1.Państwa związkowe

- dzielą się potocznie według ustroju na :

*jednolity ( unitarne) – nie ma w sobie części posiadających pewną suwerenność

*złożone (federacyjne)- składa się z suwerenności

C. Berezowski twierdzi że państwo związkowe różni się od jednolitego daleko posuniętą decentralizację agend państwowych i szeroko rozbudowaną kompetencją autonomiczną poszczególnych części składowych państwa. W praktyce odzwierciedla się, że umowy międzynarodowe zawierają czasem klauzule federalne w odniesieniu do państw związkowych. Przykładem może być Pakt Praw Człowieka z 1966r. zawierający klauzulę, że jego postanowienia dotyczą wszystkich części składowych państw federalnych.

• Termin państwo federalne zastosowany w odniesieniu do państw związkowych.

• Ehrlich uważa, że termin „federacja” ma uzasadnienie w przypadku jeśli części państwa są wyposażone w taki stopień samodzielności, iż tworzą suwerenne państwo. Bezsporne jest, że państwo związkowe jest państwem w sensie prawa międzynarodowego, natomiast co do charakteru jego części składowych zdania są podzielone.

• Federalizm – pojmowany jako forma sprawowania władzy w państwach homogenicznych narodowo, ale posiadających historycznie uwarunkowane silnie tradycje regionalizmu (Niemcy, Austria), lecz częściej spotykany jest w państwach wielonarodowych, gdy staje się gwarantem równowagi społecznej i pokoju (Indie, ZSRR, Jugosławia, Czechosłowacja).

• Konstytucja państw związkowych różnie określają części składowe tych państw. Oprócz nazwy „państwo” spotyka się takie określenia, jak : republika, kraj region, prowincja czy kanton.

• W języku angielskim nie da się wyróżnić „stanu” i „państwa”, gdyż obie formy oddaje jedno słowo – „state”

• Postulat Zbigniew Brzeziński w języku polskim prawidłowo\a nazwa USA powinna brzmieć raczej Państwa Zjednoczone Ameryki.

• W niemieckim kraju pojęcie „kraj” jako land.

• W. Suchecki , brak jest wyraźnego rozgraniczenia pomiędzy państwem związkowym a unitarnym. (twierdzi, że sporządzenie spisu państw związkowych nie jest sprawą prostą.)

• Współcześnie mamy 25 w pełni ukształtowanych państw związkowych, których żyje jednak aż 40% populacji świata. Poza tym w trzech dalszych państwach (Somalia, Indonezja, Irak) twa, mniej lub bardziej zaawansowany, proces budowy tej formy ustroju terytorialnego.

• W swojej historii epizod ustroju federacyjnego miało również kolka państw już nieistniejących jak Rzesza Niemiecka ( 1871-1949), Austro-Węgry (1867-1918), Związek Radziecki (1918-1922 jako RFSRR, 1922-1991 ZSRR), NRD (1949-1951), Czechosłowacja (1938-1939 jako Republika Czecho -Słowacka, 1969-1990 jako Czechosłowacka Republika Socjalistyczna, 1990-1992 jako Czesko- Słowacka Republika Federacyjna), Jugosławia (1943-1945 jako Demokratyczna Federacyjna Republika Jugosławii, 1945-63 jako Federacyjna Ludowa Republika Jugosławii, 1963-92 Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii, 1992-2003 jako Federalna Republika Jugosławii oraz od 4 lutego 2003r, jako Serbia i Czarnogóra).

• Historia pokazuje, że państwa federacyjne, podobnie jak unitarne, podlegają zmianom w toku swych dziejów. Kilka państw przeszło w swej historii przez etapy federacyjny, aby ostatecznie przyjąć ustrój unitarny: Chiny (1910-1917), Kolumbia(1811-1812 jako Sfederowane Prowincje Nowej Granady, 1812-1815 jako Zjednoczone Prowincje Nowej Granady, 1861, jako Stany Zjednoczone Nowej Granady, 1861-1866 jako Stany Zjednoczone Kolumbii), Kamerun (1961-1972 jako Federalna Republika Kamerunu, 1972-1984 jako Zjednoczona Republika Kamerunu), Libia (1951-1963 jako Zjednoczone Królestwo Libii), Kongo (Leopoldville)(1964-1966)

