1. Rozdział I - Zabielski - Kursy walut i operacje kursowe

1.1. Kursy walut

1.1.1. Istota i charakter kursu waluty

Przez pojęcie kursu waluty rozumie się cenę jednej waluty wyrażoną w drugiej walucie. Może to być cena płacona w walucie krajowej za jednostkę waluty obcej lub cena jednostki waluty krajowej wyrażona w jednostce waluty obcej. Kurs waluty, będąc ceną pieniądza zagranicznego, spełnia dwie ważne funkcje: informacyjną i cenotwórczą. Występ w funkcji informacyjnej, kurs waluty informuje osoby fizyczne i prawne w danym kraju o cenie walut obcych. Jest to informacja bezpłatna. Wykorzystuje się ją w decyzjach eksporterów, importerów, przedsiębiorstw przemysłowych, handlowych i usługowych, osób fizycznych (np. w turystyce), na szczeblu i przedsiębiorstwa, i państwa. Cenotwórcza funkcja kursu waluty polega na przenoszeniu, poprzez kurs waluty, zagranicznego układu cen (i zagranicznych relacji cen) na krajowy układ cen wraz ze wszystkimi wynikającymi stąd ekonomicznymi konsekwencjami dla gospodarki krajowej. Przykładem mogą być zmiany cen ropy naftowej i ich wpływ na ceny krajowe. Cenotwórcza funkcja kursu walutowego w pełnym tego słowa znaczeniu występuje w gospodarce rynkowej przy istnieniu wymienialności walut. Może być ona ograniczana przez system ceł, opłat i podatków od

importu. Istnieje również kursotwórcza funkcja cen wewnętrznych. Polega ona na wpływie zmian cen wewnętrznych na poziom kursu waluty krajowej.

Kurs waluty służy do przeliczania cen zagranicznych na ceny krajowe, i odwrotnie. Daje zatem możliwość porównania i konfrontacji cen towarów krajowych z cenami towarów zagranicznych. Kurs waluty jest tzw. ceną strategiczną. Oznacza to, że zakres jej oddziaływania jest szerszy od zakresu oddziaływania cen poszczególnych towarów i walorów.

12 1. Kursy walut i operacje kursowe

finansowych na rynku krajowym. Kurs waluty wpływa bezpośrednio na

ceny towarów w handlu zagranicznym i ceny walorów obcych na rynku

wewnętrznym oraz pośrednio na ceny towarów na rynku wewnętrznym.

Przedsiębiorstwa nie mają wpływu na poziom kursu waluty; jest on dla

nich parametrem zewnętrznym.

W kursie waluty jako cenie pieniądza zagranicznego znajdują

odzwierciedlenie stosunki ekonomiczne (wartościowe) między różnymi

gospodarstwami narodowymi nawiązywane w toku wymiany handlowej,

współpracy przemysłowej, ruchu podróżnych i w wielu innych ważnych

dziedzinach. W ten sposób dochodzi do swego rodzaju konfrontacji na

płaszczyźnie walutowej systemów i układów cen suwerennych gospodarstw

narodowych oraz ich sprawności ekonomicznej.

Rola kursu walutowego nie ogranicza się do funkcji przeliczania

jednej waluty na drugą. Kurs waluty jest bowiem ważną kategorią

ekonomiczną (mającą zasadnicze znaczenie dla gospodarki narodowej)

i istotnym instrumentem polityki gospodarczej. Jest również ważnym

parametrem decyzyjnym i jednym z najważniejszych instrumentów

pośredniego zarządzania handlem zagranicznym. Nie jest jedynie formalnym

instrumentem rachunkowym, ponieważ wpływa na koszty i dochody

przedsiębiorstw biorących udział w wymianie międzynarodowej zarówno

po stronie eksportu, jak i importu. Dopiero przy danym poziomie kursu

waluty można mówić o tym, czy dana transakcja eksportowa lub importowa

jest opłacalna z ekonomicznego punktu widzenia.

Na poziom kursu walutowego wpływa szereg czynników ekonomicznych,

politycznych i psychologicznych.

Najważniejszymi czynnikami ekonomicznymi wywierającymi bezpośredni

lub pośredni wpływ na poziom kursu waluty są: podaż walut

obcych na krajowym rynku walutowym i popyt na nie, stan bilansu

handlowego i płatniczego, różnice stóp procentowych i stóp inflacji

między danym krajem a innymi krajami, poziom cen w kraju i za granicą,

przepływy kapitałów, stopień reglamentacji waluty* polityka walutowa

i pieniężno-kredytowa (restrykcyjna lub ekspansywna) oraz koniunktura

i stan gospodarki w kraju, a także w krajach, z którymi utrzymuje on

stosunki ekonomiczne i finansowe.

Wpływ czynników politycznych na poziom kursu waluty (nasilenie

się presji zniżkowej lub zwyżkowej) uwidacznia się w czasie napięć

1.1. Kursy walut 13

politycznych, zaostrzenia sytuacji międzynarodowej, występowania

konfliktów regionalnych (np. konflikt sueski w 1957 roku, wojna wietnamska,

konflikt w Zatoce Perskiej w 1991 roku) lub w czasie kryzysów finansowych

(np. kryzys azjatycki w 1997 roku i kryzys rosyjski w 1998 roku).

Czynniki psychologiczne wpływające na kursy walut wymienialnych

to głównie optymistyczne lub pesymistyczne przewidywania zmian

koniunktury i rozwoju gospodarki w danym kraju przez międzynarodowe

koła gospodarcze i finansowe. Optymistyczne przewidywania wpływają

z reguły na umocnienie, a pesymistyczne na osłabienie kursu waluty.

Na kurs waluty, poza wymienionymi wyżej, wpływają również czynniki

spekulacyjne (mające jednak charakter ekonomiczny). Jest to przede

wszystkim gra na zwyżkę lub zniżkę kursów walut na rynkach walutowych

(krajowych i zagranicznych). Może to jeszcze bardziej osłabiać waluty

słabe i umacniać waluty mocne. Spekulacja walutowa nasila się z reguły

w okresach napięć na rynkach walutowych oraz napięć politycznych.

Kurs waluty jest do pewnego stopnia zależny od stanu całej gospodarki

narodowej. Wpływają na niego wymienione już czynniki ekonomiczne,

a jednocześnie znajdują w nim wyraz takie krajowe wielkości ekonomiczne

jak ceny, płace, koszty, wydajność pracy i tempo wzrostu gospodarczego.

Z drugiej strony, sam kurs waluty wpływa bezpośrednio na takie krajowe

wielkości ekonomiczne, jak ceny i koszty.

Ze względu na duże znaczenie kursu walutowego dla gospodarki

narodowej jest on przedmiotem bacznej obserwacji krajowych władz

walutowych. Władze te prowadzą politykę walutową, której najważniejszym

instrumentem jest kurs waluty. Starają się utrzymywać go na poziomie

uważanym za pożądany lub optymalny w danych warunkach rynkowych.

Prawidłowy kurs waluty (jak się podkreśla w literaturze ekonomicznej)

występuje z reguły wtedy, gdy spełnia wymóg utrzymania równowagi

bilansu płatniczego w dłuższym okresie oraz sprzyja podnoszeniu

efektywności i sprawności całej gospodarki narodowej. Kurs waluty jest

wyrazem dynamiki gospodarczej danego kraju wobec świata zewnętrznego.

Do takiego wniosku upoważnia powojenna historia krajów uprzemysłowionych,

w szczególności Niemiec i Japonii, których waluty były

wielokrotnie rewalùowane.

Kurs waluty może być ustalany przez władze walutowe lub wynikać

ze stosunku podaży i popytu na waluty obce na krajowym rynku

14 1. Kursy walut i operacje kursowe

walutowym. Zmiany kursu waluty dokonuje się przez dewaluację

i rewaluację. Dewaluacja polega na obniżeniu kursu waluty krajowej

wobec walut obcych. Płaci się wówczas więcej jednostek waluty krajowej

za jednostkę waluty obcej. Rewaluacja oznacza podwyższenie kursu

waluty krajowej wobec walut obcych. Płaci się wówczas mniej jednostek

waluty krajowej za jednostkę waluty obcej. Dewaluację lub rewaluację

waluty przeprowadzają władze walutowe, z reguły banki centralne. Jest to

decyzja urzędowa.

Przed dewaluacją lub rewaluacją waluty występuje zazwyczaj zjawisko

deprecjacji (spadku) lub aprecjacji (wzrostu) kursu waluty na rynkach

walutowych. Jest to, w przeciwieństwie do dewaluacji i rewaluacji,

zjawisko rynkowe. Gdy kurs waluty krajowej na rynkach walutowych

spada do poziomu niższego niż oficjalny kurs tej waluty, mówimy, że

dana waluta jest nadwartościowa (lub przeszacowana). Nadwartościowość

waluty usuwa się przez jej dewaluację. Natomiast jeżeli kurs rynkowy

danej waluty jest wyższy od kursu oficjalnego, mówimy wówczas, że

występuje podwartościowość (niedoszacowanie) tej waluty. Dokonany

zabieg rewaluacji waluty usuwa tę podwartościowość.

Istnieją różnorodne systemy kursów walut. W ciągu ostatnich

dwudziestu lat obserwuje się proces ich dywersyfikacji w poszczególnych

krajach członkowskich Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW).

Skomplikowało to sposoby oceny i klasyfikacji poszczególnych systemów

kursów walutowych.

1.1.2. Rodzaje kursów walut

Kursy walut można klasyfikować według różnych kryteriów.

E. Drabowski, znany w Polsce specjalista od kursów walut, klasyfikuje je

według1:

1) czasu funkcjonowania,

2) czasu trwania,

3) liczebności, *

1 Por. E. Drabowski Klasyfikacja kursów walutowych, „Handel Zagraniczny" 1982,

nr 5-6, s. 34-37; E. Drabowski Międzynarodowe stosunki ekonomiczne i finansowe, wyd. E,

PWE, Warszawa 1986, s. 307-351.

1.1. Kursy walut 15

4) stopnia ingerencji państwa w kształtowanie się kursu waluty

krajowej.

Poniżej przedstawimy charakterystykę rodzajów kursów według

powyższych grup klasyfikacyjnych.

Z punktu widzenia czasu funkcjonowania wyróżnia się następujące

rodzaje kursów walutowych:

1. Kurs wolnorynkowy, który określany jest wyłącznie przez podaż

i popyt na waluty obce na krajowym rynku walutowym. Stosowany był

przez niektóre kraje kapitalistyczne w latach 1919-1924, w okresie

kryzysu gospodarczego w latach 1929-1933 oraz sporadycznie po drugiej

wojnie światowej. Od 1990 roku jest stosowany w Polsce w kantorach

walutowych.

2. Kurs czarnorynkowy, który kształtowany jest przez nielegalne

transakcje kupna i sprzedaży walut. Ten typ kursu występuje w sytuacji,

gdy oficjalny kurs waluty ustalony jest na poziomie niezgodnym z układem

popytu i podaży walut obcych. Przy występowaniu w kraju deficytu

bilansu płatniczego i inflacji władze walutowe często wprowadzają restrykcje

w handlu zagranicznym, a obowiązujący kurs stały jest z reguły kursem

nadwartościowym. W tych warunkach posiadacze (eksporterzy) lub nabywcy

(importerzy) dokonują nielegalnych transakcji kupna-sprzedaży walut

obcych po kursie odbiegającym od kursu oficjalnego. Kurs czarnorynkowy

(przykład Polski z lat powojennych) może występować również wtedy,

gdy korzystny jest nielegalny wywóz i przywóz towarów z zagranicy,

zapewniający uzyskanie zysków wskutek dużych różnic cen.

3. Płynny (elastyczny) kurs walutowy, który jest ustalany przede

wszystkim przez popyt i podaż walut obcych, ale czasami korygowany

przez władze walutowe w drodze interwencji na rynkach walutowych.

Walutą interwencyjną jest wtedy głównie dolar USA. Władze walutowe

same dokonują oceny, w jakim stopniu kurs płynny odchyla się od

pożądanego lub optymalnego poziomu. Rozróżnia się zazwyczaj interwencje

mające na celu ochronę interesów gospodarki narodowej i interwencje,

które są manipulowaniem kursem, co może wywołać szkodliwe skutki dla

zagranicy. Jest to tzw. czyste i brudne manipulowanie kursem. Płynny

kurs jest powszechnie stosowany przez kraje uprzemysłowione od marca

1973 roku. Może to być kurs przyjęty i chroniony przez władze

poszczególnych krajów (jest to wówczas tzw. typ niezależnego kursu

16 1. Kursy walut i operacje kursowe

walutowego) lub zastosowany przez grupę krajów w stosunku do waluty

kraju trzeciego. Przykładem może być utrzymanie przez kraje członkowskie

Unii Europejskiej płynnych kursów swoich walut w stosunku do dolara

USA na ich rynkach wewnętrznych.

4. Kurs stały krótkookresowy (tzw. kurs pełzający), który jest takim

kursem stałym, który często się zmienia, głównie pod wpływem wyższego

tempa inflacji w kraju w porównaniu z zagranicą. To właśnie różnica

w stopach inflacji wpływa na częstotliwość zmian kursu. Ten typ kursu

stosowany był głównie w Brazylii. Od 14 października 1991 roku do 11

kwietnia 2000 roku polski złoty miał kurs pełzający.

5. Kurs stały o szerokiej marży wahań wokół parytetu (lub kursu

centralnego), który ma szeroki zakres wahań wokół parytetu, co pozwala

eliminować krótkookresowe lub przejściowe zakłócenia w bilansie

płatniczym. Kursy stałe występowały po drugiej wojnie światowej w formie

kursu parytetowego (do 1971 roku marża odchyleń wynosiła 1%) lub

kursu centralnego (od grudnia 1971 roku marża odchyleń wynosiła

2,25%). Nie podlegały one zmianie w krótkim okresie, a w większości

przypadków również w średnim. Ich utrzymanie było możliwe dzięki

występowaniu wówczas niskiego tempa zmian inflacji i niewielkich

różnic w tym zakresie między poszczególnymi krajami. Kursy stałe były

powszechnie stosowane przez kraje uprzemysłowione w latach 1949-1971.

