Maruszewski rodz. 8 „Pojęcia”

Czym są pojęcia?

Zdefiniowanie „pojęcia” nie jest sprawą łatwą. Przez pojęcie możemy rozumieć reprezentacje umysłową, która zawiera opis istotnych właściwości pewnej klasy (kategorii).Do tej klasy mogą należeć różne elementy. Mogą być nimi przedmioty(np. piłka, samochód); mogą nimi być czynności(np. golenie się, mycie włosów); mogą być też nimi cechy(np. introwersja).Klasa albo kategoria jest wynikiem pewnego podziału, o którym coś się orzeka. To orzekanie może mieć postać jednego lub kilku twierdzeń. Natomiast za właściwości istotne uznaje się:

1. Właściwości wspólne, charakteryzujące wszystkie egzemplarze należące do danej klasy

2. Właściwości charakteryzujące egzemplarze, które są najbardziej typowe dla danej klasy

3. Właściwości charakteryzujące jeden konkretny lub kilka egzemplarzy należących do danej klasy

Lewicki natomiast rozumiał pojęcia jako schematyczne reprezentacje zbiorów obiektów, określające istotne właściwości tych obiektów.

Pojęcia możemy zatem traktować nie tylko jako reprezentacje zbioru obiektów, lecz także możemy poszukiwać ich relacji z innymi pojęciami(nie da się zrozumieć jednego pojęcia bez zrozumienia jego związku z innymi pojęciami). Mówiąc inaczej pojęcie zawiera nie tylko informacje o charakterze referencjalnym, to jest informacje na temat obiektów, do których się odnosi, lecz również informacje o charakterze relacyjnym. Te ostatnie to informacje na temat związków danego pojęcia z innymi pojęciami.

Wszystkie pojęcia możemy podzielić na ogólne i jednostkowe. Pojęcia ogólne stanowią reprezentacje całych klas przedmiotów lub procesów(np., pojęcie jabłka). Poszczególne egzemplarze traktowane są jako równoważne. Kryteria tej równoważności mogą być różne. Taki kryterium może być pewna właściwość fizyczna(np. jabłka mogą być traktowane jako podobne pod względem smaku i wyglądu). Kryterium równoważności może też być funkcja(np. młotek i wiertarka traktowane są jako narzędzia ponieważ umożliwiają wykonanie wielu prac domowych). Kryterium równoważności może tez być pochodzenie - tym kryterium posługujemy się gdy traktujemy ludzi jako Mazurów, innych jako Ślązaków itd.

Drugą grupę stanowią pojęcia jednostkowe, takie jak „moja matka”. Te pojęcia mają tylko jeden egzemplarz i w przeciwieństwie do poprzedniej grupy wydają się bardziej konkretne - można wskazać na konkretny egzemplarz pojęcia.

Abstrakcja - proces polegający na tym, że pomija się różnice między różnymi egzemplarzami pojęcia, albo między różnymi właściwościami tego samego pojęcia w różnych punktach czasu i jednoczesne wyodrębnia się pewne cechy wspólne. Owe cechy wspólne „odrywa się” od konkretnego przedmiotu i te oderwane cechy tworzą pojęcie.

Różnice miedzy pojęciami jednostkowymi, a pojęciami ogólnymi są mniejsze, niż wydawałoby się na pierwszy rzut oka. W obu przypadkach do stworzenia reprezentacji pojęciowej potrzebny jest proces abstrakcji, tyle że proces ten ma nieco inny zakres: raz odnosi się do zbioru różnych przedmiotów, raz do tego samego przedmiotu zmieniającego się w czasie. Możemy, więc powiedzieć, że w obu wypadkach - zarówno pojęć ogólnych odnoszących się do różnych przedmiotów jak i pojęć jednostkowych, odnoszących się do jednego przedmiotu, który zmienia się w czasie - mamy do czynienia z równoważnością, ale jest ona określana w różny sposób.

Pojęcia pełnią cztery funkcje podstawowe:

1. Zapewnienie ekonomii funkcjonowaniu poznawczemu poprzez redukcje różnorodności informacji przetwarzanych przez umysł

2. Rozumienie i wyjaśnianie

3. Możliwość wykonywania różnych operacji na reprezentacjach przedmiotów a nie na samych przedmiotach

4. Komunikowanie się

Dzięki ekonomii poznawczej zapewnianej przez pojęcia jednostka może ograniczyć

wysiłek poświęcany na analizę jednostkowych właściwości jakiegoś przedmiotu. Wystarczy stwierdzenie, że przedmiot należy do pewnej klasy i wtedy jednostka wie, że ma on (albo powinien mieć) wszystkie właściwości charakteryzujące dana klasę. Taki zabieg uwalnia umysł od przetwarzania informacji dotyczących właściwości poszczególnych przedmiotów ponieważ może wykorzystywać właściwości klasy obiektów. Występuję wtedy redukcja różnorodności informacji przetwarzanych przez umyśl człowieka. Czasami to dążenie do ekonomii poznawczej może prowadzić do błędów. Jeden z tych błędów polega na tym, że niesłusznie poszukuje się pewnych właściwości tam, gdzie obiekty należące do pewnej klasy są bardzo zróżnicowane. Drugi błąd polega na niewłaściwej identyfikacji owych wspólnych cech wspólnych.

