JĘZYK POLSKI- OŚWIECENIE
Oświecenie:
wiek filozofów (Francja) - zadaniem filozofów było obalać przesądy, dążyć do postępu
wiek rozumu (Anglia) - rozum jako nieomylne narzędzie poznania świata, źródło wiedzy, może służyć także do krytyki autorytetów, bo to co zbudowane na fundamentach rozumu było dobre
wiek światła - misją filozofów było oświecić - czyli edukować naród pogrążony w ciemnościach ignorancji
CZAS: XVIII w.
HASŁO: Sapere aude - Zaufaj rozumowi (I. Kant)
POLSKIE OŚWIECENIE:
WCZESNA FAZA: czasy kryzysu po rządach Sasów; Collegium Nobilium, Publiczna Biblioteka braci Załuskich
CZASY STANISŁAWOWSKIE: rządy króla S. A. Poniatowskiego, okres intensywnych reform:
1791r. Konstytucja 3 Maja, Komisja Edukacji Narodowej (jej celem było ujednolicenie i unowocześnienie szkolnictwa), obiady czwartkowe, “Monitor” (czasopismo), Teatr Narodowy Wojciecha Bogusławskiego (mównica polityczna, scena narodowa)
FAZA SCHYŁKOWA - utrata niepodległości przez rozbiory, powszechny pesymizm;
1822r. “Ballady i romanse” Mickiewicza (początek polskiego romantyzmu)
FILOZOFIA OŚWIECENIA
skupiała się na rozpoznaniu natury człowieka, uważano go za jednostkę twórczą zdolną do zmiany otaczającej rzeczywistości, dążono do reform i postępu, uświadomienia i wyedukowania społeczeństwa, stworzyć model idealnego ustroju państwa, zwalczano obskurantyzm i fanatyzm, językiem nauki został francuski a nie łacina, nauka powszechnie dostępna, pojawiła się publicystyka
KARTEZJUSZ
- racjonalizm, sceptycyzm
- geometria analityczna, prawo załamania światła
- cogito ergo sum - myślę, więc jestem
JOHN LOCKE (Anglia)
- empiryzm, sensualizm
- twórca teorii ilościowej pieniądza
- rodzimy się jako tabula rasa - czysta karta, umysł wolny od idei, zasad i z wiekiem poznajemy świat nabywając edukację i doświadczenie
MONTESKIUSZ (Francja)
- w sprawiedliwym państwie powinien być trójpodział władzy
- krytyka absolutyzmu
JEAN-JACQUES ROUSSEAU
- hasło powrotu do zgody z naturą
- emocjonalizm, sentymentalizm - człowiek powinien kierować się sercem, nie rozumem
- odrzucenie religijnych przesądów
- własne, nieprzymuszone wybory
WOLTER (Francja)
- deizm
- tolerancja
- odwaga w formułowaniu i wygłaszaniu sądów
IMMANUEL KANT (Niemcy)
- podmiot kreuje poznawany świat
- imperatyw kategoryczny (nakaz moralny): Postępuj wedle takich zasad, co do których możesz jednocześnie chcieć, aby stały się prawem moralnym
DOKTRYNY FILOZOFICZNE:
RACJONALIZM ⇒ rozum jako podstawowe narzędzie poznania rzeczywistości
EMPIRYZM ⇒ doświadczenie jako źródło wiedzy o świecie
DEIZM ⇒ stwórcą świata jest Bóg, który nie ingeruje w jego działanie
ATEZIM ⇒ zaprzeczenie istnieniu Boga
LIBERTYNIZM (wolnomyślicielstwo) ⇒ niezgoda na prawdy narzucone przez Kościół, stanowienie własnych poglądów dotyczących wolności; EROTYCZNY- przyzwolenie na wszystko (Desade) i INTELEKTUALNY (Wolter)
SCEPTYCYZM - wątpliwość w wartość ludzkiego poznania; Sceptycyzm naukowy- krytyczna postawa większości badaczy wobec wszelkich twierdzeń i odkryć które nie zostały rzetelnie udokumentowane zgodnie z metodami naukowymi.
