Totalitaryzm - system rządów dążący do całkowitego podporządkowania społeczeństwa państwu za pomocą monopolu informacyjnego i propagandy, ideologii państwowej, terroru tajnych służb i masowej monopartii.
Termin został utworzony przez włoskiego filozofa Giovanniego Gentile, ideologa Włoch faszystowskich - samych faszystowskich Włoch nie uważa się jednak przeważnie za państwo totalitarne.
Totalitaryzm charakteryzuje państwa, w których ambicje modernizacyjne i mocarstwowe idą w parze z rozczarowaniem demokracją, jej kryzysem lub niedostatkiem. Przykładami państw totalitarnych były narodowo-socjalistyczne Niemcy, stalinowski Związek Radziecki lub Chiny Mao Zedonga.
Charakterystyka
W systemach totalitarnych władze wymagają od jednostki nie tylko podporządkowania się, ale również zaakceptowania ideologii i publicznego manifestowania tej akceptacji. Władzę zaś sprawują otaczane kultem "nieomylne" jednostki (Hitler, Stalin).
Istnieje pogląd, że jednym z prekursorów idei państwa totalitarnego był Platon. Wśród filozofów, którzy mieli mieć znaczenie dla kształtowania się totalitaryzmu, wymienia się także Marksa i Hegla.
Cechy
Charakterystycznymi cechami państw totalitarnych są
a)autokratyzm,
b) kontrolowanie przez aparat władzy wszystkich dziedzin życia i ingerencja w przekonania, poglądy,
c) zachowania obywateli, a także rozbudowana propaganda i pełna kontrola nad siłami zbrojnymi, policją i wymiarem sprawiedliwości.
Teoria Totalitaryzmu Zbigniewa Brzezińskiego i Carla Friedricha, wyróżnili kilka cech, które występując jednocześnie w danym państwie, świadczą o jego totalitaryzmie. Są to:
jedna ideologia
jedna partia
kult jednostki otaczający wodza
aparat przymusu politycznego i represji
gospodarka centralnie sterowana
brak wolnych mediów wobec ich podporządkowania władzy
militaryzacja i tzw. państwo policyjne
Autorytaryzm,
1) w polityce - Głosi potrzebę silnej i hierarchicznie zorganizowanej władzy wykonawczej opartej na politycznym kulcie (autorytecie) przywódcy lub grupy przywódczej oraz konieczność bezwarunkowego podporządkowania się decyzjom organów państwowych.
Autorytaryzm propaguje zasady rządzenia oparte na zasługach elit wobec państwa, odrzucając: egalitaryzm, wolność, tolerancję oraz pluralizm.
Władza autorytatywna porządek społeczno-polityczny uzależnia od niedopuszczenia do powstania opozycji;
2) system rządów, w którym władza skoncentrowana jest w ręku przywódcy i jego najbliższego otoczenia, podejmują oni decyzje zatwierdzone przez bezwolny parlament i egzekwowane dowolnymi metodami.
W autorytaryzmie ważną rolę odgrywa cenzura, policja polityczna i armia, są one narzędziami tłumienia wszelkich przejawów opozycji i niezadowolenia.
Wprowadzenie rządów autorytatywnych odbywa się najczęściej przez zamach stanu. Z założenia jest to system przejściowy, który ma istnieć do momentu powstania większości zdolnej przejąć władzę i zapewnić państwu rozwój społeczno-ekonomiczny oraz prestiż międzynarodowy.
W przeciwieństwie do totalitaryzmu, autorytaryzm nie dąży do całkowitej kontroli życia obywateli.
Cechy państwa totalitarnego, czyli cechy wspólne dla komunizmu i faszyzmu:
ścisła kontrola nad społeczeństwem, dążenie do podporządkowania sobie wszystkich dziedzin życia społeczeństwa
terror na ogromną skalę przy pomocy tajnych służb
cenzura, monopol na informacje, centralnie kierowana propaganda
oficjalna i obowiązująca wszystkich ideologia
nie dopuszczanie do tworzenia się partii opozycyjnych, rządy masowej monopartii
wyraźnie zdefiniowany wróg zewnętrzny i wewnętrzny
nie istnienie prawa (w takim sensie jak w krajach demokratycznych)
radykalne zerwanie z przeszłością
ideał człowieka nowego typu; w nazizmie był to jasnowłosy, wysoki Aryjczyk, w komunizmie rosły, silny robotnik
nihilistyczny lub wybiórczy stosunek do tradycji
DYKTATURA
Współcześnie dyktatura to władza jednostki lub wąskiej grupy osób nie wyłonionej w wolnych wyborach i pozostającej poza kontrolą społeczną.
