- przebieg działu wodnego powierzchniowego nigdy nie pokrywa się z przebiegiem działu wodnego podziemnego [F]
- przepływ rzeki można zmierzyć za pomocą łaty wodowskazowej [F]
- wielkość parowania mierzy się za pomocą pluwiografu [F]
- w bilansie wodnym retencja może przyjmować wartości ujemne [P]
- anotermia to stan jeziora w którym temperatura wody jest taka sama na różnych głębokościach [F]
- z map hydroizobat można obliczyć spadek hydrauliczny [F]
- … to strefa wód powierzchniowych [F]
- izohiety to linie łączące punkty o takich samych opadach [P]
- wskaźnik odpływu określa jaka część wody opadowej odpłynęła za zlewni [P]
- odpływ jednostkowy może być wyrażony w milimetrach [F]
- granity stanowią zasobny zbiornik wód podziemnych w Polsce [F]
- krzywa konsumpcyjna przedstawia związek między stanami a przepływami wody w rzece [P]
- wody higroskopowe można usunąć podgrzewając próby skalnej do temperatury powyżej 100 C [P]
- typowym obszarem deficytu wody w Polsce są Kujawy [P]
- w Polsce występują wody artezyjskie [P]
- lizymetr służy do pomiarów natężenia spływu powierzchniowego [F]
- średni przepływ Wisły w Krakowie wynosi około 700 m2/s [F]
- lizymetr służy do pomiarów natężenia spływu powierzchniowego [F]
- jeziora oligotroficzne odznaczają się dużą zasobnością w substancje odżywczą [F]
- na terenie Polski wody I klasy czystości występują w Wielkopolsce [F]
- wysokość opadów mierzona w deszczomierzach jest niższa w stosunku do wartości rzeczywistej
- w Polsce wielkość parowania przewyższa wielkość opadów [F]
- lej depresyjny powstał w wyniku niskiego ciśnienia atmosferycznego [?]
- duży rozrzut punktów przy konstrukcji krzywej konsumpcyjnej jest najczęściej spowodowany … podczas pomiaru przepływu [F]
- kształt zlewni nie ma wpływu na kształt fali uderzeniowej [F]
- zawiesiny to materiał rozpuszczony w wodzie w postaci Janów [F]
- wody mineralne Krakowa należą do wód … [F]
- jeżeli współczynnik odpływu zlewni - 40% oznacza to że przy sumie opadów rocznych 1000mm wskaźnik odpływu wynosi 600mm [F]
- w Bieszczadach występuje pierzasty układ sieci rzecznej [P]
- silne pofałdowanie sprzyja wyrównanej stratyfikacji termicznej jeziora [F]
- w Tatrach 15 tysięcy lat temu występowały lodowce piedmontowe [F]
- w przypadku braku pomiarów hydrometrycznych zlewni do obliczenia odpływu stosujemy tabele …. [?]
- hydroizohipsy to linie prostopadłe do poziomic przechodzące przez źródło [F]
- do określenia opadów na obszarze górskim służą metody izohiet i wieloboków [F]

HYDROLOGIA I OCEANOGRAFIA

Zarys historii:

woda obiekt zainteresowania uczonych już od starożytności

badania rozwijały się głównie w krajach, gdzie był niedostatek wody - Egipt, Mezopotamia, Chiny

wody (rzeki, morza, jeziora) kartowano od dawna

4000 p.n.e. - pierwsze tamy na Nilu, pomiary stanów wody

300 p.n.e. - zbudowano kanał łączący Kair z Suezem

do dziś koło Kairu wodowskaz (nilomierz)

Fajum - depresja służąca w okresie wezbrań jako zbiornik retencyjny

W kodeksie Hammurabiego nakaz dbania o wały i kanały (prawo wodne)

Budowano kanały (zespół studzien połączonych podziemnymi sztolniami o minimalnym nachyleniu) ich zadaniem było zaczerpywanie wód podziemnych

Przerzuty wody dokonywane na 50-60 km np. do Niniwy przerzucano wodę z innych dorzeczy (VII w p.n.e.)

• Podobne przerzuty są dokonywane w USA z rzeki Kolorado

• Tales z Miletu (VII-VI w p.n.e.) „wszystko z wody pochodzi i do niej powraca”

• Arystoteles (IV w p.n.e.) - teoria kondensacji wody w parę para w wodę woda zasila rzeki

• Leonardo da Vinci - hydraulika - machiny wodne

• Bernard Palissy - objaśnił podstawowe prawa obiegu wody w przyrodzie

• Pierre Perrault - dokonał pomiaru wysokości opadów , odpływu Sekwany (wniosek, opad wystarcza do zasilania)

• Edmund Halley - ilość wody parująca z oceanu = ilość wody dopływającej rzekami

• Bilans wodny Albert Penck i Edward Brucker równocześnie

Dyscypliny w obrębie nauk hydrologicznych

• potamologia - rzeki

• limnologia - jeziora

• hydrogeologia - wody podziemne

• paludologia - bagna

• krenologia - źródła

• hydrometeorologia

• pedohydrologia

• hydrochemia

• kriologia

• glacjologia

• oceanografia

Klasyfikacja reżimów

• proste, z jednym wezbraniem

• glacjalny

• pluwialny

• górski

• nizinny

• oceaniczny (znaczenie parowania, latem parowanie, zimą opad - wzrost przepływu zimą)

• kontynentalny

• równinny

• złożone, z kilkoma wezbraniami

• śnieżny

• przejściowy

• równinny

• śnieżno-deszczowy

• deszczowo-śnieżny

• rzeki karpackie wezbrania letnie na zachodnie, na wschodzie mniejsze znaczenie

• Dunajec jedno wezbranie roztopowo-letnie

Klasyfikacja wg Wojejkowa:

• klimatów zimnych: niskie tempo, okresowe wstrzymanie obiegu wody

• wschodnioeuropejski: główne znaczenie roztopy wiosenne

• górski

• klimatu umiarkowanego oceanicznego

• klimatu umiarkowanego kontynentalnego

• śródziemnomorski

• klimatów zwrotnikowych (rzeki okresowe)

• klimatów suchych (rzeki epizodyczne)

• mieszany (Nil)

• strefy równikowej

Klasyfikacja wg Lwowicza

• według zasilania:

• lodowcowe

• śnieżne

• deszczowe

• podziemne

• według intensywności zasilania

• >80% rocznego opadu

• 50-80%

• <50%

• według pory roku o największym odpływie

Klasyfikacja według Dynowskiej

• informacja o charakterze zmienności

• reżim równikowy (niski współczynnik zmian dziennych i miesięczne)

• reżim umiarkowany (niski współczynnik zmian dziennych, różne współczynniki zmian miesięcznych)

• reżim niewyrównany (??) - wysoki współczynnik zmian dziennych i miesięcznych

• informacja o porach roku w których następują wezbrania

• wezbrania wiosenne

• wezbrania wiosenne i zimowe

• wezbrania wiosenne i letnie

• wezbrania wiosenne, zimowe i letnie

• informacja o rodzaju zasilania

• gruntowo - deszczowo - świeże

• deszczowe - gruntowe - świeże

Reżim odpływu

Reżim (ustrój rzeki) - charakter rzeki, na który składają się stany wody, przepływy oraz ich zmienność i czas ich występowania, typ genetyczny wezbrań i niżówek.

