MĄDROŚĆ SYRACHA
Wstęp do Księgi Syracha.
Syr - Prolog.
Syr 1. Tajemnica mądrości. Bojaźń Boża. Cierpliwość i opanowanie siebie. Mądrość i prawość charakteru.
Syr 2. Bojaźń Boża w doświadczeniach.
Syr 3. Obowiązki względem rodziców.. Pokora. Pycha. Miłosierdzie względem biednych.
Syr 4. Zasady postępowania Mądrości. Wstyd i wzgląd ludzki. Prawda i dobroć.
Syr 5. Bogactwa i zuchwałość. Kultura języka.
Syr 6. Panowanie nad sobą. Przyjaciele. Zdobywanie mądrości.
Syr 7. Różne przestrogi i rady. Dzieci i żona. Rodzice. Kapłani. Biedni i doświadczeni. Roztropność i zastanowienie.
Syr 8.
Syr 9. Kobiety. Obcowanie z ludźmi.
Syr 10. Rządzenie. Przeciw pysze. Kto jest godzien czci?. Pokora i prawda.
Syr 11. Nie kieruj się pozorami. Potrzeba rozwagi. Ufność w Panu. Roztropna ostrożność.
Syr 12. Dobre uczynki. Prawdziwi i źli przyjaciele.
Syr 13. Przestawaj z równymi sobie!. Bogaty i ubogi.
Syr 14. Zazdrość i skąpstwo. Szczęście mędrca.
Syr 15. Wolność ludzka.
Syr 16. Przekleństwo bezbożnych. Wszechwiedzący i wszechmocny jest Pan. Człowiek w dziele stworzenia.
Syr 17. Boski Sędzia. Zachęta do pokuty.
Syr 18. Wielkość Boga. Nicość człowieka. Sposób dawania jałmużny. Należy mądrze przewidywać. Opanowanie siebie samego.
Syr 19. Roztropność w mowie. Prawdziwa i fałszywa mądrość.
Syr 20. Roztropne mówienie i milczenie. Dziwne sprzeczności. Panuj nad językiem! Kłamstwo.
Syr 21. Strzeż się grzechu! Mędrzec i głupi.
Syr 22. Leniwiec. Mądrość i głupota. Wierność w przyjaźni. Modlitwa o czystość w słowach, myślach i czynach.
Syr 23. Roztropność w mowie. Mowy nieobyczajne. Strzeż się nieobyczajności!
Syr 24. Przemowa mądrości. Uwagi autora o mądrości i Prawie.
Syr 25. Dobry i zły człowiek. Dobra i zła kobieta.
Syr 26. Smutne wypadki. Handel.
Syr 27. Mowy. Sprawiedliwość. Tajemnica. Obłuda. Nienawiść.
Syr 28. Kłótnie. Złe języki.
Syr 29. Pożyczka. Jałmużna. Poręka. Gościnność.
Syr 30. Wychowanie. Zdrowie i bogactwo. Radość.
Syr 31. Bogactwo. Uczty. Wino.
Syr 32. Bojaźń Boża.
Syr 33. Nierówność położenia. Bądź niezależny. Niewolnicy – słudzy.
Syr 34. Sny. Podróże. Ofiary.
Syr 35. Prawo i ofiary. Sprawiedliwość Boża.
Syr 36. Modlitwa o wybawienie Izraela. Naucz się roztropnie rozróżniać.
Syr 37. Przyjaciel. Doradca. Prawdziwa i fałszywa mądrość. Zdrowie i umiarkowanie.
Syr 38. Lekarz i leki. Żałoba po zmarłym.. Mądrość uczonych w Piśmie.
Syr 39. Wezwanie do chwalenia Pana.
Syr 40. Wielka troska człowieka. Najwyższym dobrem bojaźń Pana. Żebractwo.
Syr 41. Śmierć. Los niegodziwych. Wstyd.
Syr 42. Troska ojca o córki. Chwała Boża w nature.
Syr 43. Słońce. Księżyc. Gwiazdy. Tęcza. Cuda natury.
Syr 44. Chwała Boża w historii Izraela.
Syr 45.
Syr 46.
Syr 47.
Syr 48.
Syr 49.
Syr 50. Zachęta. Przysłowie wtrącone. Zakończenie.
