwanie niesprawiedliwości , wynikającej z różnicy urodzenia i stanu majątkowego . Podobnie „Maria” A. Mickiewicza czy „Zamek kaniowski” S. Goszczyńskiego wiązały tragizm bohaterów z podziałami i konfliktami społecznymi . Wczesny romantyzm cechował się więc radykalnie negatywnym stosunkiem do przeszłości szlacheckiej , co pozostało trwałym elementem w twórczości J. Słowackiego , który w „Grobie Agamemnona” (1839) pisał :
„O ! Polsko ! póki ty duszę anielską
Będziesz więziła w czerepie rubasznym ;
Póty kat będzie rąbał twoje cielsko ,
Póty nie będzie twój mecz zemsty strasznym ,
Póty mieć będziesz hyjenę na sobie .
I grób - i oczy otworzone w grobie .”
W kręgu popowstaniowej emigracji , uznającej przeszłość szlachecką za rzeczywistość bezpowrotnie utraconą , pojawiła się tendencja idealizacji tej przeszłości , wyrażająca się najpełniej w „Panu Tadeuszu” Mickiewicza , ale również w powstałych z inspiracji Mickiewicza „Pamiętnikach Soplicy” (1839) - gawędach szlacheckich Henryka Rzewuskiego , „Psalmach przyszłości” Z. Krasickiego i licznych innych utworach . Podstawę tej idealizacji stanowiła nostalgia do „kraju lat dziecinnych” i koncepcje historiozoficzne wykazujące predestynowanie Polski od początku jej istnienia do odegrania wyjątkowej roli w dziejach .
W romantyzmie krajowym natomiast w latach 40-tych i 50-tych powracała formuła radykalizmu społecznego . Utwory Lenartowicza , pokazując los wiejskich sierot , czy Syrokomli („Lalka”) zwracając uwagę na chłopską nędzę , tworzy podłoże zaangażowanej społecznie literatury pozytywizmu . Natomiast rozprawa „O prawdach żywotnych narodu polskiego” (1844) Henryka Kamieńskiego wzywały zaś wręcz do rewolucyjnego rozliczenia się przeszłością szlachecką .