Miary zmienności przepływu:

• współczynnik nieregularności λ=Qmax/Qmin

• Amplituda względna A=(Q max-Qmin)/Qśr

• Współczynnik zmienności
  

Wezbrania:

• z deszczów

• z roztopów (w górach roztopy wolniej i stopniowe; na nizinach gwałtowne, w górach rzadko duże wezbrania wiosenne - raczej letnie)

• zatorowe i śryżowe

• związane z cofką wody morskiej do ujścia (lejkowate)

Wielkość i przebieg wezbrań zależą od:

• intensywności i ilości opadów

• zdolności retencyjnej zlewni (podłoże wodonośne/duża retencyjność/małe wezbrania)

• szaty roślinnej

• udział powierzchni z opadem w całkowitej powierzchni zlewni

• formy koryta i jego spadku

• kształt koryta i układ sieci rzecznej

• człowiek może regulować zdolność retencyjną zlewni zmieniając szatę roślinną, kształt koryta czy budując zbiorniki retencyjne

Niżówka

• okres kiedy przepływy są niższe od średnich minimalnych przepływów

• ile wody zabrakło do SNQ (średniej niskiej wody)

• jeżeli przerwa w niżówce powyżej 15 dni to dwie niżówki

• niżówki letnie - brak opadów, duże parowanie

• zimowe - retencja w śniegu

Odpływ podziemny

• woda odpływająca rzeką, odprowadzająca wodę pochodzącą z zasilania gruntowego

• czasem za wartość odpływu podziemnego uznaje się minimalne przepływy (średnią z minimalnych miesięcy) metoda Wundta

• na zasilanie rzek mogą wpływać wody jeziora

łagodnymi zmianami przepływów (niskie wyżówki, wysokie niżówki) charakteryzują się rzeki w zlewniach, których woda wsiąka w podłoże; jeżeli wsiąka niewiele, to wyżówki są wysokie/niżówki niskie; średnie wartości odpływu będą równe, ale czasowa dystrybucja różna

stabilizację rzeki można uzyskać sztucznie (zbiorniki retencyjne) jeżeli w zlewni dużo jezior - retencja hydrauliczna

Czynniki wpływające na wielkość podziemnego zasilania:

• budowa geologiczna

• ukształtowanie terenu (im bardziej stromo, tym lepsze warunki do spływu powierzchniowego)

• użytkowanie terenu zlewni (jeśli zamiast lasu pole może pojawić się spływ powierzchniowy)

• stopień przemrożenia gruntu

Odpływ w Polsce:

• centralnej - 100 - 150 mm

• na wyżynach - 150 - 200 mm

• pojezierze Pomorskie - 200 - 300 mm

• góry - 250 - 700 mm

Odpływ podziemny:

• Mazowsze, Wielkopolska, Dolny Śląsk - 50 mm

• Większość kraju - do 100 mm

• W górach miejscami powyżej 150 mm a nawet do 300

• Jura Krakowsko-Częstochowska, pojezierze Pomorskie, Mazowsze - 150 mm

Odpływ powierzchniowy:

• od 50 mm w Polsce centralnej do 100 ( a nawet 400) w górach

Średni odpływ jednostkowy:

• w górach 30 l/s z km²

• wyżyny 6 - 8

• centralna Polska - ok. 2

Przepływ = natężenie w m³/s

Odpływ = ilość wody, która odpływa ze zlewni. Zazwyczaj z kontekście rocznym

Krzywa konsumcyjna

• zależność pomiędzy stanem wody a przepływem (oznacza się dla danego profilu)

• jeśli dno się obniży, lub podniesie to zmieni się także krzywa

• zmiana przy poszerzeniu/zwężeniu koryta

• krzywe są weryfikowane

• przyczyny zmian krzywej

• erozja (pogłębianie), akumulacja (spłycanie)

• poszerzanie lub zwężanie

• występowanie roślinności w korycie

• pokrywa lodowa

• zabudowa hydrotechniczna

Roczny odpływ ze zlewni

Miary odpływu:

• objętość odpływu [m³]

• warstwa wody H [mm]

• odpływ jednostkowy [dm³/(s*km²)]

Krzywa kalibracji

• młynki od małych (kilka cm) do kilku metrów (montowane na statkach, dźwigach, mostach)

• inna działają na zasadzie indukcji magnetycznej

• młynki bez kręcenia (w zarośniętych terenach)

• oblicza się średnią prędkość w pionach

• zakładamy, że między pionami prędkość średnia

• 
  

• Fn - pole sekcji

• Vn - średnia prędkość sekcji

• gdy sekcji jest dużo możemy wyznaczyć linie jednakowej prędkości w wodzie - izotachy

• później mnoży się pola pomiędzy izotachami przez średnie prędkości wody w polu

Rozkład prędkości wody w korycie rzeczywistym

• w zakolach po stronie zewnętrznej prędkość największa

• z reguły największa w okolicach środka nieco poniżej lustra wody

metoda chemiczna/kalorymertyczna

• rozcieńczenie roztworu/barwnika będzie tym większe im większy przepływ rzeki

• musimy znać stężenie roztworu wlewanego i jego naturalną zawartość w rzece

• w niektórych sytuacjach można wykorzystać różnicę temperatur wody w rzece (np. kiedy u brzegu rzeki znajduje się źródło o innej temperaturze i znanej wydajności

Wzór Iszkowskiego

• Stosujemy go gdy brakuje nam danych z pomiarów

• Q=0,0317*C*P*A

• Q - średni przepływ

• C - współczynnik zależny od cech zlewni

• P - opad roczny w mm

• A - powierzchnia zlewni w km²

Odpływ (H)

P=E+H+/- DR

Warto pamiętać, że po stronie przychodu wody do zlewni, może znaleźć się dopływ, występują niezgodności działu wodnego powierzchniowego z podziemnym.

