ROLNICTWO A OCHRONA ŚRODOWISKA

Degradacja gleb w Polsce 
Jednym z ważniejszych zadań każdego Rządu jest zapewnienie właściwego wyżywienia narodu. Realizacja tego zadania jest szczególnie trudna, gdyż przez 45 lat marnotrawiono największe bogactwo naszego kraju - grunty orne.
W czasie od 1946 do 1978 roku odebrano rolnictwu 1,5 mln ha gruntów ornych. W 1946 roku na każdego mieszkańca Polski przypadało 0,86 ha, w 1978 - 0,5, a w 1984 już tylko 0,39 ha. Emitowane przez kominy fabryczne pyły i gazy powodują degradację gleb na olbrzymich obszarach. W wielu regionach gleby przeobrażają się w jałowa skorupę.
W uproszczeniu można wyróżnić tu trzy następujące kierunki zmian:
1. Obniżenie pH gleby (zwiększenie kwasowości);
2. Straty składników pokarmowych, a zwłaszcza kationów zasadowych, jak np. N, P, Mg, Ca, K itd., które są łatwo ługowane z gleby;
3. W glebach kwaśnych zwiększa się poziom aluminium i innych metali ciężkich. Przy braku kationów zasadowych, a zwłaszcza wapnia i magnezu, metale ciężkie wchodzą do układów biologicznych i prowadzą tu destruktywną działalność.
W wielu regionach naszego kraju kumulacja metali ciężkich w glebach jest tak duża, że, jak np. w byłym województwie katowickim, na prawie 1/3 gruntów ornych nie powinno się uprawiać warzyw korzeniowych, ze względu na ich szczególną zdolność kumulowania kadmu i ołowiu, a na blisko 20% gruntów ornych nie powinno się w ogóle produkować żywności.

Problemy gospodarki wodnej
Warunkiem podstawowym produkcji roślinnej jest odpowiednia ilość wody. Na przykład do produkcji pszenicy na jednym hektarze potrzeba 3750 ton wody, do produkcji kapusty już 8000 ton, do produkcji jednej kromki chleba potrzeba 132 litrów wody. Pomimo tych oczywistych faktów rolnicy zawsze przegrywają z przemysłem w walce o wodę. Zaopatrzenie polskiej wsi w wodę to jedna z najbardziej wstydliwych spraw w naszym kraju. Jeszcze na początku lat 90. około ¾ wsi korzystało z płytkich studzien przyzagrodowych, z których 70% miała wodę, która nie nadawała się do picia. To właśnie dzięki takiej wodzie śmiertelność z powodu chorób zakaźnych w Polsce była najwyższa w Europie. Podstawową przyczyną jest niemal powszechny brak kanalizacji i oczyszczalni ścieków na wsi. Wiele wsi nadal cierpi na deficyt wody. Tempo z jakim buduje się wodociągi jest wciąż za małe.