Dzięki pojęciom wiedza dzielona jest na sensowne części. Te uporządkowane części wykorzystywane są do analizy interpretacji nowych danych w świetle dotychczasowych doświadczeń. Jeśli znam pojęcie introwersji, mogę zrozumie, dlaczego osoba X, która jest introwertywna zrezygnowała z udziału w przyjęciu z tańcami. Szczególna role odgrywają przy wyjaśnianiu pojęcia teoretyczne, które odnoszą się do nieobserwowalnych właściwości obiektów. Pojęcia te pozwalają nie tylko wyjaśnić wystąpienie jakiegoś konkretnego zdarzenia, lecz także wielu innych zdarzeń, a także to, jak to się stało, że zdarzenie to wystąpiło. Tak więc wyjaśnienie obejmuje cos znaczniej więcej nic tylko podanie pewnej cechy dyspozycyjnej.

Pojęcia są wykorzystywane jako materiał myślenia. Pozwala to na wykorzystywanie operacji myślowych na materiale symbolicznym. Jest to nie tylko rozwiązanie bezpieczniejsze niż wykonywanie operacji w świecie rzeczywistym, ale pozwala ono także na dokonywanie bardziej swobodnych przekształceń reprezentacji umysłowych.

Pojęcia ułatwiają komunikacje miedzy ludźmi. Aby jednak mogły pełnić te funkcję komunikacyjną muszą być identycznie rozumiane przez różne osoby,

Proces kategoryzacji polega na łączeniu obiektów w grupy, które cechują się względna jednorodnością. Jest to jednorodność względna, ponieważ obiekty należące do tej samej grupy nie muszą być identyczne, ale dopuszczalne są pewne różnice miedzy nimi. Różnorodność obiektów wchodzących w zakres danej kategorii jest mniejsza aniżeli różnorodność cechująca obiekty z danej grupy i z innych grup.

Kategoryzacja umożliwia także określenie relacji między stworzonymi lub wyodrębnionymi kategoriami. Twierdzenia określające relacje miedzy kategoriami ujawniają sieć znaczeń. Poznanie tej sieci umożliwia z kolei tworzenie reprezentacji o wyższym poziomie złożoności. Znając relacje miedzy kategoriami oraz właściwości kategorii możemy wnioskować o właściwościach pojedynczych obiektów albo o właściwościach kategorii podrzędnych.

Pogląd klasyczny

Wedle tego poglądu pojęcie jest taka reprezentacją klasy, która obejmuje wszystkie istotne właściwości tej klasy. Kryterium istotności jest powtarzalność - cechą istotną jest taka cecha, która charakteryzuje wszystkie obiekty należące do tej klasy(mówiąc inaczej jest to cecha wspólną dla tych obiektów). Cechy istotne stanowią warunki zarazem wystarczające i konieczne do stwierdzenia przynależności danego obiektu do zakresu danego pojęcia. Cechy istotne w myśl tego poglądu są cechami definicyjnymi - zbiór wszystkich cech istotnych stanowi definicję pojęcia.

Cechą wtórną, wynikającą z istnienia zbioru cech definicyjnych, jest to, że granice pojęcia są ostre. Człowiek - zgodnie z poglądem klasycznym - nie ma żadnych wątpliwości , czy dany obiekt jest egzemplarzem pojęcia czy tez nie.

Stabilność charakteryzuje pojęcia zarówno w wymiarze wewnątrzjednostkowym jak i w wymiarze miedzyjednostkowym. Oznacza to, że kiedy człowiek przyswoił pojęcie, na przykład liczby parzystej, to będzie je rozumiał zawsze tak samo. Stabilność pojęć w wymiarze interindywidualnym jest warunkiem koniecznym porozumiewania się.

Ludzie przyswajają sobie pojęcia za pośrednictwem procesu uczenia się. Lewicki w tak rozumianym procesie uczenia się pojęć wyodrębnił dwa podprocesy - abstrakcję pozytywną i abstrakcję negatywną. Ta ostania polega na pomijaniu cech nieistotnych. Natomiast abstrakcja pozytywna polega na wyodrębnianiu spośród pozostałych cech - cech istotnych. Cechy te „odrywane” są od obiektu i służą jako „wzorzec indentyfikacyjny” przy klasyfikowaniu następnych obiektów.

Lewicki za wskaźnik utworzenia pojęcia uznał reakcję wybiórczo-ogólną. Reakcja ta została zdefiniowana następująco:” Wybiórczość takiej reakcji polega na tym, że osobnik odpowiada nią tylko na takie przedmioty, które posiadają określoną właściwość, ogólność zaś, że odpowiada nią na wszystkie przedmioty, którym ta właściwość przysługuje.

W wypadku uczenia się par człowiek opanowuje mechanicznie pewien sposób reagowania na ograniczoną pulę bodźców(czyli, przyswaja zespół związków S-R), natomiast w wypadku uczenia się pojęć opanowuje zasadę łączącą określone klasy S z określonymi klasami R. Zasada ta umożliwia przeniesienie pewnego sposoby reagowania na nowe, dotychczasowe nieznane bodźce. Transfer jest bodaj najważniejszą korzyścią wynikającą z uczenia się pojęć.

Obszerne badania Chlewińskiego wykazały, że w procesie uczenia się pojęć transferowi podlegają nie tylko informacje na temat konfiguracji cech określających pojęcie, ale także procesy poznawcze zaangażowane w uczenie się i identyfikację pojęć.