Syr 51. DODATKI. Hymn pochwalny ocalonego. Autor o szukaniu mądrości.
Wstęp do Księgi Syracha
Księga ta w różnych tradycjach posiada różne tytuły; przekład polski opiera się na jednym z rękopisów greckich, także niejednolitych. W oryginale hebrajskim, dość wcześnie zaginionym, pismo określano prawdopodobnie jako Księgę (słowa) Jezusa, syna Syracha; wynika to z Syr 50,27 i Syr 51,30 oraz wzmianek w Talmudzie. Tradycja łacińska, posługując się tą księgą w przygotowaniu katechumenów, nazwała ją (już od św. Cypriana) księgą "kościelną", łac. Ecclesiasticus ("Eklezjastyk"). Być może pewną rolę odegrało tu podobieństwo (lub równy autorytet) z Eklezjastesem (Koheletem). W praktyce nomenklatura łacińska powodowała liczne nieporozumienia co do obu ksiąg, stąd też obecnie jest coraz mniej używana.
W odróżnieniu od pozostałych Ksiąg dydaktycznych autor księgi i jej język pierwotny, a także dalsze dzieje są dobrze znane. Autorem tego obszernego pisma mądrościowego jest doświadczony i wykształcony nauczyciel Prawa, obeznany z wszelkimi tradycjami mądrościowymi. Przedmowa napisana przez tłumacza księgi na język grecki, tzw. Prolog - nie należący do jej zasadniczej treści, podaje imię autora: Jezus, uzupełnione w Syr 50,27 wskazówkami rodowodowymi: syn Syracha, syna Eleazara z Jerozolimy. Jezus, syn Syracha napisał w języku hebr. księgę w początkach w. II przed Chr. (por. Syr 50,1-24 aluzje do pontyfikatu Szymona, syna Oniasza, a więc Szymona II). Wnuk jego po przybyciu do Egiptu w r. 132 (38 rok panowania Ptolemeusza Euergetesa) przełożył słowa swego dziadka na język grecki dla tamtejszej diaspory, posługującej się niemal wyłącznie tym językiem. Już Prolog (w. 20-22) wskazuje na to, że tłumaczenie to nie było dosłowne; chodziło w wielu wypadkach o adaptację tekstu hebrajskiego do mentalności greckiej, niekiedy o przystosowanie do aktualnych potrzeb gminy żydowskiej ok. r. 130 przed Chrystusem.
Księga Syracha, mimo że napisana w oryginale po hebrajsku, nie należała do zbioru żydowskiego (kanonu) Ksiąg świętych, chociaż pisma talmudyczne przytaczają ją w podobny sposób jak księgi kanoniczne. Weszła natomiast w wersji greckiej do Septuaginty i stąd przyjęli ją chrześcijanie. Należy ona do grupy ksiąg wtórnokanonicznych; jej natchnienie i kanoniczność potwierdził Sobór Trydencki, wbrew wahaniom niektórych ugrupowań chrześcijańskich. W NT znał księgę przynajmniej autor Listu Jakuba (Jk 1,19 - por. Syr 5,11), zapewne także i inni (por. np. Mt 6,14 z Syr 28,2; Łk 1,17 z Syr 48,10 itd.). Do r. 1896 jedynym znanym tekstem był przekład grecki, choć jeszcze św. Hieronim wspomina o oryginale hebrajskim. Kolejno znalezione urywki hebrajskie (z genizy w Kairze, z Qumran oraz z Masady) pozwoliły odtworzyć znaczą część tekstu hebrajskiego, wykazały jednak dość zasadnicze różnice między oryginałem a przekładem, a właściwie przekładami (i kolejnymi adaptacjami). Przekład niniejszy opiera się w zasadzie na tradycyjnych rękopisach greckich, znalezione fragmenty hebrajskie służą jedynie do usuwania niejasności. Wydaje się, że przekład grecki pochodzi z nieco innej (niekiedy lepszej) postaci tekstu, niż go reprezentują znalezione urywki hebrajskie, także niejednolite.