Stosowanie pestycydów
Lata po drugiej wojnie światowej nazywa się w ochronie roślin wiekiem pestycydów, a na początek tego okresu uznaje się rok 1946, kiedy to podjęto na dużą skalę produkcję DDT. Na początku był entuzjazm i ogromny optymizm, kiedy sądzono, że DDT stanie się panaceum na wszystko, a podejście do stosowania w rolnictwie w zwalczaniu chorób, szkodników i chwastów chemicznych środków ochrony roślin - pestycydów, praktycznie było bezkrytyczne. Uważano je za nieszkodliwe i uniwersalne. Potem przyszła epoka zwątpienia. Metoda ta stała się obiektem coraz częstszych ataków, a jej stosowanie spotykało się z coraz poważniejszą krytyką środowisk naukowych. Dziś należałoby się zastanowić nad obecnym stanem ochrony roślin, potrzebą stosowania chemicznych środków ochrony roślin oraz aktualnym podejściem do tej metody z punktu widzenia ochrony środowiska. Jest to o tyle uzasadnione, że w wielu przypadkach obecny stosunek do chemicznej ochrony roślin jest nadal konsekwencją i kontynuacją poprzedniej epoki, w której środki te stały się przedmiotem ostrej krytyki. Wykrywa się coraz liczniejsze powody na szkodliwość ich stosowania dla życia i zdrowia ludzi spożywających tak pielęgnowane rośliny. Uprawy rolnicze i ogrodnicze na całym świecie atakowane są przez wielotysięczną rzeszę chorób i szkodników, a w walce o pokarm i warunki środowiskowe konkurentem dla roślin uprawnych są chwasty. To występowanie agrofagów , pomimo stosowanych zabiegów ochrony roślin, powoduje w światowym rolnictwie straty w wysokości ok. 30% ogólnych plonów. W Polsce straty te, jakkolwiek są nieco niższe, to nadal ok. 20% plonów tracimy rocznie wskutek występowania chorób i chwastów oraz żerowania szkodników. Aby nie pozostawić tylko w sferze ogólnych sformułowań i procentów można podać jako przykład ochronę zbóż w Polsce. W 1978 roku została opracowana metoda chemicznej ochrony zbóż przed chorobami. Wdrożenie jej w następnych latach pokazało, że wykonanie jednego zbiegu fungicydem w okresie krzewienia pozwala na uzyskani zwyżki plonu o 0,4 t/ha, a 2 zabiegów - 0,
okresie kłoszenia. Tak więc wprowadzenie kompleksowej ochron7y zbóż może w istotny sposób wpłynąć na naszą samowystarczalność w zabezpieczeniu żywnościowych potrzeb społeczeństwa. Przykład ten pokazuje także, że uprawy rolnicze i ogrodnicze wymagają ochrony i należy teraz odpowiedzieć na ile ochrona ta może opierać się na wykorzystaniu szeroko rozumianej metody biologicznej, czyli równowagi w środowisku, względnie bezpośrednim zastosowaniu drapieżców czy pasożytów. Człowiek przez rolniczą działalność zmienił naturalne środowisko wprowadzając uprawę niewielkiej liczby roślin, często w monokulturze, a więc jedną roślinę uprawia się przez wiele lat na tym samym polu. Spowodowało to istotne zaburzenia prowadzące przede wszystkim do stworzenia doskonałych warunków do rozwoju dla grupy gatunków żerujących na roślinach uprawnych bez zapewnienia podobnej możliwości dla rozwoju ich wrogów naturalnych. Zachwiana została istniejąca równowaga, a zrodził się problem ochrony upraw przed coraz bardziej masowo występującymi agrofagami. Nie bez znaczenia są tu procesy hodowlane mające na celu wzrost wydajności, a prowadzące często do wydelikacenia rośliny uprawnej. Podstawową metodą ochrony roślin jest metoda chemiczna. W ponad 90% zwalczanie szkodników, chorób i chwastów opiera się na zabiegach chemicznymi środkami ochrony roślin. Pozwala ona na szybkie i skuteczne likwidowanie agrofaga oraz prawidłową ochronę upraw. Jednak dziś już wiadomo, że sama metoda chemiczna nie zabezpieczy na zawsze ochrony roślin i że należy szukać innych rozwiązań. Trzeba bowiem wziąć pod uwagę, że agrofagi uodparniają się na stosowane środki ochrony roślin, wzrastają też koszty stosowania metody chemicznej. Należy więc szukać nowych rozwiązań lub uzupełniać je innymi metodami.
Ważnym problemem jest wzrost kosztów produkcji pestycydów i co się z tym bezpośrednio wiąże wzrost ich ceny. Dzieje się tak dlatego, że jednocześnie wzrastają wymagania w stosunku do chemicznych środków ochrony roślin ze strony służby zdrowia oraz samego rolnictwa. Poprowadziło to do sytuacji, że o ile w roku 1956 spośród 1800 nowych badanych związków jeden trafił do rolnictwa jako zarejestrowany pestycyd, to obecnie na jeden pestycyd trzeba przebadać około 20000 połączeń. Zmieniają się też i coraz bardziej komplikują procesy produkcji i trudno się dziwić, że obecny koszt wyprodukowania nowego pestycydu, od syntezy aż do rejestracji nowego, często przekracza 30 mln dolarów. Dla porównania - w roku 1956 taki koszt wynosił 1,2 mln. Na takie drogie środki nie wszyscy mogą sobie pozwolić i wiele krajów uważnie przygląda się także ekonomice ich przygotowania, która jest coraz trudniejsza do uzasadnienia.
Ostra krytyka stosowania pestycydów w rolnictwie spowodowała istotne zmiany w podejściu do chemicznych środków ochrony roślin oraz zaowocowała zmianami, których celem było ograniczenie szkodliwych następstw ich stosowania. W Polsce pierwszym takim działaniem było wycofanie DDT jako środka ochrony roślin, a później powolne, lecz konsekwentne, wycofywanie innych środków z grupy chlorowcopoczodnych. Miało to na celu ograniczenie stosowania środków o długim okresie zalegania. Podobnym przykładem może być wyeliminowanie zapraw rtęciowych i zastąpienie ich innymi związkami, mniej szkodliwymi. Poważnym przedsięwzięciem było też dążenie do ograniczenia produkcji i stosowania pestycydów pylistych. Ta forma stosowania środków ochrony roślin stanowi największe zagrożenie dla środowiska. W Polsce sytuacja ta jest szczególnie niekorzystna, ponieważ brakuje podstawowej aparatury do opylania.
Istotną zmianą jakościową jest zmiana wymogów, jakie stawia się przed nowym pestycydem zanim zostanie on zarejestrowany. Wzrosła liczba testów i badań, jakie muszą być wykonane w odniesieniu do każdego nowego związku. Bardzo szeroki zakres badań powoduje, że do ochrony roślin trafiają tylko środki znane, weryfikuje się te wcześniej zarejestrowane i eliminuje te, w stosunku do których nowe wymagania okazały się za wysokie. Obecnie, aby środek aby środek został zarejestrowany wymaga się między innymi wyników takich testów jak: różnego rodzaju testy toksyczności, także na zwierzętach, test koncerogenności, wieloletnie badania na zwierzętach, między innymi zbadanie wpływu substancji na reprodukcję trzech generacji, test mutagenności, zbadanie metabolizmu pestycydów w glebie, roślinie i zwierzętach, ustalenie charakteru rozkładu pestycydów w glebie w okresie dwóch lat itd. Rejestracja pestycydów jest więc pierwszym, bardzo poważnym "sitem" dla nowych związków wprowadzanych do ochrony roślin. Po wprowadzeniu do praktyki pestycyd pozostaje pod dalszą kontrolą.
Każdy chemiczny środek ochrony roślin musi być przede wszystkim mało toksyczny, nie mieć działania teratogennego i kancerogennego, a także dalekosiężnych następstw stosowania la człowieka i różnych elementów środowiska naturalnego. Ważna też jest jego trwałość, a raczej - brak trwałości lub trwałość umiarkowana w środowisku naturalnym i brak toksycznych metabolitów, duża skuteczność do wybiórczości działania oraz ekonomika stosowania. Ten ostatni czynnik znacznie różni nas od krajów zachodnich.

Ujemny wpływ pestycydów
Pestycydy stanowią grupę fitofarmaceutyków o bardzo szerokim zakresie oddziaływania. Pomimo stosunkowo niewielkiego zużycia środków ochrony roślin w Polsce w porównaniu z innymi krajami Europy, sięgającego 10-12 tys. ton rocznie, na bezpośredni kontakt z pestycydami narażonych jest około 3 mln ludzi. Pod względem ogólnej liczby zatruć pestycydy ustępują jedynie lekom, natomiast w przypadku zatruć śmiertelnych (najczęściej nie związanych z pracą) - grzybom. W kraju brak jest centrów leczenia zatruć ostrych, niewiele wiadomo na temat pestycydami u dzieci. Jak wynika z informacji opracowanej przez Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej oraz przez Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, począwszy od lat siedemdziesiątych w kraju prowadzi się systematyczne obserwacje pozostałości w produktach roślinnych, zwierzęcych i w glebie. Są to jednak badania wyrywkowe, co przy powszechnym stosowaniu środków ochrony roślin nie pozwala na stwierdzenie wielu nieprawidłowości, wynikających z wadliwego stosowania pestycydów. Brakuje informacji na temat poszczególnych środków na fizjologię i rozwój roślin i zwierząt, jak również powodowania zmian genetycznych.
W ostatnich kilkudziesięciu latach głównym motywem określającym działanie służb ochrony roślin były i są tendencje do maksymalnego wykorzystania metod chemicznych. W przypadku realnego zagrożenia plonów umożliwiają one szybkie i skuteczne działanie interwencyjne. Te walory pestycydów- niezależnie od zagrożeń wynikających z nadmiernej chemizacji rolnictwa - zmuszają zarówno gospodarkę światową, jak i naszą, do stosowania licznych zabiegów fitofarmaceutycznych. Nie należy podważać wszystkich racji, które wynikają z konieczności gospodarczej. Sprzeciwiać się jednak należy kosztownej realizacji niecelowych i nieskutecznych zabiegów ochrony roślin. Zarówno na podstawie badań naukowych, jak i obserwacji terenowych, należy stwierdzić, że takie właśnie zabiegi zdarzają się w praktyce.
Wzrost cen pestycydów powinien ograniczyć ich zużycie oraz sprawi, że w większym niż dotychczas stopniu rolnicy będą zwracać uwagę na opłacalność ich stosowania. Oczekiwać również będą na fachową pomoc i odpowiedź na pytanie, które owady, roztocza, wirusy , bakterie czy grzyby zasługują na miano szkodników oraz kiedy i przy jakiej liczebności agrofaga zabieg przyniesie zysk. Fitopatolodzy i entomolodzy specjalizujący się w poszczególnych grupach roślin powinni przedstawić propozycje najwłaściwszych i równocześnie prostych metod określenia liczebności fitofagów i patogenów oraz terminów ich zwalczania. Ochrona roślin jest dyscypliną gospodarczo ważną. Prawidłowo i celowo prowadzona może skutecznie zabezpieczyć plon oraz doprowadzić do znacznego ograniczenia liczby zabiegów chemicznych. Może również istotnie zmniejszyć koszty produkcji oraz obniżyć wydatki skierowane na import pestycydów.

