Filozofia średniowiecza W następnych wiekach, szczególnie z chwilą narodzin chrześcijaństwa, do głosu dochodzą koncepcje, z którymi walczyli filozofowie przyrody, a jakimi umiarkowanie sprzeciwiał się Arystoteles. Ojcowie kościoła przejmują, przebudowują i rozbudowują, stosownie do swoich religijnych celów, koncepcję Platona, przejmując również niektóre elementy nauki Arystotelesa. Dusza otrzymała w ich ujęciu indywidualny samoistny byt, dla którego ciało stało się chwilowym więzieniem. Ciału przypisane zostały jakieś immanentne cele z natury sprzeczne z istotą i powołaniem duszy. W umysłach wierzących, czyli niemalże całych społeczeństw objętych wpływem chrześcijaństwa, dusza przybrała wyobrażeniową postać niematerialnego sobowtóra poszczególnych jednostek ludzi; sobowtóra, który przebywa w ciele, ożywia je, boryka się z jego grzesznymi tendencjami, a po śmierci opuszcza materialny pokrowiec i przenosi się do nieba lub innych „apartamentów” pozaziemskiego świata. Pogląd ten utrwalił się historycznie przez długie wieki średniowiecza i trwa w sprzyjających warunkach ustrojowych do czasów najnowszych.
Eriugena Jan Skot (ok. 810-877) filozof, nauczyciel na dworze Karola Łysego. Swoje poglądy wyłożył w dziele: De divisone naturae. Interesował się głównie "fizyką bożą". Filozofia była wg niego "wiedzą o naturze rzeczy". Stworzył monizm spirytualistyczny znosząc przeciwstawianie Boga i natury wszechrzeczy. Podkreślał godność i samodzielność człowieka, twierdząc że człowiek jest "małym światem", mikrokosmosem zamykającym w sobie wszystko co w emanacyjnym rozwoju świata przed nim powstało. Doprowadził do tożsamości dialektyki myślenia z dialektyką istnienia. Panteizm, pogląd filozoficzno-religijny biorący początek w niektórych kosmogoniach, następnie odradzający się i rozwijany w filozofii. Utożsamia Boga z przyrodą z rzeczywistością, negująca go jako osobę. Przeciwstawia się teizmowi, przybiera postać bądź to panteizmu spirytualistycznego, bądź panteizmu naturalistycznego.
Bernard święty (1090-1153), filozof i mistyk średniowieczny. Z pochodzenia Burgundczyk. Cysters, opat klasztoru w Clairvaux. Praktyk i teoretyk mistycyzmu - twierdził, że obcowanie z Bogiem stanowi jedyny środek poznania prawdy, a dostępuje się go za sprawą łaski Bożej, którą można uzyskać przez pokorę i miłość. Rozróżnił 4 stopnie miłości i 12 pokory, przy czym ostatni stopień pokory był dla niego pierwszym stopniem poznania: poznaniem własnej nędzy - później następowały: współczucie dla nędzy bliźnich, oczyszczenie serca przez cierpienie i kontemplację, ekstaza (oglądanie Boga). Był przekonany o niższości wiedzy rozumowej - potępiał naukę za racjonalizm oraz skłonność do autonomii i czynienia siebie swoim własnym celem.
Abelard Pierre, (1079-1142), poeta, filozof i teolog francuski. Przedstawiciel nominalizmu, występował przeciwko ślepej wierze, odrzucał wiarę w autorytety (także kościelne), zastępując ją racjonalizmem i zdrowym rozsądkiem. Filozofia Abelarda była zwalczana przez Kościół, a on sam dwukrotnie potępiony. W literaturze zasłynęła historia miłości Abelarda do jego uczennicy, a następnie żony Heloizy - Historia moich niedoli (wydanie polskie 1952). Autor traktatów filozoficznych, np. "Tak i nie" (ok. 1122). W przekładzie polskim "Pisma wybrane" (t. 1-3, 1968-1970). Uniwersalia, odpowiedniki pojęć ogólnych. Filozofowie stojący na stanowisku realizmu filozoficznego (np. Platon) uważali, że uniwersalia istnieją realnie (np. idea człowieka, dobro w ogóle itd.). Przeciwstawiali się im nominaliści (np. W. Ockham), twierdząc, że uniwersalia są wynikiem myślowego procesu abstrakcji i istnieją jedynie w umyśle.