• J. Bina

• wydziela kategorię „fałszywych” federacji , w których zburzone są proporcje ( symetria) pomiędzy podmiotem federacji (częściami autonomicznymi), w praktyce, kiedy występuje ogromna dominacja jednego z podmiotów, np. w ZSRR – Rosyjska FSRR, w Tanzanii – Tanganika, w St. Kitts i Nevis – St. Kitts)

• w 1985r wydziela zaledwie 19 państw federacyjnych. ( jako wyróżnik przyjął istnienie odrębnych konstytucji jednostek stanowiących federację, podwójnego obywatelstwa – federalno – regionalnego, podwójnych organów ustawodawczych jako immanentnej cechy federacji ( co nie oznacza, że takie zjawisko nie występuje w niektórych państwach unitarnych, np. we Włoszech), podwójnego systemu sądowniczego, oraz pozostawiania własności państwowej w gestii podmiotów federacji (to ostatnie nie dotyczy federacji socjalistycznych).

• Z punktu widzenia prawa międzynarodowego najważniejszym rodzajem państw związkowych są te, których części składowe, bez względu na ich nazwę mają uprawnienia w dziedzinie stosunków międzynarodowych.

• Trzy typy państw złożonych :

1. Państwo, którego części składowe mają kompetencje w sprawach zagranicznych (są zatem państwami);

2. Państwo, którego części składowe mają ograniczone uprawnienia międzynarodowe (nie są państwami)

3. Państwo, którego części składowe nie mają żadnych uprawnień międzynarodowych, ale dysponują szeroką autonomią wobec władz centralnych w zakresie określonym przez konstytucję.

• Konstytucja Szwajcarii z 18.04.1999r. stanowi, że kantony są suwerenne o ile ich suwerenności nie ogranicza konstytucja związkowa i jako takie urzeczywistniają one wszystkie prawa, które nie zostały przekazane władzy związkowej.

• Kantony zachowały wyjątków prawo zawierania umów z państwami obcymi w sprawach gospodarki narodowej, stosunków sąsiedzkich i policji. Mogą nawiązywać bezpośrednie stosunki z niższymi władzami i funkcjonariuszami obcego państwa, natomiast wszelkie inne relacje kantonów z państwami muszą być realizowane za pośrednictwem rządu federalnego.

• Konstytucja REN z 1949r. postanawia, że kraje (landy) mogą za zgodą rządu federalnego zawierać umowy z państwami obcymi w sprawach należących do ich kompetencji ustawodawczych. Kraje związkowe posiadają własną suwerenną władzę państwową, niebędącą pochodną władzy federacji. Są społecznościami z własną państwowością, nie tylko prowincjami lub podporządkowanymi organami administracji. Za wyjątkiem zadań, które konstytucja przekazała federacji, tworzenie prawa, administracja i sądownictwo leży w kompetencji krajów związkowych. Większość podstawowych dziedzin ustawodawstwa jest zarezerwowana dla federacji, ale kraje związkowe mają kompetencje w dziedzinie kultury, oświaty i bezpieczeństwa wewnętrznego.

• W okresie PRL udało się po wielu latach dyskusji podpisać w 1972r. umowę międzynarodową, którą ze strony niemieckiej sygnował rząd federalny tworzony wówczas przez socjaldemokratów, na temat usunięcia ze szkolnych podręczników geografii i historii oraz programów nauczania wszelkich elementów określanych przez stronę komunistyczną jako rewizjonistyczne. Prasa Prl-owska określała ten układ jako wielki sukces komunistycznych władz Polski, lecz był to klasyczny bubel. Umowa nie zawierała bowiem klauzuli federalnej, co oznaczało iż chociaż RFN ją podpisała, to sygnalizowało to wyłącznie wolę jej władz wcielenia w życie postanowień umowy. Sprawy oświaty pozostają w gestii krajów związkowych RFN i te mogą , ale nie muszą się do niej stosować, skoro same jej nie negocjowały. Te kraje, w których władzę sprawowała socjaldemokracja ( np. Dolna Saksonia, Nadrenia – Północna Westfalia, Hesja, Brema) zastosowały się do umowy, ale inne, szczególnie bastion chrześcijańskiej demokracji Bawaria, odrzuciły ja, co wywołało historyczny atak polskich komunistów na premiera tego kraju J. Straussa.