W długim okresie mogły być zmieniane w danym kraju, gdy wymagał

tego stan bilansu płatniczego (np. chroniczny deficyt lub chroniczna

nadwyżka) lub gdy występowała trwała nierównowaga bilansu płatniczego

na wielką skalę. W krajach rozwijających się pewną odmianą kursu

stałego były kursy utrzymywane dzięki ścisłej kontroli walutowej. Były

to z reguły kursy zawyżone, co wynikało z wyższej niż za granicą stopy

inflacji (przykład Egiptu). Kontrola walutowa miała na celu scentralizowanie

dochodów i wydatków dewizowych przez władze i wymuszenie, aby

transakcje walutowe przeprowadzane były według oficjalnego kursu.

Waluta krajów stosujących ten typ kursu nie mogła być wymienialna.

6. Sztywny kurs walutowy; kurs niezmieniany w bardzo długim

okresie, mimo że taka zmiana byłaby pożądana ze względu na stan

bilansu płatniczego. Ten typ kursu występował w okresie funkcjonowania

systemu waluty złotej (1870-1914); był to wtedy kurs parytetowy. Ma on

zastosowanie w 11 krajach europejskich od 1999 roku po utworzeniu

1.1. Kursy walut 17

przez nie strefy walutowej euro. Kursy walut narodowych tych krajów

wobec euro są kursami sztywnymi.

Przy podanej klasyfikacji kursów walut trudno ocenić stopień ich

stałości czy zmienności. Odnosi się to zwłaszcza do kursu stałego

krótkookresowego i do kursu stałego o szerokiej marży wahań wokół

parytetu. Jeżeli np. płynne kursy walutowe funkcjonują w warunkach

ustabilizowanej sytuacji w gospodarce światowej, ich wahania mogą być

małe i nie przekraczać zmian kursu stałego o rozszerzonej marży wahań.

Nie można jednoznacznie określić, czy lepsze są stałe czy płynne kursy

walut. Zależy to od sytuacji w danym kraju.

Stałe kursy były stosowane w okresie względnego ustabilizowania

gospodarki światowej (1949-1971), a płynne kursy, gdy gospodarkę

światową charakteryzowała stagflacja (po 1972 roku) i wysoka stopa

inflacji. W krótkim i średnim okresie kurs stały jest pasywny i nie

dostosowuje się do stanu bilansu płatniczego, natomiast kurs płynny

przez wahania swego poziomu działa wyrównawczo na bilans płatniczy.

W długim okresie różnice między kursami stałymi a płynnymi ujawniają

się w pełni. Inflacyjny i nierównomierny wzrost cen w poszczególnych

krajach powodował konieczność zmian kursów walut. Zmiany te były

znaczne. Z reguły dokonywano ich w sytuacjach zaostrzania się kryzysów

walutowych. Dewaluacje (lub rzadziej rewaluacje) walut przeprowadzano

z dużym opóźnieniem. To, że w długim okresie zmiana kursu stałego

była nieodzowna, nie znaczyło wcale, że konieczna była zmiana kursu

płynnego, ponieważ jego poziom (mimo krótkookresowych wahań) może

wykazywać tylko niewielkie zmiany w długim okresie. Zwiększona

częstotliwość wahań kursu płynnego może eliminować niektóre (o

przejściowym charakterze) zakłócenia bilansu płatniczego i zapobiegać

przez to bardziej radykalnym zmianom poziomu kursu w długim okresie.

Panuje przekonanie, że stałe kursy walut są z reguły niezmienne w krótkim

i średnim okresie, natomiast płynne kursy walut są zmienne w krótkim

okresie, lecz mogą być względnie stałe w średnim i długim okresie.

Ocena taka jest słuszna tylko w odniesieniu do sytuacji, gdy występuje

umiarkowana i względnie równomierna inflacja w gospodarce światowej.

Należy również podkreślić, że stałe kursy walut reprezentują typ zmian

nieciągłych i zachodzących na szerszą skalę, natomiast płynne kursy

Walut reprezentują zmiany ciągłe i niewielkie.

18 1. Kursy walut i operacje kursowe

Opierając się na kryterium czasu trwania systemu kursów walutowych,

można wyodrębnić dwie grupy: kursy state i kursy zmienne. Do kursów

stałych zalicza się kursy stałe krótkookresowe (pełzające), kursy stałe

0 szerokiej marży wahań wokół parytetu (lub kursu centralnego) oraz

kursy sztywne. Do kursów zmiennych zalicza się kursy wolnorynkowe

1 płynne. Istotną cechą kursów stałych jest to, że ustalane są przez władze

walutowe, które zobowiązane są do obrony ich poziomu. Natomiast kursy

płynne nie są ustalane przez państwo i jego władze walutowe nie mają

obowiązku obrony takiego kursu waluty krajowej.

W kontekście kryterium zmienności kursu trzeba wspomnieć o podziale

kursów na parytetowe i nieparytetowe. Podział taki występował do grudnia

1971 roku. Stałe kursy walutowe miały wówczas ustalony parytet w złocie,

mogły mieć ustalony parytet w dolarach USA lub, w przypadku krajów

kolonialnych, w walutach takich krajów jak Wielka Brytania, Francja

i Portugalia. Kraje, które nie miały parytetu swoich walut, miały kursy

zmienne. W przeszłości podział na kursy parytetowe i nieparytetowe

pokrywał się z podziałem na kursy stałe i zmienne. Od grudnia 1971 roku

kraje członkowskie MFW odeszły od kursów parytetowych i ustaliły kursy

centralne. Różnica między tymi kursami polega na tym, że obecnie kraje nie

ustalają poziomu kursu walutowego w stosunku do złota lub dolara USA, lecz

ustalają poziom kursu zgodnie z własnymi preferencjami w stosunku do kursu

centralnego innych walut, europejskiej jednostki walutowej (ecu) i euro (która

jest następczynią ecu) lub koszyka walut czy SDR. Parytet walutowy jako

podstawa kursu walutowego okazał się nieprzydatny w warunkach braku

stabilizacji walutowej w gospodarce światowej w latach siedemdziesiątych.

Z punktu widzenia liczebności kursów można rozróżnić system

kursu jednolitego, dualnego i zróżnicowanego.

1. Kurs jednolity oznacza, że całość obrotów płatniczych z zagranicą

odbywa się po jednolitym kursie. Po takim kursie dokonuje się też

wymiany walut obcych na walutę krajową. MFW do 1978 roku domagał

się od krajów członkowskich wprowadzenia jednolitego kursu. Kurs

jednolity traktowany jest jako niezbędna przesłanka wymienialności waluty

i racjonalizacji stosunków płatniczych z zagranicą. Od 1990 roku polski

złoty ma kurs jednolity.

2. System kursu dualnego (podwójnego) stosowany jest sporadycznie.

Wprowadza się wtedy dwa oficjalne kursy walutowe: jeden dla obrotów

1.1. Kursy walut 19

handlowych i drugi dla obrotów kapitałowych. Potrzeba (lub konieczność)

ustalenia odmiennych kursów dla tych dwóch rodzajów obrotów płatniczych

wynika najczęściej stąd, że jednolity kurs jest szkodliwy

albo dla wymiany handlowej, albo dla przepływów kapitału. Na

przykład duży przypływ do danego kraju kapitału obcego może powodować

aprecjację waluty krajowej, co wpływa hamująco na eksport i może

nadmiernie zwiększać import. W tych warunkach niski kurs dla wymiany

handlowej i wyższy dla obrotów kapitałowych pozwala umknąć obu

niekorzystnych zjawisk: nadmiernego napływu kapitału obcego i hamowania

eksportu. Korzyści z istnienia kursu dualnego zależą od

sprawności kontroli i prawidłowego rozdzielenia płatności z obu

tytułów, co w praktyce nie jest łatwe. Dualny system kursu walutowego

traktuje się jako szczególny rodzaj kontroli władz walutowych nad

międzynarodowymi przepływami kapitałów. Jest on najprostszą formą

kursów różnicowanych.

3. System różnicowanych kursów walutowych polega na ustalaniu

odrębnych poziomów kursów walutowych dla poszczególnych kategorii

eksportu i importu. Ich liczebność zależy od tego, jak wiele celów

w polityce gospodarczej chcą osiągnąć władze walutowe, a także od

sprawności administracji gospodarczej w dziedzinie realizacji reglamentacji

walutowej w kraju. Poszczególne kursy ustala się z punktu widzenia

oceny przydatności importu towarów lub kapitału albo też możliwości

maksymalizacji eksportu. Stosuje się czasami kursy różnicowane według

walut lub według obszarów płatniczych (np. do niedawna w Polsce istniał

tzw. pierwszy — kraje członkowskie RWPG i drugi obszar płatniczy

— kraje kapitalistyczne i Jugosławia). W ramach systemu kursów

różnicowanych stosuje się zarówno stałe jak i zmienne kursy walutowe.

Na przykład dla tych kategorii importu, których nie uznaje się za

niezbędne dla gospodarki, stosuje się kursy zmienne, a dla pozostałego

obrotu towarowego i kapitałowego — kursy stałe.

Utrzymywanie kursów różnicowanych wymaga dobrej ewidencji

finansowej, sprawnej kontroli nad wpływami z eksportu i wydatkami na

import oraz stabilności cen krajowych. Przez stosowanie kursów różnicowanych

władze krajowe mogą osiągać korzystne terms of trade (gdy

stosują kurs zawyżony do eksportu, na który istnieje nieelastyczny popyt

na rynkach zagranicznych), mogą pobudzać eksport (przez kursy zaniżone),

20 1. Kursy walut i operacje kursowe

mogą ograniczać import, zapewniać wpływy fiskalne oraz oddziaływać

na strukturę produkcji i obrotów handlowych z zagranicą.

Z punktu widzenia stopnia ingerencji państwa w kształtowanie się

kursu (lub kursów) waluty krajowej można wyodrębnić:

1. Kurs wolnorynkowy, wyznaczany wyłącznie przez popyt i podaż

na rynku walutowym. Nie ma tu ingerencji państwa.

2. Kursy walutowe, które wymagają ograniczonej ingerencji państwa

(są to więc kursy płynne, które wymagają okresowych interwencji

walutowych, kursy stałe o rozszerzonej marży wahań i kursy pełzające).

3. Kursy walutowe, które wymagają nie tylko interwencji na rynkach

walutowych, lecz także zastosowania innych środków polityki gospodarczej

w celu utrzymania danego systemu kursu walutowego. Do tej grupy

kursów można zaliczyć kursy sztywne, a przede wszystkim kursy dualne

i różnicowane. W warunkach funkcjonowania systemu waluty złotej

kursy sztywne były elementem pasywnym. Działał wówczas niezwykle

sprawnie sam mechanizm wyrównywania bilansu płatniczego przez

dwukierunkowe ruchy cen, płac i stopy procentowej (patrz rozdział 2).

W odróżnieniu od systemu sztywnych kursów walut, przy kursach

różnicowanych istota sprawy sprowadza się do ich różnorodnego

wykorzystywania do osiągania wielu celów polityki gospodarczej.

W literaturze ekonomicznej często występuje pojecie kursu walutowego

równowagi. Używane jest w dwóch znaczeniach.

Pierwsze odnosi się do sytuacji, w których kurs walutowy wyrównuje

podaż na waluty obce na krajowym rynku walutowym z popytem na nie.

Ze względu na to, że współczesne gospodarki rynkowe charakteryzują się

znacznym stopniem ingerencji państwa w stosunki gospodarcze z zagranicą,

trudno uznać, że kurs waluty w sposób właściwy wyraża relacje podaży

i popytu. /

Drugie znaczenie kursu walutowego równowagi (częściej stosowane)

wiąże się z bilansem płatniczym. Uważa się, że kurs walutowy równowagi

to taki kurs, który zapewnia równowagę bilansu płatniczego. Trzeba

zaznaczyć, że równowaga taka może być osiągana kosztem innych celów

polityki gospodarczej (takich jak wzrost gospodarczy, zatrudnienie,

stabilność cen itp.) lub kosztem równowagi wewnętrznej. Ponadto stan

bilansu płatniczego w dużym stopniu jest zależny od określonej polityki

gospodarczej (np. ekspansywna polityka pieniężna może prowadzić do

1.1. Kursy walut 21

powstania deficytu bilansu płatniczego). Władze walutowe starają się

ustalić taki poziom kursu waluty, który by zapewniał równowagę bilansu

płatniczego.

Największe znaczenie poznawcze ma koncepcja kursu walutowego

równowagi wynikająca z teorii parytetu siły nabywczej.

„Po raz pierwszy twierdzenie, że kurs walutowy jest zdeterminowany

przez poziom cen krajowych, zostało uzasadnione w sposób teoretyczny

i poparte badaniami empirycznymi przez szwedzkiego ekonomistę G.

Cassela. Jego prace i badania spowodowały, że pogląd ten, dotąd mało

znany i nieopracowany, przyjął formę, którą można uznać za teorię

naukową, i został nie tylko spopularyzowany, ale i uznany przez większość

ekonomistów za teorię, która najgłębiej wyjaśnia kształtowanie się kursu

walutowego w drugim okresie.

Teoria G. Cassela opiera się na twierdzeniu, że kurs walut między

dwoma krajami jest zdeterminowany przez stosunek realnej siły nabywczej,

jaką reprezentują waluty tych krajów. Z kolei siła nabywcza waluty

w porównaniu z inną walutą wynika z różnic w poziomie cen krajowych.

Siła nabywcza pieniądza, uwarunkowana poziomem cen, oznacza ilość

towarów i usług, jakie można zakupić za daną jednostkę pieniądza"2.

W celu ustalenia siły nabywczej walut konstruuje się odpowiednie

wskaźniki cen. Wiąże się to z wieloma trudnościami metodologicznymi

i technicznymi. Koncepcja ta nie uwzględnia wpływu zmian obrotów

kapitałowych na bilans płatniczy. Jest to jej dużym mankamentem.

W niektórych krajach (np. w Niemczech) ustala się tzw. kursy konsumenckie

według zasad teorii parytetu siły nabywczej.