Filozofowie Arabscy.
Awicenna (980-1037), arabski lekarz, filozof, przyrodnik, pochodzenia tadżyckiego. Urodził się niedaleko Bukhoro (obecnie Uzbekistan), studiował medycynę i filozofię.
Przedstawiciel nauki i filozofii arabskiego Wschodu (arabska filozofia średniowieczna). Autor wieluset prac z zakresu prawie wszystkich dziedzin ówczesnej nauki. Jego Canon medicinae był podstawą teorii i praktyki medycznej przez wiele stuleci. Komentator pism Arystotelesa, których tezy wiązał z koncepcjami neoplatonizmu i starał się godzić z reIigijnymi pojęciami islamu. Wywarł wpływ na europejską scholastykę, przyczynił się do recepcji arystotelizmu w średniowiecznej Europie. Twórczość filozoficzna Awicenny miała wyraźnie przyrodniczą orientację. Z jednej strony opierała się na wynikach badań przyrodoznawstwa, z drugiej zaś miała stanowić filozoficzną i metodologiczną podstawę tych badań. Poglądy filozoficzne Awicenny sprawiły, iż został on potępiony przez muzułmańską ortodoksję, a jego dzieła spalone.
Awerroes (1126-1198), arabski filozof, prawnik, matematyk i lekarz. Najwybitniejszy przedstawiciel filozofii arabskiego Zachodu. Syn sędziego z Kordowy (Hiszpania). Uczony o bardzo szerokich horyzontach poznawczych, twórczość Arystotelesa interpretował naturalistycznie oraz deterministycznie. Bronił wartości filozofii i nauk przyrodniczych. Głosił wiarę w poznawalność świata. Od arabskich neoplatoników przejął teorię emanacji. Wyodrębniał poznanie filozoficzne i religijne jako dwa szczeble poznania (tzw. teoria dwóch prawd). Wywarł wpływ na chrześcijańską scholastykę. Elementy poglądów filozoficznych Awerroesa stały się narzędziem walki z muzułmańską ortodoksją, co ściągnęło na niego prześladowania ze strony ortodoksyjnych wyznawców islamu.
Tomasz z Akwinu, święty (1225-1274), dominikanin, filozof i uczony, urodzony we Włoszech, Ojciec Kościoła katolickiego. Dostosował do potrzeb filozofii katolickiej koncepcję Arystotelesa, od którego przejął rozumienie poznania jako procesu receptywnego, pojęcia aktu i potencji, formy i materii, zasadę przyczynowego powiązania zdarzeń oraz pojęcie dowodu.Zajmował się też naukami przyrodniczymi. Wprowadził rozróżnienie wiary i wiedzy, teologii i filozofii. Sądził, że niektóre prawdy przekraczają to, co można poznać rozumem, ale się rozumowi nie przeciwstawiają. Twierdził, że bytem są jedynie rzeczy jednostkowe. Byty postrzegał jako złożone z istoty i istnienia . Istotą każdej rzeczy jest to, co wspólne dla jej gatunku i zawarte w definicji. Jedynie z istoty Boga wynika to, że musi On istnieć, nie znamy jednak Boskiej istoty i dlatego należy dowieść rozumem Jego istnienia. Tomasz z Akwinu podał 5 takich dowodów: 1) "z ruchu" (jeżeli świat jest w ruchu, musi istnieć Pierwszy Poruszyciel), 2) "z niesamoistności świata" (nic nie istnieje samo z siebie, musi więc istnieć jakiś Byt samoistny), 3) "z przypadkowości rzeczy" (jeżeli wszystko jest przypadkowe, musi być Istota konieczna), 4) "z różnic w doskonałości" (w hierarchii doskonałości jest Istota Najdoskonalsza), 5) "z celowości przyrody" (Bóg ustanawia cele). Wg Tomasza z Akwinu Bóg jest czystym aktem istnienia, świat został stworzony z niczego (ex nihilo), wprost przez Boga, aktem Jego woli i ma budowę hierarchiczną.