• Państw związkowe są bardzo poważnie ograniczone, zarówno pod względem motorycznym jak i proceduralnym. Istotne jest kwestia czy części składowe państwa związkowego realizując uprawnienia zagraniczne występują jako podmioty różne od państwa, w którego skład wchodzą, czy też jako jego organy. Jeśli przyjmuje się nawet, że części składowe są ograniczonymi podmiotami prawa międzynarodowego, nie oznacza to, że są one państwami w sensie tego prawa. Wobec braku ogólnej kompetencji międzynarodowej nie można im przepisywać takiego charakteru. Kantony szwajcarskie nie są państwami w sensie prawa międzynarodowego, gdyż ich suwerenność deklarowana w konstytucji szwajcarskiej nie odpowiada temu pojęciu w prawie międzynarodowym. Najdobitniej ujmowała ten problem konstytucja Konga Leopoldville ( dziś Demokratyczna Republika Konga) z 1964r. kiedy było jeszcze państwem federacyjnym, która stanowił, że „każda prowincja jest autonomiczna i ma osobowość prawną, ale tylko republika ma osobowość prawnomiędzynarodową”

• Prusy do 1934r były państwem w sensie prawa niemieckiego, a nie prawa międzynarodowego.

• Sytuacja w Federacji Rosyjskiej, gdzie 21 republik jest określanych jako państwa, choć zakres ich uprawnień nie jest jednakowy. Pewną trudność sprawia tu kwalifikacja dwóch spośród nich: Tatarstanu i Czeczenii.

• Tatarstan zawarł z Rosją układ międzypaństwowy o dobrowolnym stowarzyszeniu i niejako tym samym został uznany za państwo równoprawne z Rosją. W dodatku otrzymał uprawnienia w zakresie międzynarodowych stosunkach politycznych i gospodarczych, z czego skorzystał w 1995r zawierając np. odrębne umowy gospodarcze z Francją. Przystąpił także do Wspólnoty Niepodległych Państw na podstawie odrębnej deklaracji.

• Po nadaniu szerokiej autonomii prorosyjskim władzom Czeczenii, walczący o jej niepodległość Czeczeni przyjęli określać swe państwo mianem Czeczeńska Republika Iczkeria, dla odróżnienia od wchodzącej w skład Rosji – Republiki Czeczenii (Noxciyn Respublika).

• Według konstytucji większości współczesnych państw związkowych sprawy zagraniczne należą w nich do wyłącznej kompetencji władz federalnych. Do tej kategorii należy kilka państw amerykańskich: Kanada, Meksyk, Brazylia, Wenezuela, Argentyna oraz Stany Zjednoczone.

• Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki z 1787r. zawiera przepis, że poszczególne stany mogą za zgodą Kongresu zawierać umowy z państwami zagranicznymi, ale jak dotąd brak jest praktyki w tym zakresie.

• Międzyamerykańska Konwencja o Prawach i Obowiązkach Państw w Montevideo podpisana 26 grudnia 1933r. ustalała, iż państwo związkowe stanowi jedną osobę prawa międzynarodowego. Taka zasada jest zawarta w kilku państwach związkowych Afryki i Azji. Niesłusznie traktowano Senegal i Sudan Zachodni jako suwerenne podmioty prawa w okresie gdy tworzyły one Federację Mali.

• Różnica między państwem związkowym a państwem kapitalistycznej jest nią kryterium wydzielenia jednostek związkowych państw socjalistycznych na bazie narodowościowo – historyczne. We wszystkich państwach specjalistycznych ( nie tylko związkowych), gdzie wydzielono jakiekolwiek jednostki autonomiczne, stosowano nieodmiennie te leninowsko-stalinowską zasadę.

Tak podzielono państwa federacyjne, w tym sam ZSRR (ale również sowieckie republiki rosyjską, a także gruzińską, azerbejdżańską, uzbecką, tadżycką) oraz Czechosłowację i Jugosławię.

W innych państwach dla mniejszości etnicznych wydzielono jednostki autonomiczne bez wprowadzania ustroju federacyjnego : Rumunia, ChRL, Demokratyczna Republika Wietnamu. Jeżeli nie udało się zastosować kryterium etnicznego(ludność nie stanowiła odrębnej nacji) dla wydzielenia jednostek dezintegrujących przestrzeń republiki, w komunizmie nie wahano się stosować nawet kryterium religijnego (Adżaria, Bośnia, Hercegowina). Tam gdzie komunizm sięgał po władzę natychmiast wydzielano autonomiczne jednostki narodowościowe ( Węgierska Republika Rad 1919, Republika Hiszpańska 1936).