Eksperymenty Lewackiego wykazały, że szybkość uczenia się pojęć zależy od liczby cech istotnych i nieistotnych.

Miller, Johanson-Laird oraz Smith i Medin wyróżnili istotę pojęcia (core) i procedurę identyfikacyjną. Istotą pojęcia jest zbiór jego abstrakcyjnych właściwości, pozwalających na określenie relacji danego pojęcia wobec innych pojęć. Natomiast procedura identyfikacyjna zawiera te cechy, które pozwalają na zaliczenie pewnego obiektu do jakiejś klasy. Niekiedy istota pojęcia i procedura identyfikacyjna pokrywają się ze sobą.

W eksperymentach nad pojęciami sztucznymi bardzo trudno odróżnić od siebie istotę i procedurę identyfikacyjną. Natomiast w wypadku pojęć wykorzystywanych w codziennym funkcjonowaniu poznawczym istota i cechy identyfikacyjne to zupełnie różne rzeczy. W badaniach nad pojęciami sztucznymi psychologowie ograniczają się do procedury identyfikacyjnej. Pojęcia sztuczne nie mają swojej „istoty”, która była by źródłem obserwowalnych cech.

Obuchowski zwrócił uwagę na to, że pojęcia sztuczne mają swoje odniesienie przedmiotowe, natomiast nie mają znaczenia, które można by wyrazić za pomocą innych pojęć. Pojęcia te pozbawione są właściwości semantycznych.

Ten brak w systemie semantycznym można wyróżnić dwa rodzaje znaczeń: znaczenie denotacyjne oraz znaczenie konotacyjne(ten ostatni jest pominięty). Znaczenie denotacyjne, czyli określanie przy użyciu nazwy zbioru jej desygnatów ma 2 aspekty: znaczenie referencjalne oraz znaczenie typu sens. Znaczenie referncjalne polega na wytworzeniu relacji miedzy nazwą i zbiorem jej desygnatów. Znaczenie typu sens polega na wyrażeniu danego pojęcia za pomocą innych pojęć(czyli sprowadza się to do określenia testy o, co stanowi istotę pojęcia.

Zalety poglądu klasycznego:

1. Możliwość określenia ostrych granic pojęcia

2. Łatwe określanie relacji miedzy pojęciami - pojęcia mają przecież ostre granice

3. Możliwość przekazywania wiedzy drogą werbalną. W pewnych sytuacjach staje się to wadą, gdy ktoś wpada w nałóg definiowania

Wady poglądu klasycznego:

1. Utożsamianie pojęć z atrybutami percepcyjnymi. Atrybuty, na których podstawie określamy znaczenia pojęcia, nie muszą oznaczać jego głębokiego znaczenia

2. Pogląd klasyczny nie wyjaśnia efekty typowości , to jest faktu, że niektóre formalnie należącego zakresu pojęcia są traktowane jaki lepsi przedstawiciele tego pojęcia w porównaniu z innymi.

3. W badaniach nad pojęciami sztucznymi(ulubiony materiał badawczy zwolenników tego poglądu) koncentrowano się na pojedynczych pojęciach. Pomijano w większości pojęcia podrzędne czy nadrzędne w stosunku do analizowanego. W rzadkich wypadkach interesowano się pojęciami z dwóch poziomów ogólności, a niemal wcale pojęciami z trzech lub większej liczny poziomów

4. Nie dostrzegano tego, że w potocznym funkcjonowaniu poznawczym pojęcia te stanowią rzadkość i że faktycznie ludzie posługują się niemal wyłącznie pojęciami o ostrych granicach. Jeżeli te granice nie istnieją, to niekiedy reguły życia społecznego wymuszają ich wprowadzenie. Z taką sytuacją mamy do czynienia w prawie, kiedy sędziowie muszą w toku postępowania dowodowego uzyskać taką ilość informacji, która pozwoli zakwalifikować jakiś czyn do pewnej kategorii. Przy wydawaniu wyroku muszą odwoływać się do określonego paragrafu kodeksu karnego. Nie zawsze jednak czyn spełnia wszystkie kryteria wymienione w kodeksie i jego kwalifikacja może ulec zmianie w wyniki procedury apelacyjnej.

Pogląd probabilistyczny

Filozofowie już dawno zwracali uwagę na to, że wiele pojęć ma nieostre granice(przez co nie możemy zdefiniować istoty pojęcia) - w pobliżu tych granic rozciąga się szara strefa, w której obiekty mogą być zaliczane do zakresu pojęcia, lub też nie.

Wynikałoby stąd, że poszczególne egzemplarze można zaliczać do zakresu pojęcia z pewnym tylko prawdopodobieństwem. Również cechy określające dane pojęcie charakteryzują egzemplarze z pewnym tylko prawdopodobieństwem.

Pogląd probalistyczny przyjmuje dwa podstawowe założenia. Pierwsze z nich głosi, że pojęcie jest sumarycznym opisem pewnej klasy. Drugie natomiast stwierdza, że pojęcia nie można sprowadzić do zbioru cech, które byłyby zarazem konieczne i wystarczające (część negatywna); sumaryczną reprezentację pojęcia stanowi miara tendencji centralnej poszczególnych wymiarów egzemplarzy pojęcia, albo też układów tych wymiarów (część pozytywna). Pierwsze z tych założeń jest identyczne z założeniem przyjmowanym przez pogląd klasyczny, drugie natomiast wprowadza nowość, a mianowicie stanowi próbę scharakteryzowania reprezentacji przez cos, co wydaje się najbardziej niewątpliwe.