W latach siedemdziesiątych pojawiła się koncepcja kursu walutowego

efektywnego. Przy tworzeniu takiego kursu bierze się pod uwagę rozmiary

zmian kursu walutowego oraz udział głównych partnerów handlowych

w eksporcie i imporcie. Uzyskuje się wówczas wagi, pozwalające ustalić

bardziej konkretne skutki, np. wpływ dewaluacji waluty. Główne elementy

konstrukcji kursu efektywnego sprowadzają się do wyboru okresu bazowego

kursu walutowego, wyboru krajów oraz odpowiednich wag do ustalenia

udziału poszczególnych krajów w handlu zagranicznym danego kraju.

2 E. Drabowski Teorie kursu walutowego, wyd. II, PWE, Warszawa 1985, s. 20-21.

Teorii parytetu siły nabywczej E. Drabowski poświęca rozdział I książki (s. 19-62).

22 1. Kursy walut i operacje kursowe

Ustalenie kursu efektywnego jest oparte na metodzie udziału w handlu

w stosunkach bilateralnych. Dla poszczególnych grup krajów uzyskuje się

odmienne wyniki.

Pojawiły się również pojęcia (w warunkach narastającej i zróżnicowanej

inflacji) nominalnego i realnego kursu walutowego.

Nominalne zmiany kursu są wynikiem różnic w stopach inflacji. Na

przykład im wyższa jest stopa inflacji w danym kraju w porównaniu

z innymi krajami, tym większy jest stopień deprecjacji waluty krajowej.

Kursy realne uzyskuje się przez wyeliminowanie z obliczeń zmian

kursów różnic w stopach inflacji. Jeśli po usunięciu tych różnic nadal

między kursami walut w badanym okresie występują zmiany, to z reguły

są one wynikiem zmian wydajności pracy i struktury wymiany handlowej

w poszczególnych krajach. Można powiedzieć, że w nominalnych zmianach

kursów walut znajduje wyraz przede wszystkim zróżnicowane tempo

zmian stóp inflacji, a w kursie realnym — niepieniężne skutki zmian

w gospodarkach porównywanych krajów.

W praktyce bankowej znany -jest podział na kursy walutowe bieżące

ijerminowe. Kursy te mają różny poziom. Jest to związane z ryzykiem,

jakie pociąga za sobą dostawa walut w ustalonym (późniejszym) terminie.

Kurs terminowy może być wyższy lub niższy od kursu bieżącego. Oba

rodzaje kursów występują na tzw. bieżącym i terminowym rynku

walutowym. Na rynkach tych przeprowadza się transakcje kupna i sprzedaży

walut z dostawą natychmiastową i w ustalonym terminie.

1.1.3. Ekonomiczne skutki zmian kursów walut

Najbardziej istotnymi skutkami zmian kursów walut jest ich wpływ

na bilans handlowy i płatniczy, inflację oraz obroty kapitałowe.

Na wstępie należy podkreślić, że w wyniku dewaluacji waluty

eksport z kraju, który jej dokonał, staje się tańszy, a import droższy.

Obniżka cen dewizowych w eksporcie jest jednak z reguły niższa od

stopnia dewaluacji. Wynika to m.in. z tego, że popyt na niektóre towary

jest mało elastyczny w stosunku do zmian cen. Dotyczy to głównie

surowców i żywności. Eksporterzy różnicują obniżki cen w zależności od

struktury rynków i przewidywanej elastyczności cenowej. Często obawiają

się reakcji konkurentów t>nte fbfftżJHEeiKdAdzowych w stopniu, jaki

1.1. Kursy walut 23

wynikałby z przeprowadzonej dewaluacji. Po dewaluacji eksporterzy

i importerzy dokonują zmian w wyborze rynków i kontrahentów.

W wyniku dewaluacji rosną bezpośrednio ceny towarów importowanych

i pośrednio ceny towarów krajowych, wytwarzanych na rynek

wewnętrzny. W małym kraju po przeprowadzeniu dewaluacji może

następować wzrost cen krajowych zbliżony do stopnia dewaluacji. W dużym

kraju ceny wewnętrzne rosną wolniej od stopnia dewaluacji.

Wpływ dewaluacji i rewaluacji waluty na wolumen eksportu i importu

oraz na terms of trade ilustrują poniższe przykłady3. Kurs złotego

obniżonovz poziomu l dol. = 2,80 zł do poziomu l dol. = 3 zł. Przed

dewaluacją złotego polskie przedsiębiorstwo importowało towary wartości

100 dol. Cena transakcyjna w imporcie po starym kursie złotego wynosiła:

100 dol. x 2,80 zł = 280 zł. Po dewaluacji złotego cena transakcyjna

w imporcie wzrosła do 300 zł (100 dol. x 3 zł). Inaczej przedstawia się

sprawa w eksporcie. Po dewaluacji złotego cena transakcyjna w eksporcie

jest niższa. Polskie przedsiębiorstwo sprzedaje za granicę towar, którego

cena krajowa wynosi 280 zł. Cena dewizowa w eksporcie wyniesie 280

zł:2,80 zł = 100 dol. Po dewaluacji złotego cena dewizowa w eksporcie

wyniesie 280 zł:3 zł = 93,30 dol.). Za tę cenę eksporter może już

sprzedać swój towar za granicą. Terms of trade przed dewaluacją złotego

wynoszą:

Po dewaluacji złotego terms of trade wynoszą:

a więc się pogorszyły.

W przypadku rewaluacji złotego występują zjawiska odwrotne.

Załóżmy, że podwyższono kurs złotego z poziomu l dol. = 3 zł do

poziomu l dol. - 2,80 zł. Polski importer kupuje towar za granicą

o Wartości 100 dol. Cena transakcyjna w imporcie przed rewaluacją

Są to przykłady hipotetyczne.

24 1. Kursy walut i operacje kursowe

złotego wyniesie 100 dol. x 3 zł = 300 zł, a po rewaluacji 100 dol. x 2,80 zł

= 280 zł. Będzie więc niższa. Przed rewaluacją złotego polski eksporter

sprzedaje towar za granicę. Kupił go w Polsce za 300 zł. Cena transakcyjna

tego towaru w eksporcie wynosi 300 zł:3 zł = 100 dol. Po rewaluacji

złotego cena transakcyjna w eksporcie wyniesie 300 zł:2,80 zł = 107,10

dol. Terms of trade po rewaluacji złotego wynoszą:

107,10 dol. (ceny w eksporcie)

Z powyższego przykładu wynika, że po dewaluacji złotego terms of trade

pogarszają się, a po rewaluacji złotego — poprawiają.

Z dewaluacją wiąże się zjawisko opóźniania (lags) i przyśpieszania

(leads) zapłat. Polega to na tym, że eksporterzy opóźniają otrzymywanie

należności za eksport w oczekiwaniu, że po dewaluacji waluty za należną

im walutę obcą uzyskają więcej Jednostek waluty krajowej. Natomiast

importerzy przyspieszają regulowanie zobowiązań z tytułu importu po to,

aby po dewaluacji za swoje zobowiązania dewizowe z tytułu importu nie

płacić więcej jednostek waluty krajowej.

Wpływ dewaluacji na eksport i import występuje ze zmiennym

nasileniem. Skutki dewaluacji pojawiają się, jak wykazały badania, od

momentu jej przeprowadzenia i wygasają po 2-4 latach. Bezpośrednio po

dewaluacji z reguły następuje pogorszenie terms of trade. W ciągu pierwszych

miesięcy po dewaluacji pewna obniżka cen eksportu w walutach obcych nie

wywołuje znacznego wzrostu wolumenu eksportu. Odbija się to negatywnie

na bilansie handlowym. Po upływie tego niekorzystnego okresu następuje

poprawa bilansu handlowego wskutek zmian w popycie zagranicznym na

eksport i w popycie krajowym na import. Eksport może wzrosnąć, a import

spaść. Może wystąpić zjawisko wzrostu produkcji antyimportowej.

Korzystny wpływ dewaluacji na bilans handlowy (dopiero po upływie

kilku miesięcy) jest określony w czasie przez tempo wzrostu cen krajowych.

Im szybsze jest tempo ich wzrostu, tym wcześniej zanika faza poprawy

bilansu handlowego. Jeśli tempo wzrostu cen krajowych osiągnie taki

poziom, jak stopień dewaluacji waluty, to pozytywny wpływ dewaluacji

na bilans handlowy zaniknie.

Doświadczenia lat siedemdziesiątych (podwyżka cen ropy naftowej

przez kraje należące do OPEC w grudniu 1973 roku) wykazały, że

1.1. Kursy walut 25

przeprowadzone w tych latach liczne dewaluacje nie usunęły deficytu

bilansów handlowych. Wystąpił ograniczony zakres działania dewaluacji

wskutek utrzymywania się wysokiej stopy inflacji w wielu krajach.

Dewaluacja może być skuteczna wówczas, gdy wraz z nią wprowadza się

kontrolę płac i cen. W pierwszym okresie, jak już zaznaczono, przeważają

negatywne skutki dewaluacji, później następuje poprawa bilansu handlowego,

a potem wpływ dewaluacji zanika. Bezpośrednie i pośrednie

skutki dewaluacji występują w średnim okresie.

Zmiany kursów walut powodują powstawanie inflacji i jej przenoszenie

z kraju do kraju przez eksport i import.

Najogólniej można wyodrębnić dwa rodzaje inflacji: inflację

występującą w danym kraju („inflacja własnego chowu") oraz inflację

importowaną. W ramach tej pierwszej można wyodrębnić inflację kosztów,

popytu, cen, inflację monetarno-fiskalną oraz stagflację (inflacja w warunkach

stagnacji gospodarczej). Ujmując problem od strony dynamicznej,

można mówić o inflacji pełzającej, kroczącej, galopującej i hiperinflacji.

Dewaluacja waluty z reguły powoduje inflację kroczącą. Stopień wzrostu

cen na rynku wewnętrznym zależy tu od wysokości przeprowadzonej

dewaluacji.

Inflacja wywołuje przeobrażenia w kierunkach i strukturze międzynarodowego

obrotu gospodarczego. Dotyczy to zarówno strumieni handlu,

jak i współpracy przemysłowej oraz kooperacji produkcji. Inflacja oddziałuje

również na przepływy kapitałów oraz na bilanse płatnicze. Jest to wpływ

zróżnicowany i wielokierunkowy. Uwidacznia się on głównie w zakłóceniach

w strukturze cen handlu zagranicznego oraz w zmianach

relacji kursów walut narodowych. Inflacja prowadzi do deprecjacji waluty

i późniejszej jej dewaluacji. Z kolei dewaluacja powoduje inflację. Jest to

zatem wpływ dwukierunkowy. Inflacja jest czynnikiem utrudniającym

finansowanie międzynarodowego obrotu gospodarczego na warunkach

długoterminowego kredytu.

W wyniku inflacji rosną ceny zarówno w eksporcie, jak i w imporcie.

Różnice tych cen znajdują końcowy wyraz w terms of trade. Powoduje to

sztuczne zawyżanie wartości eksportu i importu. Wzrost cen w eksporcie

i imporcie danego kraju jest z reguły niejednakowy. Rzutuje to na zakres

i skalę zmian krajowego poziomu cen w stosunku do poziomu cen

w innych krajach. W rezultacie zmieniają się relacje poziomów cen

26 1. Kursy walut i operacje kursowe

między poszczególnymi krajami. Prowadzi to do zmian relacji siły

nabywczej walut narodowych. Z kolei zmiany relacji siły nabywczej walut

krajowych wpływają na kształtowanie się kursów tych walut. Kurs oficjalny

w takich warunkach staje się zawyżony lub zaniżony. Zjawisko to wywołuje

grę na zwyżkę lub zniżkę kursu danej waluty, połączoną zazwyczaj

z przepływami kapitałów spekulacyjnych. Dewaluacje lub rewaluacje walut

(jako sposób usuwania ich nadwartościowości lub podwartościowości)

następują z reguły z opóźnieniem. Do tego czasu występuje poważne ryzyko

kursowe. Nie znika ono po zmianie oficjalnego kursu waluty, ponieważ siły

rynkowe w warunkach inflacji w dalszym ciągu wywierają presję na wzrost

lub spadek kursów rynkowych danych walut. Rzutuje to w sposób pośredni

na kierunki i wielkość handlu zagranicznego poszczególnych krajów.

Natomiast bezpośredni wpływ na handel zagraniczny danego kraju

wywiera poziom i tempo inflacji w kraju eksportera i importera. Znajduje

to wyraz w oferowanych cenach w eksporcie i płaconych w imporcie.

Ruchy tych cen, z reguły zwyżkowe, w konsekwencji znajdują wyraz

w poziomie aktywności gospodarczej danego kraju, w szczególności

w sektorach nastawionych na produkcję eksportową i silnie uzależnionych

od importu (np. import surowców i paliw płynnych dla przemysłu

przetwórczego). Zwyżka cen wewnętrznych w danym kraju pobudza

import i osłabia eksport. Tak dzieje się we wszystkich krajach, w których

występuje inflacja. Jednakże ogólny wpływ zwyżki cen wewnętrznych na

strumienie handlu zagranicznego w dużym stopniu zależy od różnic

w poziomie inflacji. Kraje o mniejszym tempie inflacji stają się bardziej

konkurencyjne w eksporcie w porównaniu z krajami o wyższym tempie

inflacji. Konieczność wzrostu konkurencyjności eksportu w kraju o relatywnie

wyższym tempie inflacji wymaga wzrostu wydajności pracy w sektorach

eksportowych oraz wytwarzania jakościowo dobrych i nowoczesnych

wyrobów na eksport. Eksport takich wyrobów można bowiem realizować

łatwiej; względy cenowe nie odgrywają decydującej roli.

Inflacja przenosi się z kraju do kraju głównie przez międzynarodowy

mechanizm cen, na który wywierają wpływ zmiany kursów walut.

Rewaluacja waluty krajowej może ograniczać import inflacji, z kolei

dewaluacja może go nasilać.