• W państwach kapitalistycznych podjęto próby zastosowania kryterium terytorialno-etnicznego, początkowo w warunkach antydemokratycznych, w rasistowskiej RPA, gdzie dla ludności czarnej stworzono autonomiczne bantustany. Model regionów historycznych, z których co najmniej trzy oparte są jednocześnie na bazie narodowej (Baskonia, Katalonia i Galicja), zastosowano w latach 17 w post – frankistowskiej Hiszpanii, a ostatnio również w Belgii (Flandria, Walonia). Podobne projekty wysuwa się od lat również w Wielkiej Brytanii i Kanadzie.

• Republika czechosłowacka i jugosłowiańska nie mały szczególnych uprawień w zakresie spraw zagranicznych. Dopiero nowa Konstytucja Jugosławii z 1974r. potwierdziła nadane w 1971r częściom składowym federacji uprawnienia w zakresie obronności oraz do nawiązania stosunków z państwami obcymi i organizacjami międzynarodowymi w ramach polityki zagranicznej i zgodnie z umowami międzynarodowymi zawartymi przez federację.

2. Państwa Zróżnicowane

Od państwa związkowego należy odróżnić pojęcie państwa zróżnicowanego formalnie będącego państwem unitarnym. Państwo takie jest jednolite w swej części zasadniczej, ale posiada dodatkowo w swym zakresie działania inne terytorium lub terytoria, które są z nim organicznie związane. Owe terytoria to przede wszystkim tak zwane „fragmenty państwowe”, przykładem było Wielkie Księstwo Finlandii w składzie Cesarstwa Rosyjskiego, nie mając charakteru suwerennego państwa. Można zatem przyjąć, że pośród państw złożonych państwo związkowe cechuje się symetryczną budowę wewnętrzną natomiast państwo zróżnicowane cechuje asymetryczność tej budowy.

• Kategoria państw zróżnicowanych jest obecnie względnie liczna. We współczesnym świecie wyraźną tendencję rozwojową tej formy jednostek geopolitycznych. Można też zaliczyć niektóre państwa oficjalnie występujące pod nazwą unii lub federacji. ( dwa klasyczne przykłady to Związek Birmański i ChRL. Dawna Birma składała się zgodnie z konstytucją z 1947r.[wówczas jako Unia Birmańska] z dwóch zasadniczych części – Birmy Właściwej oraz państw plemiennych.

Birma Właściwa obejmowała dolinę rzeki Irawadi i centralną część jej dorzecza i było podzielona administracyjnie na 7 okręgów nieposiadających szczególnych uprawnień. Ten trzon obejmuje 45% terytorium państwa, ale az 71% jego ludności, zew. Wianuszkiem otaczała konstelacja 7 plemiennych państewek, zamieszkujących przez niebirmańskie ludy, często odmienne do Birmańczyków nie tylko etnicznie, kulturowo czy religijnie ale nawet rasowo (indoeuropejskie)

Państewka Szan, Karen, Kaczin, Mon, Czin, Kaja posiadały autonomię w ramach Unii Birmańskiej, nie otrzymały suwerenności prawnomiędzynarodowej.

W państwie Szanów po II WŚ usadowiły się resztki chińskiej armii kuomintangowskiej, które w tzw. „złotym trójkącie” pogranicza Birmy, Laosu i Tajlandii utworzyły opiumowe imperium, pozostające przez większość okresu powojennego poza efektywną kontrola birmańskiego rządu centralnego. Na tę mafijną strukturę nałożyły się jeszcze tendencje separatystyczno-niepodległościowe miejscowych ludów (powstania narodowe Karenów, Kaczinów – oderwanie części ich terytoriów od Birmy) oraz wewnątrzbirmańka walka o władzę pomiędzy maoistowskimi komunistami a nacjonalistami birmańskimi, od czasu do czasu przeradzająca się w otwartą wojnę domową. Władza Rangunu (Yangon) dość często nie wykraczała poza granice Birmy Właściwej.

