RESTYTUCJA ZWIERZĄT DOMOWYCH
Ochrona czynna przyrody
Jest to sposób ochrony przyrody stosowany na całości lub części rezerwatu przyrody lub parku narodowego, dopuszczający wykonywanie w razie potrzeby zabiegów ochronnych, ingerujących w naturalne procesy.
Ochrona czynna zazwyczaj ma na celu utrzymanie stanu środowiska takiego, jaki był w momencie obejmowania terenu ochroną albo uzyskanie określonego przez plan ochrony stanu przyrody. Może wymagać działań konserwatorskich stałych lub okresowych, ale zawsze stosowana jest tylko gdy wymaga tego sytuacja. Przykładowo, jeśli rezerwat powstał dla ochrony jakiejś rośliny, a na terenie jej występowania pojawiły się pospolite, ekspansywne rośliny uniemożliwiające jej rozwój i zmniejszające jej populację, owych przybyszów można usuwać. Takie działania muszą mieć naukowe uzasadnienie - na terenie poddanym ochronie czynnej nie należy wykonywać żadnych działań bez wyraźnej potrzeby.
W rezerwatach stosuje się następujące rodzaje ochrony czynnej:
stabilizacja - utrzymanie istniejących warunków,
renaturyzacja - przywrócenie warunków wcześniejszych,
kreacja - przebudowa istniejących warunków,
eksperyment - działania wymagane do rozwiązania naukowych problemów.
Do działań z zakresu ochrony czynnej należy także restytucja gatunków zwierząt i roślin.
Restytucja gatunku
Jest to przywrócenie istnienia gatunku lub populacji zagrożonej wyginięciem, która polega na otoczeniu zwierząt opieką oraz na odpowiednich zabiegach hodowlanych, w tym często reintrodukcji. Restytucję gatunków prowadzi się często w rezerwatach, by po zwiększeniu stanu liczebnego zwierząt wypuścić je na wolność.
Zaniechanie wypasu
Do niedawna uważano, że na terenach parków narodowych nie powinna być prowadzona działalność rolnicza, gdyż powodowało to konflikty między mieszkańcami tych terenów a parkami narodowymi. Niekorzystnym efektem tego działania było także ubożenie różnorodności biologicznej na terenach zielonych (postępujące zadrzewienia) np. w Biebrzańskim, Narwiańskim, Tatrzańskim czy Poleskim PN. Według danych, pożary upraw rolnych stanowiły pod względem liczby- 17% i powierzchni 20% w skali kraju, co jest wartością 3-krotnie przekraczającą średnią krajową. Taki stan rzeczy jest wynikiem niskiej obsady zwierząt i brakiem usuwania nadmiernej biomasy ze środowiska rolniczego.
Zaniechanie wypasu
W związku z zaniechaniem wypasu, nastąpiła wyraźna degradacja naturalnych użytków zielonych i rozpoczęła się sukcesja zbiorowisk leśnych czyli zarastanie polan młodnikiem świerkowym czy wierzbą. Na zanikanie narażone są zbiorowiska półnaturalne, które charakteryzują się bogactwem gatunkowym roślinności zielnej, tworzące kwitnienie łąki, np. murawy ciepłolubne lub wilgotne łąki trzęślicowe. Niesie to za sobą istotne zagrożenia zaniku wielu unikalnych gatunków endemicznych w górskich zbiorowiskach łąkowych i pastwiskowych.
Zaniechanie wypasu
Zaniechanie użytkowania (koszenia i wypasów) wpłynęło na wzrost częstości występowania wysokich traw. Na babiogórskich polanach pojawiły się nadmierne ilości kupkówki i kostrzewy łąkowej przy równoczesnym zaniku koniczyny i storczyków.
Zaniechanie wypasu
Poważne skutki dla przyrody przynoszą przypadkowe pożary lub podpalenia wyschniętych traw.
Zaniechanie wypasu
W wyniku zaprzestania wypasu, wysoka roślinność uniemożliwia wykorzystanie siedliska do zdobywania pożywienia i rozmnażania się ptaków.