W ramach międzynarodowego mechanizmu cenowego przenoszenie

inflacji uruchamia przede wszystkim zwyżka cen importowych. Przenosi

1.1. Kursy walut 27

się ona na gospodarkę wewnętrzną dzięki cenotwórczej funkcji kursu

walutowego. Relatywna przewaga wzrostu cen importowych nad wzrostem

cen^eksportowych powoduje niekorzystne terms of trade. Oznacza to, że

dany kraj musi zwiększyć swój eksport w celu pokrycia określonego

kwantum importu, oczywiście w przypadku gdy nie ograniczy w poważnym

stopniu swego importu. Zmniejsza to podaż dóbr i usług na rynku

krajowym. Niekorzystne terms of trade można zatem traktować jako

czynnik sprzyjający narastaniu tendencji inflacyjnych w kraju.

Zarówno w systemie stałych jak i zmiennych kursów walut występuje

niepewność związana ze zmianą kursu oficjalnego (dewaluacja, rewaluacja)

i kursu rynkowego. W obu przypadkach występuje ryzyko kursowe. Jest

ono brane pod uwagę przez uczestników międzynarodowego obrotu

gospodarczego i finansowego. Są różne sposoby zabezpieczania się przed

tym ryzykiem. Panuje pogląd, że płynne kursy walutowe wzmagają

niepewność, ryzyko kursowe i koszty wymiany walut. Dlatego też lepsze

warunki dla międzynarodowych obrotów kapitałowych istnieją w systemie

stałych, a nie płynnych kursów walut.

1.1.4. Kurs złotego

Na mocy reformy pieniężnej przeprowadzonej w Polsce 28 października

1950 roku ustalono parytet złotego w wysokości 0,222168 g czystego złota.

Parytet dolara amerykańskiego wynosił wówczas 0,888671 g czystego złota.

Z podzielenia parytetu dolara USA przez parytet złotego wynika, że kurs

parytetowy złotego wynosił 4 zł = l dolar USA (notowania bezpośrednie)

lub l zł = 0,25 dolara USA (notowania pośrednie). Kurs złotego w stosunku

do rubla był wówczas ustalony w wysokości 4,44 zł = l rubel.

Już w momencie wprowadzania reformy pieniężnej kurs złotego

w stosunku do dolara był nadwartościowy. Miał on zastosowanie

w charakterze jednostki rozrachunkowej (jako tzw. złoty dewizowy) przy

obliczaniu i wykazywaniu obrotów handlu zagranicznego oraz obrotów

płatniczych Polski z zagranicą.

Po dewaluacji dolara USA przeprowadzonej 23 grudnia 1971 roku

kurs parytetowy złotego do dolara wzrósł z 4 zł do 3, 68 zł za dolara, a po

drugiej dewaluacji dolara USA z 13 lutego 1973 roku kurs parytetowy

złotego do dolara USA wzrósł do 3,32 zł za dolara.

28 1. Kursy walut i operacje kursowe

W 1957 roku wprowadzono nowy kurs złotego w wysokości 24 zł za

dolara. W ten sposób ograniczono przejściowo nadwartościowość złotego

wobec dolara USA.

Z krajami członkowskimi Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej

(RWPG) Polska rozliczała obroty handlowe w rublach transferowych

(parytet tej waluty był taki sam jak rubla), a obroty niehandlowe — według

kursów walut dla płatności niehandlowych. Wprowadzono je po raz

pierwszy w 1957 r. Kursy walut dla płatności niehandlowych ustalono

w ramach RWPG w sposób wielostronny na podstawie uzgodnionego

koszyka towarów i usług dla czteroosobowej rodziny dyplomaty. Miały

one zastosowanie w odniesieniu do obrotów z tytułu kosztów utrzymania

przedstawicielstw dyplomatycznych, kosztów podróży i pobytu osób

fizycznych, opłat za szkolenie i leczenie, pasażerskich przewozów

lotniczych, przewozów morskich i rzecznych (jeśli płatności te nie mogły

być dokonywane na podstawie cen światowych), premii i honorariów,

spadków, emerytur, alimentów, sprzedaży mienia i wpłat dokonywanych

przez poszczególnych obywateli. Kursy te były specyficzną formą rozliczeń

w ramach RWPG w warunkach autonomicznych systemów cen wewnętrznych.

Po rozwiązaniu RWPG i rozpadzie ZSRR nastąpił spadek obrotów

handlowych między byłymi krajami socjalistycznymi. Zlikwidowano rubla

transferowego. Byłe kraje członkowskie RWPG przeszły na rozliczenia

wołnodewizowe. Sporadycznie stosują one rozliczenia clearingowe oraz

wymianę barterową.

Pod koniec lat siedemdziesiątych w Polsce nasiliła się inflacja. Spadł

kurs złotego w stosunku do walut obcych. Po „okrągłym stole" i wyborach

do Sejmu (kontraktowego) 4 czerwca 1989 roku powstał rząd Tadeusza

Mazowieckiego, w którym ministrem finansów i wicepremierem był

Leszek Balcerowicz. Rząd ten przygotował pakiet radykalnych środków

zwalczania inflacji i przeprowadzenia transformacji gospodarki polskiej

z centralnie planowanej w rynkową, zwany planem Balcerowicza. Plan

ten zaczął obowiązywać od stycznia 1990 roku. W jego ramach

wprowadzono wewnętrzną wymienialność złotego (patrz rozdział 3) oraz

ustalono sztywny kurs złotego w wysokości 9500 zł za dolara (po

denominacji złotego było to 0,95 zł za dolara). Był to ostry zabieg

antyinflacyjny.

1.1. Kursy walut 29

Sztywny kurs złotego w wysokości 9500 zł za dolara traktowano

jako „kotwicę" antyinflacyjną. Stabilizacja tego kursu sprawiła, że trzymanie

.oszczędności w dolarach i markach niemieckich przestało być opłacalne,

co znakomicie zredukowało tezauryzacyjny popyt na waluty obce.

Pierwszy sztywny kurs złotego utrzymał się bardzo długo, bo aż 501

dni. Można było wówczas dużo zarobić na wymianie walut obcych na

złote i lokowaniu uzyskanych w ten sposób oszczędności w złotych,

których oprocentowanie w skali rocznej dochodziło do 80%.

W dniu 502, czyli 17 maja 1991 roku zdewaluowano złotego o 5,7%

w stosunku do dolara (1,10 zł = l dol.). Równocześnie wprowadzono

nową zasadę stanowienia kursu złotego. Od tego dnia złoty był „sztywny"

nie wobec dolara, lecz w stosunku do koszyka pięciu walut (skład owego

koszyka był następujący: dolar USA 45%, marka RFN 35%, funt szterling

10%, frank francuski 5% i frank szwajcarski 5%).

Od 14 października 1991 roku złoty miał kurs pełzający (tzw.

preannouced crawling peg) przy z góry ustalonej stopie dewaluacji,

dokonywanej codziennie. Stopa ta początkowo wynosiła 1,8% miesięcznie.

W ciągu następnych dwóch lat dwukrotnie przeprowadzono tzw.

skokową dewaluację złotego. Pierwszą 28 lutego 1992 roku o 10,7%

(kurs złotego do dolara spadł z 1,19 zł do 1,32 zł za dolara) i drugą

27 sierpnia 1993 roku tylko o 7,4%. Po tej drugiej dewaluacji kurs

złotego spadł z 1,82 zł do 1,96 zł za dolara).

W 1994 roku sytuacja zaczęła się odwracać. Znaczący napływ

inwestycji zagranicznych do Polski sprawił, że wymiana walut obcych na

złote zwiększała presję inflacyjną. W tej sytuacji Narodowy Bank Polski

zaczął hamować tempo dewaluacji kroczącej: 13 października 1994 roku

obniżono je do 1,5%, 30 listopada 1994 roku do 1,4%, 16 lutego 1995

roku do 1,2%, a 8 stycznia 1996 roku do 1% miesięcznie.

16 maja 1995 roku wprowadzono nowy system ustalania kursu

walutowego złotego. Umożliwił on płynne kształtowanie się kursu złotego

na wewnętrznym rynku międzybankowym w przedziale odchyleń od

ustalanego na dotychczasowych zasadach kursu średniego, po 16 maja

nazywanego kursem centralnym. Oprócz wyznaczanego w godzinach

porannych kursu centralnego NBP na koniec dnia ustalał kurs zamknięcia,

tzw. fixing. Był to kurs oficjalny, urzędowy — służył do celów

statystycznych i księgowych. Odzwierciedlał celniej poziom notowań

30 1. Kursy walut i operacje kursowe

walut obcych na rynku międzybankowym niż kurs centralny. Obydwa

kursy, tzn. centralny i fixing, wyznaczano w dwóch walutach: w dolarach

USA i w markach niemieckich. W kołach bankowych fixing był stale

krytykowany. 7 czerwca 1999 roku podjęto decyzję o wycofaniu się NBP

zfmngu.

W 1995 roku NBP znajdował się pod naporem zalewających Polskę

dewiz. Spowodowane to było dużym importem kapitału. Dlatego najpierw

(22 grudnia 1995 roku) NBP dokonał korekty kursu centralnego, rewaluując

o 6% złotego wobec dolara USA, a następnie powrócił do praktyki

konsekwentnego obniżania kursu, czyli do tzw. dewaluacji kroczącej (od

8 stycznia 1996 roku do 1% miesięcznie). W 1998 roku przeprowadzono

aż trzy takie obniżki. W ich wyniku stopa dewaluacji kroczącej została

sprowadzona do 0,5% miesięcznie. Równocześnie z tymi zmianami

poszerzono pasmo dopuszczalnych wahań kursu złotego: 26 lutego 1998

roku do 20% (± 10%), 28 października 1998 roku do 25%, a 25 marca

1999 roku do 30% (± 15% od kursu średniego), a stopę dewaluacji

kroczącej zmniejszono do 0,3%. Oznaczało to w praktyce płynny kurs

złotego.

l stycznia 1999 roku uproszczono strukturę koszyka walutowego:

euro 55% i dolar USA 45%; 7 czerwca (jak już zaznaczono) podjęto

decyzję o wycofaniu się NBP z fixingu.

Od 1999 roku trwały prace nad upłynnieniem kursu złotego. Płynny

kurs złotego wprowadzono 12 kwietnia 2000 roku. Kurs ten l września

2000 roku wynosił 4,4084 zł za dolara USA, a 28 grudnia 2000 roku

4,14 zł za dolara USA.

Po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej i strefy euro (co nastąpi

za kilka lat) złoty będzie miał prawdopodobnie kurs sztywny do euro,

a w dalszej perspektywie może być zastąpiony walutą euro.

1.2. Operacje kursowe

Wymiana waluty krajowej na zagraniczną (lub na odwrót) odbywa

się po określonym kursie. Stanowi on zasadniczy element transakcji

zagranicznych. Waluty obce są kupowane i sprzedawane najczęściej

z natychmiastowym wykonaniem, co oznacza, że kontrahenci przekazują

1.2. Operacje kursowe 31

sobie walutę krajową lub zagraniczną w ciągu dwóch dni roboczych (co

w praktyce powoduje, że np. transakcja zawarta w czwartek może być

wykonana dopiero w poniedziałek). Tego rodzaju transakcje określane są

mianem transakcji kasowych (spot transaction). Kursy walut ogłaszane

w poszczególnych krajach w tabelach kursowych odnoszą się do takich

właśnie transakcji i dlatego nazywają się kursami kasowymi (spot rates).

Na niektórych rynkach walutowych zawiera się transakcje terminowe

(forward). Polegają one na dostarczaniu kupowanych i sprzedawanych

walut po upływie pewnego czasu, zazwyczaj po 30, 60, 90 lub 180

dniach, ale po kursie uzgodnionym przez kontrahentów w chwili zawierania

transakcji.

Większość transakcji terminowych zawiera się w celu zabezpieczenia

się przed ryzykiem kursowym w czasie od zawarcia kontraktu do wpływu

należności za eksport lub do uregulowania zobowiązania za import.

Spotyka się jednak także transakcje terminowe o czysto spekulacyjnym

charakterze. Zawierają je spekulanci, którzy przewidują, że kurs kasowy

w przyszłości zmieni się, i chcą na tym zarobić. Nie zabezpieczają się oni

przed ryzykiem kursowym, lecz świadomie to ryzyko podejmują, grając

na zwyżkę lub zniżkę kursu danej waluty.

W zależności od panujących na rynku walutowym przewidywań co

do kształtowania się kursu waluty w przyszłości, kursy terminowe mogą

wykazywać w stosunku do kursów kasowych pewne dyskonto (gdy

uważa się, że dana waluta będzie słabsza) lub premię (gdy oczekuje się

wzrostu kursu).

W każdym kraju kursy walut są ogłaszane zazwyczaj przez bank

centralny w tabelach kursowych. Istnieją dwa rodzaje notowań kursów

walut: bezpośrednie i pośrednie. W notowaniach bezpośrednich w tabeli

kursowej podaje się ilość waluty krajowej płaconej za jednostkę lub za

100 jednostek waluty obcej (np. 4 franki francuskie za dol. USA, 4,40 zł

za dol. USA). Natomiast w notowaniach pośrednich (stosowanych

w Wielkiej Brytanii) podaje się cenę waluty krajowej wyrażaną w jednostkach

waluty obcej (np. 2 dol. USA za funta szterlinga). W praktyce

bankowej przeważają notowania bezpośrednie. Są one również stosowane

w Polsce.

„Szczególnym rodzajem transakcji walutowej, dokonywanej z reguły

przez banki, jest swap. Polega on na równoczesnym zawarciu transakcji

32 1. Kursy walut i operacje kursowe

kasowej i terminowej na tę samą walutę i sumę. Jeżeli na przykład

szwedzki bank odczuwa przejściowy brak funtów szterlingów do obsługi

bieżących transakcji, ale oczekuje dużych wpływów funtowych za dwa

miesiące, to może kupić od jakiegoś zagranicznego banku np. milion

funtów za korony szwedzkie po kursie dnia w transakcji kasowej,

sprzedając równocześnie milion funtów za korony na termin sześćdziesięciodniowy

po kursie terminowym z danego dnia. Zrobi to wtedy,

gdy nie będzie chciał powiększyć w przyszłości swojej rezerwy funtowej

i nie chce ponosić ryzyka ewentualnej niekorzystnej zmiany kursu funta.

