Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu - filozofowie, szkoły, prądy filozoficzne
Wyraz filozofia pochodzi od dwóch słów: phileo (lubię) i sophia (mądrość). W starożytności termin ten oznaczał całokształt wiedzy racjonalnej. Filozofia grecka zaczęła się rozwijać w VI w. p.n.e., natomiast jej największy rozkwit przypada na V i IV w. p.n.e. Największy rozwój filozofii rzymskiej natomiast to okres II i I w. p.n.e.
Filozofowie próbowali odpowiedzieć na pytania dotyczące powstawania świata i jego rozwoju. Nie odwoływali się do religijnych pojęć czy opowieści. Otaczający świat próbowali interpretować za pomocą rozumu i logicznego myślenia. Demokratyczna struktura i stosunki panujące w Grecji - otwartość na świat i rozwój myśli - doprowadziły do tego, że właśnie tam działali filozofowie i rozwinęła się filozofia. Filozofowie antyczni podzielili swą naukę na trzy działy: metafizykę (naukę o bycie), logikę (naukę o sposobach panowania i dowodzenia), etykę (naukę o wartościach). Do najwybitniejszych filozofów tego okresu należeli:
- Tales z Miletu (ok. VII/VI w. p.n.e.), pierwszy z tzw. filozofów jońskich. Był pod wpływem dawnych mitów i wiedzy Wschodu, znał astronomię. Twierdził, że wszystko powstało z wody i właśnie woda jest zasadniczą materią i początkiem wszystkich rzeczy, także ziemi.
- Anaksymenes (VI w. p.n.e.) filozof joński. Według niego podstawowym elementem świata było powietrze. W zależności od tego, czy było ono rozrzedzone czy zagęszczone powstaje ogień, woda, ziemia czy człowiek.
- Heraklit z Efezu (II poł. VI w. p.n.e.) filozof joński. Jako pierwszy zajął się człowiekiem. Za cel filozofii uważał poznanie świata przez zgłębienie duszy ludzkiej. Według niego podstawowym elementem świata miał być ogień.
Jońska filozofia przyrody to tradycyjna nazwa całokształtu poglądów, głoszonych przez filozofów z pierwszej filozoficznej szkoły starożytnej Grecji, działającej w VI-IV w. p.n.e. w Jonii. Jej przedstawiciele wyjaśniali początek świata i jego naturę za pomocą czynników naturalnych, takich jak woda, ogień, powietrze. Dowodzili, że świat ustawicznie się zmienia („panta rei”-wszystko płynie).
- Pitagoras z Samos (VI w. p.n.e.) wyznawał idealistyczny kierunek filozofii. Głosił naukę o wędrówce dusz (metempsychozie) i ich udoskonalaniu się. Szczególny nacisk kładł na matematykę. Wyobrażał sobie ziemię i inne ciała niebieskie jako mające kształt kuli - najdoskonalszej figury geometrycznej.
- Ksenofont z Miletu (VI/V w. p.n.e.) głosił naukę o wyższości mądrości (sofia) nad wszystkim. Według niego świat jest wieczny i niezmienny. Jego nauki rozwijali uczniowie i tzw. szkoła eleatów.
-Epikur z Samos (IV/III w. p.n.e.) uznany za twórcę epikureizmu. Interesował się on przede wszystkim kategorią szczęścia widząc w nim największe dobro człowieka. Epikur starał się również uwolnić ludzi od obawy przed śmiercią. Uważał, że dusza jest zniszczalna, a wiara w nieśmiertelność to tylko złudzenie: „największe zło, śmierć nie dotyczy nas ani trochę, gdyż póki jesteśmy, nie ma śmierci, a odkąd jest śmierć nie ma nas”.
-Zenon z Kition (IV/III w. p.n.e.) był twórcą stoicyzmu. Najważniejsze według niego wartości to ład, harmonia, umiarkowanie, spokój, opanowanie i rozum. Należy więc żyć w zgodzie z naturą i prawami wszechświata, nie uleganie namiętnościom, wybieranie zawsze cnoty i dobra, a nie rozkoszy.
