Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Wydział Nauk Historycznych
Instytut Historii i Archiwistyki UMK

Metodyka opracowania akt spraw
praca zaliczeniowa

Ustrój miast w zaborze pruskim.

Hadrian Ciechanowski
nr albumu: 234321

Toruń 2011 r.

Wstęp

W niniejszej pracy zaprezentuje ustrój miast ziem zaboru pruskiego. Aby dokładniej zobrazować temat w ramach wstępu przedstawię krótko ustrój miast na ziemiach polskich przed wcieleniem części z nich do Królestwa Pruskiego w wyniku zaborów z lat 1772, 1793 i 1795, oraz w Księstwie Warszawskim (po kongresie wiedeńskim przeniesiony początkowo na teren Wielkiego Księstwa Poznańskiego). Dopiero potem przejdę do opisu ustroju na ziemiach zaboru pruskiego. Należy więc pamiętać, że lata 1807 – 1815 przyniosły zmianę ustroju i implikacje sięgające kilkanaście a nawet kilkadziesiąt lat dalej, nim „zunifikowano” przepisu obowiązujące w Prusach.

1. Ustrój miast w Polsce od powstania do rozbiorów.

O miastach na ziemiach Polskich mówić można od XIII w. , wtedy miały miejsce pierwsze lokacje. Okres wcześniejszy to czas stopniowego organizowania się ustrojowego i urbanistycznego miast na bazie zamieszkiwanych przez rzemieślników podgrodzi, które z czasem fortyfikowano¹. Lokacji miasta dokonywał król lub pan danych włości. W pierwszym przypadku wydawany był przywilej lokacyjny zawierający przepisy prawne, nadane miastu przywileje oraz ziemie do niego przynależące. W wypadku lokacji nie dokonywanej przez władcę, osoba to czyniąca musiała wystąpić najpierw do panującego o wydanie odpowiednich praw.

Na ziemiach polskich ustrój miast najpowszechniej wzorowano na organizacji niemieckich miast Magdeburga i Lubeki. Prawo magdeburskie doczekało się dwóch odmian tzn. prawa chełmińskiego stosowanego głównie na Pomorzu i Mazowszu oraz prawa średzkiego (od Środy Śląskiej) stosowanego na Śląsku. Natomiast na prawie Lubeckim lokowano miasta leżące na Pomorzu Gdańskim, należące do hanzy której Lubeka była przywódcą. W sumie na jego podstawie wydano 7 przywileji lokacyjnych z czego cztery miasta przenieśli Krzyżacy na prawo chełmińskie².

Na czele miasta stał dziedziczny wójt, którym z reguły zostawał zasadźca. Pozostawał on w stosunku lennym do pana miasta ponieważ za sprowadzenie osadników otrzymywał on określony areał ziemi pod miastem oraz liczne przywileje i prawa np. do pobierania części opłat sądowych. Spełniał on z kolej określone powierzone mu zadania administracyjne, przewodniczył ławie sądowej, pełnił funkcje policyjne, ściągał podatki, odpowiadał za organizację i dowodzenie obroną miasta, zobowiązany był również do osobistej służby konnej w armii³. Inaczej było na prawie Lubeckim gdzie od początku istniały rady miejskie a sołtys spełniał głównie funkcje sądowe⁴.

Od drugiej połowy XIII w. w miastach na prawie niemieckim powstawać zaczęły rady miejskie pod przewodnictwem burmistrza, które powoływał patrycjat⁵. Liczyły one w zależności od wielkości miasta od 4 do 12 rajców. Stopniowo w XIV i XV w. doszło do likwidacji urzędu wójtowskiego, którego kompetencje przejęły rady uprawnione do: wydawania ustawodawstwa miejskiego, zatwierdzania statutów cechowych, organizacji obrony miasta i zapewnienia bezpieczeństwa, prowadzenia sądownictwa karno administracyjnego i rozstrzygania spraw targowych oraz mianowania ławy sądowej i wójta sądowego. Zadaniem burmistrza było reprezentowania miasta na zewnątrz. Ława sądowa stanowiła wymiar sprawiedliwości w mieście, w zależności od wielkości miasta liczyła ona od 7 do 11 ławników⁶. W dużych miastach rada powoływała tzw. lonerię lub kamlarię czyli organ odpowiedzialny za sprawy fiskalne miasta.