Eleanor Rosch i jej współpracownicy wyróżnili dwa wymiary kategorii: poziomy i pionowy. Wymiar poziomy obejmuje analizę relacji między kategorią i egzemplarzami znajdującymi się na tym samym poziomie ogólności. Wymiar pionowy dotyczy relacji między egzemplarzami lub podkategoriami na różnych poziomach ogólności.

Koncepcja wymiaru poziomego kategorii ujawnia nowy sposób myślenia o reprezentacji kategorii lub klasy. Reprezentacja nie jest zbiór cech definicyjnych, tj. cech, które charakteryzują wszystkie egzemplarze należące do danej klasy. Reprezentacja uosabiana jest przez prototypy. Prototypy określane są przez Rosch jako najczystsze wypadki przynależności kategorialnej. Upraszczając można powiedzieć, że prototypem jest taki egzemplarz, który jest najbardziej typowy. Prototyp może być egzemplarzem istniejącym realnie, ale może być też pewną reprezentacją umysłową.

Wprowadzenie pojęcia prototypu pozwala uniknąć trudności związanych z koniecznością znalezienia zbioru cech, które byłyby zarazem wystarczające i konieczne do stwierdzenia przynależności kategorialnej. Aby stwierdzić taka, przynależnośc trzeba porównać badany obiekt z prototypem. Im większe podobieństwo, tym większe prawdopodobieństwo, że dany obiekt jest egzemplarzem pojęcia.

Posner i Keele wykazali, że prototyp można scharakteryzować jako średnią arytmetyczną egzemplarzy napotkanych dotychczas przez daną jednostkę. Zbiór takich średnich stanowi prototyp. Prototyp może być takim egzemplarzem lub obiektem, z którym jednostka się dotychczas nie zetknęła.

Dalsze badania wykazały, że prototyp może być takim obiektem, w którym poszczególne cechy przyjmują wartości modalne tj. wartości występujące najczęściej.

Seria badań wykazała w jakich sytuacjach ludzie wykorzystują prototypy rozumiane jako średnie arytmetyczne, a w jakich jako wartości modalne. Związane jest to z wiekiem, z wielkością wewnętrznego zróżnicowania poszczególnych kategorii, a także z tym czy mamy do czynienia z cechami jakościowymi (np. barwa) czy też ilościowymi (wielkość). W przypadku cech jakościowych prototypem będzie wartość modalna, a w wypadku cech ilościowych zaś możliwe staje się wykorzystywanie średniej arytmetycznej. Zdolność do tworzenia prototypów ujawnia się niemal bezpośrednio po urodzeniu.

Ludzie wykazują wysoką zgodność w ocenie typowości obiektów należących do danej kategorii.

Do innych zjawisk zawiązanych z efektem typowości można zaliczyć fakt, że obiekty typowe są opanowywane jako pierwsze przy uczeniu się kategorii.

Największe znaczenie dla poglądu probalistycznego miały badania Rosch, w których stwierdzono, że egzemplarze miały najwięcej tych właściwości, którymi odznaczały się inne egzemplarze typowe, natomiast niewiele cech wspólnych łączyło je z egzemplarzami nietypowymi. Nie stwierdzono jednak, aby dało się wyodrębnić taki zestaw cech, który powtarzałby się w wypadku wszystkich(wymienionych w badaniu) egzemplarzy. Aby stwierdzić taką przynależność, należy porównać badany obiekt z prototypem. Im większe podobieństwo, tym większe prawdopodobieństwo, że dany obiekt jest egzemplarzem pojęcia.

Druga ważna część teorii Rosch to koncepcja pionowego wymiaru kategorii. Wymiar pionowy określa położenie danego pojęcia w hierarchii pojęć. Są trzy poziomy hierarchii: poziom najwyższy, obejmujący pojęcia bardzo ogólne, charakteryzowane za pomocą niewielkiej liczby cech; poziom podstawowy zajmuje pozycje pośrednią - obiekty znajdujący się na tym poziomie mają bogate charakterystyki, a jednocześnie cechy występujące na tym poziomie pozwalają na stosunkowo najłatwiejsze odróżnianie obiektów od siebie; wreszcie poziomie najniższym - podrzędnym - występuje wiele cech wspólnych, ale cechy te pokrywają się w znacznym stopniu z cechami charakteryzującymi inne grupy obiektów.

Obiekty znajdujące się na najniższym poziomie, podrzędnym, są dobrze określone, ale podobieństwo miedzy nimi jest bardzo wysokie. Obiekty poziomu podstawowego, zajmujące środkową pozycje w hierarchii, są natomiast łatwo odróżnialne. Informacje na ich temat przetwarzane są z największą łatwością. Przejawia się to między innymi w następujących faktach: na ogół nazwy obiektów z tego poziomu opanowywane są jako pierwsze w trakcie rozwoju osobniczego; kiedy ludzi prosimy o wymienianie egzemplarzy kategorii, pierwsze są wymieniane obiekty poziomu podstawowego. Poziom podstawowy wydaje się najbardziej przydatny do wykonywania operacji poznawczych. Można powiedzieć, że poziom podstawowy jest uprzywilejowany poznawczo, analogicznie jak uprzywilejowane poznawczo są prototypy.