Do takiej transakcji znajdzie chętnego kontrahenta w takim banku, który

w danym czasie dysponuje nadmiarem funtów, ale będzie ich potrzebował

w przyszłości. Czasem w transakcji swap sprzedaje się walutę na termin

po takim samym kursie, po jakim nastąpiło jej kupno za gotówkę, z tym

że płaci się zagranicznemu bankowi odsetki za czas, jaki upłynie do

umówionego terminu"4.

Waluta obca nabyta w ramach swapu tylko przejściowo powiększa

rezerwy walutowe, ponieważ po pewnym czasie trzeba ją odsprzedawać,

ale w określonych warunkach może przyczynić się do zahamowania

spekulacji. Transakcje swapowe są szeroko stosowane w celu przejściowej

poprawy stanu rezerw walutowych krajów w okresach wzmożonych

nacisków spekulacyjnych na ich walutę.

Banki obok transakcji terminowych zawierają niekiedy transakcje

sprzedaży waluty obcej z prawem jej odkupu. Transakcje te różnią się od

transakcji terminowych tym, że kurs odkupu danej waluty nie jest z góry

ustalony.

Rozpowszechnionym rodzajem transakcji walutowych jest tzw. arbitraż

walutowy. „Polega on na wykorzystywaniu różnicy kursów tej samej

waluty na różnych rynkach. Bank kupuje mianowicie pewną walutę na

rynku, na którym jej kurs jest w danej chwili niższy, i natychmiast

sprzedaje ją tam, gdzie jej kurs jest wyższy, zarabiając na różnicy

kursów. Transakcje arbitrażowe oddziałują w kierunku wyrównania się

kursu tej samej waluty na różnych rynkach. Tam gdzie jej kurs się

obniżył, stwarzają dodatkowy popyt na tę walutę, który powoduje poprawę

S. Rączkowski Międzynarodowe stosunki finansowe, wyd. HI, PWE, Warszawa

1984, s. 67.

Literatura 33

jej kursu. Tam zaś, gdzie kurs już poszedł w górę, stwarzają dodatkową

podaż, która ten kurs obniża"5. W arbitrażu walutowym banki zarabiają

z reguły na różnicach kursów; różnice te dotyczyć mogą czwartego

miejsca po przecinku (np. 1,8982 i 1,8984).

Różnego rodzaju transakcji walutowych dokonują banki w związku

z obsługą bieżących zapłat zagranicznych (eksport, import, przekazy

pieniężne itp.). Banki zawierają je ze swoimi klientami (osobami fizycznymi

i prawnymi), z innymi bankami krajowymi i zagranicznymi oraz

z eurobankami.

Pytania

1. Co to jest kurs waluty i jakie spełnia funkcje?

2. Jakie czynniki wpływają na poziom kursu waluty?

3. Według jakich kryteriów można sklasyfikować kurs waluty?

4. Jakie są główne rodzaje kursów walut?

5. Jaki jest wpływ kursu waluty na bilans handlowy, terms of trade

i przepływy kapitałowe?

6. Jakie związki i współzależności zachodzą między kursem waluty a inflacją?

7. Jaki był kurs złotego po 1990 roku?

8. Jakie są główne operacje kursowe?

2. Przeliczanie wartości euro na inne waluty

Przeliczanie wartości euro na inne waluty Nieodwołalne kursy wymiany Osią unii walutowej było ustanowienie nowej waluty - euro - która automatycznie zastąpiła ECU w stosunku 1:1 i która z dniem 1 stycznia 2002 r. zastąpiła 12 walut narodowych krajów członkowskich UGW (od 1 stycznia 2007 r. dotyczy to również Słowenii, a od 1 stycznia 2008 r. także Cypru i Malty oraz od 1 stycznia 2009 r. - Słowacji). Już z chwilą utworzenia UGW waluty narodowe utraciły swój byt samoistny i stały się jedynie narodowym wyrażeniem euro. Kursy 16 walut narodowych zostały ustalone w sposób sztywny i nieodwołalny. Wynoszą one: 1 euro (EUR) =   13,7603  szylinga austriackiego (ATS)   40,3399  franka belgijskiego (BEF)    0,585274  funta cypryjskiego (CYP)    5,94573  marki fińskiej (FIM)    6,55957  franka francuskiego (FRF)  340,750  drachmy greckiej (GRD)  166,386  pesety hiszpańskiej (ESP)    2,20371  guldena holenderskiego (NLG)    0,787564  funta irlandzkiego (IEP)   30,1260  korony słowackiej (SKK)   40,3399  franka luksemburskiego (LUF)    0,429300  liry maltańskiej (MTL)    1,95583  marki niemieckiej (DEM)  200,482  eskudo portugalskiego (PTE)  239,640  tolara słoweńskiego (SIT) 1936,27  lira włoskiego (ITL) Sposób przeliczania Między euro a walutami narodowymi Kursy 15 walut narodowych do euro są wyrażone za pomocą 6 cyfr, do których nie wlicza się początkowego zera. Na przykład: 1 EUR = 13,7603 ATS, 1 EUR = 1936,27 ITL, 1 EUR = 0,787564 IEP. Przy dokonywaniu przeliczeń nie wolno tych kursów zaokrąglać. Kursy wymienne mogą mieć wyłącznie postać: 1 euro = x jednostek waluty narodowej. Nie istnieją w związku z tym kursy w postaci: 1 jednostka waluty narodowej = x jednostek euro. Przeliczając walutę narodową na euro, dzielimy sumę w walucie narodowej przez kurs wymiany, składający się z 6 cyfr: np. 1000 DEM ÷ 1,95583 = 511,29 EUR. Jeśli przy przeliczeniu otrzymamy wynik, w którym występuje nierówna liczba najmniejszej jednostki pieniężnej, to wynik zaokrąglamy do najbliższej jednostki np. wynik 511,2918 EUR zaokrąglamy do 511,29, (511,2962 EUR zaokrąglimy do 511,30). Nie wolno przeliczać waluty narodowej na euro, mnożąc ją przez odwrotność kursu wymiennego. Przeliczając euro na walutę narodową, mnożymy sumę w euro przez kurs wymiany, składający się z 6 cyfr: np. 1000 EUR × 1,95583 = 1955,83 DEM. Zasada zaokrąglania jest tu identyczna, jak w poprzednim przykładzie. Między walutami narodowymi Jeśli wystąpi potrzeba przeliczenia jednej waluty narodowej na inną, to nie można tego zrobić w sposób bezpośredni. Każdorazowo obowiązkowe jest przeliczanie poprzez euro (tzw. metoda trójkąta): Przykład: Wymiana 2000 franków francuskich na franki belgijskie Nieodwołalne kursy wymiany dla euro (z 1 stycznia 1999 r.) 1 EUR = 6,55957 FRF 1 EUR = 40,3399 BEF Dwie fazy obliczeniowe (z wykorzystaniem powyższych kursów): Faza 1 2000 FRF = (2000/6,55957) EUR = 304,898034... EUR = 304,898 EUR (po zaokrągleniu do trzeciego miejsca dziesiętnego) Faza 2 304,898 EUR = (304,898 x 40,3399)BEF = 12.299,554830...BEF = 12.299,5 BEF (po zaokrągleniu do najmniejszej stosowanej jednostki*) Rezultat: 2000 FRF = 12.299,5 BEF * W Belgii - 0,5 BEF Między walutami narodowymi a walutami krajów spoza UGW Do przeliczeń między walutami narodowymi krajów UGW a walutami krajów trzecich można stosować dwie metody: Za pośrednictwem euro np. zamiana dolarów na marki (przy przyjęciu kursu EUR/USD 0,9284): 1000 USD ÷ 0,9284 = 1077,121930 EUR, 1077,121930 EUR × 1,95583 = 2106,667384 DEM, tj. 2106,67 DEM; zamiana marek na dolary: 1000 DEM ÷ 1,95583 = 511,291881 EUR, 511,291881 EUR × 0,9284 = 474,683382 USD, tj. 474,68 USD. Z zastosowaniem tzw. kursu krzyżowego W powyższym przykładzie kurs krzyżowy dolara do marki wyniósłby: 1,95583 ÷ 0,9284 = 2,106667. Przy zamianie dolarów na marki: 1000 USD dałoby 2106,667 DEM, tj. 2106,67 DEM. Przy zamianie marek na dolary kurs krzyżowy marki do dolara wyniósłby: 1 ÷ (1,95583 ÷ 0,9284) = 0,474683, 1000 DEM dałoby więc 474,683 USD, tj. 474,68 USD. Kraje spoza UGW stosują się do wszystkich wyżej przedstawionych zasad przeliczeń, kierując się generalną regułą akceptowania prawodawstwa Unii Europejskiej wszędzie tam, gdzie chodzi o euro. Tak więc używane są kursy w postaci: 1 EUR = x USD, 1 EUR = x CHF, 1 EUR = x JYP itd. Niedopuszczone jest natomiast posługiwanie się odwrotną relacją, tj.: np. 1 USD = x EUR. Sposób przeliczeń między walutami krajów spoza UGW a walutami narodowymi strefy euro został przedstawiony powyżej. Jeśli chodzi o Polskę, to notowany jest kurs złotego do euro w postaci 1 EUR = x PLN. Również w tym przypadku nie wolno stosować relacji odwrotnej: 1 PLN = x EUR. W polskiej tabeli kursowej kursy walut podawane są z dokładnością do 4 miejsc po przecinku. Przeliczenia między walutami narodowymi UGW są w Polsce dokonywane za pośrednictwem euro. Podobnie jest w przypadku przeliczeń między złotym a walutami narodowymi - np. zamiana PLN na DEM odbywa się następująco: wartość w PLN ÷ kurs EUR/PLN = równowartość w EUR, równowartość w EUR × kurs EUR/DEM = równowartość w DEM.

Nieodwołalne kursy wymiany


Wynoszą one:

• 1 euro (EUR) = 13,7603 szylinga austriackiego (ATS)

• 1 euro = 40,3399 franka belgijskiego (BEF) i luksemburskiego (LUF)

• 1 euro = 5,94573 marki fińskiej (FIM)

• 1 euro = 6,55957 franka francuskiego (FRF)

• 1 euro = 166,386 pesety hiszpańskiej (ESP)

• 1 euro = 2,20371 guldena holenderskiego (NLG)

• 1 euro = 0,787564 funta irlandzkiego (IEP)

• 1 euro = 1,95583 marki niemieckiej (DEM)

• 1 euro = 200,482 eskudo portugalskiego (PTE)

• 1 euro = 1936,27 lira włoskiego (ITL)

• 1 euro = 340,750 drachmy greckiej (GRD).

Sposób przeliczania między euro a walutami narodowymi

Kursy 12 walut narodowych do euro są wyrażone za pomocą 6 cyfr, do których nie wlicza się początkowego zera.

Na przykład:

• 1 EUR = 13,7603 ATS,

• 1 EUR = 1936,27 ITL,

• 1 EUR = 0,787564 IEP.

Przy dokonywaniu przeliczeń nie wolno tych kursów zaokrąglać. Kursy wymienne mogą mieć wyłącznie postać:

1euro = x jednostek waluty narodowej.

Nie istnieją w związku z tym kursy w postaci:

1 jednostka waluty narodowej = x jednostek euro.

Przeliczając walutę narodową na euro, dzielimy sumę w walucie narodowej przez kurs wymiany, składający się z 6 cyfr:

np. 1000 DEM: 1,95583 = 511,29 EUR.

Jeśli przy przeliczeniu otrzymamy wynik, w którym występuje nierówna liczba najmniejszej jednostki pieniężnej, to wynik zaokrąglamy do najbliższej jednostki np. wynik 511,2918 EUR zaokrąglamy do 511,29, (511,2962 EUR zaokrąglimy do 511,30). Nie wolno przeliczać waluty narodowej na euro, mnożąc ją przez odwrotność kursu wymiennego.

Przeliczając euro na walutę narodową, mnożymy sumę w euro przez kurs wymiany, składający się z 6 cyfr:
np. 1000 EUR x 1,95583 = 1955,83 DEM.
Zasada zaokrąglania jest tu identyczna, jak w poprzednim przykładzie.

Między walutami narodowymi


Jeśli wystąpi potrzeba przeliczenia jednej waluty narodowej na inną, to nie można tego zrobić w sposób bezpośredni. Każdorazowo obowiązkowe jest przeliczanie poprzez euro (tzw. metoda trójkąta):
Przykład: Wymiana 3 000 franków belgijskich na marki niemieckie

Nieodwołalne kursy wymiany dla euro (z 1 stycznia 1999 r.)
1 EUR = 40,3399 BEF
1 EUR = 1,95583 DEM

Dwie fazy obliczeniowe (z wykorzystaniem powyższych kursów):

Faza 1 3 000 BEF = (3 000/40,3399 BEF) EUR = 74,368057....EUR = 74,368 EUR (po zaokrągleniu do trzeciego miejsca dziesiętnego)
Faza 2 74,368 EUR = (74,368 x 1,95583) DEM = 145,45116544 DEM = 145,45 DEM (po zaokrągleniu do najmniejszej stosowanej jednostki)
Rezultat:
3000 BEF = 145,41 DEM

Między walutami narodowymi a walutami krajów spoza UGW


Do przeliczeń między walutami narodowymi krajów UGW a walutami krajów trzecich można stosować dwie metody:
1. Za pośrednictwem euro
np. zamiana dolarów na marki (przy przyjęciu kursu EUR/USD 0,9284):
1) 1 000 USD: 0,9284 = 1 077,121930 EUR,
2) 1 077,121930 EUR x 1,95583 = 2 106,667384 DEM, tj. 2 106,67 DEM;

zamiana marek na dolary:
1) 1 000 DEM: 1,95583 = 511,291881 EUR,
2) 511,291881 EUR x 0,9284 = 474,683382 USD, tj. 474,68 USD.