Gleba i nawożenie
Intensyfikacja produkcji rolniczej niesie za sobą zagrożenia ze strony coraz to nowszych środków, jak nawozy sztuczne czy środki ochrony roślin oraz nowe technologie nawożenia i ochrony roślin.
Przez zagrożenie ekologiczne rolnictwa można rozumieć działanie wszelkich czynników powodujących zmniejszenie żyzności gleb i pogorszenie wartości biologicznej plonów. Zagrożenia te można podzielić łatwo zauważalne i trudno dostrzegalne. Pierwsze to przede wszystkim zatrucia gleb przez emisje przemysłowe, niewłaściwa gospodarka wodą i stepowienie gleb. Te trudniej dostrzegalne to np. niezrównoważone jednostronne nawożenie oraz związane z nim zmniejszenie się zawartości próchnicy w glebach i ich zakwaszanie. Takie jednostronne, niezrównoważone nawożenie stosowane od początków rozwoju przemysłu nawozowego (na naszych ziemiach już blisko wiek), od drugiej połowy XX wieku stosowane coraz powszechniej i intensywniej, polega na stosowaniu kilku podstawowych składników pokarmowych: NPK (azotu, fosforu, potasu), przy niedostatecznym wapniowaniu i pomijaniu nawożenia pozostałymi składnikami pokarmowymi, jak magnez i inne mikroelementy (bor, miedź, cynk). Powoduje to coraz poważniejszy niedobór magnezu i mikroelementów w roślinach, mniejszą skuteczność stosowanego nawożenia, pogorszenie wartości biologicznej plonów, w tym pasz. U ludzi sprzyja to wielu chorobom cywilizacyjnym.
Jednostronne nawożenie NPK, przy niedostatecznym wapnowaniu, powoduje z reguły wzrost zakwaszenia gleb, mniejszą dostępność składników pokarmowych i przyspieszone ich ługowanie z warstwy uprawnej do wód gruntowych, a w wyniku tego, do zmniejszania się żyzności gleby. To także powoduje wzrost ilości azotanów w uprawianych na takiej glebie roślinach, a następnie w żywności, w której często odkrywamy obecność metali ciężkich. Zakwaszenie gleb jest zwiększane dodatkowo przez emisje tlenków siarki do atmosfery przy spalaniu paliw, tzw. kwaśne deszcze. Następstwem jest zmniejszenie się zawartości próchnicy w glebie, chociaż może ono być powodowane przez inne czynniki, np. niewłaściwy płodozmian czy zmniejszenie nawożenia obornikiem.
Zmniejszenie zawartości próchnicy prowadzi przede wszystkim do mniejszej pojemności wodnej gleb, zatem do mniejszego wykorzystania przez rośliny opadów i nawodnień z jednej strony, a do większego wymywania składników pokarmowych z warstwy uprawnej do wód gruntowych - z drugiej strony. Trzeba przeciwdziałać tym szkodliwym zjawiskom, najlepiej usuwając przyczyny, np. poprzez zmniejszanie emisji. Można też łagodzić ich skutki różnymi sposobami. Pamiętać jednak trzeba, że każde skażenie wymaga innego postępowania, np. ujemnym skutkom skażenia roślin kwaśnymi deszczami można przeciwdziałać za pomocą opryskiwania ich roztworem saletry wapniowej. Należy podkreślić, że coraz szerzej stosuje się w rolnictwie wapno. 
Skażeniom trudniej dostrzegalnym powinno się przeciwdziałać przede wszystkim zastępując tradycyjny sposób nawożenia przez ekologiczny sposób nawożenia i ochrony roślin, który zakłada intensyfikację produkcji roślinnej. Intensyfikując jednak tę produkcję trzeba liczyć się z zagrożeniami. Jednym z podstawowych jest technologia nawożenia oraz ochrony roślin. Pojawiły się na rynkach światowych bardzo wyrafinowane środki ochrony roślin, te niszczące chwasty i stosunkowo najmniej niszczące glebę, co jest niezmiernie ważne. Również nawozy są dziś inne i dotychczas stosowane w Polsce nie zdają w obecnych warunkach egzaminu. 

Skażenie gleb metalami ciężkimi
Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa prowadził badania, z których wynikało, że na początku lat 90. ok. 15-20%, to jest ok. 2800 do 3600 tys. ha gleb w kraju ma podwyższoną zawartość kadmu, ołowiu, cynku. Były one zlokalizowane głównie w południowo0zachodniej części Polski, głównie w województwie katowickim. Około 30-40% gleb w tym województwie było - zgodnie z badaniami - znacznie zanieczyszczonych jednym lub wszystkimi wspomnianymi metalami. Przyczyną były pyły emitowane przez przemysł. Dużo mniejszy wpływ miała chemizacja rolnictwa, tzn. stosowanie nawozów i środków ochrony roślin. Główne niebezpieczeństwo stwarza nieprawidłowe stosowanie do nawożenia odpadów przemysłowych i komunalnych. Opracowane zostały kryteria oceny tych odpadów jako nadających się do nawożenia. Jednakże często stosowane są odpady nie odpowiadające normom. Stąd proponowano, aby zarówno dystrybucja, jak i stosowanie ich znalazło się pod szczególną ochroną 
Wyłączenie dużych obszarów gleb o dużej zawartości metali ciężkich z produkcji rolniczej jest nieuzasadnione ze względu na duże koszty ekonomiczne i społeczne. Alternatywą zaś dla takich posunięć jest odpowiedni dobór struktury produkcji. Dlatego właśnie Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa zaproponował pięciostopniową skalę klasyfikacji stopni zanieczyszczenia gleb, określając jednocześnie ich przydatność. Przestrzegając te zalecenia, wykonując wapnowanie, pamiętać należy o ciągłym zagrożeniu ekologicznym. 