Ustrój ten utrzymał się w zasadzie bez zmian do XVI w. kiedy w wyniku nasilenia się konfliktów między patrycjatem a plebsem doszło do powołania plebejskich organów kontroli finansowej działalności rady⁷. W XVI i XVII w. najczęściej były to kolegialne organy viginti viri (20 mężów) lub quadraginti viri (40 mężów) składające się w połowie z kupców i w połowie z rzemieślników. Inny organ plebejski stanowiło tzw. Pospólstwo czyli zgromadzenie wszystkich obywateli mające kompetencje do kontroli działalności finansowej rady, wydawania wilkierzy oraz przedstawiania własnych postulatów radzie miasta. Pierwszy raz pospólstwo powołano w Krakowie w 1521 r. z czasem powołano je również w innych miastach. Rozwój tego organu spowodował upadek 20 i 40 mężów⁸.

W wyniku nasilenia się ingerencji szlachty w sprawy miast, w przeciągu XVII i XVIII w. doszło do oddania nadzoru nad władzami miejskimi oraz kontroli finansowej w miastach królewskich - starostom⁹, co zostało utwierdzone w 1768 r. konstytucją sejmową. W 1765 r. doszło do jeszcze jednej ingerencji szlachty w sprawy ustroju miast w Polsce. Konstytucją sejmową powołano komisje dobrego porządku w całości złożone ze szlachty pod przewodnictwem senatora i z udziałem miejscowego starosty. Mimo szlacheckiego charakteru komisje przyczyniły się do uporządkowania organizacji miejskiej drobiazgowo opisując uchwałami każdy jej aspekt tym bardziej, że rok wcześniej sejm zniósł jurydyki i serwitoriaty¹⁰.

Kolejnych zmian w organizacji ustroju miast dokonał sejm 4 letni, wydając w 1791 r. cztery ustawy dotyczące miast, które włączono później w skład konstytucji 3 maja jako „prawo o miastach wolnych naszych królewskich …”. W prawie tym, król uznał wszystkie miasta królewskie za wolne. Czynne i bierne prawo wyborcze do organów miejskich przyznano posesjonatom jednak wszystkich mieszkańców uznano za równych wobec prawa. Jako organy uchwałodawcze wprowadzono „zgromadzenie uchwalające”, w zależności od liczby posesjonatów jednolite lub podzielone na cyrkuły. Wybierało ono organ wykonawczy czyli magistrat. W mniejszych miastach magistraty były złożone z wójta, 4 radnych i deputatów na zgromadzenie wydziału a w większych z prezydenta, wiceprezydenta i radnych w liczbie zależnej od liczby cyrkułów. Wyborów dokonywano co dwa lata¹¹. Prawo to zniosło autonomie miast, zakazano organom miejskim wydawania statutów i wilkierzy poddając jednocześnie ich działalność kontroli „komisji policji”¹².

Dalsze zmiany w ustroju miast związane są z zaborami. Każde pastwo wprowadziło z czasem własny przepisy dotyczące miast. W dalszej części pracy przedstawione zostaną te, które dotyczą miast wcielonych bądź bezpośrednio do państwa pruskiego bądź znajdujących się na terenie Wielkiego Księstwa Poznańskiego.

2. Księstwo Warszawskie.

W Księstwie Warszawskim dopiero w 1809 r. doszło do unormowania organizacji miast. W 7 najważniejszych miastach powołano municypialnośći jako najniższe jednostki administracyjne, z pozostałych zaś utworzono gminy. Na czele municypialności stali prezydencji a gmin burmistrzowie. Urzędnicy ci spełniali funkcje administracyjne i policyjne¹³. Prezydenci mianowani byli przez króla natomiast burmistrzowie przez ministra spraw wewnętrznych. Jako organy samorządu powołano rady miejskie i municypialne. Do ich kompetencji należało obradowanie w sprawach lokalnych potrzeb, układanie budżetu, nakładanie podatków na rzecz gminu, rozkładanie podatków państwowych oraz składanie zażaleń na władze miejskie¹⁴. Warto podkreślić, że członków rad municypialnych powoływał król spośród kandydatów przedstawionych przez zgromadzenia gminne natomiast rady miejskie mianował prefekt¹⁵.

W powstałym na bazie Księstwa Warszawskiego Królestwie Kongresowym już w 1816 r. wprowadzono kolegialne zarządy miejskie, które w 1818 r. przemianowano na urzędy municypialne, a w 1842 r. na magistraty. W miastach wojewódzkich składały się one z prezydenta oraz radnych a w pozostałych miastach z burmistrza i ławników¹⁶. Organy te mianowane były przez rząd¹⁷. Radnych i ławników powoływano maksymalnie czterech. Stali oni na czele wydziałów. Zmianę w organizacji przyniosły reformy Aleksandra Wielopolskiego, z którego inicjatywy w 1861 r. w 33 największych miastach powołano, liczące 8 lub 12 członków rady miejskie, tylko w Warszawie rada liczyła 24 osoby¹⁸. Rady stanowiły organy samorządu miejskiego. W założeniu miały zajmować się m.in. się sprawami gospodarczymi, oraz wybierać spośród siebie magistrat, jednak ważniejsze ich uchwały np. dotyczące finansów musiały zostać zaakceptowane przez rząd¹⁹.