Stan wody i przepływ rzeki:

• system wodny świadczy o ilości wody płynącej przez profil poprzeczny

• stan nie zawsze odzwierciedla przepływ (zapory, zatory lodowe)

• mierzy się łatą wodowskazową

Przepływ (natężenie przepływu rzeki) - ilość wody przepływającej przez przekrój poprzeczny koryta w określonym czasie

Limnigraf:

• urządzenie mierzące stan rzek, jezior, mórz (mareograf) składa się z rury w której założony jest pływak, który rejestruje stan wody analogowo lub cyfrowo

Diver:

• urządzenie podobne do długopisu, przelicza ciśnienie słupa wody na wysokość słupa

Stan wody mierzy się:

• w miejscach stabilnych

• jeżeli korytko jest niestabilne to stosuje się umocnienia

stan wody może świadczyć o wartości przepływu

Ilość wody płynąca rzeką:

• metoda wolumetryczna

• pod płynącą wodę podstawia się naczynie i mierzy się czas w którym napełni się wodą (tylko dla małych rzek)

• metoda przelewów

• pomiar pływakiem

• pomiar pośrodku koryta

• prędkość=czas*przekrój

• Q=F*v*α

• młynek hydrometryczny

• najczęściej stosowana metoda

Przyczyny błędów pomiarowych:

• straty na zwilżenie ścianek zbiornika

• zaburzenia turbulencyjne

• nierejestrowane opadów

• wywiewanie śniegu

• parowanie

• błędy odczytu

• w rocznikach statystycznych podaje się sumy opadów zarejestrowane

• opad zarejestrowany < opad rzeczywisty

• niedoszacowanie 15% odczytu rocznego

• im niższe opady, tym większe niedoszacowanie

• wartość niedoszacowania zależna od posterunku

Metody obliczania opadu w zlewni:

• metoda izohiet

• wyznaczanie izohiet metodą interpolacji

• powinny zawiązywać do poziomic

• między izohietami 600-550 średni opad 575

• dla obszarów górskich

• średnia ważona

• metoda poligonów (wieloboków)

• dla obszarów nizinnych

• wyliczenie regionów opadowych

• 
  

Opad

• jest domeną meteorologii i klimatologii, ale leży też w zasięgu zainteresowań hydrologii jaką jest element bilansu wodnego

• opady różnią się natężeniem, sumą, obszarem występowania

• cumulonimbus - chmury opadowe charakterystyczne dla lata

• osad = opad poziomy (drzewa i trawy zatrzymują sporo wody; trudno go zmierzyć)

• mgła

• szron

• szadź

Ombrometry - deszczomierze - różnią się między sobą powierzchnią

Deszczomierz Hellmana:

• powierzchnia wlotowa 200 cm² 1 metr nad gruntem

• krzyż śniegowy

• opad mierzony w mm (lub l/m²)

• odpowiednio wyskalowany cylinder pozwala szybko uzyskać wynik

Pluwioraf:

• od ombrometru różni się tym, że umożliwia ciągły zapis opadów

• zbiorniczek z pływakiem

• bęben dobowy/tygodniowy

Wagi strunowe:

• ważą wodę w naczyniu, masa wody oceniona jest na podstawie drgań struny

Totalizatory:

• kolektory opadu całkowitego (kubły w trudno dostępnych miejscach, np. Tatry na Żółtej turni), aby woda nie wyparowała do kubła wlewa się oliwy

Dystrybucja opadu w lesie:

• znaczna część wody zatrzymywana na powierzchni liści (intercepcja) a potem ewaporacja

• obecność roślin ma duże znaczenie dla sumy przyjmowanej wody

• zimą las sprzyja zatrzymywaniu wody

Parametry opadu:

• suma opadu [mm] - średnia dla Polski 600-700 mm; Kujawy, Wielkopolska - 500

• natężenie [mm/min]

• 1mm/min - ściana deszczu, b silny opad i opady intensywna są zazwyczaj krótkotrwałe); zwykle 0,05-0,1 mm/minutę

• wydajność [mm] (??)

• czas trwania opadu

• zjawisko opadu dotyczy danej chmury, może trwać dłużej niż rejestrowane w danym punkcie

Układy sieci rzecznej:

• dendryczny

• krasowy

• równoległy

• decentryczny

• nieregularny

• widlasty

Parametry sieci rzecznej:

• spadek wyrównany rzeki - stosunek różnicy wysokości źródło i ujście do długości rzeki (promile)

• spadek zwierciadła wody w rzece - stosunek wysokości rzędnych zwierciadła w dwóch punktach

• krętość rzeki - iloraz długości rzeki i doliny

• gęstość sieci rzecznej - suma długości cieków wodnych na danym obszarze do powierzchni obszaru (jest zmienna w czasie, zależy od przepuszczalności podłoża i spadku terenu)

• wyznaczanie gęstości sieci rzecznej metodą Wilgata (??)

• ekwidystanty

• krzywa kumulacyjna i mediana wskaźników

Parametry zlewni:

• obwód; wysokość średnia; długość; max długość; wysokość max, min; wskaźnik wydłużenia, kolistości

• zlewnia reprezentatywna - to zlewnia typowa dla danego regionu fizykogeograficznego, często wystarczy poznać funkcjonowanie zlewni reprezentatywnej aby znać funkcjonowanie innych zlewni na danym obszarze

• zlewnia eksperymentalna - na jej obszarze bada się różnego rodzaju procesy

• zlewnia analogowa (nie wiem czy nie chodzi o analogiczną) - zlewnia, której poszukujemy, gdy brakuje nam informacji na temat zlewni którą badamy (funkcjonuje podobnie)

Dorzecze - jest to obszar, z którego wody spływają do systemu jednej rzeki, jeziora, bagna; jest ograniczona działem wodnym

Zlewnia - jest to jednostka, z której wody spływają do jednego odbiorcy; granica - dział wodny (kulminacje i przełęcze)

Dział wodny topograficzny może być niezgodny z działem wodnym podziemnym - niezgodność działu wodnego. Niezgodności sprzyja np. budowa monoklinalna. Bardzo skomplikowany przepływ wód w obszarach o budowie krasowej.

Klasyfikacja rzek (wg Hartona-Strahlera)

• I rzędu - dochodzą do morza (źródłowe odcinki rzek)

• II rzędu - dopływy I (połączenie dwóch rzek I rzędu)

• III rzędu - dopływy II (połączenie rzek)

Przyrzecze - obszar położony zwykle w obrębie dna doliny z którego wody spływają bezpośrednio do rzeki głównej

Kaptaż, bifurkacja, obszar bezodpływowy

Dynamika wód

Cyrkulacja wielkoskalowa

• wody powierzchniowe wędrują ku północy, zwiększają gęstość, w miarę ochładzania się opadają na dno i wracają ku równikowi ogrzewanie, wznoszenie

• główny kierunek cyrkulacji - zgodnie z kierunkiem wskazówek zegara

RUCHY

• rytmiczny (falowanie)

• stały (prądy)

• okresowy (pływy)

RODZAJE FAL

• wymuszone

• swobodne

Cechy prądów morskich:

• ruch postępowy cząsteczek wody

• znaczne odległości

• duże masy

• ten sam kierunek

• podobna prędkość

Przyczyny powstawania:

• tarcie wiatru

• różnice gęstości wód

• różnice ciśnienia

• różnice poziomu wody

• pływy

Modyfikacje:

• siła Coriolisa

• siła tarcia

• siła odśrodkowa

• kształt dna

Rodzaje prądów:

• wiatrowe

• kompensacyjne (stałe, okresowe, czasowe)

• spływowe

• gęstościowe

• pływowe

OCEANOGRAFIA

Oceany zajmują 71% powierzchni Ziemi i zawierają w sobie 97% wszystkich zasobów wodnych.

