Podstawowe techniki badawcze w psychologii

Do podstawowych technik badawczych stosowanych w psychologii należą: samoopisy, obserwacja sytuacyjna, wywiady, kwestionariusze oraz testy psychologiczne.

Obserwacja i analiza zachowania oraz metody wywiadu są od dawna głównym źródłem naszej wiedzy o właściwościach psychiki ludzkiej, stanach emocjonalnych i motywacyjnych. Obserwowanie innych i rozmowa są także ważnym elementem życia społecznego i jedną z podstawowych metod pozwalających poznać innych ludzi.

Posługując się techniką badawczą obserwacji i wywiadu, psycholog powinien uwzględnić kilka czynników, które można sprowadzić do czterech ogólnych grup tematycznych:

- związki miedzy obserwowalnymi wzorcami zachowania (np. werbalnymi) a wewnętrznymi procesami psychicznymi lub mechanizmami fizjologicznymi jednostki przejawiającej określone reakcje behawioralne;

- korelacja (współzależność) miedzy określonymi wskaźnikami zachowania a wewnętrznymi stanami psychicznymi;

- wiedzę "zdroworozsądkową" będącą źródłem hipotez, które nie zostały jednoznacznie odrzucone, ani tez potwierdzone badaniami empirycznymi;

- hipotezy i twierdzenia wywodzące się z kulturowego systemu przekonań bądź wiedzy "potocznej", których prawdziwości nie potwierdziły przeprowadzone w tym celu badania.

Sytuacyjna obserwacja psychologiczna jest techniką badania zewnętrznych działań oraz obserwowalnych i dających się zarejestrować reakcji zarówno w laboratoryjnych, jak i rzeczywistych sytuacjach życiowych. Polega ona na rejestrowaniu wzorców zachowania w jednej lub wielu sytuacjach. Celem jest określenie wyznaczników i konsekwencji reakcji oraz nawyków jednostki. By uniknąć błędów mogących zniekształcać wnioskowanie i diagnozę należy:

- brać pod uwagę wiele rożnych wzorców zachowania w trakcie interpretacji zaobserwowanych reakcji;

- obserwować dane zjawisko przez dłuższy okres lub w określonych odcinkach czasu

W celu wyeliminowania potencjalnych błędów mogących wpływać na sposób selekcji określonych wzorców behawioralnych można posłużyć się bardziej precyzyjnym pomiarem, przykładem może być kamera wideo, która pozwala zarejestrować wygląd i zmieniające się szybko zachowanie osoby badanej. Stosowanie takich urządzeń ma swoje dobre i złe strony. Zaletą jest możliwość udostępnienia nagrania innym specjalistom. Z drugiej strony nagrywanie w trakcie obserwacji stwarza nienaturalne warunki badania i tym samym może prowadzić do pojawienia się nietypowych reakcji u osoby badanej.

Aby ograniczyć wpływ błędów zniekształcających wnioskowanie na podstawie dostępnych wskaźników obserwacji opracowano w psychologii kilka skal obserwacyjnych. Każda z nich stosowana jest do wykrycia określonych dyspozycji. Skale dzielimy na retrospektywne i nieretrospektywne, które dotyczą kolejno przeszłych i aktualnych sytuacji i przeżyć w życiu osoby badanej.

Technika obserwacji sytuacyjnej jest podstawową, a często nawet jedyną możliwą do zastosowania metodą badawczą, szczególnie w przypadku osób, które są zamknięte w sobie, nieśmiałe, nie lubią o sobie mówić. Analiza zachowania dostarcza wielu cennych informacji, zwłaszcza, gdy towarzyszy jej rozmowa z osoba badana.

Rozmowa jest całkowicie bezpośrednią metodą stosowaną w celu zebrania szczegółowych informacji o drugiej osobie. Pozwala przede wszystkim na poznanie prawidłowości rządzących procesami myślenia i spostrzegania świata przez respondenta. Jednak, by rozmowa spełniła postawione jej cele powinna być przeprowadzona w rzetelny, ściśle określony sposób.

Pytania zadawane badanemu w trakcie rozmowy powinny :

- odnosić się do czynników zewnętrznych i zachowania naszego rozmówcy

- skupiać się na przeżyciach, myślach i emocjach jednostki;

- być precyzyjne, sformułowane na tyle konkretnie by można było uzyskać na nie konkretną reakcję - odpowiedź.

W trakcie rozmowy powinno się zadawać dość dużo pytań, pozwala to na analizę większego zakresu aktywności człowieka, nie należy jednak przesądzać z ilością pytań.

W sytuacji, gdy badanym zadawane są takie same pytania w ściśle określonej kolejności, a ich odpowiedzi są precyzyjnie odnotowywane oraz gdy badanie nie dotyczy bezpośrednio osób badanych (faktów z ich życia) - możemy mówić o metodzie badawczej zwanej wywiadem psychologicznym. Istnieją formy wywiadu dość ustrukturyzowane, jak ta opisana wcześniej. Z drugiej strony treść i styl wywiadu mogą być luźne, dostosowane do osoby, z która przeprowadza się wywiad.