W Galicji organizację samorządu miejskiego regulowały ustawy z lat 1862 i 1866 oraz statuty dla miast. Organy uchwałodawcze i nadzorcze stanowiły rady miejskie liczące od 18 do 36 członków wybieranych na 6 lat. Wyjątek stanowiły Kraków (60 członków) i Lwów (100 członków). Organami wykonawczymi były magistraty, które wybierano spośród członków rady miejskiej na 6 lat²⁰. W Krakowie i Lwowie w skład magistratu wchodzili prezydent z zastępcą oraz 20 radnych, w mniejszych miastach burmistrz z zastępcami i kilku asesorów. W najmniejszych miastach organy wykonawcze stanowiły zwierzchności gminne składające się z naczelnika gminy i asesorów. Do ich kompetencji należały sprawy własne i poruczone²¹.

Ustrój miast w zaborze pruskim do 1807 r.

W Prusach miasta uznano za gminy. Na ich czele stały zgromadzenia złożone z przedstawicieli cechów i korporacji oraz magistraty²². Magistraty pochodziły z wyborów lub z nominacji króla. Uzupełniano je w drodze kooptacji, natomiast zgodę na objęcie funkcji musiały wyrazić władze zwierzchnie²³. Miasta poddano kontroli państwa, co w znacznym stopniu ograniczało ich samorządność. Początkowo podporządkowano je radom skarbowym wchodzącym w skład inspekcji podatkowych a następnie landratom²⁴. Przykładowo w Gdańsku i Toruniu patentem, króla Fryderyka Wilhelma II z 2.VI.1793 r. powołano zespolone magistraty składające się z departamentu policyjnego i sądu miejskiego. Ostateczny regulamin w tej sprawie wydano 22.III.1794 r. i wzorowano go na magistracie Elbląga. Na czele magistratu stał nadburmistrz będący jednocześnie dyrektorem magistratu policyjnego. Podlegali mu burmistrz policyjny, 4 radców i 2 asesorów kupieckich. Powoływaniu byli oni przez Kamerę Wojny i Domen, której każdy kolejny nadburmistrz składał przysięgę. Na czele sądu miejskiego stał burmistrz sądu, a podlegało mu 4 radców, zatwierdzani byli przez rejencję lub dyrektora generalnego sądów. Burmistrz sądów podlegał rejencji i w obecności jej delegata składał przysięgę. Pozostali członkowie kolegium składali przysięgę przed zespolonym magistratem. Do kompetencji zespolonego magistratu należał: wybór członków magistratu oraz urzędników niższych szczebli, powoływanie duchownych, profesorów gimnazjum i nauczycieli, nadzór nad majątkiem kościołów protestanckich i katolickich, szkół i fundacji dobroczynnych, troska o przytułki, sprawy związane ze stanowiskiem publicznym miasta, publikacja aktów prawnych. Magistratowi policyjnemu podlegały przede wszystkim sprawy ekonomiczne: zarząd przychodniami i wydatkami miejskimi, handel, przemysł i rzemiosło, ceny, miary i wagi, sprawy zatrudnienia, lecznictwo, budownictwo, sprawy kwaterunkowe, sprawy porządkowe. Sąd miejski wydawał wyroki w sprawach cywilnych i kryminalnych ²⁵. 27.VI.1796 r. wydana została instrukcja królewska, na mocy której powołano dyrekcje policji. Na jej czele stał nadburmistrz jako dyrektor policji podlegający poprzez Kamerę Wojny i Domen, nadprezydenta prowincji i Generalne Dyrektorium królowi. Do kompetencji dyrekcji policji należały: sprawy meldunkowe, paszportowe, kontrola przebywających w mieście obcokrajowców, kontrola związków i stowarzyszeń, cenzura sztuk teatralnych, sprawy obyczajowe. Przekazano im również część zadań magistratu policji: kwestie bezpieczeństwa przeciwpożarowego, opieka nad nabrzeżem wiślanym, tamami, studniami, nadzór nad stanem dróg, sprawy budowlane, handlu i rzemiosła, kontrola cen, miar i wag²⁶.

Ustrój miast po kongresie wiedeńskim.

1. Ordynacja z 1808 r.

W Królestwie Pruskim w 1816 r. wprowadzono podział obwodów rejencyjnych na powiaty. Większe miasta stanowiły wydzielone powiaty miejskie. Na czele powiatu stali landraci pełniący funkcje administracyjne i policyjne, sprawowali również nadzór nad samorządem powiatowym²⁷. Podlegały mu też mniejsze miasta znajdujące się w powiacie. Ich jurysdykcji nie podlegały miasta wydzielone. Na podstawie ustaw królewskich z lat 1808 i 1853 zorganizowane je jako jednostki samorządowe²⁸.