180 mln km² - Ocean spokojny - 52%

106 mln km² - Ocean atlantycki - 25%

75 mln km² - Ocean indyski - 20%

Główne formy dna oceanicznego:

• szelf - 7,8%

• stok kontynentalny - 18,1%

• basen oceaniczny - 73,1 %

Kaniony podwodne - przedłużenie kanionów lądowych

Gujoty - podwodne samotne góry, stożki wulkaniczne

Riplemarki - zmarszczki

Grzbiet śródoceaniczne - podmorskie łańcuchy górskie

Najgłębszy rów - Rów Mariański - - 110022m

Cechy wody morskiej:

• NaCl

• MgSO₄

• Na, Cl, K, Ca, SO₄, Mg, Sr, Br, HCO

Temperatura:

• duże regionalne zróżnicowanie temperatury

• max ciepłe ku zwrotnikom (25-30°C)

• 0-5°C ku biegunom

• -1°C Antarktyda

• wygięcie izotermy na Oceanie spokojnym spowodowane zimnym prądem Preuwiańskim

• Termoklina - skokowa zmiana temperatury

Zasolenie

• średnie 34,7 ‰

• Ocean atlantycki - 34,9 ‰

• Ocean indyjski - 34,7 ‰

• Ocean spokojny - 34,62 ‰

• spadek zasolenia w stronę równika spowodowany deszczami zenitalnymi

• Morze Czerwone - 300‰; 44,5°C

• Bałtyk ok. 7‰

• Paloklina - skok zasolenia z głębokością

Woda morska jest ośrodkiem dyspersyjnym, niejednorodna optycznie

Sterfy

• fotyczna

• euforyczna - do 100m

• dysfotyczna 350-450 m

• afotyczna (ciemna)

KRIOLOGIA

Zmarzlina = premafrost

Rozkład lodowców na kuli ziemskiej

• Afryka 20 km² (Klimandżaro - b.szybko się kurczy)

• Antarktyda - 14 tys.km²

• 11% lądów - 16317 tys km²

Warunki powstawania lodowców

• klimatologiczne

• dostępność śniegu

• promieniowanie słoneczne

• temperatura

• układ prądów morskich

• orograficzne

• stożki wklęsłe

• ekspozycja

• wysokość n.p.m.

• odległość od morza

18 tys lat temu - ostatnie zlodowacenie Wurn, poziom Atlantyku 135m niżej; obecnie 43-61% tamtego lodowca

lodowiec półpokrywowy - pole lodowca, z którego spływają fragmenty lodu do doliny (np. Spitzbergen)

Slash - spływ błotno-lodowcowy

Metamorfoza śniegu w lód lodowcowy

1. mokra - zakłada fazę ciekłą (odmarzanie/zamarzanie) - ciemna barwa - kl. cieplejszy

2. sucha - bez stanu ciekłego - biały śnieg - klimat zimniejszy

Lodowiec nałożony - warstwa ponownie zamarznięta nadbudowująca lodowiec

Lodowiec Rodanu - wydrążona jaskinia - można zwiedzać

Gęstość udział powietrza

Śnieg 0,03-0,4 g/cm3 90%

Śnieg firnowy - kryształy lodu w postaci śniegu

Firn 0,4-0,8 60%

Lód firnowy - kryształy lodu sklejone lepiszczem

Lód 0,8-0,9 15%

Pole firnowe - gromadzenie śniegu

Jęzor - ubytek

Ablacja

• termiczna

• mechaniczna (cielenie się)

TERMIKA LODOWCÓW

Lodowce ciepłe - ok. 0°C (temperatura spada w głąb)

Lodowce zimne -30 °C do -50 °C 9temp rośnie w głąb)

Politermalne (ciepły na zimnym lub odwrotnie)

Źródła ciepła lodowca :

• atmosfera

• deszcz

• przemiany fazowe

• ciepło geotermalne

Ciepło właściwe lodu

• aby lód ogrzał się o 1°C potrzeba 0,5 cal

Rzeki

• supraglacjalne (na pow lodowca)

• inglacjalne (wewnątrz)

• subglacjalne (pod lodowcem)

transfluencja lodowcowa - lodowiec wędruje pod górę

rzeki lateralne - boczne, wzdłuż lodowca

Ruch lodowca

Lodowiec - masa lodu będąca w ruchu

Szczeliny do ok. 30m świadczą o spękaniu powierzchni

Ruch

Aktywny Pasywny

Formy tektoniki glacjalnej

• szczeliny lodowe - boczne, poprzeczne, podłużne, brzeżne

• serczki - gęsta siec spękań

• ogiwy - most gromadzący się w szczelinach

Mikroformy

• krionity - frmy związane z selektywnym wytapianiem lodu

LIMNOLOGIA

Jeziora pochodzenia endogenicznego:

• tektoniczne (głębokie, wydłużona, strome brzegi)

• wulkaniczne (w kraterach wygasłych wulkanów, zaokrąglony kształt, płytkie)

• rzeki przegrodzone lawą wulkaniczną

Jeziora pochodzenia egzogenicznego:

• polodowcowe

• nie związane z działalnością lodowców

Jeziora polodowcowe

• krótkotrwałe (do kilku tys lat)

• rynnowe

• moreny dennej (materiał na bardzo dużym obszarze - zagłębienia)

• oczka (erozyjna działalność wód krążących w lądolodzie)

• kotły (działalność eworsyjna wód)

• cyrkowe/karowe (lodowce górskie)

• fiordowe (końcowe odcinki fiordów, odcięte od morza)

• drumlinowe

Jeziora stanowią zbiorniki retencyjne łagodzące przepływ rzek w zlewni. Gdy leża w górnej części zlewni ich łagodzący wpływ jest mniejszy, niż gdy leżą w dolnej części zlewni.

Dla przepływu rzeki znaczenie ma powierzchnia jezior i miąższość strefy wahań. Większego znaczenia nie ma objętość wody w jeziorach.