2. Z zastosowaniem tzw. kursu krzyżowego
W powyższym przykładzie kurs krzyżowy dolara do marki wyniósłby:
1,95583: 0,9284 = 2,106667.
Przy zamianie dolarów na marki:
1 000 USD dałoby 2 106,667 DEM, tj. 2 106,67 DEM.
Przy zamianie marek na dolary kurs krzyżowy marki do dolara wyniósłby:
1: (1,95583: 0,9284) = 0,474683, 1 000 DEM dałoby więc 474,683 USD, tj. 474,68 USD.

Kraje spoza UGW stosują się do wszystkich wyżej przedstawionych zasad przeliczeń, kierując się generalną regułą akceptowania prawodawstwa Unii Europejskiej wszędzie tam, gdzie chodzi o euro.
Tak więc używane są kursy w postaci:
1 EUR = x USD,
1 EUR = x CHF,
1 EUR = x JYP itd.
Niedopuszczone jest natomiast posługiwanie się odwrotną relacją, tj.: np. 1 USD = x EUR.

Sposób przeliczeń między walutami krajów spoza UGW a walutami narodowymi strefy euro został przedstawiony powyżej.

Jeśli chodzi o Polskę, to notowany jest kurs złotego do euro w postaci 1 EUR = x PLN. Również w tym przypadku nie wolno stosować relacji odwrotnej: 1 PLN = x EUR. W polskiej tabeli kursowej kursy walut podawane są z dokładnością do 4 miejsc po przecinku. Przeliczenia między walutami narodowymi UGW są w Polsce dokonywane za pośrednictwem euro. Podobnie jest w przypadku przeliczeń między złotym a walutami narodowymi - np. zamiana PLN na DEM odbywa się następująco:

wartość w PLN: kurs EUR/PLN = równowartość w EUR, równowartość w EUR x kurs EUR/DEM = równowartość w DEM.

Do kiedy można wymieniać waluty narodowe na euro?

Do końca 2002 roku (chociaż w większości krajów jedynie do 28 lutego 2002 roku) można było wymieniać waluty narodowe na euro w banku komercyjnym bezpłatnie. Po tym okresie wymiana jest odpłatna, i w zależności od kraju będzie przeprowadzana w różnych terminach

Terminy skupowania walut narodowych
Kraj	Termin
Austria	bezterminowo
Belgia	banknoty: bezterminowo, monety: 31.12.2004
Finlandia	banknoty i monety: 10 lat
Francja	banknoty: 10 lat, monety: 3 lata
Grecja	banknoty: 10 lat, monety: 2 lata
Hiszpania	bezterminowo
Holandia	banknoty: 31.12.2031 monety: 31.12.2006
Irlandia	bezterminowo
Luksemburg	banknoty: bezterminowo, monety: 31.12.2004
Niemcy	bezterminowo
Portugalia	banknoty: 20 lat, monety: 31.12.2002
Włochy	10 lat

3. Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW)

Postępująca integracja gospodarek światowych przyniosła potrzebę utworzenia międzynarodowej organizacji, która pomagałaby stabilizować sytuację ekonomiczną na świecie oraz nadzorować globalny system finansowy. Dzisiaj Międzynarodowy Fundusz Walutowy to jedna z najważniejszych organizacji gospodarczych.

Historia

Międzynarodowy Fundusz Walutowy został założony podczas konferencji Organizacji Narodów Zjednoczonych United Nations Monetary and Financial Conference, która odbyła się w dniach 01-22.07.1944 r. w Bretton Woods w Stanach Zjednoczonych. Również wtedy powołano Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju, powszechnie znany jako Bank Światowy (World Bank). Formalnie MFW powstał jednak dopiero rok później, kiedy to 27.12.1945 r. 29 państw-założycieli podpisało tzw. warunki porozumienia (Articles of Agreement) [1]. Cele statutowe Funduszu, uzgodnione jeszcze w 1944 r., do dzisiaj nie uległy zmianie. Pierwsze posiedzenie Rady Gubernatorów MFW odbyło się w marcu 1946 r. w Savannah w USA. Podjęto tam decyzję o ulokowaniu siedziby organizacji w Waszyngtonie oraz wybrano pierwszy Komitet Wykonawczy.

Członkowie

Aktualnie do MFW należy 185 państw - ostatnie z nich, Czarnogóra, wstąpiło do organizacji w dniu 18.01.2007 r. Członkami Funduszu są niemal wszystkie kraje ONZ - wyjątek stanowią jedynie Kuba, Korea Północna, Andora, Monako, Lichtenstein, Tuvalu oraz Nauru.
Polska była jednym z członków-założycieli MFW. Opuściła go jednak 14.03.1950 r., ulegając tym samym presji Związku Radzieckiego. Ponownie przystąpiła do organizacji 12.06.1986 r.

Organy

Na czele MFW stoi Dyrektor Generalny (Managing Director), którego kadencja trwa 5 lat. Do tej pory urząd sprawowało 10 osób. Tradycyjnie na to stanowisko wybierany jest Europejczyk. Aktualnie funkcję Dyrektora Generalnego pełni Francuz Dominique Strauss- Kahn, który rozpoczął swoją kadencję 01.11.2007 r. Jego zastępcą jest John Lipsky.

Głównym organem decyzyjnym Funduszu jest Rada Gubernatorów (Board of Governors), składająca się z Gubernatorów oraz ich zastępców (z każdego kraju po dwie osoby). Są nimi zwykle ministrowie finansów lub prezesi banków centralnych poszczególnych krajów. Posiedzenia Rady odbywają się na ogół raz do roku w Waszyngtonie. Przedmiotem obrad jest aktualna sytuacja w gospodarce światowej. Do kompetencji Rady Gubernatorów należą przede wszystkim bieżące sprawy członkowskie i budżetowe, zatwierdzanie rocznych sprawozdań z działalności MFW i zmian statutu organizacji, zawieranie umów z innymi organizacjami, wybieranie Rady Wykonawczej oraz decyzja o likwidacji MFW.

Rada Gubernatorów posiada dwa organy doradcze. Badaniem sytuacji finansowej zajmuje się Międzynarodowy Komitet Monetarny i Finansowy Rady Gubernatorów (dawny Komitet Tymczasowy), składający się z 24 członków Rady Gubernatorów w randze ministrów. Drugim ciałem doradczym jest Komitet Rozwoju liczący 24 członków (ministrów finansów lub urzędników w randze ministra). Doradza on w zakresie transferu zasobów do krajów rozwijających się.

Organem wykonawczym MFW jest Rada Wykonawcza (Rada Administracyjna; Executive Board). W jej skład wchodzi 24 Dyrektorów Wykonawczych oraz ich zastępców, a także Dyrektor Generalny MFW, będący jednocześnie szefem Rady. Sześciu dyrektorów z krajów wpłacających najwyższe stawki posiada status dyrektorów stałych. Osiemnastu kolejnych jest wybieranych na dwuletnią kadencję. Zajmują się oni codziennymi sprawami Funduszu, m.in. decydowaniem o polityce kredytowej MFW oraz nadzorowaniem wykonywania umów kredytowych. Rada spotyka się zwykle kilka razy w tygodniu.

W MFW funkcjonuje również wiele Departamentów - regionalnych (Afryki, Azji i Pacyfiku, Europy, Środkowego Wschodu i Azji Centralnej oraz Półkuli Zachodniej) oraz funkcjonalnych i usług specjalnych (finansowy, finansów publicznych, Instytut MFW, prawny, walutowy, opracowania i analizy, badań, statystyki i skarbu).

Cele i zadania MFW

Główne cele Funduszu określone są w warunkach porozumienia (Articles of Agreement) [2]:

• Promowanie międzynarodowej współpracy;

• Ułatwianie ekspansji i zrównoważonego rozwoju handlu międzynarodowego

• Wspomaganie stabilizacji kursów

• Wspieranie tworzenia wielostronnego systemu płatności;

• Udostępnianie swoich zasobów krajom członkowskim mającym trudności z bilansem płatniczym;

• Skracanie okresu i zmniejszanie stopnia nierównowagi w bilansach płatniczych krajów członkowskich.


Wyżej wymienione cele mają być osiągnięte poprzez realizację następujących zadań:

• Propagowanie wzrostu i stabilności gospodarczej poprzez sprawowanie nadzoru oraz udostępnianie wsparcia technicznego;

• Pomoc w przezwyciężaniu trudności z bilansem płatniczym poprzez udzielanie pomocy finansowej;

• Redukcja ubóstwa na świecie, zarówno samodzielnie jak i we współpracy z Bankiem Światowym.


Działalność MFW

Według MFW większość problemów ekonomicznych na świecie wynika z nierównowag w bilansach płatniczych, które mogą nawet prowadzić do kryzysów gospodarczych. Dzieje się tak, kiedy waluta danego kraju szybko deprecjonuje, sprawiając, że towary i kapitał zagraniczny stają się coraz droższe, co z kolei może prowadzić do zakłóceń w funkcjonowaniu gospodarki. Problemy te mogą rozprzestrzenić się także na inne kraje. Z tego powodu MFW pomaga osiągać stabilność poprzez różnego rodzaju programy korygujące (Structural Adjustments Policies) oraz pożyczki.

MFW wspomaga kraje członkowskie we wdrażaniu reform oraz programów dostosowawczych, które mają przywrócić dobre warunki do zrównoważonego wzrostu gospodarczego, wzrostu zatrudnienia oraz zwiększenia inwestycji. Wprowadzane programy różnią się w zależności od specyfiki danego państwa, przyczyn problemów oraz wielu innych czynników. Aby otrzymać pożyczkę rząd danego kraju musi zgodzić się na wprowadzenie reform i zobowiązać się do nadzorowania ich przebiegu. Ma to na celu zapewnienie, że środki otrzymane z MFW zostaną wykorzystane na rozwiązanie problemów z nierównowagą w bilansie płatniczym. Fundusz zakłada, że po zwalczeniu tych problemów i powrocie do gospodarczej i finansowej stabilności państwo będzie w stanie zwrócić pożyczone środki, które następnie zostaną udostępnione kolejnym członków organizacji.

W ramach MFW funkcjonuje program Redukcji ubóstwa i wspierania rozwoju (Poverty reduction and growth facility). Jest to niskooprocentowany kredyt dla krajów ubogich. Aktualnie jest on dostępny dla 78 krajów. Oprocentowanie wynosi 0,5 %. Spłaty zadłużenia następują co pół roku, przy czym rozpoczynają się w 5,5 roku, a kończą w 10 lat po otrzymaniu środków przez państwo.

Kredyty MFW są bardzo atrakcyjne dla krajów członkowskich. Nie tylko są niskooprocentowane, ale również (w przypadku krajów rozwijających się) są często jedynym dostępnym źródłem kapitału dla danego kraju. Według stanu na koniec marca 2008 MFW posiada aktualnie środki w wysokości 209,5 mld USD, które mogą być przeznaczone na udzielenie kredytów.

MFW stara się także promować stabilność gospodarki, zmniejszenie podatności na kryzysy oraz zrównoważony wzrost. Dokonuje także analizy bieżącej sytuacji światowej gospodarki oraz zachęca do zacieśniania współpracy między krajami członkowskimi. Fundusz zapewnia także pomoc techniczną, polegającą na doradztwie oraz organizacji różnego rodzaju szkoleń w zakresie prowadzenia polityki fiskalnej, monetarnej oraz walutowej, systemu prawnego, statystyk gospodarczych czy prowadzenia nadzoru nad systemem finansowym.

Współpraca z innymi instytucjami

MFW współpracuje z wieloma instytucjami finansowymi na całym świecie, m.in. z Bankiem Światowym, regionalnymi bankami rozwoju [3], Światową Organizacją Handlu (World Trade Organization) oraz agendami ONZ. Organizacje te uczestniczą we wspólnych pracach nad różnymi projektami, wymieniają się informacjami, rezultatami badań oraz danymi statystycznymi, a także współpracują przy tworzeniu międzynarodowych standardów.

MFW jest także członkiem Forum Stabilności Finansowej (Financial Stability Forum). Do FSF należą władze gospodarcze i monetarne danego kraju (banki centralne, nadzór finansowy, departamenty skarbu) oraz międzynarodowe instytucje finansowe, m.in. MFW, Bank Światowy, Bank Rozrachunków Międzynarodowych (Bank for International Settlements). Forum zajmuje się przede wszystkim promowaniem stabilności finansowej, usprawnianiem działania rynku oraz redukcją ryzyka wynikającego z działania systemu finansowego.

Źródła finansowania działalności MFW

W MFW większość środków przeznaczanych na pożyczki pochodzi od krajów członkowskich (przede wszystkim ze składek), a także z oddzielnych funduszy. Każdy kraj członkowski ma przypisaną określoną składkę - kwotę udziałową, opartą na relatywnej wielkości gospodarki kraju. Składki są poddawane weryfikacji co pięć lat. Aktualnie suma kwot udziałowych wynosi 217,4 SDR [4] (ok. 358 mld USD, stan na koniec marca 2008).

Aktualne zasoby złota MFW mają wartość ok. 103 mld USD, co czyni organizację trzecim największym posiadaczem złota na świecie. Fundusz ma ograniczoną możliwość wykorzystywania złota - może je sprzedawać lub akceptować jako środek zapłaty (przy zgodzie 85 % głosów), nie może jednak angażować się w żadne transakcje z nim związane.

Special Drawing Rights

Aby wspomóc stabilizację międzynarodowego systemu walutowego w 1969 r. MFW utworzył jednostkę rozrachunkową o charakterze bezgotówkowym, zwaną SDR (Special Drawing Rights, Specjalne Prawa Ciągnienia). Początkowo jedna jednostka SDR była zdefiniowana jako 0.888671 grama czystego złota. Po rozpadzie systemu Bretton Woods postanowiono oprzeć wartość SDR na koszyku najważniejszych walut świata - euro, jena, funta oraz dolara amerykańskiego. Skład koszyka jest poddawany weryfikacji co pięć lat, aby upewnić się, że znajdują się w nim waluty mające aktualnie największą wagę w wymianie międzynarodowej. Aktualnie SDR pełni rolę międzynarodowej jednostki rozrachunkowej oraz porównawczej.
 