Nacjonalistyczna polityka władz Birmy spotyka się z powszechnym potępieniem świata, a mniejszość narodowe poza drogą zbrojną, próbują również doprowadzić do demokratyzacji kraju na drodze pokojowej. Wyrazem uznania dla akceptacji tej drogi przez birmańska opozycje było przyznanie jej przywódczyni Aung San Suu Kyi pokojowej Nagrody Nobla w 1991. Od kilkunastu lat trwa w Birmie proces jednoczenia ludów niebirmańskich oraz birmańskich opozycji wokół idei nowej Birmy.

W 1995r uzgodniono kształt ustrojowy przyszłej Federacji Birmańskiej jako związku różnych państw mniejszości narodowych i Birmańczyków. Odpowiedzią dyktatorskiego rządu była obietnica opracowania nowej konstytucji tylko częściowo uwzględniając demokratyzację kraju ale w początku roku 2004, szef państwa nawet tę próbę zdyskredytował.

• Chińska Republika Ludowa to państwo o wiele skomplikowanej strukturze wewnętrznej, obecnie stała się w tym względzie wręcz ewenementem w skali światowej.

Chiny sa formalnie państwem unitarnym, można rozpatrywać na różnych płaszczyznach wyznaczonych przez stosunek do prowincji Tajwan.

Można mówić o jednych Chinach albo o dwóch państwach : ChRL i Republice Chin (na Tajwanie)

ChRL nie jest państwem o jednolitej strukturze wewnętrznej, przy formalnie unitarnym ustroju daje się podzielić na Chiny Zewnętrzne (zamieszkane przez mniejszości narodowe, a na zachodzie rasowe), które podzielono na autonomiczne jednostki administracyjne szczebla prowincjonalnego – regiony autonomiczne.

Chiny Właściwe dzielą się na 22 prowincje (formalnie na 23, gdyż jako prowincję traktuje się także Tajwan) Chiny Zew podzielone są na 5 regionów autonomicznych, wydzielonych dla największych liczebnie grup mniejszościowych. Są to rejony : Mongolia Wew. (Nei Mongol, dla Mongolów), Sinciang Ujgur (Xinjiang-Weiwuer, zwany też Wschodnim Turkiestanem, dla Ujgurów i Kazachów wyznających islam), Ningsia-Huej ( Ningxia-huizu dla ludu Lao-hui czyli Dunganów), Kuangsi-Czuang (Guangxi Zhuangzu, dla Czuangów) i Tybet (Xizang, dla Tybetańczyków)

W obu wymienionych częściach ChRL zamieszkują również drobniejsze mniejszości narodowe, posiadające autonomie terytorialna na szczeblu jednostek administracyjnych niższych rzędów (okręgów, powiatów i gmin autonomicznych) Jak podają starsze źródła, na poziomie okręgów (zhou) pośród 210 takich jednostek istnieją aż 30 okręgów autonomicznych oraz 7 autonomicznych ajmaków (mongolskich). Pośród 2129 powiatów (xien) ChRL jest 66 powiatów autonomicznych dla mniejszości narodowych. Istnieją także autonomiczne komuny ludowe(gminy). W czerwcu 2005r w ChRL funkcjonowało oprócz 5 regionów autonomicznych, także 30 etnicznych prefektur. 170gmin i 3 chorągwie (banner). Wydzielono aż 277 etnicznych osiedli i 1 sumu.

Przyczyną określenia ChRL jako państwa zróżnicowanego są formalnoprawne relacje ChRL i Tybetu. Po rewolucji chińskiej z 1911r Tybet stał się podobnie jak Mongolia, de facto niezależnym państwem, gdzie pewne wpływy polityczne uzyskała Wielka Brytania administrująca wówczas sąsiednimi Indiami. Tybet był monarchią teokratyczną, w której głową państwa był regent, a religii (lamaicka odmiana buddyzmu) Dalajlama. Władzę tybetańskie formalnie uznawały szczególnie prawa Chin w swym królestwie. Po zwycięstwie komunistów w chińskiej wojnie domowej, 8 lipca 1949r. rząd tybetański uznał, że więzy poddaństwa wywodzące się z epoki cesarstwa wygasły i wydalil do Indii przedstawiciela Chin rezydującego w Lhasie. Tybet dysonował tylko 8-tyś armią wyposażoną w 50 dział i 200 karabinów maszynowych, a zasady religii znacznie ograniczały jej swobodę działania.