Zalety poglądu probabilistycznego:

1. Koncepcja ta pokazała, że ludzie potrafią posługiwać się kategoriami w sposób konkretny, pomimo, że nie potrafią podać kryteriów, na których się opierają. Wynikałoby stąd, że istnieją reprezentacje kategorii, ale reprezentacje albo mają charakter niejawny albo zmienny. Jako rozwiązanie proponuje się koncepcje elastyczności rdzeni pojęciowych; problem jest nadal trudno rozwiązywalny, bo to, co jest elastyczne, musi być jakoś dookreślone

2. Zwrócenie uwagi na kategorie naturalne. Kategorie te stanowią odzwierciedlenie uporządkowanej natury spostrzeganego świata. Poszczególne cechy nie występują w losowych kombinacjach, 1a2 t6 zdarzało się w wypadku niektórych pojęć sztucznych, ale związki miedzy rozmaitymi kategoriami maja charakter nielosowy. To względnie uporządkowanie świata albo jest wynikiem ewolucji, której naciski doprowadziły do takiego, a nie innego ukształtowania się określonych zespołów cech, albo też są wynikiem aktywności człowieka, którą porządkuje nastawienie na osiągnięcie jakiegoś celu. System poznawczy człowieka musiał się do tego uporządkowania przystosować. Jak wskazują analizy, jesteśmy wstępnie zorganizowani do wykrywania porządku już na poziomie percepcyjnym, a tym bardziej to zaprogramowanie do poszukiwania i wykrywania porządku ujawnia się na poziomie pojęciowym.

Wady poglądu probabilistycznego:

1. Krytycy zwracają uwagę na to, że na podstawie tego poglądu trudno wyjaśnić pojęcia złożone. Wyobraźmy sobie, że mamy do czynienia z pojęciem zwierzęcia domowego. Typowym zwierzęciem dla większości ludzi, może być koń lub jeleń. Do typowych rzeczy znajdujących się w domu nie należy zwierzę (druga część pojęcia „domowe”). Za typową rzecz znajdującą się w domu uznawany jest np. stół. Skrzyżowanie stołu z koniem lub jeleniem nie daje nam psa. Inaczej mówiąc, na podstawie prototypowości pojęć prostych nie można przewidzieć prototypowości pojęcia złożonego.

2. Reprezentacje oparte na prototypach wykazują silną zależność od kontekstu.

3. Prototypy nie muszą być odzwierciedleniem pewnej tendencji centralnej w danej kategorii, tj, nie muszą one być albo średnią arytmetyczną, albo medianą, albo modalną tej kategorii. Prototypy mogą być wypadkami idealnymi dla danej kategorii

4. Lakofff traktuje prototypy jako przejaw pewnych prawidłowości w funkcjonowaniu ludzkiego umysłu, które nie muszą wiązać się z pojęciami. W niektórych wypadkach oceny prototypowości mają swoje źródło w języku, którym posługują się ludzie, mogą też być związane z ładunkiem emocjonalnym, jakim obdarzone są pewne pojęcia. Na przykład prototyp „kobieta” jest dla wielu mężczyzn nie tyle reprezentacją typowej kobiety, co reprezentacją kobiety idealnej.

Pogląd egzemplarzowy

Pogląd ten przyjmuje, że pojęcia nie stanowią sumarycznej reprezentacji pewnej klasy, ale reprezentację co najmniej jednego lub kilku egzemplarzy danej klasy. W przeciwieństwie do pozostałych modeli przyjmuje, że człowiek przechowuje w pamięci informacje na temat odrębnych egzemplarzy. Nie istnieją cechy definicyjne, które charakteryzowałyby wszystkie egzemplarze należące do danej klasy ani zajmujące centralną pozycję w danej klasie. Pojęcie jest reprezentacją jakiegoś egzemplarza (najczęściej jest to egzemplarz widziany jako pierwszy, który staje się wzorcem wykorzystywanym później w kategoryzacji), więc jest to pewien rzeczywisty obiekt, a nie jakaś abstrakcja.

Pogląd egzemplarzowy potrafi wyjaśnić zależności, które wyjaśniane były wcześniej przez pogląd probabilistyczny. Pogląd ten wyjaśnia także to, dlaczego szybciej przetwarzane są informacje dotyczące obiektów typowych. Obiekty typowe są bardziej podobne do znanych egzemplarzy, ponieważ zajmują centralną pozycję w kategorii. Z tego właśnie względu informacje te są łatwo wydobywane z pamięci czy łatwo wykorzystywane w rozwiązywaniu problemów.

Pogląd egzemplarzowy jest wyrazem pewnego minimalizmu poznawczego, ponieważ przyjmuje, że ludzie preferują informacje konkretne i nie posługują się procesami, które pozwoliłyby wyekstrahować ogólną informację na temat pewnej klasy. Na pierwszy rzut oka koncepcje te odrzucają istnienie procesu generalizacji lub abstrakcji. Procesy te zostały przeniesione na inne miejsce w sekwencji procesów przetwarzania informacji: przyjmuje się, że generalizacja i abstrakcja nie występują w fazie nabywania informacji, ale w fazie odtwarzania.