W teorii poznania stał na stanowisku empiryzmu, twierdząc, że wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia. W antropologii bronił jedności natury ludzkiej, rozumianej jako połączenie materii i formy. W etyce nawiązywał do Arystotelesowskiego ideału umiaru. Uznawany jest też za najwybitniejszego przedstawiciela średniowieczej myśli ekonomicznej. Sformułował podstawy teorii własności, dowodząc, że własność prywatna i wynikające z niej nierówności społeczne są zgodne z prawem naturalnym. Uznał konieczność wymiany handlowej, ale pod warunkiem spełnienia zasady ekwiwalentności. Rozwinął teorię ceny sprawiedliwej, kształtującej się w procesie produkcji na podstawie "wewnętrznej" wartości towaru, uzależnionej od ilości i jakości zużytej do jego wytworzenia pracy. Na niej oparł swoje teorie płacy roboczej (wynagrodzenie za sprzedaż pracy, uzależnione od jej ilości oraz godności zawodu i statusu społecznego pracownika), zysku kupieckiego (wynagrodzenie za poniesione nakłady) oraz procentu (krytyka lichwy).
Duns Szkot Jan, (ok. 1266-1308), filozof i teolog szkocki, franciszkanin. Jego poglądy stanowiły nawiązującą do augustynizmu (Augustyn św.) odpowiedź na system św. Tomasza z Akwinu. Głosił przewagę wiary nad rozumem twierdząc, że przy jego pomocy nie da się dowieść większości prawd teologicznych, stanowiących domenę objawienia. Filozofia, utożsamiana przezeń z metafizyką, winna wg niego zajmować się uogólnionym pojęciem bytu: bytem jako bytem, odnoszonym do wszystkiego, co jest. Wśród tzw. wewnętrznych sposobów bytu (pierwsze jego właściwości) przeciwstawił sobie nieskończoność i skończoność, przyznając temu podziałowi prymat nad wszystkimi pozostałymi. Wskazał, iż argument za istnieniem nieskończonego, pierwszego bytu - Boga, mieści się w samej możliwości jego istnienia. Stwierdził, że wszelkie relacje między bytami skończonym i nieskończonym są przygodne, więc akt stworzenia jest kwestią wolnej woli Boga, odrębnej od Jego intelektu. Dominacja woli nad intelektem określiła również poglądy Dunsa Szkota dotyczące poznania, kierującego się wg niego ku temu, co chce się poznać. Za faktycznie istniejące uznawał rzeczy poszczególne, które wyodrębnia dodana do realnie istniejących w nich różnych form tzw. jednostkowa determinacja - odrzucał tym samym Tomaszowy podział na istotę i istnienie. W teologii bronił m.in. nauki o Niepokalanym Poczęciu NMP, przyjmował też, że Wcielenie nie było zależne od grzechu pierworodnego. Jest zapowiedzią epoki krytycyzmu. W poznaniu świata przewagę ma wiara. Uważa, iż człowiek nie jest w stanie zagłębić istoty Boga. Podważa możliwość zgłębienia naukowego wiary. Odrzuca cały abstrakcjonizm. Ważniejsza jest dla niego intuicja zmysłowa i intelektualna. Ona pozwala stwierdzić istnienie rzeczy, pojawia się także woluntaryzm - przewaga roli nad intelektem. Wola człowieka jest najdoskonalszą władzą. Stąd Bóg - Wola.