Skażenie żywności
Skażenie środowiska ma bezpośredni wpływ na jakość produkowanej przez rolnictwo żywności. Już w latach 70., na konferencji w Sztokholmie, zrzeszeni w WHO lekarze i specjaliści innych dziedzin orzekli, że najlepszym i najradykalniejszym wskaźnikiem zanieczyszczenia środowiska jest żywność i wówczas to podjęto postanowienie o monitoringu - stałych badaniach pozwalających ocenić jakość zdrowej żywności w aspekcie pozostałości pestycydów. Badania takie prowadził w Polsce resort zdrowia za pośrednictwem Państwowego Zakładu Higieny i Wojewódzkich Stacji Sanitarno-Epidemiologicznych w ramach nadzoru i monitoringu.
Każdego roku bada się od kilkuset do kilku tysięcy próbek owoców, warzyw, zbóż, mleka i jego przetworów pod kątem zawartości pestycydów. Liczba badań jest jednak ograniczona i daleka od zaspokojenia potrzeb, ze względu na dość wysokie koszty, pracochłonność i potrzebę dysponowania specjalistyczną aparaturą. Wyniki badań wskazują, że znaczny odsetek żywności zawiera pozostałości monitorowanych pestycydów. Dotyczy to zwłaszcza owoców cytrusowych, nowalijek z upraw szklarniowych i mleka. Podobne rezultaty uzyskuje się także w innych krajach. Wiadomo, że w każdym gospodarstwie rolnym zajmującym się uprawą roślin dla celów zarobkowych są stosowane środki ochrony roślin. Można więc założyć, że ogromna większość produktów rolnych trafiająca na rynek zawiera ich pozostałości. Co gorsza, w wielu przypadkach, właśnie ta propagowana jako zdrowa żywność ma tych pozostałości najwięcej. Dotyczy to np. otrąb, które obok niewątpliwych wartości odżywczych mogą zawierać pozostałości pestycydów, które stosowane są także w przechowalnictwie ziarna. Gromadzą one kilkakrotnie więcej zanieczyszczeń z powietrza niż wnętrze ziarna, co w przypadku rtęci udowodniły badania prowadzone w PZH.
Z punktu widzenia resortu zdrowia, najbardziej narażone na szkodliwe działanie zanieczyszczonej żywności są dwie grupy społeczne: małe dzieci i ludzie chorzy. Dlatego też żywność dla dzieci i wszelkiego rodzaju odżywki są pod szczególnym nadzorem. Surowce do ich produkcji pochodzą ze specjalnych upraw zlokalizowanych na terenach o możliwie małym zanieczyszczeniu środowiska, przy produkcji których stosowanie pestycydów i nawozów mineralnych wyeliminowano lub poważnie ograniczono. Stopień zanieczyszczenia i poziom czynników szkodliwych w żywności ma szczególne znaczenie i wpływ na młody organizm i kumuluje się w nim w stopniu niesłychanie wyższym niż u dorosłych. Jeśli chodzi o ołów, jest to nawet 40%, podczas gdy u dorosłych zaledwie 5%.
Badania wykonane przez Stacje Sanitarno-Epidemiologiczne w środowisku młodzieży wskazują, że np. tygodniowe spożycie ołowiu przez młodzież w wieku 14-18 lat przekroczyło dawkę tolerowaną przez organizm w dwóch województwach: krakowskim i wałbrzyskim. Jeszcze gorzej przedstawia się sytuacja w przypadku małych dzieci, gdzie dawki ołowiu w żywności przekroczyły w latach 1984-1985 dawki tolerowane w 6 województwach na 11 badanych. Podobnie w przypadku kadmu u małych dzieci stwierdzono przekraczanie dawki dopuszczalnej dla dorosłego człowieka. Największe tygodniowe pobieranie kadmu stwierdzono w Wałbrzychu, a następnie w Krakowie, w Kielcach, Rzeszowie. Kolejnym metalem występującym najczęściej w żywności jest rtęć. Wyniki oznaczenia dla obu tych grup na ogół są niższe od dawki tolerowanej przez dorosłego człowieka. Najwyższe stwierdzono w Krakowie. Sytuacja nie jest jednak zadowalająca. Granice wielkości tolerowanych przez organizm zostały ustalone w skali międzynarodowej przez WHO. Umieściła je ona w specjalnym kodeksie i tylko te wielkości uznać można za wartość bezpieczną dla człowieka. U nas te wielkość w wielu województwach są systematycznie przekraczane. Biorąc pod uwagę, że metale ciężkie kumulują się w organizmie - stwarza to realne zagrożenie dla zdrowia społeczeństwa. Metale ciężkie bowiem mogą być przyczyną wielu chorób, zwłaszcza sercowo-naczyniowych, nerek, układu nerwowego i nowotworowych. Mogą także wywoływać zmiany mutagenne i teratogenne. Metale mogą być przyczyną większości chorób cywilizacyjnych. Alarmująco przedstawiają się zwłaszcza wyniki badania odżywek dla niemowląt i dzieci oraz preparatów dietetycznych - w których zawartość, zwłaszcza kadmu, bardzo często przekracza dopuszczalne normy.
Innym zagrożeniem dla życia i zdrowia człowieka jest stosowanie preparatów weterynaryjnych w lecznictwie i profilaktyce oraz jako stymulatorów wzrostu w żywieniu zwierząt, co wiąże się z możliwością pozostałości tych związków w środkach spożywczych pochodzenia zwierzęcego tj. w mięsie, narządach, w mleku i w jajach. Przyczyną jest najczęściej niewłaściwe ich podawanie, a w szczególności nieprzestrzeganie okresów karencji i poziomów dawkowania. Pozostałości te bowiem mogą stać się przyczyną alergii, powstawania i narastania odporności drobnoustrojów saprofitycznych i chorobotwórczych na antybiotyki - również te stosowane w terapii ludzi, co wyklucza skuteczności ich stosowania jako leków, występowanie chorób grzybicznych itd. Wyniki badań Stacji Sanitarno-Epidemiologicznych wskazują na konieczność wzmożenia kontroli i nadzoru nad hodowlą i produkcją zwierzęcą.

