Polska myśl ekonomiczna przed II wojną światową
Polska podzielona była na 3 zabory. W ograniczonej postaci istniały: Księstwo Warszawskie, a potem Królestwo Polskie. Po upadku powstania listopadowego naczelnym problemem polskiej myśli społ-ekon było wypracowanie dróg odzyskania przez Polskę niepodległości.
Pewne ożywienie w zaborze rosyjskim nastąpiło po wojnie krymskiej (1853-56) Rosja-Turcja, Francja Anglia. Zakończyła się ona klęską Rosji i nastąpiła po niej odwilż sewastopolska. Nowy car Aleksander II zniósł poddaństwo chłopów w roku 1861.
W Królestwie Polskim zaistniały tendencje do uzyskania przynajmniej autonomii. Reprezentował je margrabia Aleksander Wielkopolski, który w roku 1862 został naczelnikiem rządu cywilnego Królestwa Polskiego. Zreformował on szlachectwo polskie i powołał w W-wie Uniwersytet (1862) - pod nazwą Szkoła Główna . po upadku powstania styczniowego tytułem represji car Mikołaj I zaknął Uniwersytet Warszawski i Wileński.
W roku 1863 wybuchło powstanie styczniowe. Margrabia A.W. został odwołany z funkcji naczelnika rządu. Powstanie upadło, a car Aleksander II przeprowadził uwłaszczenie chłopów (2 marca 1864) w Królestwie Polskim na warunkach, które rok wcześniej określił rząd narodowy wzywający do powstania. Chłopi otrzymali bez wykupu ziemię na własność. Szlachta miała otrzymać częściowe odszkodowania. Chłopi otrzymywali prawo do serwitutów (korzystania wspólnie z dworem z lasów, łąk, wodopojów, pastwisk). Chłopi bezrolni otrzymali nadziały z dóbr narodowych.
Upadek powst. Styczniowego spowodował nasilenie akcji rusyfikacyjnej na ziemiach polskich.
Po 7 latach istnienia zamknięta została Szkoła Główna. W szkolnictwie wprowadzono język rosyjski. W Warszawie powołany został Uniwersytet rosyjski z rosyjską kadrą naukową. Repolonizacja Uniwersytetu Warszawskiego nastąpiła w roku 1915. W zaborze rosyjskim nie rozwijała się nauka akademicka, chociaż powstawały koncepcje ekonomiczne związane z działalnością określonych partii politycznych.
W latach 90-tych XIX wieku rozpoczyna działalność PPS, która wchodziła w skład III Międzynarodówki. Jej przywódcą był m. in. Józef Piłsudski. PPS stawiała sobie w dużej mierze cele narodowe - dążenia do odzyskania niepodległości. Ekonomistami związanymi z PPS byli m. in. Zofia Daszyńska - Golińska, Stanisław Aleksander Kentner. Nurt kooperatywisyczny (spółdzielczy) reprezentuje Edward Abramowski - pisał o spółdzielczości, był to polski szlachcic pochodzący z Ukrainy.
Partią typowo marksistowską była Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy - SDKPiL, (Róża Luksemburg, J. Marchlewski. F. Dzierżyński)
W zaborze pruskim nie było nigdy polskiej wyższej uczelni. Część Polaków studiowała we Wrocławiu,, gdzie istniał Uniwesytet niemiecki.
W zaborze pruskim nasiliła się akcja germanizacyjna, zwłaszcza po zjednoczeniu Niemiec Bismarck w latach 70-tych prowadził zaciekłą walkę z kościołem katolickim - Kulturkampf. Uważał, że skoro dzieła złączenia dokonały Prusy - państwo protestanckie, należy zwalczać kościół katolicki. Na ziemiach polskich walka z kościołem łączyła się z walką z polskością. Abp gnieźnieńsko - poznański został aresztowany.
Ta walka z polskością trwała do I wojny światowej. Do życia powołano Niemieckie Towarzystwo Kresów Wschodnich - HAKATA. Dążono do wykupywania ziemi z rąk polskich. Symbolem oporu był Michał Drzymała. Polacy organizowali spółki rolne.
W zaborze pruskim nie było warunków do rozwoju nauki ekonomii, bo nie było polskiej uczelni, a życie zaborowe polskie nastawione było na obronę polskiego stanu posiadania. Ta obrona zaowocowała Powstaniem Wielkopolskim i przyłączeniem Wielkopolski do II Rzeczpospolitej (XII1918).
Zabór austriacki - po upadku Wiosny Ludów na tron wstąpił 18-letni cesarz Franciszek Józef Habsburg (panował 68 lat). Początkowo prowadzono politykę centralistyczną i germanizacyjną, ale w roku 1859 Austria poniosła klęskę w wojnie z Francją i Piemontem. Austria nie utraciła wtedy Mediolanu. Już wówczas rozpoczęto politykę przyznawania autonomii poszczególnym prowincjom (patent październikowy). W roku 1866 Austria poniosła klęskę w wojnie z Prusami i zmuszona była zgodzić się na zjednoczenie Niemiec pod hegemonią pruską. Monarchia austriacka przekształciła się w państwo dualistyczne Austro - Węgry. Państwo miało wspólnego monarchę, armię i politykę zagraniczną, ale oddzielne i inne ministerstwa.