Proces identyfikacji polega na ocenie podobieństwa nowego obiektu do znanego lub znanych egzemplarzy. Mamy tu pewne podobieństwo do modelu opartego na prototypach: identyfikacja pojęciowa oparta jest na ocenie podobieństwa. Różnica jednak polega na tym, że w modelu „prototypowym” dany egzemplarz porównuje się z prototypem, stanowiącym pewną wartość centralną kategorii, w modeli egzemplarzowym zaś występuję porównanie z konkretnymi egzemplarzami, a faktycznie z pierwszymi napotkanymi egzemplarzami. Wynika stąd, że nasze decyzje będą w znacznym stopniu zależały od tego, jaki był ten pierwszy egzemplarz pojęcia. Zjawisko to zostało nazwane w teorii pojęć „efektem pierwszeństwa”.

Efekt pierwszeństwa sprawia, że proces kategoryzacji taje się mniej stabilny, ponieważ wszystko zależy od właściwości pierwszego napotkanego egzemplarza.

Model egzemplarzowy występuje w wielu odmianach. Wersje skrajne przyjmują, że pojęcia reprezentowane są za pomocą konkretnych egzemplarzy, z którymi zetknęła się jednostka. W wersjach umiarkowanych mowa jest o tym, że pojęcia reprezentowane są poprzez ich najlepsze egzemplarzowe. Nie są to pojedyncze egzemplarze, ale zwykle jest ich kilka. Z tymi właśnie egzemplarzami porównywany jest kategoryzowany obiekt. Rzeczą interesującą jest to, że wersja umiarkowana dopuszcza istnienie efektu typowości, który odgrywał bardzo dużą rolę w modelu probabilistycznym.

Model egzemplarzowy ma cztery podstawowe zalety:

1. Model ten stosunkowo dobrze wyjaśnia proces kategoryzacji. Przy podejmowaniu decyzji o przynależności do określonej kategorii ludzie nie aktywizują sumarycznej reprezentacji kategorii, ale przywołują pewne specyficzne egzemplarze kategorii i na tej podstawie udzielają odpowiedzi.

2. Wyjaśnienie procesu tworzenia pojęć bez konieczności odwoływania się do bardzo złożonych procesów poznawczych. Ma on charakter nie analityczny, tj. nie wymaga wykonywania operacji na zbiorach reprezentacji egzemplarzy. Po napotkaniu egzemplarza pojęcia człowieka uruchamia nieświadomy proces wnioskowania. Każdy następny egzemplarz porównywany jest z pierwszym. Gdy zostanie on zaliczony do zakresu pojęcia, to samo pojęcie może się zmienić. Pojęcia mogą więc podlegać ewolucji w toku nabywania nowych informacji.

3. Zachowywanie pełnej puli informacji. Poprzednie dwa modele odrzucały pewne informacje w wyniku działania procesu abstrakcji. Dzięki temu powstawała uogólniona reprezentacja kategorii, co w pewnych wypadkach mogło prowadzić do błędów: ludzie mogli nie doceniać znaczenia informacji charakteryzujących poszczególne obiekty(np. stereotypy)

4. Wrażliwość na kontekst. Ponieważ przechowywana jest pełna informacja na temat egzemplarzy, jednostka może dowolnie reorganizować tę informacje w zależności od potrzeb wyznaczanych przez kontekst sytuacyjny.

Generalnie wymienia się dwie główne wady modelu egzemplarzowego:

1. W modelu ignoruje się zdolność człowieka do abstrakcji oraz do innych złożonych procesów poznawczych. Człowiek jest traktowany jako zbieracz informacji, które następnie porównuje ze sobą pod względem podobieństwa. Ocena podobieństwa jest procesem, który wzbudził najwięcej kontrowersji.

2. Modelu tym nie ma żadnych ograniczeń dotyczących tego, jakie egzemplarze mogą konstytuować kategorię. Stwierdzenie, że obiekty tworzą kategorię dlatego, iż ą do siebie podobne, ma niewielką wartość wyjaśniającą.

Pojęcia jako teorie naiwne

Wszystkie trzy przedstawione wcześniej stanowiska przyjmowały jedno wspólne założenie: pojęcia tworzone są tam, gdzie jednostka dostrzega podobieństwa między obiektami, grupami obiektów czy stanami. Podobieństwo było rozumiane w różny sposób. W wypadku poglądu klasycznego postulowane maksymalne podobieństwo - była to identyczność ze względu na cechy definicyjne. W wypadku poglądu probabilistycznego była mowa o podobieństwie rodzinnym, tj. o posiadaniu pewnych cech, które w różnych zestawieniach charakteryzują różne obiekty należące do danej klasy. Ważną rolę w ocenie podobieństwa ogrywały prototypy kategorii, które wykorzystywane były jako poznawcze punkty odniesienia. Wreszcie w wypadku poglądu egzemplarzowego człowiek oceniał prawdopodobieństwo nowego obiektu do egzemplarzy, z którymi spotkał się wcześniej. Podobieństwo stanowi spoiwo, które sprawia, że kategorii można się nauczyć i staje się ona użyteczna dla danej jednostki. Na oceny podobieństwa wpływać może wiedza na temat tego, że porównywane rzeczy należą do tych samych(albo różnych) kategorii.