Patentem królewskim z 15.V.1815 r. Toruń, Ziemię chełmińską i michałowską oraz Wolne Miasto Gdańsk włączono do Prus Zachodnich. Natomiast z większości Departamentu poznańskiego i noteckiego oraz z części kaliskiego i płockiego utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie²⁹. Miastom włączonym po kongresie wiedeńskim nie od razu pozwolono zorganizować swoje władze według ordynacji z 1808 r. Oficjalnym powodem jaki podawano był zamiar wprowadzenia poprawek w ordynacji co jednak ciągle odkładano. Właściwie chodziło jednak o niechęć do przyznania miastom byłego królestwa polskiego ordynacji która znacznie ograniczała ingerencje rządu w sprawy miasta oraz przyznawała korzystne prawo wyborcze. Rząd obawiał się aby władza w miastach nie trafiła w ręce polskie. Innym powodem były też kłopoty ekonomiczne wielu miast m.in., Torunia spowodowane zawieruchą wojenną.

Dopiero po wprowadzeniu znowelizowanej ustawy w 1831 r. miastom dano wybór czy chcą wprowadzić ją czy tę z 1808 r. Toruń postanowił wprowadzić na swoim terytorium ustawę wcześniejszą³⁰.

W tym miejscu wypada podkreślić, że miasta w Wielkim Księstwie Poznańskim początkowo zachowały ustrój z czasów Księstwa Poznańskiego. Jedynym wyjątkiem była Bydgoszcz³¹. Dopiero po nowelizacji najpierw ustawę w 1832 r. rozciągnięto na Poznań a w ciągu kolejnych 20 lat na pozostałe miasta³².

Według ustawy z 1808 r. samorząd miejski w zaborze pruskim znajdował się pod kontrolą Rad Miejskich. Wybierali je obywatele miejscy tzw. posesjonaci lub mogący wykazać rocznych dochód w wysokości 150 talarów w miastach mniejszych a 200 talarów w większych. Liczba rajców w zależności wielkości miasta wynosiła od 24 do 120. W nowelizacji z 1831 r. podniesiono cenzus majątkowy (mimo spadku wartości pieniądza). Od tego momentu wymagano posiadania nieruchomości o wartości od 300 do 1000 talarów bądź wykazać dochód tej wielkości. Zarówno wymagana wartość nieruchomości jak i wysokość dochodu zależna była od wielkości miasta. Natomiast aby kandydować cenzus wartości wynosił od 1000 do 2000 talarów a dochodu od 200 do 1200 talarów. Zmniejszono również liczbę rajców wynoszącą odtąd od 9 do 60³³. Szczegóły wyborów oraz wielkości rady zatwierdzały statuty osobne dla każdego miasta. Kadencja rady trwała 3 lata. Wybierała ona organ wykonawczy – Magistrat na czele, którego stał nadburmistrz lub burmistrz, których mianował król spośród zaproponowanych kandydatów. Pozostałych członków magistratu zatwierdzała rejencja³⁴.

Miasta posiadały uprawnienia własne tzn. takie, które dotyczyły wyłącznie mieszkańców w sferze dobrobytu materialnego i rozwoju duchowego, oraz sprawy poruczone w skład, których wchodziły prawie wszystkie sprawy administracji ogólnej dotyczące miejscowości. W ten sposób organy gminy (najczęściej jednoosobowo burmistrz) działały jako organy samorządu oraz administracji rządowej pierwszej instancji. Nadzór nad samorządem miejskim sprawowały władze rejencji, posiadające prawo do zatwierdzania uchwał organów miasta, zawieszania ich w razie sprzeczności z ustawami i dyscyplinarnego karania burmistrza oraz płatnych członków kolegium magistrackiego, i urzędników miejskich. Monarcha natomiast miał prawo rozwiązać radę miejską przed upływem kadencji³⁵