W skład Austrii wchodziła właściwa Austria, Czechy, Galicja i Słowenia. Czechy i Galicja uzyskały autonomie w roku 1867.
Namiestnikiem Galicji, której stolicą był Lwów był zazwyczaj Polak. Istniał sejm krajowy.
Wprowadzono język polski w szkolnictwie, urzędach, z czasem też na kolei. Polacy wysyłali też swoich przedstawicieli do Rady Państwa, czyli parlamentu austriackiego w Wiedniu. Wielu Polaków pełniło funkcje ministrów w monarchii austriackiej.
Nastąpiła repolonizacja Uniw. Jagiellońskiego i Uniw. Jana Kazimierza we Lwowie.
W 1873 w Krakowie została powołana Akademia Umiejętności.
Na uczelniach galicyjskich istniało 5 katedr ekonomii, dzięki czemu mogła się rozwijać polska ekonomia akademicka.
Wybitnym przedstawicielem ekonomii w Galicji należącym do szkoły ekonomii klasycznej był Julian Antoni Dunajewski (1822-1907). Wykładał najpierw w Krakowie, potem w Bratysławie i Lwowie. W latach 1861-1880 był profesorem nauk politycznych i statystyki na Uniw. Jagiellońskim. W 1870 został posłem na sejm galicyjski we Lwowie. Od 1873 był posłem do parlamentu wiedeńskiego, gdzie reprezentował konserwatywne stronnictwo Stańczyków.
Zrezygnował z działalności naukowej i dydaktycznej gdy został ministrem skarbu Austrii (1880). Był pierwszym ministrem skarbu, któremu udało się uzdrowić skarb austriacki. Przywrócił równowagę budżetową. Utorowało to drogę do ministerstwa skarbu Austrii kolejnym Polakom - Leonowi Kilińskiemu i 2 innym.
Z zachowanych wykładów Dunajewskiego wynika, że nawiązuje on do ekonomii klasycznej, zwłaszcza francuskiej, a także do szkoły historycznej niemieckiej.
Wyznaje następujące poglądy: Każda praca, także w dziedzinie usług jest pracą produkcyjną. Przeciwstawia się więc poglądowi ekonomistów angielskich, że tylko praca w produkcji materialnej tworzy wartość.
Opowiada się jako zwolennik prawa rynku……… - że produkcja sama tworzy sobie rynki zbytu.
W pracy „Ziemia i kredyt” (1864) bronił w teorii wielkiej własności ziemi w rolnictwie. Jego zdaniem umożliwia ona postęp techniczny. Jest wzorem dla małej własności i dostarcza zboża do miast. Jest także ostoją kultury narodowej.
W dziedzinie polityki gosp. Występuje u niego ewolucja od idei liberalizmu gospodarczego do protekcjonizmu i interwencjonizmu państwowego.
Kontynuatorem Dunajewskiego w zakresie poglądów politycznych był Józef Milewski. Od roku 1890 objął na UJ katedrę ekonomii politycznej. Był także posłem do parlamentu wiedeńskiego. Wspólnie z W. Czerkawskim wydał 2 - tomowe dzieło: „Polityka ekonomiczna”.
W ekonomii galicyjskiej ośrodkiem nurtu teoretycznego, czyli szkoły austriackiej był Kraków - UJ. Najwybitniejszym przedstawicielem tej szkoły był Włodzimierz Czerkawski (1867-1913). Studiował prawo na Uniw. Lwowskim i UJ, a następnie ekonomię w Paryżu i Berlinie. Wykładał na UJ przez 20 lat (1893-1913) ekonomię polityczną, statystykę i skarbowość. Na jego dorobek w zakresie teorii ekonomii składają się przede wszystkim 3 prace: „Teoria czystego dochodu z ziemi”, „Wielkie gospodarstwa, ich istota i znaczenie” oraz liczne rozdziały wspomnianej już „Polityki ekonomicznej”. Chociaż nie studiował w Wiedniu był konsekwentnym zwolennikiem i reprezentantem austriackiej szkoły psychologicznej. Pisał, że o wartości dobra decyduje nie nakład pracy, lecz jego przydatność do zaspokojenia ludzkich potrzeb. W zakresie dóbr wartość pojedynczego dobra równa się jego krańcowej użyteczności. Rozwijał też własną koncepcję renty, do której zastosował znaną teorię „agio”: Nadwyżka wartości dóbr teraźniejszych nad dobrami przyszłymi. Cz. Pisał, że ziemia ponosi pewne straty produkcji, które musi się wynagrodzić. Pokrywa się je dobrami przyszłymi, które muszą mieć obecnie mniejszą wartość, bo służą mniej ważnym, bo przyszłym potrzebom. Główną przyczyną powstawania renty gruntowej jest więc czynnik czasu. Czysty dochód z ziemi (renta gruntowa) stanowi nadwyżkę „wartości dóbr teraźniejszych nad przyszłymi”.