Krytyka działalności MFW

Działalność MFW budzi wiele kontrowersji. Organizacji zarzuca się, że niemal zawsze trzyma się sztywnych schematów- niezależnie od sytuacji, oraz że narzuca państwom wdrażanie programów, które nie tylko nie działają, ale często wręcz hamują rozwój gospodarczy, przez co przyczyniają się do pogłębienia ubóstwa oraz nierównowag w gospodarce. Równocześnie krytycy podkreślają brak wpływu Funduszu na decyzje i działania przywódców gospodarczych najbogatszych i najlepiej rozwiniętych krajów. Kolejną kontrowersją dotyczącą działalności MFW jest jego opinia jako organizacji generalnie nie przywiązującej wagi do takich problemów jak demokracja, prawa pracownicze czy prawa człowieka. Krytycy utrzymują, że w czasach „zimnej wojny” MFW wspierał przyjazne Amerykanom i Europejczykom dyktatury militarne. Przykłady dyktatur otrzymujących pomoc z Funduszu to m.in. Argentyna (1976-83), Chile (1974- 89), Zair/ Kongo (1965-97), Kenia (1979-2002).

Jedną z największych grup krytykujących MFW są antyglobaliści. Nie precyzują oni w sposób konkretny swoich zastrzeżeń co do działalności instytucji. Często jednak podczas konferencji organizowanych przez MFW organizują głośne protesty, które niejednokrotnie przekształcały się w agresywne demonstracje. 

Jednak coraz częściej do krytyki MFW przyłącza się także środowisko ekonomistów, w tym m.in. Joseph Stiglitz - profesor Columbia University, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii z 2001 r., były główny ekonomista Banku Światowego. Główne zarzuty, jakie Stiglitz przedstawia wobec MFW, to wymuszanie na poszczególnych państwach liberalizacji rynków finansowych, nadmiernej dyscypliny budżetowej i nacisku na utrzymywanie niskiej inflacji, nieprzejrzystość i brak demokratycznych procedur w procesie podejmowania decyzji oraz niedopuszczenie do procesu decyzyjnego państw potrzebujących pomocy. Stiglitz podkreśla także, że najlepiej rozwijają się kraje, które przeciwstawiły się naciskom MFW (Malezja, Chiny, Indie), a te, które ślepo go słuchały, zostały doprowadzone do katastrofy gospodarczej (np. Indonezja czy Argentyna) [5].

Krytycy przypominają, że MFW nie udało się zapobiec wielu kryzysom - chociażby w Meksyku, Azji czy Argentynie. Coraz głośniej mówi się także o konieczności wprowadzenia licznych reform w działalności Funduszu. Jednak mimo istniejących kontrowersji należy pamiętać, że MFW pełni główną rolę w utrzymywaniu stabilności gospodarki światowej. Wiele osób zaznacza także, że to właśnie stabilność gospodarki prowadzi do demokracji. W dzisiejszej gospodarce niezbędne jest istnienie instytucji finansowej, która umożliwiałaby wielopłaszczyznową współpracę między państwami oraz oferowałaby pomoc w rozwiązywaniu nagłych kryzysów.

4. Finanse Unii Europejskiej

1. POZABUDŻETOWE ŹRÓDŁA FINANSOWANIA DZIAŁALNOŚCI UNII

EUROPEJSKIEJ

Polska, będąc od 1 maja 2004 roku członkiem Unii Europejskiej, dokonuje wpłat do budżetu UE, otrzymuje z tego budżetu środki oraz korzysta z wielu innych źródeł funduszy w ramach UE. Finansowanie funkcjonowania Unii Europejskiej (UE, z ang. EU, od the European Union) jest dokonywane z budżetu ogólnego (ang. general budget) oraz pięciu źródeł pozabudżetowych:

1) Europejskiego Funduszu Rozwoju (EFR, ang. EDF),

2) Europejskiego Banku Inwestycyjnego (EBI, ang. ElB),

3) Europejskiego Funduszu Inwestycyjnego (EFI, ang. ElF),

4) operacji kredytowych i pożyczkowych na rynkach finansowych oraz

5) Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju (EBOiR, ang. EBRD).

Nie narusza to istotnie budżetowej zasady jedności, gdyż najważniejszą rolę w systemie

finansowym UE odgrywa budżet ogólny, obejmując ponad 95% dochodów i wydatków

dokonywanych przez UE. Budżet ogólny powstał w 1965 roku jako rezultat stopniowego

integrowania budżetów trzech wspólnot: budżetów Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (EWWiS, ang. ECSC), budżetu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG, ang. EEC) oraz budżetów Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (Euratom). To uzasadnia również zamienne stosowanie terminów wspólnoty europejskie oraz Unia Europejska, które w tekście będą zastąpione słowem Unia lub skrótem UE.

Ostateczną unifikację budżetów rozpoczęto 24 lipca 2002 roku po wygaśnięciu traktatu o EWWiS. Rada Unii podjęła decyzję o rozwiązaniu tej wspólnoty oraz włączeniu jej majątku do Wspólnoty Europejskiej z przeznaczeniem jednak na dalsze finansowanie badań w przemyśle węglowym i stalowym. Europejski Fundusz Rozwoju (EFR) jest instrumentem finansowym Unii Europejskiej wspierania rozwoju gospodarczego i społecznego tzw. krajów i terytoriów zamorskich (krajów afrykańskich, wysp karaibskich i Pacyfiku — ang. ACP). W większości przypadków są to byłe kolonie, terytoria powiernicze lub inne obszary historycznie związane z krajami należącymi do UE. W pierwszym rzędzie z tego funduszu są finansowane długookresowe przedsięwzięcia sferze modernizacji rolnictwa, rozwoju infrastruktury i przemysłu oraz finansuje się rozwój edukacji. Już na podstawie traktatu o utworzeniu EWG z 1957 roku nastąpiło stowarzyszenie krajów i terytoriów zamorskich z państwami EWG, którego celem jest m.in. promowanie rozwoju gospodarczego i społecznego krajów i terytoriów zamorskich oraz ustanowienie ścisłych stosunków gospodarczych między nimi i wspólnotą. Faktycznej realizacji deklaracji zawartych w tym traktacie służyło utworzenie w 1959 roku opisywanego Europejskiego Funduszu Rozwoju.

Główne źródło środków finansowych dla tego funduszu pochodzi z wkładów państw Unii a nie z budżetu ogólnego. Cechą charakterystyczną omawianego funduszu jest jego odrębność finansowa od budżetu ogólnego oraz okresowość. Odrębność finansowa funduszu wynika z tego, że jest on zasilany głównie wkładami państw UE a nie środkami z budżetu ogólnego. Fundusz ten tworzony jest na określony czas decyzją Rady UE na podstawie wcześniej zawartego porozumienia z krajami i terytoriami zamorskimi. W latach 1959 — 1999 powołano osiem EFR. W 2000 podpisano kolejne porozumienie o współpracy między wspólnotą a krajami i terytoriami zamorskimi oraz utworzono dziewiąty EFR wyposażony w środki na kwotę 13,8 mld euro do wykorzystania w latach 2000-2005.

Europejski Bank Inwestycyjny jest instytucją finansową UE wspierającą realizację

wspólnego wewnętrznego rynku. Pomoc finansową z EBI mogą otrzymać nie tylko podmioty publiczne, ale i prywatne. Priorytet mają inwestycje wspierające równomierny rozwój regionalny, powstawanie ogólnoeuropejskich sieci transportowych, komunikacyjnych i energetycznych, ochronę środowiska naturalnego oraz rozwój ochrony zdrowia i edukacji. W wyżej wymienionym zakresie pomoc ze środków EBI może być udzielona również podmiotom spoza UE. EBI pozyskuje środki poprzez zaciąganie kredytów i pożyczek, a zgromadzone w ten sposób fundusze wykorzystuje na udzielanie własnych kredytów i pożyczek finansujących realizację celów Unii. Posiadany przez EBI kapitał zakładowy służy zabezpieczeniu spłaty zaciąganych przez ten bank kredytów i pożyczek. Z racji swej statutowej misji, EBI nie działa w celu maksymalizacji zysku i oprocentowanie jego pożyczek i kredytów jest dla poszukujących funduszy bardzo korzystne. Problemem jest spełnienie kryteriów stawianych przez EBI przedsięwzięciom mogącym liczyć na pomoc z tego źródła.

Głównym celem działania Europejskiego Funduszu Inwestycyjnego jest pośrednie stymulowanie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw (MSP, ang. SMEs) w drodze udzielania poręczeń i gwarancji kredytowych, inwestowania w fundusze typu venture-capital oraz inwestowania w tzw. inkubatory przedsiębiorczości promujące rozwój nowoczesnych technologii.

EFI został powołany w 1994 roku w formie spółki akcyjnej. Od czerwca 2000 roku głównym akcjonariuszem EFI stał się EBI (posiada 60,75% akcji funduszu), natomiast Komisja Europejska posiada 30% akcji, a instytucje finansowe z UE — 9,25% akcji. Z tą chwilą EBI oraz EFI zostały objęte wspólną nazwą „Grupa EBI”. W odróżnieniu od swojego dominującego akcjonariusza, czyli EBI, Europejski Fundusz Inwestycyjny kieruje się w swej działalności maksymalizacją zysku.

Unia Europejska prowadzi działalność pożyczkową pozwalającą na sfinansowanie przedsięwzięć, których koszty są zbyt duże w stosunku do możliwości pojedynczych banków, a nawet typowych konsorcjów bankowych. Jest to źródło finansowania funkcjonujące poza budżetem ogólnym, przez co nie tylko zyskuje na elastyczności, ale też pozwala na realizację szerszej gamy celów, jak choćby wspieranie rozwoju społeczno-gospodarczego państw nie należących do poszerzonej Unii Europejskiej, bez obciążania budżetu ogólnego. W działalności pożyczkowej Unii Europejskiej można wyróżnić dwa podstawowe rodzaje.

Do pierwszego z nich należy zaliczyć zaciąganie pożyczek przez Komisję Europejską (w imieniu poszczególnych wspólnot) na rynkach finansowych i pożyczanie zebranych środków określonym podmiotom publicznym i prywatnym realizującym cele UE. Komisja Europejska może pozyskiwać niskooprocentowane fundusze dzięki korzystaniu z zasobów finansowych budżetu ogólnego jako zabezpieczenia spłaty zaciąganych przez nią zobowiązań, co znacząco podnosi zaufanie wierzycieli. Operacje te mogą służyć wsparciu państw członkowskich UE w równoważeniu ich bilansów płatniczych oraz jako pomoc państwom nie będącym członkami UE, które przechodzą transformację gospodarczą (np. krajom byłej Jugosławii, kraje byłego ZSRR, Rumunia czy Bułgaria). Operacje pożyczkowe mogą występować od 1978 roku także jako forma pomocy krajom członkowskim Unii w innych dziedzinach. Noszą wtedy nazwę nowego wspólnotowego instrumentu (ang. NCI). Pierwotnie udzielano tej pomocy z przeznaczeniem na rozwój infrastruktury, walkę z bezrobociem, usuwanie kosztów kataklizmów itp., a obecnie przede wszystkim wspiera się w ten sposób rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, w czym występuje zbieżność z działaniami Europejskiego Funduszu Inwestycyjnego. Opisywana działalność pożyczkowa jest również wykorzystywana do finansowania potrzeb inwestycyjno-badawczych Euratomu i Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali.

Do drugiego rodzaju operacji pożyczkowych Unii zalicza się udzielanie Europejskiemu Bankowi Inwestycyjnemu gwarancji spłaty pożyczek i kredytów przyznawanych przez niego państwom spoza UE. Gwarancjami tymi są objęte pożyczki na przedsięwzięcia inwestycyjne, przede wszystkim w zakresie infrastruktury technicznej na terenie Europy Środkowowschodniej, krajów Basenu Morza Śródziemnego, krajówPołudniowej Afryki oraz krajów Azji Centralnej i Ameryki Południowej. Europejski Banku Odbudowy i Rozwoju powstał w 1990 roku z zadaniem wspierania reform społeczno-gospodarczych w krajach byłego bloku państw socjalistycznych. EBOiR nie jest instytucją UE, ale wymienia się go przy prezentacji źródeł finansowania Unii, gdyż oprócz 40 rozwiniętych gospodarczo państw z całego świata, jego założycielami był EBI orazobecna Unia Europejska. Największymi udziałowcami EBOiR-u są Stany Zjednoczone,Francja, Włochy, Niemcy i Japonia. Instytucje i kraje Unii posiadają łącznie ponad 51%udziałów w tym banku, znacząco oddziałując na jego politykę i kierunki finansowania. UEwykorzystuje EBOiR do finansowania programów wspierających kraje EuropyŚrodkowowschodniej w przechodzeniu z gospodarki planowej do gospodarki rynkowej, takich jak Phare (program przebudowy ekonomicznej Europy Wschodniej) i Tasic (pomoc techniczna dla krajów byłego Związku Radzieckiego).

2. KONSTRUKCJA BUDŻETU OGÓLNEGO UNII EUROPEJSKIEJ I

KLASYFIKACJA BUDŻETOWA

Budżet ogólny UE jest zestawieniem przewidywanych dochodów i wydatków WspólnotyEuropejskiej oraz Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej, podlegającym okresowejautoryzacji przez Radę i Parlament Europejski.

Obecna konstrukcja prawna budżetu ogólnego UE wskazuje na dążność do spełnienia zasady szczegółowości. Wyróżnia się poziomą i pionową strukturę tego budżetu. Do elementów struktury poziomej budżetu można zaliczyć ogólne zestawienie dochodów oraz osiem tzw. sekcji zawierających dochody i wydatki głównych organów UE. Dotyczą one:

Sekcja I — Parlamentu,

Sekcja II — Rady,

Sekcja III — Komisji,

Sekcja IV — Trybunału Sprawiedliwości,

Sekcja V — Trybunału Obrachunkowego,

Sekcja VI — Komitetu Społeczno-Ekonomicznego,

Sekcja VII — Komitetu Regionów oraz

Sekcja VIII — Rzecznika Praw Obywatelskich i Nadzorcy Ochrony Danych Europejskich.