Według ordynacji z 1808 r. quorum Rady Miejskiej stanowiło 2/3 radców a uchwały podejmowano zwykłą większością głosów. Do jej uprawnień należały: wybór magistratu, zastępowanie gminy i obywateli w sprawach publicznych, troska o interes gminy i jej majątek, dawała w imieniu gminy i obywateli odpowiedzi w sprawie praw i zobowiązań, wydawanie zgody na prowadzenie procesów przez magistrat, rozdzielanie świadczeń, ciężarów i podatków, udzielanie magistratowi poleceń ściągania podatków. Spośród swoich członków rada wybierała przewodniczącego i protokolanta, których kadencja trwała jeden rok. Do zadań przewodniczącego należało: ogólne kierownictwo pracami rady, zwoływanie obrad, przewodniczenie im, ustalanie porządku, referowanie, zbieranie głosów, dbanie o poprawność zapisu zgodnie z głosowaniem, dbanie o zgodność uchwał z prawem, zajmowanie się sprawami niedotyczącymi gminy. Ponadto otwierał wpływające pisma, przydzielał radnym zadania do wykonania i egzekwował ich wykonanie. Z kolei protokolant spisywał protokoły posiedzeń, rejestrował w dzienniku wpływającą korespondencję i zajmował się jej bieżącym załatwianiem³⁶. Rada miała prawo swobodnego ustanawiania budżetu miasta, jednak w 1831 r. wprowadzono zapis, że jej uchwały w najważniejszych sprawach wymagały zgody władz państwowych.

Magistrat będący organem wykonawczym powoływanym przez radę podlegał również jej kontroli. Na jego czele stał nadburmistrz lub burmistrz oraz skarbnik i syndyk miejski, którzy byli urzędnikami płatnymi o kadencji trwającej 12 lat oraz członkowie honorowi wybierani spośród rajców na 6 lat³⁷. Zadaniami kolegium magistrackiego były: ogólne kierowanie i kontrola aparatu administracyjnego, obsada stanowisk urzędników magistrackich, wydawanie zarządzań i postanowień w sprawach administracji, rozpatrywanie skarg mieszkańców, nadawanie praw obywatelskich, sprawy handlu, rzemiosła, manufaktur i fabryk, kontrola kas, budżetów i rachunkowości, sprawy świadczeń na potrzeby wojska, obsada stanowisk kościelnych i obsługi kościelnej w kościołach na terenie miasta i dóbr miejskich, obsada nauczycieli w szkołach miejskich. Kolegium podejmowało decyzje większością głosów, przy równej ich liczbie za i przeciw decydujący był głos burmistrza.

Do jego uprawnień należało: zwoływanie posiedzeń kolegium i przewodniczenie im, zwierzchność nad wszystkimi urzędnikami miejskimi, mianowanie i odwoływanie członków deputacji i komisji oraz opiekunów cechowych, zlecanie spraw do załatwienia (odpowiadał za właściwy tok ich załatwienia), kontrolowanie wszystkich kas miejskich, odpowiadał za właściwe kontakty z radą oraz załatwianie spraw zgodnie z interesem miasta, odpowiadał za dotrzymanie zobowiązań miasta i magistratu względem państwa i urzędów państwowych, odpowiadał za niedopuszczenie do podejmowania uchwał dot. Państwa oraz ustaw i rozporządzeń państwowych, pod jego bezpośrednią opieką znajdowały sią akta tajne.

Kamelarz (skarbnik) był w istocie pierwszą osobą po burmistrzu. Podlegał mu całokształt gospodarki finansowej gminy, odpowiadał za rachunkowość, zarządzał gotówką stanowiącą majątek gminy, opracowywał budżety oraz załatwiał generalne sprawy rachunkowo – kasowe. Syndyk odpowiadał za stronę prawną działania Magistratu. Między innymi przygotowywał procesy prowadzone przez miasto, prowadził dochodzenia dyscyplinarne w sprawach młodszych urzędników i rozpatrywał spory w cechach. Ponadto dbał aby sprawy gminy załatwiane były zgodnie z prawem i obowiązującymi przepisami oraz o formalną stronę umów i układów zawieranych przez miasto. Innym ważnym urzędnikiem był radca budowlany, który odpowiadał za całokształt spraw budowlanych: dbał o właściwe utrzymanie budynków komunalnych, sporządzał plany i kosztorysy budowy nowych budowli i remontu starych, dokonywał oceny szkód dokonanych przez pożary. Był również członkiem deputacji budowlanej, w której często pełnił funkcję przewodniczącego. Członkowie honorowi natomiast po za merytorycznym zakresem zadań byli członkami deputacji i komisji, sprawowali też funkcję opiekunów cechowych³⁸.

W miastach dozwolone było również powoływanie komisji bądź deputacji złożonych z członków rady i magistratu bądź mieszkańców miasta, do załatwiania konkretnych spraw bądź przeprowadzania kontroli gospodarki miejskiej³⁹. Deputacje i komisje były stałe lub doraźne. Kadencja członków trwała 6 lat ale każdy z ich mógł zrezygnować po 3 latach z pełnionej funkcji. Na czele deputacji stał zawsze członek kolegium magistrackiego, chyba że w skład deputacji wchodził burmistrz.