- Sokrates (koniec V w. p.n.e.) głosił pogląd o istnieniu absolutnego dobra, a poznawanie go i dążenie do niego to zadanie człowieka myślącego. Swoich poglądów nie spisał, ale nauczał prowadząc dyskusje na ulicach Aten. Uważa się go za twórcę etyki (nauki o moralności, zajmującej się ustalaniem tego, co moralnie dobre, a co złe). Za największą wartość uważał cnotę, która oznaczała sprawiedliwość, odwagę, szlachetność, prawdomówność, panowanie nad swoimi uczuciami, mądrość. Twierdził, że cnota zapewnia człowiekowi szczęście. Przeciwstawiał jej dobra materialne, zaszczyty, urodę, siłę jako dobra nietrwałe. W 399 r. p.n.e. wytoczono mu proces oskarżając o to, że nie uznawał państwa, kultur religijnych i „psuł młodzież”, skazany na śmierć przez otrucie cykutą.
-Platon (V/IV w. p.n.e.,) był uczniem Sokratesa. Uważany za jednego z największych filozofów w dziejach ludzkości głosił naukę o ideach i ich odbiciach w rzeczach materialnych, nieśmiertelnej i niematerialnej duszy, poznaniu rozumowym i zmysłowym, cnotach-mądrości, męstwie, panowaniu nad sobą, radości, która jest połączeniem piękna, wiedzy, harmonijnego życia. Reprezentował kierunek filozoficzny zwany idealizmem (kierunek przeciw-stawiany materializmowi, jego podstawowym założeniem jest teza o pierwotności ducha i wtórności materii). Jego idealizm obiektywny zyskał miano platonizmu. Uważał, że istnieją gdzieś idee-wzory, a nasz świat jest ich niedoskonałym obiciem. Stworzył utopijną teorię ustroju państwa totalitarnego (ściśle wyznaczającego funkcje społeczeństwa). Pozostawił po sobie dwa dzieła: „Obronę Sokratesa” i „Ucztę”. Nauczał w gaju Akademosa (powstała od tego nazwa Akademii).
- Arystoteles (IV w. p.n.e.) początkowo był wiernym uczniem Platona, ale już za życia mistrza wystąpił przeciw niemu. Rozwinął logikę. Świat według Arystotelesa jest wieczny. Odbywa się w nim proces przyczynowo i celowo powiązanych zdarzeń. Tylko jego pierwsze ogniwo nie jest tej samej natury co reszta. Musi zatem istnieć pierwsza przyczyna, która jest niezależna i pierwsza. Zbliżył się w swoich poglądach do uznania jednego Boga. Głosił naukę o najwyższym dobru-doskonałości jednostki, stworzył fundamenty prawie każdej nauki. Założył szkolę filozoficzną w Atenach. Zapoczątkował empiryczne (doświadczalne) metody badań przyrodoznawczych. Stworzył naukę o państwie. Był twórcą „Poetyki” - znanej rozprawy o literaturze, prawach rządzących się poszczególnymi rodzajami i gatunkami literackimi. Nauki głosił w ogrodach Likejonu (stąd nazwa liceum).
- Cyceron (II/I w. p.n.e.) rzymski mówca i filozof, konsul i radca stanu. Pisał mowy sądowe, polityczne, pisma retoryczne (teoria i sztuka wymowy), np. „Orator”, „Brutus”, rozprawy filozoficzne, np. „O naturze bogów”, „O powinnościach”.
- Seneka (I w. p.n.e./I w. n.e.) rzymski poeta i filozof, pisał m.in. filozoficzne „Dialogi”, „Listy moralne” w duchu późnego stoicyzmu. Uważał on życie szczęśliwe jako zgodne z naturą człowieka, to jest dążące do czynienia dobra i odrzucenia wszelkiego zła. Najpopularniejsze dzieło rozprawa „O życiu szczęśliwym”.
- Marek Aureliusz (II w. n.e.) cesarz rzymski i filozof, pisał rozprawy filozoficzne, szerzył filozofię stoicką, zwany był „filozofem na tronie”. Nienawidził wojen, rządy sprawował z niechęcią, uwielbiał czytać i pisać dzieła filozoficzne. Autor „Rozmyślań”, powstałych jako pamiętnik spisany na jednej wypraw wojennych.