Dyktaturę cechuje:
stosowanie przemocy wobec przeciwników politycznch,
dowolność stanowienia i egzekwowania praw,
brak poszanowania wolności obywatelskich,
system jednopartyjny,
arbitralność decyzji,
nieobecność parlamentu w strukturze władzy.
Żródłem władzy dyktatorskiej może stać się pochodzenie, przewaga militarna, iluzoryczna prawda objawiona tylko wybranym, legitymująca ich w ten sposób do objęcia władzy.
W dyktaturze rządzący na ogół starają się kontrolować jedynie życie polityczne nie aspirując do sprawowania całkowitej władzy nad społeczeństwem (co odróżnia ją od totalitaryzmu).
DYKTATURA (łac. dictatura od dictare - zalecać, dyktować) - forma wyłącznej, nieograniczonej i nadzwyczajnej, lecz tymczasowej władzy politycznej jednostki lub grupy, ustanawianej w sytuacji poważnego kryzysu społecznego bądź paraliżu zwyczajnych instytucji władzy i zagrożenia ładu publicznego
w zależności od warunków zewnętrznych i natury kryzysu d. może mieć jednak charakter
d. k o n s t y t u c y j n e j , tj. służącej ochronie porządku ustrojowego poprzedzającego kryzys, a nawet być przewidziana i założona w ustawie konstytucyjnej państwa (także demokratycznego) na wypadek sytuacji nadzwyczajnej - jak w starożytnym Rzymie, a współcześnie m.in. w konstytucjach Republiki "Weimarskiej" w Niemczech (1919), Republiki Włoskiej (1947) i V Republiki Francuskiej (1958);
bądź
d. r e w o l u c y j n e j , ustanowionej w drodze obalenia (lub w następstwie obalenia) istniejącego ustroju i dla zabezpieczenia władzy jednostki lub grupy, która dokonała "podboju państwa" oraz dokonanych przez nią przeobrażeń, tak w sferze instytucjonalnej jak społecznej;
może ona jednak okazać się również
d. k o n t r r e w o l u c y j n ą , którą z rewolucyjną łączy jedynie sposób jej ustanowienia, natomiast jej treść ideowa i cel, do którego ziszczenia dąży, wskazuje na intencję przywrócenia dawnego porządku, niekiedy również odtworzenia samej struktury i instytucji władzy, zniszczonej uprzednio przez rewolucję.
D z i e j e -
W Republice Rzymskiej "dyktatorem" (dictator), skupiającym w swoich rękach pełnię władzy, nieograniczonej zarówno w obrębie miasta (urbs) jak i poza nim, był urzędnik powoływany przez konsula (na żądanie Senatu) na okres 6 miesięcy, w nadzwyczajnych okolicznościach: szczególnie groźnego położenia państwa
na wniosek Marka Aureliusza, d. została zniesiona na zawsze;
odrodziła się dopiero w epoce nowożytnej; obwoływanie się "dyktatorami" przez przywódców ruchów narodowowyzwoleńczych w XIX w., np. (J. Chłopicki w Powstaniu Listopadowym; J. Tyssowski w powstaniu krakowskim 1846
faktycznymi dyktaturami w epoce nowożytnej były m. in.: angielski Commonwealth pod rządami Lorda-Protektora O. Cromwella i jego następców (1640-60);
kolejne formy władzy podczas Rewolucji Francuskiej (Konwent i Komitet Ocalenia Publicznego, Dyrektoriat, Konsulat);
plebiscytarna dyktatura Księcia-Prezydenta Ludwika-Napoleona Bonaparte (1851-52); zarówno lewicowe jak i prawicowe "regencje" w Hiszpanii, Portugalii i w republikach latynoamerykańskich, a
w XX wieku rozmaite odmiany autorytaryzmu, faszyzmu oraz - w swoistej, sprzecznej z klasycznym pojmowaniem d., postaci, definiowanej również jako d. t o t a l i t a r n a , i głoszącej "dyktaturę proletariatu" - komunizmu.