Zaniechanie wypasu
W Beskidach i Gorcach na nieużytkowanych polanach obserwuje się bardzo szybko postępującą inwazję niejadalnego dla owiec śmiałka darniowego. Rośnie on w dużych kępach trawy, jest to roślina azotolubna i rozwija się bardzo szybko po koszeniu. Wysokie trawy przysłaniają dostęp światła, co powoduje zmniejszenie bioróżnorodności i zamieranie niskopiennych trwa. Bardzo niekorzystny jest dla endemizmu małopolskich Karpat jest zanik krokusa, dla którego niezbędne jest światło we wczesnowiosennych fazach rozwoju tej rośliny.
Znaczenie wypasu
Wypas zwierząt trawożernych jako system chowu podtrzymuje bioróżnorodność zbiorowisk trawiastych oraz zabezpiecza przed pożarami poprzez usuwanie nadmiernej biomasy. Emisja amoniaku jest mniejsza przy systemie utrzymania pastwiskowego niż w budynkach.
Znaczenie wypasu
Pasące się zwierzęta wielorako oddziałują na ekosystem. Poprzez zgryzanie i wydeptywanie darni oraz pozostawianie na niej odchodów tworzą typ wegetacji danego terenu wraz z zamieszkującymi go organizmami. Obłamywanie, kruszenie suchych liści traw zapobiega tworzeniu zwartej warstwy ściółki. Wypasanie prowadzi także do mniejszej akumulacji martwej masy organicznej w runi, redukując niebezpieczeństwo rozprzestrzeniania się niekontrolowanych pożarów. Zgryzanie powstrzymuje rozwój siewek drzew i krzewów oraz masowy rozwój traw typowych dla łąk kośnych, np. życicy trwałej.
Znaczenie wypasu
Naruszenie racicami powierzchni glebowej racicami tworzy miejsca, w których mogą wykiełkować nasiona roślin stepowych, a także sprzyja lepszej przenikliwości wody. Wpływa to na wzrost krzewienia się traw, co z kolei zapobiega erozji gleby.
Selektywne pobieranie paszy i wydeptywanie powoduje tworzenie się mozaikowatej struktury krajobrazu, a tym samym występowanie miejsc do wygrzewania się i zalotów bezkręgowców.
Owca olkuska
Owca olkuska posiada niezmiernie cenny zasób genów manifestujący się wyjątkowo wysoką plennością owiec matek. Charakteryzuje je wysoka mleczność i dobre wykorzystanie pasz objętościowych.
Owca olkuska
Optymalne powierzchnie do wypasu:
Praktycznie wszystkie podtypy siedliska, ale polecane zwłaszcza murawy o niskiej produktywności (niektóre ostnicowe i naskalne murawy kserotermiczne). Dobrze lub umiarkowanie dobrze zachowane murawy, bez lub z małą ilością wojłoku, dużych inwazyjnych gatunków traw i zarośli krzewiastych; najlepiej „przygotowane” uprzednio przez wycinkę krzewów lub wypas innych zwierząt (koni, krów, kóz). Od powierzchni płaskich do stromych zboczy, w różnych warunkach termicznych i wilgotnościowych, z różną bazą pokarmową.
Wypas owcy olkuskiej jako element ochrony różnorodności krajobrazowej i biologicznej Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej
Krajobraz Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej ukształtował się w wyniku trwającej kilkaset lat gospodarki. Charakterystycznym rysem takiego krajobrazu kulturowego były wieńczące wyniesienia białe ostańce skalne, odsłonięte w efekcie wypasania na nich zwierząt gospodarskich. Tylko niewielkie fragmenty muraw naskalnych i lasów można uznać za zbliżone do naturalnych. Poza murawami miejscem wypasu były także zadrzewienia i wrzosowiska. Z uwagi na piaszczysty charakter podłoża, pustki te ulegały często zwydmieniu albo porastały gatunkami roślin o niższych wymaganiach siedliskowych (np. szczotlichą siwą, strzęplicą modrą, wrzosem, macierzankami, rozchodnikami). Zanim osłoniły je drzewa, takie murawy na piaskach były przez wiele lat wykorzystywane jako ubogie pastwiska.