Badanie metodą wywiadu może być przeprowadzane na różne sposoby.

Rozmowa (czasem także wywiad) powinna odbywać się w cztery oczy pomiędzy tylko dwiema osobami w milej i spokojnej atmosferze, w miejscu estetycznie urządzonym gwarantującym swobodę oraz ciszę.

Początkowy etap rozmowy ma na celu zachęcenie danej osoby do rozmowy, zwierzenia się z problemów poprzez zlikwidowanie obaw i wewnętrznych oporów, jakie mogą się u niej pojawić w sytuacji, kiedy będzie o sobie opowiadać, jak również poprzez zapewnienie rozmówcy swobodnego nastroju i stworzenie poczucia więzi.

Kolejnym ważnym etapem rozmowy jest udzielanie informacji przez rozmówcę na temat swoich danych osobowych lub innych obiektywnych faktów (takich jak wiek, informacje dotyczące rodziców, wykonywanej pracy, czynników powodujących np. strach, itd.). Następnym punktem rozmowy jest moment, w którym osoba badana powinna odnieść się w jakiś sposób do ujawnionych przez nią wcześniej informacji (np. wypowiedzieć się na temat swoich rodziców, ocenić wyniki szkolne, określić swoje sukcesy, porażki, zadowolenie lub brak satysfakcji ze swojej pracy, z otrzymywanych zarobków, z przyjaciół itd.).

Końcowa faza rozmowy następuje, kiedy psycholog posiada już odpowiedzi na wszystkie zadane przez niego pytania, nie powinien jednak na tym etapie dokonywać wartościowania czy komentować tego, co usłyszał. Dopiero po przeprowadzeniu całej rozmowy, samodzielnie przystępuje on do interpretacji całej wypowiedzi swojego rozmówcy.

Jeśli chodzi o testy i kwestionariusze używane do pomiaru sprawności umysłowych, najczęściej wykorzystywanymi tego typu narzędziami są testy inteligencji i testy zdolności. Podejście psychometryczne w psychologii, które posługuje się w badaniu inteligencji metodami testowymi, opiera się ona na kilku ważnych założeniach:

1.Inteligencja rozumiana jest, jako konstrukt teoretyczny, zdolność, która może się rozwijać i może być analizowana poddając badaniom różnice w poziomie wykonywanych żądań angażujących zdolności umysłowe.

2.Interkorelacja (współzależność) wyników uzyskanych w tych zadaniach, możliwa do określenia za pomocą metod statystycznych, takich ja analiza czynnikowa, pozwala określić strukturę umysłu oraz samej inteligencji.

3.Psychologia różnic indywidualnych jest dziedziną psychologii, która zajmuje się konstruowaniem testów mierzących określone właściwości. Testy powinny być rzetelne, trafne oraz łatwe do stosowania w praktyce.

Szczególne właściwości testów inteligencji i zdolności:

1.Testy zawierają szereg różnych zadań, których poprawne rozwiązania zostały wcześniej ustalone przez konstruktora testu.

2.Testy są narzędziami standaryzowanymi - mogą być stosowane wobec wszystkich osób w ten sam sposób i w tych samych warunkach.

3. Otrzymywane wyniki mają zwykle postać punktów.

4.Testy są znormalizowane - posiadają standardy statystyczne, pozwalające na porównanie pojedynczego wyniku z wynikami innych osób z określonej grupy.

Zatem testy inteligencji oraz testy zdolności można zdefiniować jako wystandaryzowane i znormalizowane metody badawcze służące do pomiaru określonych funkcji umysłowych oraz potencjału jednostki do opanowywania rożnych umiejętności, opierające się na wykonywaniu przez osoby badane ściśle ustalonych zadań.

Można wyróżnić testy indywidualne i grupowe.

Testy grupowe charakteryzują się tym, że są wykonywane jednocześnie przez wiele osób, a instrukcje udzielane są jednocześnie całej grupie, podczas gdy testy indywidualne przeprowadzane są w obecności tylko jednej osoby. Dzięki temu umożliwiają bardziej szczegółowe obserwacje, wymagają jednak wiele czasu. Testy grupowe są idealne w sytuacji, gdy trzeba szybko przebadać większą grupę osób, np. w celu wstępnej selekcji, natomiast testy indywidualne pozwalają na dokładniejsze zdiagnozowanie badanego.

Wyróżniamy również testy zamknięte i otwarte, które różnią się od siebie formą pytań.

Testy zamknięte składają się z listy zadań, zawierają również od razu kilka gotowych odpowiedzi. Badany musi wybrać spośród nich poprawne, jego zdaniem, rozwiązanie. W przypadku testów zawierających pytania otwarte, osoba badana sama musi sformułować odpowiedź na postawione jej pytanie.