SENSUALIZM - źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe
WIELKA ENCYKLOPEDIA FRANCUSKA (1751-1772) = Encyklopedia, czyli Słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł
- zawierała usystematyzowaną wiedzę z zakresu nauki, sztuki i rzemiosła
- kompendium ówczesnego człowieka
- niektórzy twórcy: Wolter, Monteskiusz, Rousseau (encyklopedyści)
- zebranie i podsumowanie dorobku oświecenia
1789r. WIELKA REWOLUCJA FRANCUSKA
- obalenie dynastii Burbonów
- powstanie republiki francuskiej
- hasła: wolność, równość, braterstwo
- każdy dostawał tytuł obywatela, aby była równość
ANAKREONTYK - wierszowany utwór literacki opiewający w sposób wesoły i rubaszny uroki życia
Parodia- świadome naśladowanie kogoś lub czegoś w celu ośmieszenia
Alegoria- kondensacja treści
BAŚŃ - utwór epicki o treści fantastycznej, nasyconej cudownością; bohaterami są ludzie, a wydarzenia podlegają regułom świata realnego i fantastycznego
BAJKA - krótki utwór wierszowany stworzony przez Ezopa wywodzący się z epigramatu (twórcą epigramatu był Symonides), którego bohaterami są ludzie, zwierzęta lub przedmioty o cechach ludzkich, przedstawiane sytuacje zredukowane są do minimum i zawierają morał (dydaktyzm)
EPIGRAMTYCZNA - zwarta, zwięzła, krótka, ograniczająca elementy epickie: fabułę i opisy
NARRACYJNA - nieco dłuższa, wierszowana, zawierająca nieskomplikowaną fabułę
SATYRA - utwór literacki ośmieszający i piętnujący konkretne osoby czy też ludzkie wady, zjawiska, obyczaje, stosunki społeczne i postawy światopoglądowe; ukazuje je w sposób komicznie wyolbrzymiony, zdeformowany; autor ma krytyczny stosunek do opisywanych zjawisk; gatunek klasycystyczny mający na celu dydaktyzm
SZTUKA OŚWIECENIA
| STYL | CECHY SZTUKI | PRZYKŁADY | LITERATURA |
|---|---|---|---|
| KLASYCYZM | -naśladowanie wzorów antycznych - klasyczny= doskonały, wzorowy, starożytny, naśladujący wzory starożytne, zgodny z przepisami, typowy, tendencyjny, z cechami umiaru i harmonii |
Panteon w Paryżu, Łazienki, Katedra św. Stanisława w Wilnie, ogród francuski (w Wersalu) | - funkcja dydaktyczno- moralizatorska - kult rozumu, harmonia - prostota języka - gatunki: satyra, bajka, oda, epos, komedia |
| ROKOKO | - lekkość formy bogata ornamentyka (motyw muszli, fali) -rezygnacja z monumentalizmu -asymetria, płynność linii, swobodna kompozycja -pastelowe kolory - lekkie tematy, sielankowość |
Pałac Sanssouri w Poczdamie, J.H. Fragonard “Huśtawka” |
- rezygnacja z dydaktyzmu - zabawa, namiętność, flirt - małe formy wierszowe |
| SENTYMENTALIZM= preromantyzm | - sceneria: przyroda - ogród angielski - wprowadza nastrój zadumy i melancholii |
J.P. Norblin “Akwedukt w Arkadii” LITERATURA: F. Karpiński “Filon i Laura”, “Do Justyny. Tęskność na wiosnę” J.J. Rousseau |
-poznanie za pomocą serca, refleksji -hasło powrotu do natury -koncepcja czułego człowieka topos: Arkadia-miejsce spokoju, beztroski -bohater nieszczęśliwie zakochany, na łonie natury szuka tkliwych wzruszeń -język: czułość, prostota |
SATYRY IGNACEGO KRASICKIEGO (“Do króla”, “Pijaństwo”, “Żona modna”, “Świat zepsuty”)
Napiętnowane cechy sarmatów:
- brak szacunku dla króla i dorobku poprzednich pokoleń
- egoizm stanowy
- zazdrość
- kłótliwość
- pijaństwo, obżarstwo, brak umiaru
- hipokryzja
- małżeństwa zawierane dla korzyści
- gra pozorów
- kobieca próżność
- kosmopolityzm, podążanie za modami zagranicznymi, brak własnego zdania
- materializm, przepych, “życie na pokaz”
BAJKI IGNACEGO KRASICKIEGO
np. “Ptaszki w klatce”, “Słowik i szczygieł”, “Dewotka”, “ Jagnię i wilcy”, “Kałamarz i pióro”
żartobliwa, skondensowana forma wierszowana, liczne metafory, uosobienia
ludzie łamią podstawowe zasady moralne, charakteryzuje ich: fałszywa pobożność, egoizm, duma, fałsz, obłuda, niesprawiedliwość
wolność jako ważna wartość
skromność, pokora, życie w zgodzie z naturą
Krasicki w sposób kontrastowy pokazuje jaki śwait powinien być
Wzorce + antywzorce (antynomia)
alegoria
podział bohaterów na krzywdzących i krzywdzonych
krzywdzący są silniejsi i cyniczni
Franciszek KARPIŃSKI “Laura i Filon”
bohaterowie wywodzący się z prostego ludu
sytuacja liryczna: spotkanie (na łonie natury)
wyznania uczuć, bezpośrednie deklaracje
tajemniczość
rekwizyty: kosz malin, kij z inicjałami kochanków, wieniec
emocje: troska, tęsknota, złość, naiwność, zwątpienie, wewnętrzne rozdarcie, miłość, wiara
F. KARPIŃSKI “DO JUSTYNY. TĘSKNOŚĆ NA WIOSNĘ”
liryka bezpośrednia
temat: tęsknota za ukochaną
użycie peryfraz
podmiot: stęskniony kochanek skarżący się na los, nieszczęśliwie zakochany
wiosna - urodzaj, słońce, zmiany, wrażliwość
tęsknota za ukochaną odbiera radość z piękna
gradacja - wyliczania i budowanie napięcia
pytanie retoryczne podkreśla bezradność i brak nadziei
Nawiązania do “Laura i Filon ”: 1) M. Pawlikowska-Jasnorzewska- Laura i Filon, 2) K.I. Gałczyński- Filon i Laura. Wersja nowa:
ironizacja, wyśmiewanie przesadnych uczuć i gestów kochanków
JEAN DE LA FONTAINE - “Korzyść z nauki”
jego bajki ukazywały, że światem rządzi prawo silniejszego
bajka narracyjna
wiedza = wartość
STANISŁAW TREMBECKI “Lew i mucha”
bajka narracyjna
hardość, zbytnia pewność siebie może doprowadzić do zguby
ZBIGNIEW HERBERT “Wilk i owieczka”
morał: nie żyć schematami, nie podążać za stereotypami
literatura= skostniałe wzorce, schematy