Rolnictwo alternatywne
Niezależnie od rolnictwa konwencjonalnego, istnieją liczne formy rolnictwa alternatywnego, jak np.: organiczne, ekologiczne, zintegrowane i biodynamiczne. Poniżej krótko scharakteryzowano każdy z tych rodzajów.
Rolnictwo organiczne. Cechą charakterystyczną jest unikanie sztucznych elementów, czy zabiegów, które mogłyby prowadzić do zaburzeń środowiska przyrodniczego. Tylko gleba o odpowiednich zasobach próchnicy i zrównoważonych proporcjach składników mineralnych zapewnia produkcję zdrowej żywności. Monokultury rolne nie zapewniają stabilnego układu ekonomicznego. Ważne jest wykorzystanie wszelkiego rodzaju odpadów i dążność do stworzenia zamkniętego systemu obiegu materiałów w obrębie jednego gospodarstwa. Dozwolone są wyłącznie insektycydy pochodzenia roślinnego oraz fungicydy oparte na siarce i miedzi.
Rolnictwo ekologiczne. Opiera się ono na ekologii, czyli nauce o funkcjonowaniu ekosystemów. Szczególne znaczenie przypisuje się tu poznaniu obiegu różnych form materii. Zużycie składników pokarmowych nie może przewyższać zdolności do ich odtwarzania. Jeżeli rolnicy nie zadbają o regenerację próchnicy, należy oczekiwać spadku żyzności gleb. Straty materii w agroekosystemach nie są związane tylko z jej zbieraniem w postaci plonu. Na przykład około 50% azotu ulatnia się z gleby, obornika czy kompostu. Dlatego też aby zbilansować składniki odżywcze roślin zależy wnosić znacznie więcej materii organicznej niż zebrano jej z pola. Ważna jest troska o to, aby uruchomiona ilość składników pokarmowych mogła być w jak największym stopniu wykorzystywana przez rośliny uprawne, mikroorganizmy lub związana przez kompleks sorpcyjny gleby. Zdolności regenerujących należy szukać w odpowiedniej strukturze pól uprawnych, łąk, zadrzewień, zbiorników wodnych itp.
Rolnictwo zintegrowane. Ten kierunek gospodarowania należałoby przewidywać jako dominujący w Polsce w niezbyt odległej przyszłości. Jest to rolnictwo maksymalizujące produkcję, stosujące precyzyjną agrotechnikę, przy ograniczaniu skażeń produktów i środowiska. Metodami integrowanymi osiągać można plony zbóż nawet powyżej 10 t/ha, dużą wydajność mleka rzędu 7-8 tys. l od jednej krowy rocznie. Stosowane są tu nawozy mineralne, w tym syntetyczne, także pestycydy, ale w sposób kontrolowany, przy subtelnym programowaniu agrotechniki.
Rolnictwo biodynamiczne. Człowiek zajmujący się taką odmianą rolnictwa traktuje przyrodę holistycznie - całościowo i stara się jak najlepiej wykorzystać zarówno energie człowieka jak i przyrody. W gospodarstwie powinny być zarówno rośliny, jak i zwierzęta. Człowiek, gleba, rośliny i zwierzęta współdziałają ze sobą jako zintegrowane części tej samej całości. Człowiek sterujący tym gospodarstwem dąży do możliwie jak największego zamknięcia w jego ramach obrotu materii i zminimalizowania jej dopływu z zewnątrz (własne nawozy i pasze). Zaleca się jak najpełniejsze wykorzystanie energii atmosfery i kosmosu, a wiec światła, ciepła i wody oraz takich sił kosmosu jak rytmy dobowe i roczne. Trzeba więc dostosowywać terminy zabiegów agrotechnicznych, jak uprawa gleby, siew, pielęgnacja czy zbiór plonów, do położenia Ziemi względem planet i w odniesieniu do faz Księżyca. Od dawna wiemy, że wpływa to na plon poszczególnych części roślin, jak korzenie, liście, kwiaty, owoce i nasiona. Dostosowywanie zabiegów agrotechnicznych do wymienionych układów ułatwiają specjalne kalendarze zabiegów.