W testach wykonywanych grupowo pytania mają zazwyczaj formę zamkniętą, co pozwala na szybsze i sprawniejsze przeprowadzenie badania. Wyróżnia się także testy werbalne, testy wykonaniowe, testy mocy i szybkości.

W testach werbalnych odpowiedź badanego udzielana jest słownie w formie pisemnej lub ustnej.

Testy wykonaniowe, polegają, jak sama nazwa wskazuje, na wykonaniu określonych czynności, zwykle przy użyciu pewnych obiektów. Malowanie czy lepienie to typowe przykłady testów wykonaniowych.

Testy szybkości mierzą czas wykonania zadań, ich "przeciwieństwem" są w pewnym sensie testy mocy, w których zadania są zwykle trudniejsze i bardziej zróżnicowane, analizie poddawana jest poprawność ich rozwiązania.

Zadania zawarte w różnorodnych testach można podzielić na dwie większe grupy, są to:

- zadania możliwe do rozwiązania drogą rozumowania indukcyjnego, wykorzystują zazwyczaj materiał figuralny np. obrazki, figury geometryczne.

- zadania angażujące myślenie dedukcyjne lub indukcyjne w oparciu o materiał symboliczny. Wykonanie tego typu zadań jest możliwe zakładając, że osoba badana posiada pewną wiedzę, istotne znaczenie ma rozumowanie logiczne.

- zadania arytmetyczne zawierajÄ…ce zadania liczbowe.

- zadania leksykalne, sprawdzające znajomość oraz umiejętność posługiwania się odpowiednim słownictwem. Wykorzystywane są w nich słowa lub cale zdania, które wymagają od badanego zrozumienia;

- zadania wykorzystujące zdolności percepcji czyli spostrzegania i wyobrażania np. dostrzeganie elementów brakujących w różnych wzorach czy szukanie określonych figur geometrycznych zawartych w rysunkach, itp. Tego typu zadania mierżą zdolności wzrokowo - przestrzenne;

- zadania, w których prezentuje się osobie badanej tzw. materiał behawioralny, związany z komunikacją społeczną, relacjami interpersonalnymi. Mogą to być np. obrazki przedstawiające różne osoby albo określone scenki (np. kłótnie);

- zadania sprawdzajÄ…ce konkretna wiedze;

- zadania pamięciowe, w których osoba badana musi zapamiętać określony materiał, np. listę słów, by go potem w całości odtworzyć.

Pomimo powszechnego stosowania testów, nie tylko w dziedzinie psychologii, ten sposób pomiaru zdolności i umiejętności jest żywo krytykowany, w szczególności zadania wykorzystywane w testach uważane są za niespójne z rzeczywistością, zbyt wymyślne. Istotnie, zadania te, w odniesieniu do konkretnych problemów, które spotykają nas w życiu codziennym wydają się nierzeczywiste i nieadekwatne. Z drugiej strony testy mierzące iloraz inteligencji oraz inne konkretne umiejętności okazują się bardzo pomocne i trafne w diagnozie.

Krytyce poddawany jest również ilościowy charakter testów oraz metod statystycznych, które są wykorzystywane w interpretacji wyników . Umiejętność wykonania zadań o określonym poziomie trudności przekładana jest na odpowiednią ilość punktów, jednak nie zawsze pozwala to w sposób rzetelny wyjaśniać przyczyny wybitnych osiągnięć albo porażek osoby badanej. Mimo wszystko metoda testowa używana w sytuacji wstępnej selekcji oraz w niektórych eksperymentach naukowych w zasadzie spełnia swoja podstawowa funkcje.

Kwestionariusz osobowości to kolejne, często wykorzystywane w psychologii narzędzie pomiaru służące do określenia istotnych cech osobowościowych człowieka. Najczęściej ma ono formę testu samopisu, w którym jednostka odpowiada na zestaw standardowych pytań, lub prostych twierdzeń dotyczących jej myśli, odczuć i działań. Wybrane odpowiedzi umieszczone są na odpowiednich skalach (czasem mogą być obliczane przez komputer) o określonych własnościach psychometrycznych, wystandaryzowanych i znormalizowanych. Metoda ta stosowana jest również w trakcie obserwowania sytuacyjnego, zwłaszcza dzieci. Pozwala na uzyskanie informacji tylko na temat jednej osoby badanej. Kwestionariusz osobowości ma postać zestawu pytań, twierdzeń albo jednowyrazowych określeń, osoba badana wskazuje, które z nich są w odniesieniu do niej prawdziwe lub szacuje na kilkustopniowej skali, w jakim stopniu te określenia jej dotyczą. Kwestionariusze są tak skonstruowane, ze pozwalają zmierzyć stopień intensyfikacji danej dyspozycji. W przyszłości metody badania ludzkiej osobowości ulegną być może komputeryzacji, symulacje komputerowe będą przeprowadzane powszechnie, szybko i efektywnie. Obecnie takie symulacje stosowane są przede wszystkim w naukach ścisłych, bez których takie dziedziny jak fizyka czy biologia nie mogłyby się rozwijać.