W jaki sposób ocenić prawdopodobieństwo? Próbę rozwiązania tego problemu zawiera teoria podobieństwa Tversky'ego. Tversky uważa, że wielkość prawdopodobieństwa możemy wyrazić za pomocą proporcji cech wspólnych i cech różniących dwie kategorie. Im więcej cech wspólnych oraz im mniej cech różniących kategorie, tym bardziej kategorie te są do siebie podobne. Takie rozwiązanie jest jednak zbyt proste, ponieważ podobieństwa mogą dotyczyć cech drugo- i trzeciorzędnych. Tversky wprowadził jeszcze jeden element do oceny prawdopodobieństwa - mianowicie wagę cech. Waga określana jest albo na podstawie wyrazistości, albo na podstawie ważności danej cechy. Przy ocenie prawdopodobieństwa bierze się pod uwagę proporcję ważonych cech wspólnych i różnicujących.

Świat ma uporządkowaną strukturę i to uporządkowanie jest wykorzystywane przy tworzeniu pojęć naturalnych. Pojęcia naturalne dzielą świat na wiązki skorelowanych atrybutów „nacinające świat w jego stawach”. Można by nawet skonstruować takie pojęcia sztuczne, które przypominałyby pojęcia naturalne. Ich atrybuty byłyby ze sobą skorelowane w mniejszym lin większym stopniu. Problem polega jednak na tym, że ludzie, wyodrębniając wiązki skorelowanych atrybutów z olbrzymiej liczby możliwych kombinacji, kierują się swoimi przekonaniami na temat tego, dlaczego akurat te atrybuty korelują ze sobą. Przy posługiwaniu się pojęciami naturalnymi ludzie wykorzystują „fundamentalne zasady wyjaśniające” określające mniej lub bardziej precyzyjnie reguły odpowiedzialne za wystąpienie pewnej korelacji.

Przykład działania ukrytych teorii występują już w wypadku pojęć sztucznych.

Wyraźnie oddziaływanie własnej uprzedniej wiedzy na wybór kierunków poszukiwań ilustrują wyniki eksperymentu cytowanego przez Medina i Wattenmakera. W eksperymencie tym twierdzono, że nazwa kategorii wpływa na to jakie pojęcie zostanie utworzone (eksperyment z pociągami jadącymi na wschód i zachód).

Analogicznie będzie przedstawiała się sprawa w wypadku pojęć odnoszących się do obiektów społecznych. Za każdym razem ludzie wyodrębniają ze zbioru dostępnych im cech zupełnie inne właściwości (np. raz określając tę samą grupę ludzi za pomocą etykiety „uzależnieni”, a raz „ćpuny”).

Ta koncepcja pojęć nie odrzuca całkowicie dotychczasowych rozwiązań, ale lokuje je w zupełnie nowym kontekście. Pojęcia reprezentowane są w niej przez skorelowane atrybuty wraz z regułami określającymi, które z możliwych korelacji zostaną dostrzeżone. Kategorie definiowane są przez zasadę wyjaśniającą, wspólną dla wszystkich egzemplarzy, a nie przez wspólne atrybuty czy jakąś postać podobieństwa. Niekiedy zasady wyjaśniające są zbudowane na podstawie analogii między jedną dziedziną a drugą.

Kategoryzacja podobnie jak we wcześniejszych modelach, opiera się na porównywaniu atrybutów, ale w wypadku tego modelu dochodzą reguły inferencyjne wyprowadzone z „fundamentalnych zasad wyjaśniających”. Wreszcie, rozwój pojęciowy nie jest interpretowany jako przyswajanie sobie kolejnych atrybutów, ale jako zmiana organizacji pojęć i zmiana reguł wyjaśniających wyprowadzonych z wiedzy na temat świata.

Podstawową regułą kierującą doborem teorii naiwnych jest reguła oszczędności. Ludzie spośród wielu możliwych teorii wybierają taką, która wyjaśnia fakty i zdarzenia w sposób najbardziej ekonomiczny.

Teorie naiwne są wynikiem interakcji organizmu ze środowiskiem - powstają w wyniku uruchomienia prostych procesów spostrzegania, pamięci i uczenia ie. Efekty tych procesów stają się w coraz większym stopniu dostępne złożonym procesom poznawczym, które są bardziej elastyczne i dostępne świadomości(ten tryb analizy Medin i Wattenmaker określają mianem archeologii poznawczej, akcentując, że źródeł bardziej złożonych procesów i struktur poznawczych należy poszukiwać ewolucji procesów bardzo prostych.