17listopada 1950 – regent sTag-sgra przekazal pełnię władz świeckich i duchownych w ręce Dalajlamy XIV ( Tandzina Gjac’o) Ludowa Armia wyzwoleńcza niszczyła klasztory we wschodnim Tybecie władca wysłał do ONZ prośbę o przesłanie komisji śledczej.

Dalajlama podjął decyzję o emigracji z kraju do Indii( aby nie dopuścić aresztowania przez komunistów symbolu integralności i godności Tybetu)

Urzędnicy tybetańscy sa więźniami chińskimi. Wymuszono na nich 23 maja 1951r podpisanie w Pekinie 17 punktowego układu. Wobec braku oficjalnej pieczęci Tybetu, wywiezionej już z kraju, Chińczycy natychmiast wykonali nową, którą przystawiono na tym dokumencie. Oficjalny tytuł Porozumienie między Centralnym Rządem Ludowym i Rządem lokalnym Tybetu o środkach działania w sprawie pokojowego oswobodzenia Tybetu był zaprzeczenie stanu rzeczywistego.

Wojska chińskie przystąpiły do pacyfikacji i okupacji prowincji, od której odebrano wkrótce cała część wschodnią, formując z niej nową ale już chińską, prowincję Czinghai (Qinghai), a inna część włączono do Syczuanu.

Tybet jest częścią Chińskiej Republiki Ludowej o regionalnej autonomii, realizowanej pod nadzorem rządu centralnego, który prowadzi wszystkie sprawy zagraniczne „obszaru tybetańskiego”, co wskazuje, że Tybet nie jest państwem w sensie prawa międzynarodowego

Od 1949r komuniści uzurpują sobie prawo do wyznaczania drugiego w lamaickiej hierarchii przywódcy, Panczenlamy, którego uwięzili już we wczesnym dzieciństwie.

26 października 1951r do Lhasy wkroczyły wojska ChRL. Pomimo utraty suwerenności Dalajlama wrócił jeszcze do Tybetu, próbując w zgodzie ze swoją religią osiągnąć porozumienie na drodze pokojowej. 1960r groźbą aresztowania zmusiła Dalajlama do ostatecznej emigracji. Emigracyjny rząd Tybetu w indyjskiej Dharamsali, z duchownymi przywódcą Dalajlamą (laureatem pokojowej Nagrody Nobla w 1989) na czele, korzysta ze statusu podobnego do posiadanego przez polski rząd londyński po IIWŚ.

1956r Tybetańczycy próbowali jeszcze raz wyzwolić swój kraj ale po 2 latach zostało krwawo spacyfikowane, a dotąd formalnie tybetańskie władze lokalne zastąpiono Chińczykami. Dopiero po śmierci Mao Testunga w 1976 chińska polityka wobec Tybetu uległa pewnemu złagodzeniu, przywrócono tybetański rząd lokalny, osoby mianowane przez partię komunistyczną. Po 1979r doszło do kilkakrotnych rozmów dyplomatycznych chińsko-tybetańskich, bez znaczących rezultatów. 2000r miało dojść nawet do tajnych kontaktów komunistów z Dalajlamą, który od pewnego czasu nie głosi już idei niepodległości Tybetu, zgadzając się na formę stowarzyszenia z ChRL, przy zachowaniu autonomii kulturowej. Pekin miałby kontrolować sprawy zagraniczne i obronne prowincjo ale za zgodą narodu tybetańskiego potwierdzoną w referendum.

Po przyłączeniu do ChRL 1 lipca 1997r kolonii brytyjskiej Hongkongu i 20 grudnia 1999r. portugalskiej posiadłości Makau, przy zachowaniu w tych terytoriach przez pół wieku odrębnego ustroju politycznego, sił policyjnych prawodawstwa, ChRL stały się organizmem geopolitycznym jeszcze trudniejszym do zdefiniowania pod względem ustrojowym. Oba przyłączone terytoria otrzymały status Specjalnego Regionu Administracyjnego ChRL ( SRA).

19 grudnia 1984 r zgodnie z brytyjsko-chińską Wspólna Deklaracją o zwrocie Hongkongu ChRL w 1997r zagwarantowano tej jednostce 50-letni okres przejściowy (czyli do 01.07.2047), w którym była kolonia będzie mogła zachować odrębność ustrojową (kapitalizm)

W 1990r parlament ChRL uchwalił odpowiednią ustawę o powołaniu specjalnej strefy administracyjnej w Hongkongu, bezpośrednio podlegającej rządowi centralnemu.