Termika jezior

W lecie gdy jest ciepło wody jeziorne są rozgrzane, natomiast woda w głębszych warstwach nie podlega nagrzewaniu

Jezioro oligotroficzne		Jezioro dystroficzne
Duża	Przezroczystość	Mała
Dużo	Zawartość tlenu	Mało
Mała	Mineralizacja	Dużo
Liczne	Gatunki	Nieliczne
Mała	Populacja organizmów	Duża
Uboga	Roślinność	Bogata
Słabo rozwinięty	Plankton	Silnie rozwinięty
Ubogie w składniki organiczne	Osady denne	Bogate w substancje organiczne

W nagrzanej przypowierzchniowej warstwie gęstość wody jest niewielka. Dużo większą gęstość mają chłodne wody w niższych warstwach. W związku z tym prawie nie następuje mieszanie się ze sobą warstw ciepłych i chłodnych. Zimą może się zdarzyć, że większą gęstość będą miały zimne wody przypowierzchniowe opadanie i mieszanie się wód.

W jeziorach płytkich o wydłużonym kształcie wiatr może mieszać wody. Wówczas Epilimnion jest miąższy.

Trofia jezior

Jeziora polodowcowe są krótkotrwałe, misa jeziorna jest wypełniona materiałem niesionym prze rzeki, nasycenie wód substancjami odżywczymi spłyceniebagnozanik

Źródła dostawy biogenów

• N atmosferyczny, glebowy

• Detergenty

• Nawozy naturalne i sztuczne

• Ścieki

• Zanieczyszczone odpady

Trofia - produktywność biologiczna

• wody płone

• oligotroficzne - mało żyzne

• mezotroficzne - umiarkowanie żyzne

• eutroficzne - żyzne

• politroficzne - b. żyzne

• saprotroficzne - przeżyźnione

• na trofię jezior wpływa przede wszystkim zawartość fosforu

	P	N niorg
Ultratroficzne	<5	<200
Oligotroficzne	5-10	200-400
Mezotroficzne	10-30	300-650
eutroficzne	30-100	500-1500
hypertroficzne	>100	>1500

Jeziora są najbardziej wrażliwymi i najtrudniejszymi w rekultywacji obiektami pułapka dla ścieków.

RETENCJA

Retencja powierzchniowa

• śniegowa - ma znaczenie głównie zimą, choć może się zdarzyć, że pokrywa śniegowa będzie występować przed początkiem roku hydrologicznego; woda ze śniegu może zasilać wody podziemne; miąższość pokrywy śnieżnej nie jest równoważna ilości wody (h_s*g = ekwiwalent śniegu)

• retencja jeziorna (powierzchnia jezior i różnice stanu wody, mnożymy, a następnie dzielimy przez powierzchnię zlewni

Retencja podziemna

• DR=Dh*M (współczynnik odsączalności)

• współczynnik odsączalności zmienia się w skałach nawet na bardzo małych odległościach

Recesja przepływu

• krzywa ta opada w postępie geometrycznym V=(86400/a)*Q_t V=zasób wód; Q-przepływ, t=czas

• poprzez pomiar wody podziemnej płynącej rzekami możemy określić wskaźnik retencji. Do tego potrzeba okresów bezopadowych

Retencja intercepcji

• trudnomierzalna, krótkotrwała, zmienna w przestrzeni i czasie

Retencja antropogeniczna

Retencja rzeczna

PAROWANIE

P=E+H+DR

Parowanie (ewaporacja)

• polega na procesie fizycznym, w którym cząsteczki wody przechodzą ze stanu ciekłego do gazowego

Parowanie potencjalne

• mogłoby zachodzić w danych warunkach przy nieograniczonym dostępie wody

Parowanie rzeczywiste

• parowanie, które faktycznie zachodzi

Transpiracja

• parowanie za pośrednictwem organów roślinnych

• ewapotranspiracja = ewaporacja + transpiracja

Intercepcja

• zatrzymywanie wody na powierzchni drzew, liści

Parowanie terenowe

• parowanie w terenie wraz ze stratami pary wodnej w przemyśle

Parowanie

• z powierzchni ziemi

• z powierzchni wody

• z roślin

• z powierzchni sztucznej np. asfaltu

Pomiary parowania

• ewapometry

• poziom lub masa wody ubywająca z naczynia w skutek parowania. W celu zbilansowania strat i zysków wody stawia się obok deszczomierza

• lizymetr

• przyrząd mierzący parowanie z powierzchni gruntu, składa się z wypełnionej glebą donicy o znanej wadze, z której paruje woda. Można też zmierzyć wielkość przesiąkania

Wzory empiryczne

• gdy nie dysonujemy seriami pomiarów to są modele służące do określania wielkości parowania przy znajomości czynnika wpływającego na wielkość parowania

• temperatura powietrza

• prędkość wiatru

• wilgotność powietrza

• wilgotność środowiska

• metoda dyfuzji turbulencyjnej

• E=-kwP (wilgotność właściwa/wysokość npm)

• k - wskaźnik dyfuzji turbulencyjnej pary

• R=EL+A uproszczone równanie bilansu cieplnego powierzchni czynnej

• EL = straty ciepła na parowanie

• A - wymiana ciepła z atmosferą

• metoda deficytu odpływu

• P=H+E+/-DR E=P-H+/-DR (opad wieloletni, średni)

• E=P-H

• Parowanie terenowe w konkretnym (??)

• K=E1/E2

Rodzaje wody podziemnej:

1. para wodna zawarta w powietrzu glebowym

2. woda związana chemicznie

3. higroskopijna

- bardzo silnie związana siłami adsorbcji

- warstwa od 1 do 140 średnic cząsteczki wody (rzędu 10 do -4 do 10 do -2 um)

- nie wchodzi w reakcje, nie może rozpuszczać substancji

- nie przynosi ciśnienia hydrostatyczego

- zamarza przy -78°

- niedostępna dla roślin

3. błonkoata

- ciekła woda związana z siłami elektrycznymi (polarna budowa cząsteczki H2O)

- warstwa nie przekracza 0,5 um

- ma częściową zdolność rozpuszczania substancji

- zamarza poniżej 0º

- nie przenosi ciśnienia hydrostatycznego

5. kapilarna

- utrzymywana siłami spójności i przylegania(kapilarnymi); ich wielkość zależy od rodzaju cieczy i wielkości kanalików (porów w skale)

- podlega siłom ciężkości

- przekazuje ciśnienie hydrostatyczne

- rozpuszcza sole mineralne

- dostępna i wykorzystywana przez rośliny

- zamarza poniżej 0º

- wpływ na własności fiz-chem skał, powodowanie osuwisk, zawilgacanie murów i

fundamentów

6. woda wolna

- w pełni podlega sile grawitacji

- wypełnia pory w skale

- swobodnie migruje

• woda wolna w strefie saturacji (ruch poziomy, stagnacja)