Innym organem magistratu byli naczelnicy obwodowi stojący na czele obwodów. Stanowili oni jednoosobowy urząd nie posiadający osobowości prawnej. Naczelnikami mogli być tylko obywatele, powoływani na ten urząd na 6 lat z prawem rezygnacji po 3 latach. Do ich kompetencji należały wszystkie te sprawy, które dla magistratu jako organu ogólno miejskiego były zbyt odległe⁴⁰.

2. Ordynacja z 1850 r.

11.III.1850 r. wprowadzona została nowa ordynacja dla miast i gmin wiejskich. Według niej gmina była korporacją samorządową reprezentowaną przez zarząd gminy i Radę Gminną.

Wybory do rady odbywać miały się co dwa lata. Jej obrady zwoływał przewodniczący według własnego uznania, na wniosek ¼ członków rady, bądź na żądanie zarządu. Jej posiedzenia były jawne a o tajności decydowała sprawa będąca przedmiotem obrad. W nowej ordynacji zostały pomniejszone kompetencje rady w porównaniu z jej poprzedniczką, ponieważ uchwały dotyczące sprzedaży gruntów gminnych, sposobów ich użytkowania, sprzedaży przedmiotów o wartości naukowej, historycznej, dzieł sztuki i archiwów wymagały odtąd zatwierdzenia Rady Obwodowej bądź rejencji. Przy radzie utworzono na mocy regulaminu z 1851 r. precyzującego zasady jej działania dwa stałe sześcioosobowe wydziały: administracyjny i finansowy, które miały usprawnić pracę rady. Kadencja członków wydziałów trwała 6 lat. Mimo ich utworzenia cały czas miały działać doraźne deputacje i komisje.

Zarząd wybierany przez radę stanowić miał burmistrz, dodany mu do pomocy adiunkt z funkcją zastępcy (ich wybór wymagał aprobaty władzy zwierzchniej) oraz ławnicy (radcy), których liczba zależała od wielkości gminy. Kadencja burmistrza i płatnych członków rady trwała 12 lat a pozostałych 6 lat. Burmistrz składał przysięgę prezydentowi rejencji a inni członkowie zarządu burmistrzowi. Zakres obowiązków jakie nowa ordynacja przyznawała zarządowi gminnemu wzrósł nieznacznie w porównaniu z zakresem obowiązków magistratu. Przede wszystkim przyznano mu prawo zawieszenia uchwał Rady jakie uznał za szkodliwe dla gminy oraz prawo do rozdziału podatków gminnych i robocizn co wcześniej leżało w gestii Rady Miejskiej. Zobowiązano jednak zarząd do corocznego sprawozdania z administracji na publicznym zebraniu rady, co musiało dobyć się przed ułożeniem budżetu. Ponadto jeżeli w danej gminie nie powołano policji państwowej władzę policyjną sprawował burmistrz. Pełnił on również funkcje urzędnika pomocniczego policji sądowej, prokuratora policji oraz prowadził rejestr ludności⁴¹.

3. Ordynacja z 1853 r.

Ze względu na bardzo krytyczne podejście miast do powyższej ordynacji 30.V.1853 r. wydano nową, która miała obowiązywać w miastach 6 wschodnich prowincji Królestwa pruskiego, gdzie wprowadzono wcześniej ordynacje z lat 1808 i 1831. Objęła ona między innymi Toruń. Jednym z jej postanowień było przywrócenie dawnych miast tzn. Magistrat i Rada Miejska. Po za tym zmieniała ona zasady przyznawania prawa miejskiego a co za tym idzie praw wyborczych. Wiek uprawniający do ubiegania się o prawa miejskie obniżono do 24 lat. Rozciągnięto je na ludzi zajmujących się rzemiosłem, którzy w miastach o liczbie ludności powyżej 10 tys. musieli zatrudniać dwóch pracowników. Innym warunkiem było opłacanie podatku dochodowego bądź klasowego w wysokości 4 talarów rocznie (wcześniej 2 talary)⁴². Ponadto nie można było zalegać z opłatami gminnymi oraz pobierać wsparcia z funduszy publicznych. Utrzymano warunek posiadania nieruchomości w granicach miasta oraz odpowiedniego dochodu jaki ustalono na 660 – 900 marek.