Owca świniarka
Świniarki są małymi owcami, o drobnej budowie, charakteryzują się znacznym dymorfizmem płciowym. Maciorki osiągają masę ciała 25-35 kg, a tryki 40-50 kg. Świniarkę cechuje ogromna odporność na złe warunki bytowania i na choroby.
Owca świniarka
Wypasane na terenie rezerwatu przyrody „Kózki”. Zadaniem owiec jest zapobieganie sukcesji wtórnej na murawach napiaskowych.
„Owca plus”
W Urzędzie Marszałkowskim w Katowicach powstaje program aktywizacji gospodarczej oraz zachowania dziedzictwa kulturowego Beskidów i Jury Krakowsko-Częstochowskiej "Owca plus". Chodzi o pokazanie piękna krajobrazu Jury i Beskidów. Stada owiec byłyby atrakcją dla osób tu wypoczywających, a poza tym owce pasące się na jurajskich stokach, w pobliżu ostańców, oczyszczałyby teren z samosiejek. Oczyszczanie jurajskich terenów i odsłanianie cennych przyrodniczo muraw kserotermicznych już od dawna zaprząta głowę dyrekcji Związku Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego. - Na Jurze owce były wypasane do lat 50. minionego stulecia. W latach 60. zaczęto sadzić tu lasy. Kiedyś wypasane tu bydło naturalnie oczyszczało miejsca w pobliżu ostańców z zarastających je roślin, zgryzając ich pędy.
Terasy zwierzęce wykształcone na stromych zboczach Wąwozu
Małuskiego (fot. Marceli Ślusarczyk)
Zarastające wrzosowiska na zboczach doliny Białki Zdowskiej
(fot. Marceli Ślusarczyk)
Utrzymywane przez wypas szczytowe partie wzgórz wapiennych z ciepłolubnymi murawami w okolicy Ryczowa w latach 70. XX w. - obecnie porośnięte lasem (fot. Andrzej Stróżecki)
Stado plennych owiec olkuskich powstałe w Kostkowicach w ramach
projektu restytucji owcy olkuskiej w środkowej części Wyżyny Krakowsko-
Częstochowskiej (fot. Marceli Ślusarczyk)
Stado owiec rodzimego pochodzenia, utrzymujące poprzez wypas kulturowy
krajobraz środkowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej
(fot. Marceli Ślusarczyk)
W ramach programu restytucji owcy rasy olkuskiej tworzone są niewielkie
stada w obszarach o szczególnych wartościach przyrodniczych
(fot. Marceli Ślusarczyk)
Kozy
Optymalne powierzchnie do wypasu:
Praktycznie wszystkie podtypy siedliska, ale polecane zwłaszcza na murawy o niskiej produktywności (niektóre ostnicowe i naskalne murawy kserotermiczne). Powierzchnie silnie zarośnięte krzewami o drzewami. Świetnie radzą sobie na murawach ekstremalnych pod względem warunków siedliskowych- np. strome, skaliste zbocza.
Wypas kóz jako drugi po wylesieniach etap czynnych zabiegów ochrony
muraw kserotermicznych (fot. Marceli Ślusarczyk)
Kozami i owcami wypasano nienadające się do uprawy obszary z wychodniami skał wapiennych, gdyż ze względu na trudną dostępność nie można było tam wypasać bydła. Dla wypasu zwierząt przeznaczano wszystkie szczytowe partie wzgórz z ostańcami oraz głębokie, trudno dostępne suche doliny. Bardzo często wypas prowadzono na wyjałowionych terenach, pośród wkraczających zadrzewień.
Koza karpacka
Wprowadzanie krów rasy Polska Czerwona do Narwiańskiego Parku Narodowego
Nadrzędnym celem wprowadzenia krów rasy Polska Czerwona na teren Narwiańskiego Parku Narodowego jest zahamowanie wtórnej sukcesji szuwaru trzcinowo - turzycowego na obszarach bagiennych i przywracanie obszarów otwartych.