ZANIECZYSZCZENIA POWIETRZA

ZANIECZYSZCZENIA POWIETRZA, gazy, ciecze i ciała stałe obecne w powietrzu, nie będące jego naturalnymi składnikami, lub też substancje występujące w ilościach wyraźnie zwiększonych w porównaniu z naturalnym składem powietrza; do zanieczyszczeń powietrza należą: 1) gazy i pary związków chemicznych np. tlenki węgla (CO i CO2), siarki (SO2 i SO3) i azotu (NOx), amoniak (NH3), fluor, węglowodory (łańcuchowe i aromatyczne), a także ich chlorowe pochodne, fenole; 2) cząstki stałe nieorg. I org. (pyły), np. popiół lotny, sadza, pyły z produkcji cementu, pyły metalurg., Związki ołowiu, miedzi, chromu, kadmu i in. metali ciężkich; 3) mikroorganizmy - wirusy, bakterie i grzyby, których rodzaj lub ilość odbiega od składu naturalnej mikroflory powietrza; 4) kropelki cieczy, np. kwasów, zasad, rozpuszczalników. Zanieczyszczenia powietrza mogą ujemnie wpływać na zdrowie człowieka, przyrodę ożywioną, klimat, glebę, wodę lub powodować inne szkody w środowisku, np. korozję budowli; lotne zanieczyszczenia powietrza będące substancjami zapachowymi mogą być dodatkowo uciążliwe dla otoczenia. 
Wartość emisji zanieczyszczeń to ilość zanieczyszczeń wydalana do atmosfery w jednostce czasu, wyrażana w g/s, kg/h lub t/rok. 
Do naturalnych źródeł zanieczyszczenia powietrza należą: wulkany (ok. 450 czynnych), z których wydobywają się m.in. popioły wulkaniczne i gazy (CO2, SO2, H2S - siarkowodór i in.); pożary lasów, sawann i stepów (emisja CO2, CO i pyłu); bagna wydzielające m.in. CH4 (metan), CO2, H2 S, NH3; powierzchnie mórz i oceanów, z których unoszą się duże ilości soli (globalnie 0,7-1,5 mld t/rok); gleby i skały ulegające erozji, burze piaskowe (globalnie do 700 mln t pyłów/rok); tereny zielone, z których pochodzą pyłki roślinne. Źródła antropogeniczne (powstające w wyniku działalności człowieka) można podzielić na 4 grupy: 1) energii - spalanie paliw, 2) przem. - procesy technologiczne W zakładach chemii rafineriach, hutach, kopalniach, cementowniach, 3) komunikacja Gł. transport samochodowy, ale także kol., wodny i lotny 4) komunalne - gospodarstwa domowe oraz gromadzenie i utylizacja odpadów i ścieków (np. wysypiska, oczyszczalnie ścieków). Źródła emisji zanieczyszczeń mogą być punktowe (np. komin), liniowe (np. szlak komunikacyjny) i powierzchniowe (np. otwarty zbiornik z lotną substancją). 
Zanieczyszczenia powietrza można podzielić na zanieczyszczenia pierwotne, które występują w powietrzu w takiej postaci, w jakiej zostały uwolnione do atmosfery, i zanieczyszczenia wtórne, będące produktami przemian fizycznych i reakcji chemicznych zachodzących między składnikami atmosfery i jej zanieczyszczeniem (produkty tych reakcji są niekiedy bardziej szkodliwe od zanieczyszczeń pierwotnych) oraz pyłami uniesionymi ponownie do atmosfery po wcześniejszym osadzeniu na powierzchni ziemi. Zanieczyszczenia powietrza ulegają rozprzestrzenianiu, którego intensywność zależy m.in. od warunków meteorologicznych i terenowych. Następnie zachodzi proces samooczyszczania w wyniku osadzania się zanieczyszczeń (sorpcja) lub ich wymywania przez wody atmosferyczne. Cząstki zanieczyszczeń, których średnica nie przekracza 200 ?m, utrzymują się w powietrzu dość długo w postaci aerozoli, po czym cząstki o średnicach mniejszych niż 20 ?m są usuwane gł. wskutek wymywania, większe opadają na powierzchnię ziemi pod wpływem siły ciężkości. Wszystkie składniki powietrza w wyniku nieustannego ruchu ulegają ciągłemu mieszaniu; przy niekorzystnym ukształtowaniu terenu i bezwietrznej pogodzie, na niewielkiej przestrzeni (miasta, okręgi przem.) gromadzi się duża ilość zanieczyszczeń - wzrost ich stężenia powoduje niekiedy powstanie gęstej mgły zw. smogiem. 
Występujące w atmosferze gazy absorbujące promieniowanie podczerwone odbite od powierzchni Ziemi - para wodna, dwutlenek węgla, metan, podtlenek azotu oraz freony, zw. gazami cieplarnianymi lub szklarniowymi, powodują tzw. efekt cieplarniany. Emisja globalna CO2 wynosi ok. 1011 t/rok; stężenie tego gazu wzrosło od ok. 270 ppm na pocz. XX w. do 360 ppm w latach 80. Gazy tzw. kwaśne (CO2, SOx, NOx, HCl) wywołują zakwaszenie wody w atmosferze (kwaśne opady). Związki reagujące z ozonem, tj. freony i tlenki azotu, są przyczyną ubytku ozonu w ozonosferze; tzw. dziura ozonowa wykryta nad Antarktydą 1983 (ozonosfera) rozszerza się, zwiększając ilość szkodliwego dla organizmów żywych promieniowania ultrafioletowego docierającego do powierzchni Ziemi. 
Skład powietrza w pomieszczeniach zamkniętych zależy gł. od: jakości powietrza atmosferycznego w rejonie, w którym stoi budynek, rodzaju i ilości zanieczyszczeń emitowanych w procesach zachodzących w pomieszczeniu oraz rodzaju i efektywności systemu wentylacji pomieszczenia. Źródłami zanieczyszczeń są: 1) procesy utleniania: bezpośrednie spalanie paliw (gotowanie posiłków, ogrzewanie wody), palenie tytoniu, procesy oddychania, 2) materiały bud. lub wykończeniowe, 3) procesy technologiczne. Najbardziej szkodliwe związki chemiczne stosowane w budownictwie to: aldehyd mrówkowy (formaldehyd), fenole, toluen, ksylen i styren, znajdujące się gł. w lepikach, klejach, lakierach i materiałach impregnacyjnych; toksyczny formaldehyd (szczególnie niebezpieczny dla dzieci i młodzieży) jest emitowany z wełny miner. oraz płyt paździerzowych, do produkcji których są stosowane kleje i lakiery zawierające ten składnik. 
W warunkach przem., gł. w górnictwie węglowym, przemyśle mineralnym i ceramicznym odlewnictwie żelaza, produkcji materiałów bud., przetwórstwie azbestu oraz przy spawaniu i piaskowaniu, poważne zagrożenie stanowią pyły powodujące pylicę płuc. Wśród czynników toksycznych wywołujących zatrucia zaw. dominują: ołów i jego związki, dwusiarczek węgla (CS2), związki fluoru i tlenek węgla. 
Oddziaływanie zanieczyszczenia powietrza na środowisko może obejmować krótkotrwałe (epizodyczne) oddziaływanie zanieczyszczeń o dużym stężeniu lub długotrwałe (chroniczne) działanie zanieczyszczeń o małym stężeniu; zwykle obserwuje się wzmożone jednoczesne działanie wielu zanieczyszczeń powietrza (synergizm). Dwutlenek siarki wywołuje u ludzi silne podrażnienie błon śluzowych (kaszel, obrzęk błon śluzowych i skurcze mięśni oskrzelowych); w stężeniu 10-500 ?g/m3 powoduje uszkodzenie liści wielu roślin - lucerna, jęczmień, owies, pszenica, szpinak, tytoń, sosna zwyczajna są b. wrażliwe, winorośl, truskawka, mieczyki, róże, sosna czarna są bardziej odporne. Szczególnie zagrożone degradacją są lasy, gdzie jako zanieczyszczenia powietrza występują związki siarki, azotu, chloru, fluoru, cynku, ołowiu, miedzi oraz węglowodory (szkodliwość fluoru dla roślinności jest ok. 100-krotnie większa niż szkodliwość dwutlenku siarki). 
Dopuszczalne stężenia zanieczyszczenia powietrza są ustalane odrębnie dla obszarów specjalnie chronionych (tereny uzdrowisk, parków nar., rezerwatów przyrody i parków krajobrazowych) oraz pozostałych obszarów. Dodatkowe przepisy prawne regulują dopuszczalny stopień zanieczyszczenia powietrza na stanowiskach pracy. 
Nad ponad 20% pow. Polski, gł. nad terenami dużych ośr. miejskich lub miejsko-przemysłowych występuje nadmierne zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego. Szacuje się, że w Polsce ogólna emisja zanieczyszczeń gazowych 1993 wynosiła co najmniej 10,0 mln t, w tym CO - 4,4 mln t, SO2 - 2,7 mln t (1991 - 3,0 mln t, 1989 - 3,9 mln t), lotnych substancji org. - 1,7 mln t, NOx - 1,1 mln t (1991 - 1,2 mln t, 1989 - 1,5 mln t), CS2 - 20 tys. t, H2S - 9 tys. t, związków fluoru - 4 tys. t, emisję CO 2 szacuje się na ok. 400 mln t. Emisja pyłów 1989-93 zmniejszyła się z 2,4 mln t do 1,5 mln t rocznie. Obserwuje się ogromne zniszczenia lasów, np. w G. Izerskich, okolicach Puław, Rybnika. Zob. też ochrona atmosfery, Polska (Warunki naturalne: Ochrona przyrody i środowiska). Andrzej Kulig