Nowa ordynacja wprowadzała przepisy według, których wyborcy podzieleni na 3 kurie wybierali radę miasta na sześcio letnią kadencję, przy czym co dwa lata wymieniała się 1/3 składu rady. W miastach poniżej 2.5 tys. mieszkańców rada liczyła 12 osób, a w miastach od 9001 do 120 tys. 60 radnych. W większych na każde kolejne 50 tys. mieszkańców przypadało 6 radnych. Funkcji tej nie mogli sprawować urzędnicy państwowi mający nadzór nad miastami, członkowie magistratu i płatni urzędnicy miejscy, duchowni, służba kościelna, nauczyciele szkół powszechnych, urzędnicy sędziowscy oraz prokuratorzy państwowi i policyjni⁴³, Rada wybierała magistrat, któremu przewodził burmistrz. Jego członkowie dzielili się na płatnych (12 lat kadencji) oraz niepłatnych (6 lat kadencji). Wszyscy członkowie musieli zostać zatwierdzeni przez władze rządowe⁴⁴, byli nimi burmistrz, trzej płatni radni, z których jeden pełnił funkcję adiunkta (zastępcy burmistrza) oraz dziewięciu radców honorowych⁴⁵. Ordynacja ta wprowadziła sytuację, w której magistrat jako organ wykonawczy miał faktyczną przewagę nad radą ponieważ, nie był zobligowany do ustąpienia na żądanie rady, a jego członkowie byli zależni od rządu ponieważ on ich zatrudniał⁴⁶.

Ordynacja z 1853 r. ustanawiała gminy miejskie jako samorządy korporacyjne. Miały one prawo wydawać zarządzenia w formie statutów dotyczące spraw gminy miejskiej, albo takich praw i obowiązków swoich członków, co do których ordynacja dopuszczała ich ustalenie, lub nie zawierała żadnych postanowień. Takie zarządzenia wymagały jednak zatwierdzenia Wydziału Powiatowego⁴⁷. Rozszerzała ona jednak zakres ingerencji państwa w sprawy miasta. Od tej pory wszystkie jego sprawy podlegały bezpośrednio nadzorowi i kontroli rejencji, a w dalszej instancji nadprezydentowi prowincji oraz ministrowi spraw wewnętrznych. Dopuszczono możliwość rozwiązania rady, której funkcje do czasów nowych wyborów mieli pełnić specjalnie powołani przez ministra komisarze⁴⁸.

Początkowo nie zmieniono zakresu czynności magistratu. Burmistrzowi na mocy tej ordynacji w miastach gdzie władzy policyjnej nie objęło państwo przyznano obowiązek sprawowania miejscowej policji oraz pełnienia funkcji pomocniczego urzędnika policji sądowej i oskarżyciela policyjnego. Te dwie ostatnie funkcje mógł zlecić innym urzędnikom policji. Utrzymano więc w mocy postanowienia poprzedniej ordynacji (z 1850 r.) w tej sprawie⁴⁹. Stopniowo dodawano jednak magistratowi (szczególnie burmistrzowi) kolejne zadania. 1 października 1874 r. powołano Urzędy Stanu Cywilnego, których kierownictwo w obwodach gdzie je utworzono (np. w Toruniu) powierzono burmistrzom, których często zastępowali adiunkci. We wrześniu 1876 r. rozporządzeniem ministra powołano wydziały miejskie, których zakres kompetencji obejmował: wydawanie pozwoleń na prowadzenie przedsiębiorstw i warsztatów rzemieślniczych, karczem, restauracji, detalicznej sprzedaży alkoholu i trucizn oraz wystawianie sztuk teatralnych. Zarząd wydziału stanowił burmistrz i czterej członkowie magistratu wybierani przez kolegium na kolejne kadencje. Wraz z powoływaniem nowych urzędów jak Sąd Rozjemczy Cechu Budowlanych, Urząd Ubezpieczeń, Komisja Poborowa, Sąd Kupiecki czy Sąd Przemysłowy przyznawano magistratom zwierzchność nad nimi i uprawnienia do powoływania członków stopniowo poszerzając jego zakres obowiązków⁵⁰.

Czasem jednak miasta zrzekały się niektórych uprawnień. Przykładowo w 1857 r. Gdańsk zrzekł się władzy policyjnej w swoich byłych dobrach na rzecz policji państwowej, co uczynił również Toruń we własnych dobrach w 1861 r. na rzecz landrata toruńskiego. Zdarzały się też okresy czasowego odebrania pewnych uprawnień. W Toruniu na okres od 15.III.1864 r. do 31.XII. tegoż roku odebrano burmistrzowi władzę policyjną w związku z obawami o postawę ludności polskiej po niedawnym powstaniu w Królestwie⁵¹.

4. Inne uprawnienia.

Miasta posiadały również uprawnienia dotyczące samorządu powiatowego. Na mocy ustawy o samorządzie powiatowym z 1828 r. wydanej dla terytorium Prus i Wielkiego Księstwa Poznańskiego miasta wybierały po jednym deputowanym z każdego do sejmiku powiatowego. Ordynacjami z lat 1872 i 1911 zwiększono liczbę deputowanych miejskich i wiejskich w tych ciałach. W 1911 r. wydano jeszcze jedną ustawę o miastach, które pozwalała aby łączyły się one w korporacje dla spełnienia wspólnych potrzeb, ale wymagających większych nakładów (prawo to rozciągnięto również na wsie). Każda taka korporacja musiała posiadać swój statut⁵².