• woda wolna w strefie aeracji: woda wsiąkowa (porusza się ruchem zbliżonym do pionowego)

strefa aeracji: woda higroskopijna strefa saturacji: woda przypowierzchniowa

błonkowata zawieszona

kapilarna wgłębna

wsiąkowa głębinowa

zawieszona rodzaje: porowe, szczelinowe, krasowe

HYDROIZOHIPSY - jednakowa rzędna zwierciadła wód podziemnych

HYDROIZOBATY - jednakowa miąższość strefy aeracji

rzeka drenująca - odbiera wodę z warstwy wodonośnej

rzeka zasilająca - zasila wody podziemne

filtracja wód podziemnych odbywa się w kierunku spadku zwierciadła prostopadle do hydroizohips

własności hydrogeologiczne skał

- porowatość

- szczelinowatość

- krasowatość

- przepuszczalność

- wodochłonność

- wodoodsączalność

1. porowatość

- pory subkapilarne ø< 0,0002 mm

- pory kapilarne 0,0002mm<ø< 0,5 mm

- pory nadkapilarne ø> 0,5 mm

współczynnik porowatości: p=Vp*100%/Vc (Vp - obj.porów, Vc - obj.całej próbki)

porowatość efektywna - pory połączone ze sobą o średn. umożliwiających ruch wody wolnej

wpływ na porowatość: wysortowanie ziaren w skale, występow.lepiszcza, ułożenie ziaren

2. wodoodsączalność

zdolność skal do oddawania wody wolnej pod wpływem siły ciężkości

A1. Równanie bilansu promieniowania powierzchni Ziemi (objaśnij składowe)

Rn = (I sin h + i) x (1 - A) - Ee

Rn - bilans promieniowania powierzchni czynnej

(I sin h + i) x (1 - A) - promieniowanie całkowite pochłonięte przez pow. Ziemi

Ee - promieniowanie efektywne

I - promieniowanie bezpośrednie na powierzchnię prostopadłą

i - promieniowanie rozproszone

h - wysokość Słońca nad horyzontem

A - albedo (stosunek ilości promieniowania odbitego do ilości promieniowania padającego)

A2. Stała słoneczna (definicja)

Stała słoneczna- ilość energii promienistej Słońca, docierająca do górnej granicy atmosfery na płaszczyznę jednostkową (1m²) prostopadłą do promieni słonecznych.

A3. Wymień chmury piętra niskiego

• Stratocumulus Sc (kłębiasto- warstwowe)

• Stratus St (niskie- warstwowe)

• Cumulus Cu (kłębiaste)

• Cumulonimbus Cb (kłębiaste- deszczowe)

A4. Typy rocznego przebiegu temperatur powietrza w zależności od czasu występowania ekstremów.

• Równikowy- małe amplitudy, 2 maksima, 2 minima (średnie roczne amplitudy wynoszą: 3⁰C- oceany, 7^oC- lądy).

• Zwrotnikowy- 1 maksimum, 1 minimum (średnie roczne temperatury wynoszą: 5⁰C- oceany, 20⁰C- lądy).

• Typ strefy umiarkowanej- 1 maksimum, 1 minimum (średnie roczne amplitudy wynoszą: 15⁰C- oceany, 40⁰C- lądy).

• Typ strefy podbiegunowej- za kołem podbiegunowym najniższe temperatury pod koniec nocy polarnej, najwyższe w połowie lata polarnego, średnie roczne amplitudy wynoszą: 20-25⁰C- morza, 40-50⁰C- lądy.

A5. Co oznacza konwergencja i dywergencja

Konwergencja (inaczej zbieżność)- występuje w obszarach gdzie linie prądu zbiegają się i następuje zagęszczenie powietrza. Zagęszczenie powietrza pojawi się także w obszarach spadku prędkości wiatru. Dopływ powietrza jest tam większy niż jego odpływ.

Dywergencja (inaczej rozbieżność)- występuje w obszarach, w których powietrze rozpływa się. Dywergencja jest dodatnia nie tylko, gdy linie prądu rozchodzą się w różne strony, ale także w obszarach, w których prędkość wiatru rośnie. Wówcza spływ masy powietrza zachodzi wolniej niż jej odpływ.

A6. Podaj cechy bryzy marskiej i lądowej

Bryza- wiatr wiejący na wybrzeżu morskim. Zmiany kierunku wiatru, występujące w rytmie dobowym, wywołane są różnicami w nagrzewaniu się lądu i morza. W dzień ląd nagrzewa się szybciej niż woda, dlatego cieplejsze powietrze nad lądem unosi się, a na jego miejsce pojawia się chłodniejsze i wilgotniejsze powietrze znad morza.

Bryza morska (dzienna):

- wieje od morza w kierunku lądu

- powietrze chłodne i wilgotne

Bryza lądowa (nocna):

- wieje od lądu w kierunku morza

- powietrze chłodne i suche

A7. Wymień główne masy powietrza i fronty klimatologiczne w atmosferze

Główne masy powietrza:

• - powietrze arktyczne (PA)

• - powietrze polarne (PP)

• - powietrze zwrotnikowe (PZ)

• - powietrze równikowe (PR)

Fronty klimatologiczne w atmosferze:

• - front arktyczny

• - front antarktyczny

• - fronty polarne

• - fronty zwrotnikowe

A8. Narysuj rodzaje układów ciśnienia w atmosferze

NIŻ WYŻ

ZATOKA NISKIEGO WYSOKIEGO KLIN

CIŚNIENIA

BRUZDA NISKIEGO WYSOKIEGO WAŁ

CIŚNIENIA

SIODŁO

B1. Równanie bilansu cieplnego powierzchni Ziemi (objaśnij składowe)

Rn = G + P + LE

Rn - bilans promieniowania

G - strumień ciepła przewodzonego w gruncie

P - strumień ciepła odczuwalnego w atmosferze - ruchy turbulencyjne

LE - ciepło utajone (pochłonięte lub uwolnione na pow. czynnej; L - ciepło parowania, E - masa wyparowana i kondensacji)

Strumienie Rn i G skierowane są w dół (to znaczy, że przeważa promieniowanie z atmosfery, że więcej jest pochłonięte niż strat ciepła)

Strumienie P i LE skierowane są ku górze.