OCHRONA ATMOSFERY, zapobieganie przekraczaniu w powietrzu atmosferycznym dopuszczalnych stężeń substancji zanieczyszczających i ograniczanie ilości (lub usuwanie) substancji wprowadzanych do powietrza atmosferycznego przez zakłady produkcyjne i usługowe, pojazdy mech., hałdy, wysypiska i inne źródła zanieczyszczeń. 
Ograniczenie emisji zanieczyszczeń ze źródeł antropogenicznych uzyskuje się w wyniku: 1) wzbogacania paliw, np. odsiarczanie węgli energetycznych, 2) zmiany stosowanych surowców, np. spalania paliw o wyższej jakości w okresie niekorzystnych warunków meteorologicznych, 3) zmiany procesów technologiczne 4) hermetyzacji procesów technologicznych i oczyszczania gazów odlotowych, 5) oczyszczania gazów spalinowych, m.in. odpylania i odsiarczania spalin, 6) utylizacji odpadów przem. i komunalnych, 7) wykorzystania niekonwencjonalnych źródeł energii, np. energii słonecznej, energii wiatru. 
Do oczyszczania gazów z substancji toksycznych lub uciążliwych dla środowiska (pyłów, związków siarki i azotu oraz węglowodorów, substancji zapachowych) wykorzystuje się różne procesy mechaniczne fizyczne chemiczne lub biochemiczne najczęściej: filtrację, absorpcję w cieczach, adsorpcję na ciałach stałych, chemiczne przemiany gazów w inne, mniej uciążliwe substancje. 
Ograniczenie emisji pyłów następuje przez zmniejszenie ilości pyłów powstających w procesie technologicznym zwiększenie wielkości cząstek pyłu, hermetyzację procesów pyłotwórczych i stosowanie wysokosprawnych urządzeń odpylających. 
Urządzenie odpylające składa się z odpylacza, w którym następuje wydzielenie ziaren pyłu z gazu, oraz urządzeń pomocniczych (przewody ssące i tłoczące, wentylatory lub dmuchawy, silniki, pompy, zbiorniki na pył itp.). Odpylacze wykorzystują siły: ciążenia (komory osadcze), bezwładności (odpylacze inercyjne), odśrodkową (cyklony), elektrostatyczną (elektrofiltry) lub współdziałanie tych sił (odpylacze z warstwą filtracyjną, płuczki). Warstwa filtracyjna może być utworzona z materiałów sypkich lub ceramicznych tkanin naturalnych lub syntetycznych włókien szklanych, miner. lub metalowych oraz papieru, kartonu i in. Rozwiązania konstrukcyjne i wielkość urządzeń odpylających mogą być b. różnorodne, a ich dobór zależy od natężenia przepływu, temperatury, wilgotności i ciśnienia gazu, jego zapylenia na wejściu do odpylacza, składu ziarnowego i składu chemicznego pyłu, jego właściwości fizyczne oraz wymaganej skuteczności działania. Odpylacze tzw. mokre oprócz pyłu usuwają z gazów odlotowych część zanieczyszczeń gazowych i toksycznych par, zwł. o dużym współczynniku absorpcji w wodzie, np. tlenków siarki, kwasu siarkowego, chlorowodoru i dwutlenku azotu. Skuteczne oczyszczanie gazów odlotowych ze składników lotnych wymaga stosowania specjalnych procesów oczyszczających. 
Odsiarczanie spalin i gazów odlotowych ma na celu ograniczenie emisji do atmosfery tlenków siarki (zwł. dwutlenku siarki) powstających w procesach energetycznego spalania paliw i procesach technologicznych. Metody odsiarczania wykorzystują procesy absorpcji w roztworach (tzw. odsiarczanie mokre) i adsorpcji (tzw. odsiarczanie suche); jako adsorbenty mogą być stosowane m.in. tlenki wapnia i magnezu, węglany, węgiel aktywowany; jako absorbenty wykorzystuje się zwykle roztwory zasadowe (np. wodorotlenek wapnia, sodu). W celu utlenienia związków siarki stosuje się także metody katalityczne. Aby usunąć z gazów odlotowych związki org., stosuje się następujące metody: adsorpcję, np. na węglu aktywowanym, dopalanie termiczne lub katalityczne, absorpcję w roztworach lub biofiltrację. Wszystkie te metody, jak również utlenianie w wyniku ozonowania lub chlorowania (metodą Kurmeiera) są jednocześnie metodami dezodoryzacji gazów odlotowych, czyli usuwania z nich substancji zapachowych. 
Oceny i doboru metody oczyszczania zanieczyszczonych gazów dokonuje się na podstawie kilku kryteriów, jak: niezawodność, wielkość kosztów inwestycyjnych i eksploatacyjnych, stopień redukcji zanieczyszczeń. Z punktu widzenia ochrony środowiska ważnym zagadnieniem jest końcowa postać fizyczna i chemiczna zatrzymanego zanieczyszczenia - w najlepszym przypadku może to być surowiec do dalszych procesów technologicznych np. siarka z instalacji odsiarczających, w najgorszym - ciekły lub stały odpad uciążliwy dla środowiska. 
Stopień redukcji zanieczyszczeń, tj. sprawność lub skuteczność oczyszczania gazu (procentowy stosunek ilości zanieczyszczeń zatrzymanych w urządzeniach do ilości zanieczyszczeń do nich wprowadzonych w określonym przedziale czasowym) w prawidłowo eksploatowanych urządzeniach oczyszczających wynosi 90-99,5%. Ilość zanieczyszczeń zatrzymanych i zneutralizowanych w urządzeniach oczyszczających w Polsce (1991), wyrażona w tys. t/rok, przedstawia się następująco: pył - 21 666, dwutlenek siarki - 374, tlenek azotu - 14, tlenek węgla - 262, węglowodory - 80, inne zanieczyszczenia gazowe - 57. W przypadku zanieczyszczeń pyłowych stanowi to ok. 96% wytworzonych zanieczyszczeń, a w przypadku zanieczyszczeń gazowych - ok. 18%. 
Ochronę powietrza atmosferycznego na terenach zamieszkanych i specjalnie chronionych można realizować (oprócz stosowania procesów technologicznych. o małej emisji zanieczyszczeń i eksploatacji wysokosprawnych urządzeń oczyszczających) przez właściwą lokalizację zakładów przem. oraz ochronę bierną, np. w formie izolacyjnych pasów zieleni. Ponieważ zanieczyszczenie powietrza może stanowić problem lokalny, regionalny lub międzynarodowy również w tej skali są podejmowane działania ochronne, np. 13 XI 1979 w Genewie 35 krajów (w tym Polska) podpisało Konwencję o Transgranicznym Zanieczyszczeniu Powietrza, której sygnatariusze powinni ograniczać ilość i zasięg rozprzestrzeniania zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego. Zob. też zanieczyszczenia powietrza. Andrzej Kulig