Główne szkoły i prądy filozoficzne stworzone zostały przez Greków w VI i V w. p.n.e. Należą do nich m.in.:
- Cynicy - grecka szkoła filozoficzna (IV w. p.n.e.-IV w. n.e.) głosząca w etyce ideał cnoty jako życia zgodnego z naturą, ideał mędrca kierującego się tylko rozumem, nie uznającego żadnych ogólnie obowiązujących wartości, norm, praw i autorytetów. Założył ją Antystenes z Aten. Cynizm - to postawa wyzywającego, pogardliwego odrzucenia ideałów i autorytetów uznawanych w danej grupie. Brak poszanowania dla ogólnie przyjętych norm.
- Epikurejczycy - szkoła filozoficzna stworzona przez Epikura, który uznawał za cel życia rozważne dążenie do przyjemności. Epikureizm to filozofia szczęśliwego życia jako tożsamego z życiem moralnym.Warunkiem wystarczającym do poczucia szczęścia jest brak cierpień. Epikurejczycy odrzucali wiarę w siły pozaziemskie, głosili pochwałę życia na ziemi. Późną i skrajną odmianą epikureizmu jest hedonizm (gr. hedone-rozkosz), stworzony przez Arystypa z Cyreny (VI/V w. p.n.e.), uznającego rozkosz cielesną za najważniejszą i jedyną formę szczęścia. Hedoniści główny cel życia widzieli w osiąganiu przyjemności.
- Stoicy - grecka szkoła filozoficzna założona przez Zenona z Kition (IV/III w. p.n.e.). Stoicy zajmowali się głównie problematyką etyczną. Wysoko cenili zachowanie wewnętrznego spokoju, hartu, opanowania. Głosili życie zgodne z zasadami rozumu. W filozofii przyrody głosili materializm. W logice stworzyli rachunek zadań. Stoicyzm - to postawa życiowa polegająca na zachowaniu spokoju, hartu ducha, opanowaniu w trudnych sytuacjach. Człowiek powinien ze stoickim spokojem znosić życiowe niepowodzenia.
- Sofiści - to nauczyciele przygotowujący obywateli do życia publicznego, działający w Atenach w V/IV w. p.n.e.) poprzez nauczanie retoryki, polityki, filozofii i etyki. Sofiści reprezentowali poglądy demokratyczne i wolnomyślicielskie. Uczyli za pieniądze. Zajmowali się logiką, analizą języka, polityką. Głosili poglądy relatywizmu (wszystko względne, każdy prawdę widzi inaczej), sensualizmu (poznanie za pośrednictwem zmysłów) i konwencjonalizm (normy i zasady to wynik umowy społecznej). W swojej nauce ośrodkiem zainteresowania uczynili człowieka, uznawanego za miarę wszechrzeczy. Głowni przedstawiciele to Gorgiasz z Leontinoj i Protagoras z Abdery. Sofista - to człowiek świadomie posługujący się fałszywymi przesłankami, dowodzący nieprawdziwych tez za pomocą fałszywych argumentów.
- Sceptycy - to grupa greckich filozofów zachowująca dystans wobec wszelkich zjawisk. Sceptycy zaprzeczali możliwości poznania prawdy oraz postulowali powstrzymanie się od sądów. To ostatni z wielkich obozów filozoficznych epoki hellenistycznej. Sceptycyzm - to stanowisko odrzucające możliwość uzyskania wiedzy pewnej i nieuzasadnionej w metodologii, postulujące krytycyzm wobec twierdzeń naukowych, przyjmowanych jedynie na podstawie autorytetu. W znaczeniu potocznym, sceptyczny jest człowiek, który nie uznaje ogólnie przy-jętych wierzeń i prawd, ograniczając się do obserwacji, rezygnując z osądzania pewnych zjawisk i teorii.
Utworzone przez Greków systemy filozoficzne stały się podstawą filozofii europejskiej.