Zakończenie

Powyżej przedstawiłem ustrój miast w zaborze pruskim. Jest to obraz bardzo ogólny. Należy pamiętać, że dla każdego miasta wydawano oddzielne statuty regulujące organizacje władz miasta, dlatego mogły pojawiać się różnice w zastosowanych rozwiązaniach. Niemniej te ogólne przepisy są niezmiernie ważne ponieważ były stosowane nawet po I Wojnie Światowej w odrodzonej Polsce na ziemiach byłego zaboru pruskiego, aż do unifikacji ustroju miast w 1931 r.

---

1. T. Maciejewski, Historia ustroju Polski, wyd. Bałtycka Wyższa Szkoła Humanistyczna w Koszalinie, Koszalin 1998, s. 22 – 23.↩

2. Tamże, s. 24 – 25.↩

3. Tamże, s. 25.↩

4. J. Bardach, s. 54.↩

5. Tamże, s. 55.↩

6. T. Maciejewski, dz. cyt., s. 25 – 26.↩

7. J. Bardach, dz. cyt., s. 38.↩

8. Tamże, s. 201 - 202↩

9. Tamże, s. 201.↩

10. Tamże, 298 – 299.↩

11. T. Maciejewski, dz. cyt., s. 76 – 77.↩

12. J. Bardach, dz. cyt., s. 323 – 324.↩

13. M. Kallas, dz. cyt., s. 212.↩

14. J. Bardach, dz. cyt., s. 362.↩

15. M. Kallas, dz. cyt., s. 213.↩

16. Tamże, s. 241.↩

17. J. Bardach, dz. cyt., s. 375.↩

18. T. Maciejewski, Historia ustroju Polski, s. 114.↩

19. J. Bardach, dz. cyt., s. 390.↩

20. T. Maciejewski, Historia ustroju Polski, s. 137 – 138.↩

21. M. Kallas, dz. cyt., s. 271.↩

22. T. Maciejewski, Historia ustroju Polski, s. 87 – 88.↩

23. T. Maciejewski, Historia ustroju i prawa sądowego Polski, s. 200.↩

24. M. Kallas, dz. cyt. s. 192.↩

25. K. Mikulski, Początki zaboru pruskiego (1793 – 1806), [w:] Historia Torunia, tom III, cz. 1, red. Marian Biskup, wyd. TNT, Toruń 2003, s. 11.↩

26. Tamże, s. 12.↩

27. M. Kallas, dz. cyt., s. 251 – 252.↩

28. T. Maciejewski, Historia ustroju i prawa …, s. 235.↩

29. Tamże, s. 232 – 233.↩

30. K. Ciesielska, Administracja Torunia – władze miasta i ich organa (1815 – 1914), [w:] Historia Torunia, tom III, cz. 1, red. Marian Biskup, wyd. TNT, Toruń 2003, s. 177.↩

31. T. Maciejewski, Historia ustroju i prawa …, s. 237.↩

32. A. Korobowicz, W. Witkowski, Historia ustroju i prawa polskiego (1772 – 1918), wyd. Kantor Wydawniczy Zakamycze, Zakamycze 2001, s. 209.↩

33. A. Tyras – Zamora, Ordynacje wyborcze do zgromadzeń terytorialnych w zaborze Pruskim, [world wide web] http://sod.ids.czest.pl/publikacje/1869/1869.pdf, 10.05.2005, 21:59:24, s. 3.↩

34. T. Maciejewski, Historia ustroju i prawa …, s. 237.↩

35. A. Korobowicz, dz. cyt., s. 210 – 211.↩

36. K. Ciesielska, dz. cyt., s. 181.↩

37. A. Korobowicz, dz. cyt., s. 209.↩

38. K. Ciesielska, dz. cyt., s. 183 – 184.↩

39. A. Korobowicz, dz. cyt., s. 210.↩

40. K. Ciesielska, dz. cyt., s. 184 – 185.↩

41. Tamże, s. 190 - 191.↩

42. Tamże, s. 192.↩

43. A. Tyras, dz. cyt., s. 3.↩

44. A. Korobowicz, dz. cyt., s. 210.↩

45. K. Ciesielska, dz. cyt., s. 197.↩

46. A. Korobowicz, dz. cyt., s. 211/↩

47. A. Tyras, dz. cyt., s. 3 – 4.↩

48. K. Ciesielska, dz. cyt., s. 193.↩

49. Tamże, s. 201.↩

50. Tamże, s. 200.↩

51. Tamże, s. 202 – 203.↩

52. A. Tyras – Zamora, dz. cyt., s. 4.↩