B2. Podaj definicję albedo promieniowania

Albedo promieniowania (A)- stosunek ilości promieniowanie odbitego (I_r) do ilości promieniowania padającego (I_c). Wyrażone jest ono najczęściej w procentach:

A= I_r x I_c^-1 x 100%

B3. Wymień chmury piętra średniego i wysokiego

1. piętro wysokie:

• Cirrus Cr (pierzaste)

• Cirrocumulus Cc (kłębiasto- pierzaste)

• Cirrostratus Cs (warstwowo- pierzaste)

2. piętro średnie:

• Altocumulus Ac (średnie- kłębiaste)

• Altostratus As (średnie- warstwowe)

• Nimbostratus Ns ( warstwowe- deszczowe)

B4. Typ rocznego przebiegu opadów atmosferycznych w zależności od czasu występowania ekstremów.

• Typ równikowy (φ10⁰-25⁰S)- charakteryzuje się dwoma okresami z obfitymi opadami pochodzenia konwekcjanalnego, w okresie równonocy (deszcze zenitalne),oddzielone okresami stosunkowo suchymi (sumy roczne opadów 1000-3000mm, ale w górach- Indonezja 7000mm, Kolumbia 8000mm, Kamerun 9500mm).

• Typ zwrotnikowy (φ 10⁰-25⁰ obu półkul)- w miarę zbliżania się do zwrotników , dwa okresy wysokich, stopniowo malejących opadów zbliżają się od siebie i dają na zwrotnikach jako wyraźne maksimum (deszcze zenitalne) pozostała część roku obejmuje okres suchy (sumy roczne opadów 1400- 2000mm).

• Typ monsunów zwrotnikowych- występuje w strefie międzyzwrotnikowej, zwłaszcza na wschodnich wybrzeżach kontynentów (Indie- Bombaj 2000mm, Kalkuta 1800mm, pd.- wsch. Chiny, pn. Australia- Darwin 1500mm, wybrzeża zatoki Gwinejskiej 3600mm), najbardziej nawiedzane przez opady są przedpola Himalajów- prowincja Assam (Czerrapundzi 12000mm).

• Typ podzwrotnikowy (φ25^o-40⁰ obu półkul)- występują dwa podtypy:

a). wybitnie suchy (pustynie podzwrotnikowe), o znikomych opadach, bez wyraźnego przebiegu rocznego (sumy roczne poniżej 100mm, maksymalnie 250mm)

b). śródziemnomorski- z wyraźną porą wilgotną zimową lub jesienną i suchą porą letnią (sumy roczne opadów 400- 800mm).

• W szerokościach umiarkowanych dominują na ogół opady pochodzenia cyklonalnego (φ 40⁰- 60⁰ obu półkul), wyróżniamy tutaj dwa typy przebiegu:

a). oceaniczny- charakterystyczny dla wybrzeży strefy umiarkowanej, opady rozłożone w ciągu roku równomiernie, z lekko zaznaczonym maksimum na przełonie jesieni i zimy, minimum na wiosnę, albo też z wyraźną przewagą zimowych (sumy roczne opadów 600- 900mm, góry 1500- 2000mm).

b). lądowy z wyraźnym maksimum w okresie lata (opady cyklonalne i konwekcyjne) i minimum w okresie zimy (sumy roczne opadów 250- 500mm).

• Typ monsunów strefy umiarkowanej- szczególnie charakterystyczny dla wschodnich wybrzeży Azji. Przebieg opadów zbliżony do typu lądowego, lecz kontrast między deszczowym latem i suchą zimą zarysowuje się ostrzej (sumy roczne opadów 500- 600mm).

• W szerokościach wysokich- opady pochodzenia cyklonalnego wykazują również w przebiegu rocznym zróżnicowanie, dając dwa typy:

a). polarny lądowy- z maksimum letnim (większa zawartość pary wodnej, większa wodność chmur, nagrzanie podłoża- prądy wstępujące), sumy roczne opadów 200- 300mm, Grenlandia.

b). polarny oceaniczny- z maksimum zimą (silniejsza działalność cyklonalna), sumy roczne opadów 300- 600mm, Spitsbergen.

B5. Co to jest konwekcja i adwekcja powietrza

Konwekcja - pionowy ruch powietrza: pionowe przenoszenie energii cieplnej, wyróżniamy konwekcję swobodną i wymuszoną

Adwekcja - poziomy ruch mas powietrza: przemieszczanie się i napływ jakiejś masy powietrza o odmiennych właściwościach niż powietrze zalegające nad danym terenem

B6. Cechy wiatru lodowcowego

• - wiatr katabatyczny grawitacyjny

• - charakter spadowy na skutek dużej gęstości powietrza

• - charakter antycyklonalny

• - niesie mroźne powietrze

• - wieje znad zimnych powierzchni lądolodu (pól firnowych i innych powierzchni śnieżnych i lodowcowych) ku sąsiadującym (cieplejszym) zbiornikom wodnym i dolinom

B7. Wymień rodzaje frontów atmosferycznych

• - front ciepły

• - front zimny

• - front zokludowany ( okluzja - zjawisko łączenia się frontów w jeden front wspólny - front chłodny dogania front ciepły i następuje połączenie w jeden front wspólny)

B8. Narysuj układ izobar w niżu i wyżu z układu linii prądów na półkuli północnej i południowej.

C1. Co oznacza w atmosferze stan równowagi stałej, chwiejnej i obojętnej

• Chwiejna ( t > γa )- tendencja do wznoszenia się i opadania powietrza, konwekcja termiczna

• Obojętna ( t = γa )- powietrze nie wykazuje tendencji do wznoszenia ani opadania, zachowuje się obojętnie

• Stała ( t < γa )- tendencja powrotu powietrza do pierwotnego położenia

C2. Co to jest promieniowanie efektywne

Promieniowanie efektywne E_e- różnica pomiędzy promieniowaniem powierzchni Ziemi E_z i promieniowaniem zwrotnym atmosfery E_a:

E_e = E_z - E_a

C3. Wymień elementy meteorologiczne (ciągłe i nieciągłe)

• Temperatura i wilgotność powietrza,

• Usłonecznienie

• Zachmurzenie i opad

• Ciśnienie powietrza

• Wiatr

• Zjawiska meteorologiczne: *hydrometeory (opady, rosa), *litometeory (zamiecie paskowe, burze piaskowe), *fotometeory (załamanie światła, tęcza), *elektrometeory (błyskawice)

C4. Stałe wyże i niże na półkuli północnej

• Wyż Azorski (Bermudzko-Azorski)

• Wyż Hawajski (Północnopacyficzny)