ZANIECZYSZCZENIE ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO, stan środowiska wynikający z wprowadzenia do powietrza, wody lub gruntu albo nagromadzenia na powierzchni ziemi substancji stałych, ciekłych lub gazowych albo energii w takich ilościach lub w takim składzie, że może to ujemnie wpływać na zdrowie człowieka, przyrodę ożywioną, klimat, glebę, wodę lub powodować inne niekorzystne zmiany, np. korozję materiałów. Zanieczyszczenie środowiska przyrodniczego może być spowodowane przez źródła naturalne (np. wulkany) lub antropogeniczne (tj. sztuczne, będące wynikiem działalności człowieka); następuje ono w wyniku nie zamierzonej, lecz systematycznej działalności człowieka (antropopresji), polegającej na ciągłej emisji czynników degradujących środowisko, lub też jest następstwem awarii będącej przyczyną nagłego uwolnienia zanieczyszczeń do: atmosfery (np. awaria w elektrowni jądrowej Three Mile Island, USA - 1979, i o wiele groźniejsza w skutkach awaria w Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej na Ukrainie - 1986), wód (np. zanieczyszczenie wód Renu w wyniku gaszenia pożaru w zakładach chemicznych Sandoz w Bazylei, awarie zbiornikowców) albo gruntu (np. wycieki paliw płynnych w czasie transportu kol.). 
Oceny stanu środowiska dokonuje się w odniesieniu do stanu naturalnego (czystego) bez względu na to, czy jego zmiany są spowodowane przez substancje lub oddziaływania, dla których ustalono poziom stężeń (lub natężeń) dopuszczalnych, czy też przez inne czynniki, dla których brak jest takich normatywów (np. zanieczyszczenia mikrobiologiczne lub zapachy w atmosferze). Niekiedy przez zanieczyszczenie środowiska przyrodniczego rozumie się przekroczenie norm jakości środowiska lub dopuszczalnych wskaźników emisji zanieczyszczeń, czyli właściwie wystąpienie niedopuszczalnego poziomu zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego, np. czyste powietrze nie zawiera fluoru i jego związków, jakakolwiek więc ich obecność w powietrzu stanowi jego zanieczyszczenie (przepisy prawne zaś określają dopuszczalne zanieczyszczenie tymi substancjami przez podanie wartości dopuszczalnego stężenia związków fluoru w powietrzu - stężenie chwilowe to 30 ?g/m3, średniodobowe 10 ?g/m3 i średnioroczne 1,6 ?g/m3). 
Intensywny rozwój przemysłu i urbanizacja w 2 poł. XX w. spowodowały, że zanieczyszczenie środowiska przyrodniczego zmieniło swój zakres przestrzenny z lokalnego (np. występowanie smogu), poprzez regionalny (np. zanieczyszczenie Renu, basenu M. Śródziemnego lub Bałtyckiego - lata 60. i 70.), aż do globalnego (np. zakwaszenie środowiska, zanik warstwy ozonu w stratosferze na wysokości ok. 25 km lub zanieczyszczenie oceanów). Dlatego też wg ekspertów UNESCO obecnie najgroźniejszymi czynnikami zanieczyszczającymi są: dwutlenek węgla (CO 2) - jedna z przyczyn efektu cieplarnianego, tlenek węgla (CO), dwutlenek siarki i dwutlenek azotu (SO2 i NO2), powodujące zakwaszenie środowiska, fosfor, wywołujący eutrofizację, rtęć i ołów, ulegające bioakumulacji, ropa naftowa, DDT i inne pestycydy oraz promieniowanie. Jednocześnie wiele zagrożeń wynika ze skażenia najbliższego otoczenia człowieka, m.in. powietrza w pomieszczeniach zamkniętych (obecność CO2 i CO, NOx, lotnych związków org., radonu, dymu papierosowego oraz niedobór tlenu), wody pitnej i żywności. Wiedza o stanie środowiska przyr. i zachodzących w nim zmianach oraz o stopniu degradacji poszczególnych jego elementów jest konieczna do podejmowania optymalnych decyzji dotyczących jego ochrony. 

Sytuacja w Polsce. Stan środowiska przyr. w Polsce jest zróżnicowany. Istnieje 19 (1995) parków nar., wiele rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu, a także utworzone decyzją UNESCO Międzynarodowy Rezerwaty Biosfery oraz przekształcone tereny znajdujące się w województwach pn. i wsch. (ochrona przyrody). Jednocześnie wyróżnionych jest 27 obszarów ekologicznych zagrożenia, m.in. GOP, Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy, Zat. Gdańska i G. Izerskie, gdzie niektóre wskaźniki zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego przekraczają normy dopuszczalne dla życia przyrody i zdrowia człowieka. 
Z pomiarów przeprowadzonych w latach 1990-93 wynika, że wg obowiązujących norm dopuszczalnego stężenia zanieczyszczeń w atmosferze, niekorzystna sytuacja panowała na terenie ponad 10% jednostek adm. kraju - najgorsza w miastach i przem. okręgach woj.: Śląskiego, dolnośląskiego, małopolskiego i krakowskiego, przy czym najczęściej występowało ponadnormatywne stężenie pyłu, SO2, NOx, CO, formaldehydu, ołowiu i fluoru. 
W Polsce rozróżnia się 3 klasy czystości powierzchniowych wód śródlądowych, którym odpowiadają charakterystyczne wartości parametrów fizycznych, chemicznych i biologicznych. (ochrona wód). Głównym zanieczyszczeniem wód powierzchniowych są związki org. łatwo utlenialne, związki azotu i fosforu oraz rozpuszczone sole, pochodzące z wód kopalnianych (chlorki i siarczany). Stan czystości wód podziemnych nie jest jeszcze w pełni rozpoznany (1994); ocenia się jednak, że zanieczyszczenie objęło już ok. 25% zasobów dyspozycyjnych. Jest ono wynikiem oddziaływania obszarowych źródeł zanieczyszczeń związanych z działalnością rolnicza zanieczyszczenia atmosfery, braku kanalizacji na wsi i w wielu miastach oraz występowania licznych punktowych źródeł zanieczyszczenia, np. składowisk odpadów przem. i komunalnych (z których jedynie 30% jest zlokalizowanych, urządzonych i eksploatowanych zgodnie z obowiązującymi wytycznymi techn. i nie powoduje zagrożenia), stacji benzynowych i in. Źródła te oddziałują również na stan gleb i gruntów, których rekultywacja jest szczególnie długotrwała i kosztowna. W kształtowaniu klimatu akustycznie decydujący udział mają źródła hałasu komunikacyjnego (drogi, torowiska, zajezdnie, dworce, lotniska i in.). Poziom natężenia hałasu pochodzącego od tych źródeł w dużych miastach wynosi 65-75 dB, w średnich i małych 62-73 dB i na terenach wiejskich 45-62 dB (ochrona przed hałasem). 
Poprawa stanu środowiska wymaga ograniczenia ilości zanieczyszczeń przez wdrażanie technologii ochronnych (np. oczyszczanie ścieków, odsiarczanie spalin, kompostowanie odpadów) oraz technologii małoodpadowych, minimalizujących zużycie surowców i energii, a także rekultywacji środowiska zdegradowanego i przestrzegania przepisów prawnych z zakresu ochrony środowiska. Zob. też Polska (Warunki naturalne: Ochrona przyrody i środowiska). Andrzej Kulig

Wg UNESCO najpowszechniejsze zanieczyszczenia środowiska to: tlenki azotu (NOx), dwutlenek siarki (SO2), tlenek węgla (CO), dwutlenek węgla (CO2), fosfor (P), rtęć (Hg), ołów (Pb), ropa naftowa i DDT. Zanieczyszczenia środowiska są najsilniej odczuwalne w wielkich skupiskach ludzkich, aglomeracjach miejskich i ośrodkach przemysłowych. Obecnie zanieczyszczeniu uległy już praktycznie wszystkie elementy środowiska, przy czym najwięcej uwagi poświęca się zanieczyszczeniom powietrza i wody, gdyż one mają bezpośredni wpływ na zdrowie i życie ludzi.

---