Bydło polskie czerwone jest jedną z nielicznych autochtonicznych ras europejskiego bydła czerwonego, które odznacza się takimi cechami jak: duża odporność i zdrowotność, długowieczność, bardzo dobra płodność, lekkie porody, duża żywotność cieląt i łatwość ich odchowu, a także wysoka wartość biologiczna mleka. Istotne znaczenie ma też doskonałe przystosowanie tego bydła do trudnych warunków środowiska, niewybredność w doborze pasz, zdolność do ograniczania wydajności umożliwiająca przetrwanie sezonowych niedoborów paszowych, jak też dość szybkie regenerowanie utraconej kondycji. Wśród cech budowy należy wyróżnić silne nogi i twarde, mocne racice. Cechy te powodują, że bydło tej rasy jest dobrze przystosowane do podgórskich i górskich warunków bytowania i produkcji.
Bydło
Optymalne powierzchnie do wypasu:
Najlepiej sprawdzają się na niezbyt ekstremalnych siedliskach kwietnych muraw kserotermicznych. Powierzchnie raczej lekko nachylone lub płaskie, chociaż radzą sobie również na stromych stokach, ale koniecznie utrwalonych. Zarośnięte gęstą, zielono-krzewiastą roślinnością murawy z dużą ilością wojłoku.
Bydło rasy Czerwona Polska najlepiej sprawdza się na łąkach porośniętych turzycami i trawami niższej wartości pokarmowej. Jednak takie tereny należy najpierw ręcznie wykaszać aby przygotować je do wprowadzenia zwierząt, które później przez wypas utrzymają te obszary w stanie otwartym.
W następnych latach projekt zakłada zagęszczenia populacji krów i wprowadzenia ich na obszary, gdzie sukcesja zakrzaczeń i trzcinowisk jest najdalej posunięta, a które są jednocześnie najcenniejszymi obszarami z punktu ochrony siedlisk ptaków wodno-błotnych, których populacja w ostatnich latach drastycznie zmalała za sprawą daleko posuniętego zatrzcinowienia terenu. Istotne jest prowadzenie wypasu również w miejscach, w których istnieje infrastruktura turystyczna z uwagi na utrzymanie walorów krajobrazowych tych obszarów.
Konik polski
Koniki polskie to rodzima, prymitywna rasa koni wywodząca się od dzikich koni wschodniej Europy, zwanych tarpanami. Po swoich dzikich przodkach odziedziczyły charakterystyczne myszowate umaszczenie, z ciemną pręgą biegnącą przez grzbiet. Charakteryzują się dużą wytrzymałością, odpornością na choroby, łatwością w przystosowaniu się do ciężkich warunków bytowania
Konik polski
Optymalne powierzchnie do wypasu:
Najlepiej sprawdzają się na niezbyt ekstremalnych siedliskach kwietnych muraw kserotermicznych. Powierzchnie raczej lekko nachylone lub płaskie. Zarośnięte z dużą ilością wojłoku
Koniki polskie, można oglądać w rezerwacie popielniańskim, nie uciekają na widok człowieka i nie przejawiają w jego kierunku jakiejkolwiek agresji. Dzięki temu możliwe jest zwiedzenie rezerwatu, jego malowniczych zakątków i oglądanie koników żyjących w naturalnych warunkach. Obok funkcji użytkowych, w agroturystyce i hipoterapii, koniki polskie spełniają również ważną rolę w czynnej ochronie przyrody. Utrzymywane w warunkach rezerwatowych spełniają rolę "żywych kosiarek" nie dopuszczając do zarastania terenów nie wykorzystywanych już rolniczo a cennych z przyrodniczego punktu widzenia. Tę funkcję koników doceniono zwłaszcza w Belgii, Holandii, Francji czy Niemczech gdzie koniki polskie są coraz powszechniej hodowane.