Z wyjątkiem Sekcji III, wszystkie wyżej wymienione wydatki, mają charakter wyłącznie administracyjny. Największa, bo obejmująca ponad 95% wydatków UE Sekcja III (Komisja), jest podzielona na część A zawierającą wydatki administracyjne oraz część B, w której ujęto tzw. wydatki operacyjne. Poszczególne części kończą się aneksami dotyczącymi na przykład dochodów i wydatków szczególnych podmiotów składowych.

Odzwierciedlenie klasycznej klasyfikacji budżetu jest zawarte w pionowej klasyfikacji budżetu. Wydatki budżetowe są uporządkowane w ramach subsekcji, tytułów, rozdziałów, artykułów i punktów, a dochody budżetowe według tytułów, rozdziałów, artykułów i punktów, odzwierciedlających przede wszystkim rodzajowy charakter tych wydatków i dochodów.

Klasyfikacja wydatków administracyjnych ma zbliżony charakter, ale jej podziałki obejmują przedmiotowy oraz rodzajowy charakter tych wydatków. Tytuły i rozdziały wskazują kierunek wydatków (np. wydatki osobowe, infrastruktura socjalno-medyczna, utrzymanie budynków), natomiast artykuły i punkty głównie wskazują na rodzaj wydatków (np. składki ubezpieczeniowe, wynagrodzenia, zasiłki porodowe).

Główne kierunki polityki społeczno-gospodarczej UE, np. wydatki na operacje strukturalne, wydatki na badania i rozwój technologii, wydatki z Europejskiego Funduszu Gwarancji i Orientacji Rolnictwa są uwidocznione dzięki wprowadzeniu subsekcji w klasyfikacji wydatków operacyjnych Komisji Europejskiej. Subsekcje te są podzielone na tytuły, rozdziały, artykuły i punkty. Tytuły i rozdziały prezentują kierunki wydatków, a artykuły i punkty obejmują rodzaje wydatków.

Większość wydatków operacyjnych, ze szczególnym uwzględnieniem wydatków na rolnictwo i na operacje strukturalne, jest dokonywanych z różnych funduszów celowych czyli utworzonych dla realizacji ściśle określonych zadań UE. Zarząd administrujący funduszem ma w swym składzie przedstawicieli Komisji Europejskiej, oraz państw członkowskich.

Cechą charakterystyczną tych funduszy jest brak odrębnej osobowości prawnej oraz własnych źródeł funduszy i stanowią one integralną część budżetu ogólnego UE, przez co ich wydatki podlegają corocznej autoryzacji parlamentu. Fundusze celowe obejmują dominującą część budżetu ogólnego, a najważniejsze z nich to: Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnictwa, Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, Europejski Fundusz Socjalny, instrument Finansowy Orientacji Rybołówstwa oraz Fundusz Spójności.

Przykłady klasyfikacji budżetowej w budżecie ogólnym Unii Europejskiej

Tabela 1. Klasyfikacja dochodów budżetu ogólnego Unii Europejskiej według tytułów

Tytuł Źródło dochodów

Tytuł 1 Własne źródła

Tytuł 2 Wpłaty finansowe

Tytuł 3 Dostępne nadwyżki

Tytuł 4 Pozostałe podatki, opłaty i należności

Tytuł 5 Dochody z działalności administracyjnej instytucji

Tytuł 6 Wpłaty z programów, zwroty wydatków i dochody z usług

Tytuł 7 Odsetki od zaległych płatności

Tytuł 8 Operacje pożyczkowe

Tytuł 9 Pozostałe dochody

Tabela 2. Klasyfikacja wydatków administracyjnych budżetu ogólnego UE według tytułów

Tytuł Wydatki

Tytuł 1 Wydatki związane z osobami pracującymi w instytucji

Tytuł 2 Budynki, wyposażenie i pozostałe wydatki operacyjne

Tytuł 3 Wydatki związane ze specjalnymi funkcjami pełnionymi przez instytucję

Tytuł 4 Współpraca międzynarodowa, międzynarodowe usługi i operacje

Tytuł 5 Przetwarzanie informacji

Tytuł 6 Obsługa i wydatki administracyjne związane z delegacjami

Tytuł 7 Wydatki na obsługę kadry pracowniczej i administracji

Tytuł 10 Pozostałe wydatki

Tabela 3. Klasyfikacja wydatków operacyjnych Komisji Europejskiej według subsekcji

Subsekcja Obszar polityki społeczno-gospodarczej

Subsekcja Bl Europejski Fundusz Gwarancji i Orientacji Rolnictwa, Sekcja Gwarancji

Subsekcja B2 Operacje strukturalne, wydatki strukturalne i wydatki spójno ści, mechanizm finansowy, inne

operacje regionalne i rolnicze, transport i rybołówstwo

Subsekcja B3 Szkolenia, młodzież, kultura, media audiowizualne, informacja, wymiar socjalny i zatrudnienie

Subsekcja B4 Energia, bezpieczeństwo nuklearne Euratomu i środowisko

Subsekcja B5 Ochrona konsumenta, rynek wewnętrzny, przemysł i sieci transeuropejskie

Subsekcja B6 Badania i rozwój technologii

Subsekcja B7 Operacje zewnętrzne

Subsekcja B8 Wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa

Subsekcja BO Gwarancje i rezerwy

3. WŁASNE ŹRÓDŁA DOCHODÓW BUDŻETOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ

W celu finansowania wydatków, UE zostały wyposażone we własne źródła dochodów oraz tzw. inne źródła. Do własnych źródeł dochodów zalicza się podatki, cła, opłaty oraz inne świadczenia na rzecz UE, przysługujące im bez dodatkowych decyzji organów państw członkowskich. Lista własnych źródeł dochodów ulegała z biegiem czasu rozszerzeniu. Dwa pierwsze z obecnych czterech źródeł są nazywane źródłami tradycyjnymi, a zalicza się do nich cła rolne i opłaty cukrowe oraz cła handlowe. Na dwa pozostałe źródła składają się podatek od wartości dodanej oraz tzw. „czwarte źródło”, czyli wpłaty państw członkowskich uzależnione od ich udziałów w PKB. Przewidywana jest również możliwość uzyskiwania dochodów przez UE z tzw. innych źródeł, jednak obecnie ich znaczenie jest niewielkie.

Cła rolne obejmują produkty rolne sprowadzane z krajów nie należących do UE, jeśli ceny tych produktów są niższe od cen na wspólnym rynku UE. Ceny wspólnorynkowe ustalane są na podstawie decyzji Rady w porozumieniu z Komisją i Parlamentem, a ich poziom jest przeważnie wyższy od poziomu światowych cen produktów rolnych. UE tłumaczy to zjawisko znacznie wyższymi dopłatami państwowymi do rolnictwa w większości państw spoza UE, co stanowi nieuczciwą i niebezpieczną konkurencję dla produktów unijnych. Cła rolne stanowią mechanizm wyrównywania szans rynkowych produktów rolnych z UE i spoza niej.

Opłaty cukrowe pobiera się od producentów cukru, izoglukozy i nuliny i należą do nich opłaty od produkcji w wysokości zależnej od osiągniętego poziomu produkcji, opłaty od zapasów w wysokości zależnej od wielkości tych zapasów oraz opłaty dodatkowe. Są to opłaty o charakterze celowym, skoro wydatkowanie tych dochodów odbywa się w całości na rzecz sektora cukrowego. Opłaty obciążające produkcję cukru przeznacza się na dofinansowanie systemu organizacji rynku cukrowego UE, opłaty od zapasów służą dofinansowaniu utrzymania zapasów zapewniających stałe zaopatrzenie rynku w cukier, natomiast opłaty dodatkowe służą do pokrycia strat w produkcji cukru z lat 1988 i 1989 nie pokrytych opłatami produkcyjnymi.

Do ceł handlowych stosowanych przez UE w stosunkach handlowych z krajami trzecimi należy zaliczyć cła konwencyjne, autonomiczne, antydumpingowe, antysubwencyjne oraz specjalne cła na produkty stalowe i węgiel. Cła konwencyjne i autonomiczne wynikają z tzw. Wspólnej Taryfy Celnej. Wysokość stawek ceł konwencyjnych wynika z porozumień UE ze Światową Organizacją Handlu (ŚOH, ang. WTO) i są stosowane wobec krajów należących do ŚOH, z którymi wspólnoty europejskie podpisały stosowne umowy. Cła autonomiczne są ustalane przez UE samodzielnie. Obejmują produkty i usługi, wobec których nie ustalono ceł konwencyjnych. Jako uzupełniające sposoby ochrony wewnętrznego rynku UE służą cła antydumpingowe i antysubwencyjne. Cła antydumpingowe nakładane są na tzw. produkty dumpingowe, czyli o cenie przy eksporcie do UE, która jest niższa od ceny podobnego produktu stosowanej przez kraj eksportujący w pozostałych transakcjach. Cła antysubwencyjne nakładane są na produkty i usługi subsydiowane w celu zniwelowania skutków subsydiów rządowych, zaniżających sztucznie eksportowe ceny produktów spoza UE. Do subsydiów zalicza się granty, pożyczki, zwolnienia i ulgi podatkowe, zwolnienia i ulgi celne itp. Wyłączone spod ceł antysubwencyjnych są produkty i usługi subsydiowane związane z szeroko rozumianą działalnością badawczo-naukową. O nałożeniu ceł antydumpingowych i antysubsydiowych na dane produkty decyduje Rada UE na wniosek podmiotu UE, który ucierpiał w wyniku stosowania subsydiów bądź wprowadzenia na rynek UE produktów dumpingowych.

Specjalne zasady nakładania ceł są stosowane wobec importu węgla i stali. Taryfy celne na te produkty ustalają bezpośrednio poszczególne państwa członkowskie UE, jednakże muszą one mieścić się w limitach wskazanych przez UE.

Państwa członkowskie mają obowiązek zgromadzenia dochodów ze źródeł tradycyjnych i odprowadzenia ich do budżetu ogólnego za pomocą własnych systemów administracyjnych.

Od 2001 roku, 25% zebranych środków państwa członkowskie mogą zatrzymać na pokrycie kosztów poboru tych środków.

Podatek od wartości dodanej (ang. VAT) dzięki daleko idącemu ujednoliceniu w skali UE jego elementów konstrukcyjnych, takich jak np. podmiot podatku, przedmiot i podstawa opodatkowania, katalog zwolnień podatkowych, stał się dobrze funkcjonującym źródłem dochodów budżetu ogólnego UE.

Pierwotnie prosty sposób obliczania podstawy opodatkowania został skomplikowany przez wprowadzenie decyzją Rady Europejskiej maksymalnego procentu podstawy opodatkowania do naliczania VAT przekazywanego do budżetu ogólnego. Po okresie odrębnego traktowania

Grecji, Hiszpanii, Portugalii i Irlandii w latach 1995-1999, od 2000 roku jest to 50% produktu narodowego brutto dla wszystkich krajów.

Podstawa opodatkowania ustalana jest za pomocą tzw. metody dochodowej. Polega ona na ustaleniu wpływów z omawianego podatku i podzieleniu uzyskanej kwoty przez stawkę przeciętną podatku w danym kraju. Ciekawą konstrukcją jest ujednolicona stawka podatku będąca różnicą między stawką maksymalną (w roku 2004 było to 0,50%) a tzw. stawką „zamrożoną”. Stawka „zamrożona” odpowiada udziałowi rekompensaty (tzw. korekty) dla Wielkiej Brytanii w sumie podstaw opodatkowania wszystkich państw członkowskich UE. Powodem otrzymywania przez Wielką Brytanię rekompensaty od pozostałych krajów UE była znaczna przewaga wpłat tego kraju do budżetu ogólnego nad uzyskiwanymi środkami, co prowadziło do nierównowagi budżetowej. Istotną przyczyną jest tu specyfika systemu podatkowego i budżetowego Wielkiej Brytanii. Wspomniana rekompensata ma postać redukcji podatku od wartości dodanej w kolejnym roku, a jeśli kwota rekompensaty nie pokrywa wspomnianej nadwyżki wpłat, stosuje się dodatkowo redukcję wpłat z tytułu „czwartego źródła”. Ciężar finansowania rekompensaty spoczywa na wszystkich państwach UE, z oczywistym pominięciem Wielkiej Brytanii, proporcjonalnie do ich udziału w PKB UE w drodze wyższej wpłaty z tytułu podatku od wartości dodanej oraz wyższej należności z tytułu „czwartego źródła”. Proporcjonalność nie ma zastosowania do Austrii, Niemiec, Holandii i Szwecji, których udziały zostały obniżone do jednej czwartej normalnej wysokości. Wspomniane wyżej tytuły nie są jednak rzeczywistym źródłem pokrywania rekompensaty, gdyż środki na ten cel są osobno odprowadzane i wykazywane.

Tak zwane „czwarte źródło”, obejmujące wpłaty państw członkowskich proporcjonalne do ich wkładu w wytworzenie PNB Unii pozwala zapobiec utracie równowagi budżetowej. Ma ono charakter uzupełniający, gdyż stosuje się je w przypadku gdy na pokrycie wydatków budżetowych nie wystarcza dochodów z tak zwanych innych źródeł, ze źródeł tradycyjnych oraz z podatku od wartości dodanej. Wysokość wpłat z tytułu „czwartego źródła” zależy od rozmiarów różnicy między wielkością zatwierdzonych na dany rok wydatków a zaplanowanymi dochodami ogółem z wyżej wskazanych źródeł. Różnica ta jest pokrywana przez wpłaty państw członkowskich w oparciu o jednolitą stawkę, w proporcji do udziału każdego z nich w tworzeniu PNB Unii jako całości.

Do tzw. innych źródeł, z których Wspólnoty Europejskie mogą dodatkowo czerpać dochody zalicza się m.in. podatki i składki od wynagrodzeń osób zatrudnionych w instytucjach Unii, oprocentowanie od zaległych płatności, nadwyżki budżetowe z lat poprzednich, dochody z działalności instytucji Unii i inne. Poziom dochodów z innych źródeł jest niestabilny, co powoduje ich ograniczone znaczenie dla budżetu Unii.

5. Bilans płatniczy - to co na prezentacji

32

---