Hongkong zachował własna władzę wykonawczą, ustawodawczą i niezawisłe sądownictwo, a prawodawstwo nie uległo zmianie od czasów kolonialnych.

W 1995r pierwsze wolne wybory w których wyłoniono Radę Ustawodawczą Hongkongu.

Radę Ustawodawczą zastąpiono Tymczasowa Radą Legislacyjną i ogłoszono Ustawą Zasadniczą, rodzaj konstytucji regionu.

Hongkong zachował także prawa wolnego portu, obszaru finansowego i mimo pewnego kryzysu również centrum finansowego o randze światowej. Zezwolono na utrzymanie przez SRAH odrębnych stosunków gospodarczych i kulturalnych z innymi państwami oraz własnej polityki wizowej. W takiej sytuacji SRAH występuje pod nazwą Hongkong-Chiny.

1978r komuniści utworzyli specjalne strefy ekonomiczne, gdzie funkcjonowały elementy gospodarki rynkowej ( w strefie obniżono podatki, cła, zezwolono na wymianę walut i wprowadzenie obcych środków płatniczych w rozliczeniach). Takie strefy powstawały w pobliżu granic ChRL. Jedna z nich powstała w prowincji Fuijan, na przeciwległym wobec Tajwanu wybrzeży Cieśniny Tajwańskiej.

Z Hongkongiem graniczyła specjalna strefa ekonomiczna Shanzen, a inna leżała przy granicy Makau. Odrębna strefą objęto też wyspę Hainan. Strfy te miały sprzyjać stopniowemu wchłanianiu pozyskanych terytoriów w organizm chińskie „ terytoriów oderwanych”, ale data przeszła do historii, gdyż po raz pierwszy kolonia brytyjska oficjalnie przeszła w posiadanie państwa komunistycznego które wręcz zapowiedziało ograniczenie demokracji, ale zarazem po raz pierwszy państwo komunistyczne powiększyło swe terytorium na drodze pokojowej.

Do państw zróżnicowanych zaliczyć można Danię, ujmując ją wraz z terytoriami zależnymi (Grenlandią i Wyspami Owczymi), które ciszą się znaczna autonomią.

Obszar samej metropolii stanowi tylko niespełna 2% powierzchni królestwa, choć udział jej ludności jest przeważający – 98%.

Aktualny obraz Izraela z wew strukturą Autonomii Palestyńskiej, każe się dopatrywać w tym przypadku państwa złożonego. Obszary okupowane stanowią 27% powierzchni państwa, a ich ludność stanowi 35% populacji Izraela.

We wrześniu 2004r Izrael zapowiedział całkowite wycofanie się z okupacji Strefy Gazy, co dokonało się w lecie 2005r., dając początek terytorium niepodległej Palestyny.

W Dayton skomplikowana struktura wew Bośni i Hercegowiny (Republika Srbska, Federacja Bośni i Hercegowiny, zwana federacją chorwacko-muzułmańską oraz terytorium gminy Brcko jako kondominium), czyli nie do końca jeszcze określony ustrój Kosowa w ramach Serbii.

Ustabilizowanym politycznie obszarze Europy Zachodzniej pojawiają się projekty przekształcenia państw unitarnych w złożone ( Francja z Korsyką). Włochy są zagrożone rozpadem na część północną, środkową ( Lacjum) i południową (Mezzogiorno). Organizacja polityczna północnych Włoch, Liga Północna proklamowała w Wenecji 15 listopada 1986r powstanie Federalnej Republiki Padanii, do której akces zgłosiły regiony Dolina Aosty, Piemont, Lombardia, Liguria, Trydent-Górna Adyga, Wenecja Euganejska, Friuli – Wenecja Julijska i północna część regionu Emilia-Romania. Padański parlament mieści się w Mediolanie, ale za ewentualną stolicę uważa się Mantuę.

Pojęcie państwa zróżnicowanego ma głównie charakter prawno-konstytucyjny (gdyż wynika ze szczególnego umocowania konstytucyjnego danego fragmentu terytorialnego w strukturze podziały administracyjnego kraju.)