Ockham Wilhelm, (ok. 1300-1349), średniowieczny filozof i teolog franciszkański. Krytycznie odnosił się do teorii przyczynowości Arystotelesa, którą uważał tylko za swoisty sposób oznaczania związków między rzeczami. Domagał się rozdzielenia filozofii od teologii. Głosił indywidualizm i woluntaryzm. Jako indywidualista stał na stanowisku, że wszelki byt jest jednostkowy i konkretny. Jako woluntarysta uważał, że właściwości bytu są zależne od woli, przede wszystkim od woli Bożej. Ockham stał się twórcą teorii uniwersaliów. Uniwersaliami "naturalnymi" ("naturalia") nazwał Ockham pojęcia ogólne znajdujące się w umyśle ludzkim, od nich odróżnił uniwersalia umyślnie przez ludzi wytworzone, czyli "rodzaje" i "gatunki", które nie są stanami umysłu, lecz wytworami mowy użytymi do oznaczenia i "zastąpienia" przedmiotów (nominalizm i terminizm). Wg niego uniwersalia są psychicznym i językowym odbiciem bytu jednostkowego, innego bowiem bytu nie ma. Myśl Ockhama jest przede wszystkim krytyczna, jest on sceptykiem zarówno w teologii, psychologii, etyce, teorii poznania. Teologia nie jest nauką, a wiele jej prawd próbuje się wyjaśniać bardzo pozornie. Pomiędzy wiarą a wiedzą istnieje przepaść. Głosił woluntaryzm wszystko jest zależne od woli Boga. Realnie istnieje tylko to co jest konkretne jednostkowe.
Eckhart z Hochheim (1260-1327), Założeniem filozofii Eckharta była chęć zniesienia przepaści między Bogiem i człowiekiem. Bóg jest wg niego pełnią istnienia, jest wszędzie i zarazem jest wszystkim, jak bezgraniczna sfera kulista mająca wszędzie swoje centrum, ale całkowicie pozbawiona powierzchni. Egzystencja (istnienie) rzeczy pokrywa się z istnieniem Boga a proces stwarzania dokonuje się ustawicznie, a zatem jest wieczny. Dusza ludzka istnieje istnieniem Boga, poprzez poznanie i miłość. Poznanie i wiedza zapewniają duszy ukojenie. Nad poznaniem zaś góruje miłość, kierująca człowieka bezpośrednio do celu - Boga i łącząca go z nim w jedności natury. Podobnie jak dusza, wola ludzka jest identyczna z wolą bożą i człowiek, który posiada tego świadomość, jest wolny od wszelkich przepisów moralnych. Wszystko, bowiem co zrobi, będzie dobre jako zgodne z wolą Bożą. Współzależność Boga i człowieka jest niezależna od narzuconej moralności czy religii, gdyż ma charakter bezpośredni. Bóg objawia się człowiekowi na swój sposób i poucza go indywidualnie, stąd też każdy jest sam dla siebie rzecznikiem i sędzią swojej moralności.
Bonawentura, święty, (1221-1274), filozof, teolog i mistyk średniowieczny. Z pochodzenia Włoch, franciszkanin. Uczeń augustynisty ( augustynizm) Aleksandra z Hales. Był augustynistą o orientacji neoplatońskiej, znał też i cenił pisma Arystotelesa. Rzecznik podporządkowania całej wiedzy (łącznie z filozofią) teologii. Rzeczywistość postrzegał jako zależną od Bożego działania, choć odrębną od Boga. Za jej najgłębsze podłoże uważał światło - aktualizowało ono potencjalność materii, która dopiero pod jego wpływem nabierała zdolności kształtowania się w byty jednostkowe. Świat był dla Bonawentury złożeniem formy i materii - obie miały swój idealny prawzór w umyśle Bożym, z tym że materia posiadała zaszczepione w sobie przez Stwórcę tzw. rationes seminales ("racje zarodkowe"), które w połączeniu z uwarunkowaniami zewnętrznymi determinowały dalsze przemiany substancjalne rzeczy. Również dusza składała się z materii i formy, co dawało jej niezależność od ciała, zwłaszcza w poszukiwaniu Boga. Za źródło poznania Bonawentura uznawał zmysły - ich dane podlegały w umyśle czynnym procesowi abstrahowania w obrazy pojęciowe, na podstawie których umysł bierny formułował sądy. O pewności poznania decydowały jednak idee wrodzone, będące odbiciem idealnych wzorców rzeczy istniejących w umyśle Bożym (egzemplaryzm). Poznanie Boga natomiast mogło być tylko poznaniem mistycznym (oculus contemplationis), któremu Bonawentura przypisywał rolę wyjątkową.