• Wyż Grenlandzki

• Niż Islandzki

C5. Co to jest cyklogeneza i cykloliza

Cyklogeneza- opisuje rozwój cyklonów średnich szerokości (powstawanie niżu barycznego) oraz cyklonów tropikalnych. Systemy niżów barycznych średnich szerokości czerpią energie z różnicy temperatur pomiędzy ciepłym i zimnym powietrzem Na płaszczyźnie pomiędzy cieplejszym i zimniejszym powietrzem rozwijają się zaburzenia, które prowadzą do wślizgiwania się cieplejszego powietrza nad powietrze zimniejsze). Natomiast ruch tego zaburzenia na zachód powoduje, że obserwujemy cykl zimnego- ciepłego- zimnego powietrza. Z cyklogenezą związane jest zjawisko powstawania frontów atmosferycznych

Cykloliza- proces zanikania cyklonów

C6. Cechy wiatru fenowego

• suchy

• ciepły

• porywisty (często powoduje duże szkody)

• wiatr „spadający” z wierzchołków pasma górskiego

Powietrze przekraczając zaporę górską wznosi się po stoku dowietrznym i wilgotnoadiabatycznie ochładzając wytwarza chmurę i deszcze, przeszedłszy zaś przez grzbiet opada w dół, ogrzewając się suchoadiabatycznie do znacznie wyższej temperatury niż miało ją na tej samej wysokości po przeciwnej stronie gór.

C7. Główne obszary występowania cyklonów tropikalnych

Półkula Północna:

• Zatoka Bengalska i Morze Arabskie

• Zatoka Meksykańska i Morze Karaibskie

• Wsch. Część Oceanu Spokojnego

• Morza otaczające Azję Pd - wsch.

Półkula Południowa

• Ocean Indyjski

• Zach Wybrzeże Australii, wybrzeża Afryki Pd do Zach wybrzeży Australii

• Zach część Oceanu Spokojnego (na wsch od Nowej Gwinei).

C8. Narysuj przekrój pionowy frontu ciepłego

D1. Parametry wilgotności

• Prężność aktualna (e)- ciśnienie wywierane przez aktualnie zawartą parę wodną w powietrzu (mm, Hg, hPa)

• Prężność maksymalna (E)- największe ciśnienie wywierane przez parę wodną wzglądem płaskiej powierzchni wody w danej temperaturze, prężność pary nasyconej (mm, Hg, hPa)

• Wilgotność względna powietrza (f)- jest to stosunek prężności pary wodnej znajdującej się aktualnie w powietrzu w danej temperaturze do prężności pary wodnej nasyconej w tej samej temperaturze: f = e x E^-1 x 100%

• Niedosyt wilgotności powietrza (Δ)- różnica między prężnością pary wodnej nasyconej i prężnością pary wodnej znajdującej się aktualnie w powietrzu (mm, Hg, hPa): Δ = E - e

• Temperatura punktu rosy (t_d)- oznacza temperaturę do której należy ochłodzić powietrze przy stałej prężności pary wodnej, aby prężność aktualna paru wodnej stała się równa prężności maksymalnej (e = E), [⁰C]

• Wilgotność bezwzględna (d)- gęstość pary wodnej zawartej w powietrzu atmosferycznym, wyrażona jest liczbą gramów pary wodnej zawartej a 1m³ powietrza [ g x m³ ]: d = 216,7e x T^-1 gdzie

e- ciśnienie pary wodnej w hPa,

t- temperatura w Kelwinach

• Wilgotność właściwa (q)- to stosunek masy pary wodnej do całkowitej masy wilgotnego powietrza tzn. mieszaniny pary wodnej i suchego powietrza [ g x kg^-1 ]: q = 622e x (p - 0,378 x e )^-1 gdzie

e- ciśnienie pary wodnej w hPa

p- ciśnienie powietrza

• Stosunek zmieszania (r)- określany jest ilorazem masy pary wodnej i masy suchego powietrza w powietrzu wilgotnym [ g x kg^-1 ]: r = 0,622 x (p - e) ^-1

D2. Stała słoneczna

I_o = 1373 x m² lub I_o = 1,94 - 1,98 cal x cm^-2 x min^-1

D3. Promieniowanie całkowite- suma promieniowanie słonecznego bezpośredniego i rozproszonego. Jego natężenie określa się względem powierzchni poziomej i można go wyrazić wzorem: Ic = I x sinh + i

D4. Procesy klimatologiczne

• Obieg ciepła (różnicuje warunki termiczne na kuli ziemskiej):

• Dostawy energii słonecznej

• Promieniowanie cieplne

• Ruchy turbulencyjne (tarcie powietrza)

• Poprzez przemiany fazowe wody (parowanie, topnienie, kondensacja, krzepnięcie)

• Obieg wody (duży, mały)

• Ogólna cyrkulację atmosferyczną (różnice nagrzanej powierzchni Ziemi, różnice ciśnień)

D5. Stałe wyże i niże baryczne na półkuli południowej

• wyż Południowoatlantycki

• wyż Południowopacyficzny

• wyż Południowoindyjski

• okołoarktyczna Strefa Obniżonego Ciśnienia

D6. Frontogeneza i frontoliza

Frontogeneza - zjawisko formowania się frontów atmosferycznych

Frontoliza - proces zanikania frontów atmosferycznych.

D7. Bilans cieplny- to zestawienie ilości ciepła otrzymywanego przez powierzchnie Ziemi z zewnątrz i oddawanego przez nią w przestrzeń kosmiczną.

D8. Wiatr bora

• chłodny

• suchy

• o gwałtownych poruwach i dużej sile niszczenia

Związany jest z górami średniej wysokości przy wybrzeżach morskich, powoduje oziębienie i przymrozki. Wyróżniamy borę cyklonową i antycyklonową:

Bora antycyklonalna - nad kontynentem rozwija się układ wyżowy z chłodnym powietrzem, z którego spływa powietrze w stronę cieplejszego zbiornika wodnego.

Bora cyklonowa - powietrze zimne szybko przepływa przez góry i nad morzem gwałtownie wypycha powietrze ciepłe.

D9. Przyczyny powstawania tornad na różnych obszarach (Ameryka północna)

Trąba powietrzna (tornado) to wir powietrza ciągnący się od chmur Cb do powierzchni Ziemi

Najczęściej ma kształt ciemnego leja, którego szerszy koniec łączy się z chmurą. Powietrze obracając się w nim spiralnie unosi się jednocześnie i na górze rozpływa.

Występują często przed chłodnymi frontami, przy wtargnięciach zimnego powietrza arktycznego nad obszar środkowej części Ameryki Północnej. Rejonem najczęściej nawiedzanym przez tornada jest obszar pomiędzy Górami Skalistymi i Apallachami.

D10. Przekrój pionowy frontu chłodnego

N

1100

1000

900

1010

1015

1020

N

W

1000

900

1100

1200

900

1000

1200 1100

W

W

N

N

N

N

1010 1015 1015 1010

W

W

1020 1015 1015 1020

1020 1015

1100

1000

900

N

800

900

1000

W

1000

900

800

N

---