Teorie te pozwalają nie tylko zrozumieć jak pobierana i przechowywana jest informacja na temat otoczenia, lecz także jak informacja ta wykorzystywana jest do regulowania stosunków organizmu z otoczeniem. Teorie naiwne ą zatem dobrym narzędziem orientacji, gdy zapewniają dobrą adaptację w danym środowisku. Nie muszą (tak jak teorie naukowe) odnosić się do wszystkich środowisk, ponieważ w niektórych jednostka może w ogóle się nie znaleźć. Dlatego tez ich naturalną właściwością jest ograniczony zasięg(odnoszą się tylko do tego wycinka rzeczywistości, który ma znaczenie dla adaptacji)

Koncepcja pojęć teorii naiwnych ma bardzo szerokie zastosowania. Ponieważ teorie naiwne zawierają twierdzenia o zależnościach przyczynowo-skutkowych, można je zastosować w odniesieniu do takich dziedzin jak badania nad atrybucją, warunkowaniem czy badania nad korelacjami iluzorycznymi. Z pewnością koncepcja pojęć jako ukrytych teorii nie rozwiązuje wszystkich problemów w teorii pojęć, ale wyraźnie wskazuje na to, że pojęcia nie są izolowanymi jednostkami w systemie poznawczym, lecz tworzą zorganizowaną strukturę podlegającą rozwojowi i ewolucji. Ta grupa koncepcji pojęć jest znacznie bogatsza od strony psychologicznej, na co zwraca uwagę w swych analizach Chlewiński. Pozwala ona określić, co stanowi istotę pojęcia, a także umożliwia określenie relacji danego pojęcia z innymi pojęciami. Pojęcia są elementami systemu wiedzy i nie można ich zrozumieć poza tym systemem. Dlatego też ludzie potrafią posługiwać się pojęciami sposób elastyczny, odnosząc je do aktualnego kontekstu, choć z drugiej strony wiedzą, że poza tą zmiennością kryje się coś stałego, coś czego nie można naruszyć, ponieważ pojęcie przestałoby wówczas być pojęciem.

Pojęcia odnoszące się do stanów, zjawisk i procesów

Przeważająca cześć przedstawionej dotychczas analizy odnosiła się do jednej grupy pojęć, a mianowicie do pojęć oznaczających obiekty. W świece, w którym żyjemy mamy również do czynienia ze stanami czy procesami. Elementy składające się na proces cechują się rozciągłością czasową, przejścia od jednego elementu (fazy procesu) do następnego mają charakter ciągły.

Charakterystyczną właściwością pojęć odnoszących się do procesów jest to, że muszą one w pewien sposób kodować kolejność zdarzeń. Zmiana kolejności elementów składających się na pewne zdarzenie powoduje, że zdarzenie to może nabierać zupełnie innego sensu, lub też może stawać się nowym zdarzeniem. Elementy składające się na jakieś zdarzenie mogą być porządkowane na wiele różnych sposobów.

Tą zasadą ograniczającą jest cel lub sens jakiegoś ciągu zdarzeń. Kiedy wiemy, ku czemu zmierza dany ciąg, wtedy od razu ze swoim rozważań wykluczamy różne możliwe uporządkowania.

Natomiast w zdarzeń, które są interakcjami społecznymi, cel pełni funkcję organizującą. Osoby zaangażowane w pewien proces realizują własne cele i postępują tak, by maksymalizować szanse ich osiągnięcia. Jest to uproszczona postać reguły racjonalności, która w ukryty sposób przyjmowana jest w wiedzy potocznej oraz w wiekoszci wyjaśnień spotykanych w naukach społecznych. Przyjęcie kategorii celu do opisu i wyjaśniania zachowań angażujących innych ludzi lub samą jednostkę znakomicie porządkuje procesy poznawcze, czyniąc je zrozumiałymi i jasnymi.

Kategoria celu pełni funkcję „fundamentalnej zasady wyjaśniającej”. Kategoria celu jest przydatna w wypadku pojęć odnoszących się do świata społecznego, to jest pojęć odnoszących się do ludzi, ich działań oraz procesów, jakie u nich występują. Znajomość celu pozwala na sformułowanie zadowalającej odpowiedzi na pytanie „O co tutaj chodzi?”

Sprawa jednak komplikuje się znacznie, gdy mamy do czynienia z pojęciami odnoszącymi się do zjawisk, procesów i stanów występujących poza kontekstem społecznym. Tu indywidualne teorie są bardziej zróżnicowane i trudno znaleźć jedna kategorię, która byłaby fundamentalną zasadą wyjaśniającą.

Przedstawiona tutaj analiza pozwala przynajmniej częściowo zintegrować różne przedstawione wcześniej koncepcje pojęć. Ponieważ pojęcie jest faktycznie złożoną wielowarstwową i wieloaspektową strukturą, prawdopodobnie każda jego warstwa może być wyjaśniana przez odwołanie się do innego modelu. Warstwę kodu obrazowego, który jest najbardziej konkretny można wyjaśnić przez odwołanie się do poglądu egzemplarzowego. Warstwa kodu werbalnego może być wyjaśniania przez pogląd prototypowy. Właśnie na tym poziomie najwyraźniej ujawniają się efekty typowości. Efekty typowości są najwyraźniejsze wtedy, kiedy informacja na temat emocji przyjmuje postać etykiety werbalnej, natomiast stają się mniej wyraźne wtedy, kiedy informacje te przyjmują postać wyrazu mimicznego albo metafory opisującej emocję. Wreszcie poziom kodu abstrakcyjnego to poziom, do którego opisu najbardziej nadają się koncepcje traktujące pojęcia jako ukryte teorie. Dopiero na poziomie tych koncepcji można traktować pojęcia jako element wiedzy i podjąć refleksję nad tym, jak funkcjonują całe zespoły pojęć, a nie tylko izolowane pojęcia. To ostatnie ma olbrzymie znaczenie praktyczne, ponieważ dzięki temu można zrozumieć takie zjawiska jak stereotypy, uprzedzenia czy struktury urojeniowe.

8

---