Bacon Francis (1561-1626), angielski filozof, twórca podziału wiedzy ludzkiej na działy naukowe, wynalazł również metodę badania prędkości rozchodzenia się fal dźwiękowych. Skupia swoją uwagę na doświadczeniu. Tylko wiedza doświadczalna daje pewność. Natura ma matematyczny charakter. Ludzka wiedza ciągle się doskonali, zmierzając do prawdy. Bóg również może być poznany przez doświadczenie. Główny przedstawiciel empiryzmu metodologicznego i materializmu.
Empiryzm, kierunek filozofii, wg. którego jedynym lub głównym źródłem bądź środkiem poznania jest doświadczenie zmysłowe (zewnętrzne lub wewnętrzne). 1) empiryzm genetyczny - głosi, że umysł ludzki jest pierwotnie nie ukształtowany (tabula rasa); napełnia go wiedzą dopiero doświadczenie. 2) empiryzm metodologiczny - pogląd, wg. którego uzasadnienie poznania ludzkiego musi być oparte bezpośrednio lub pośrednio na doświadczeniu aposterioryzm. 3) empiryzm w okresie renesansu - zwany naturalizmem empirycznym stanowił początek osiągnięć badawczych L. da Vinci, M. Kopernika, J. Keplera i G. Galileusza i podstawę empirycznej filozofii przyrody, której twórcami i teoretykami byli: B. Teseliusz (1508-1588) i T. Campanella (1568-1639). 4) empiryczny naturalizm społeczny T. Hobbesa , który nie tylko postulował, ale starał się wykazać i uzasadnić przynależność człowieka do świata i społeczeństwa. Hobbes odrzucił scholastyczną metafizykę na rzecz materialistycznej filozofii przyrody. 5) empiryzm racjonalistyczny J. Locke`a, wyprowadza poznanie z doświadczenia i doświadczeniem go ogranicza. Empiryzm poznawczy znalazł zastosowanie w empiryzmie moralnym, którego wyrazem miał być utylitaryzm, wg którego jedynym kryterium dobra i zła moralnego jest opinia ludzka. 6) empiryzm sceptyczny D. Hume'a , wprowadził zasady nieograniczonej tolerancji w sprawach moralności i religii. Odrzucił wszelką metafizykę i poszukiwał takiej wiedzy, która nie budzi zastrzeżeń. Przykładami jej były matematyka i konkretna wiedza oparta na faktach.
7) empiryzm logiczny (indukcyjny), twórcami jego byli: J. Bentham oraz J. Mill, odrzucając metafizykę, uważali doświadczenie za jedyne źródło wiedzy teoretycznej i praktycznej. Przez doświadczenie rozumieli nie tylko ogląd danego faktu jednostkowego, lecz także złożony proces kalkulacji i rachunku, możliwie największej liczby warunków i okoliczności poprzedzających go, współtowarzyszących mu i z niego wynikających, aby dopiero na tej podstawie wyciągać wnioski i formułować oceny. 8) empiryzm metodologiczny J.S. Milla odrzucał wszelkie aprioryczne (wstępne) założenia: znalazł zastosowanie przede wszystkim w logice, którą oparł na indukcji, doświadczeniu i kojarzeniu faktów.
Materializm, kierunek lub kierunki w filozofii wyprowadzające realność istniejących bytów z ich zachowań i procesów, po świadomość włącznie, tj. z materii. W teorii poznania przyjmują istnienie świata przedmiotowego niezależnie od woli i świadomości podmiotu poznającego i uznają jego poznawalność za proces naturalny, nie wymagający interwencji innych sił lub bytów.