Nie tylko z powodu semantycznej perwersji, stojącej u podłoża marksistowskiego pojęcia d., jako występującego w każdym typie państwa "panowania klasowego", sprawowanego "przez tak amorficzne byty, jak burżuazja czy proletariat"
T e o r i a -
Donoso Cortés skonstatował, iż w łonie cywilizacji zachodniej nie istnieje już żadna tradycyjna siła polityczna, zdolna powstrzymać zagładę szykowaną kulturze chrześcijańskiej przez rewolucję, wyłania się jednak ostatni możliwy, doczesny środek zaradczy, acz pod warunkiem, iż znajdą się ludzie odpowiedniego hartu i zdolności, by go bez wahań i z pożytkiem dla dobra publicznego wykorzystać, czyli właśnie d.; "Kiedy legalizm nie wystarcza, to wtedy dyktatura" - dla ocalenia porządku i bezpieczeństwa, ponieważ "prawa są dla społeczeństwa, a nie społeczeństwa dla praw, a zatem dyktatura w pewnych okolicznościach, w danych okolicznościach, jak obecne na przykład, jest rządem równie prawowitym, tak samo dobrym, tak samo korzystnym, jak każdy inny; rządem racjonalnym, mogącym bronić się, tak w teorii jak w praktyce" (tamże).
Charles Maurras (1868-1952); "Król to jednocześnie niezbędny dyktator i prawowity monarcha [...]; jego rządy będą musiały być srogie i mściwe w pierwszym okresie jego władzy, tak, aby potem mogły służyć poprawie całego życia społecznego [...].
Działanie króla nie powinno pociągać za sobą czynów zbrodniczych, musi jednakowoż cechować je chłodna i metodyczna energia, powodowana nie innymi uczuciami, jak miłość do kraju i nienawiść do wrogów Narodu"
Konsekwentnie decyzjonistyczną koncepcję d. wypracował niemiecki konserwatysta Carl Schmitt (1888-1985),
Schmitt wprowadził jednak rozróżnienie pomiędzy dyktaturą komisaryczną a dyktaturą suwerenną;
d. komisaryczna (którą może sprawować także uprawniony do tego konstytucyjnie legalny szef państwa, jak np. prezydent Rzeszy w myśl postanowień konstytucji weimarskiej) polega na czasowym zawieszeniu konstytucji w celu nie innym, jak jej ochrony i zachowania w dalszej przyszłości, poprzez wprowadzenie stanu wyjątkowego w sytuacji niepohamowanej wrogości zwalczających się grup społecznych i sił partyjno-politycznych, i dla zapobieżenia przerodzeniu się tej wrogości w stan "gorącej" wojny domowej, grożącej całkowitą destrukcją państwa, pogrążenia go w zupełnej anarchii, albo przechwycenia państwa przez "partyzantów" którejś z uzbrojonych frakcji partyjnych (nb. umożliwiających wprowadzenie stanu wyjątkowego i zdelegalizowanie partii politycznych, co miało i mogło zapobiec podbojowi państwa przez partię hitlerowską lub komunistyczną);
celem d. komisarycznej jest zatem "zamrożenie" nazbyt wybujałej polityczności i odpolitycznienie (w sensie "partyjno-politycznym") państwa, które znalazło się na drodze wiodącej do anarchicznego "stanu natury" w rozumieniu Th. Hobbesa
Natomiast d. suwerenna oznacza zniesienie istniejącego "konkretnego" porządku wraz z jego konstytucją i wypracowanie sytuacji, w której możliwe będzie przywrócenie porządku "prawdziwego", tzn. takiego, w którym rządzi już nie tylko papierowa "ustawa konstytucyjna", oparta na czysto pozytywnej "legalności", ale konstytucja "wieczna", oparta na gwarantowanej metafizycznie "prawowitości" suwerenny dyktator, który zdoła tego dokonać, byłby wówczas fundatorem trwałego ładu społecznego, odwracającym groźbę powrotu do "stanu natury", w którym "wszyscy" walczą przeciwko "wszystkim".