Autor zamierzał dać czytelnikom rodzaj praktycznej filozofii, łatwo stosowalnej w życiu, a opartej na tradycyjnej religijności dawniejszych pism ST i historii Ludu Bożego. W księdze można wyróżnić dwie większe części: Syr 1,1-Syr 42,14; oraz Syr 42,15-Syr 51,30. Pierwsza ma charakter antologiczny, zawiera szereg luźno powiązanych wskazówek mądrościowych i napomnień, niekiedy zestawionych w relacji do stanu lub wieku człowieka. Występuje tu nie tylko szereg hymnów, modlitw i refleksji, ale i spekulacji na temat pochodzenia mądrości, która zaczyna przybierać pewne cechy osobowe. Bardzo ważnym źródłem religijności tamtego okresu jest idealny obraz uczonego w Pismach w Syr 38,24-Syr 39,11. Ta część księgi przypomina dość żywo Księgę Przysłów tak w starszej jej części, jak i w Prz rozdz. 1-9 [->Prz 1,1]. Druga część ma charakter bardziej hymniczny: wysławia mądrość przejawiającą się w stworzeniu, a w Syr 44,1-Syr 50,26 przechodzi w "Pochwałę Ojców", tj. w antologiczne zestawienie mądrości przejawiającej się w wybitnych mężach historii wybranego narodu. Zakończenie stanowi modlitwa Syracha oraz alfabetycznie zbudowane wezwanie do mądrości. Pod względem doktrynalnym księga zawiera ideały mądrościowe i etyczne judaizmu (umiarkowanie, dobroczynność, ofiara, czystość i religijna postawa praktyczna), z których wiele podjął i dowartościował Nowy Testament.
Syr - Prolog
Prolog - jest dziełem tłumacza; nie wchodząc w skład księgi, nie jest pismem natchnionym.
Prolog
Wstęp czy wprowadzenie do jakiejś księgi zwykle wyjaśnia jej cel i udziela informacji o genezie dzieła. Prolog do greckiego przekładu Mądrości Syracha, napisany elegancką greką (podobnie jak Łk 1,1-4), mówi w trzech długich zdaniach o autorze oryginału i jego celu, o problemach stojących przed tłumaczem i okolicznościach dokonania przekładu. Księgę napisał po hebrajsku, opierając się na żydowskich świętych pismach, niejaki Jezus (syn Syracha, syna Eleazara z Jerozolimy; por. 50,27), aby innym Żydom dopomóc w
prowadzeniu życia zgodnego z Prawem. Zauważmy, że elementy mądrościowe, tak wyeksponowane w tym dziele, są podporządkowane Torze. Odbiorcami przekładu są greckojęzyczni Żydzi, których prosi się o pobłażliwość, kiedy będą sięgali po wersję grecką księgi napisanej przez rodowitego Izraelitę. Wersja ta jednak nie jest jakąś mechaniczną reprodukcją księgi hebrajskiej, lecz próbą wyrażenia myśli autora w dobrej grece. Toteż jak dawniejsze księgi w wersji greckiej „wykazują niemałą różnicę” w stosunku do swych hebrajskich oryginałów, tak grecka wersja Mądrości Syracha różni się (nawet nieco bardziej) od oryginału hebrajskiego. Tłumacz jest wnukiem autora. W 132 r. przed Chr. (w trzydziestym ósmym roku panowania Ptolemeusza VII Fiskona Euergetesa) przybył do Egiptu, a swój przekład ukończył około 117 r. przed Chr. Wnuk starał się zrobić dla diaspory żydowskiej to, co jego dziadek usiłował uczynić dla Żydów palestyńskich: pomóc im żyć według Prawa i osiągnąć w ten sposób doskonałość.
1 Prawo, Prorocy i ci, którzy po nich przyszli,
zostawili nam liczne i wielkie [dzieła] w dziedzinie nauki i mądrości,
za co Izraelowi należy się chwała.
Potrzeba przeto, by nie tylko ci, co umieją czytać, byli o nich dobrze pouczeni,
5 ale też żeby i uczniowie dla obcych stali się pożyteczni
przez mowy i pisma.
Dziadek mój, Jezus, kiedy oddał się pełniejszemu poznaniu
Prawa, Proroków oraz innych ksiąg ojczystych
10 i nabrał w nich doskonałej biegłości,
sam też zapragnął napisać coś z dziedziny nauki i mądrości,
aby ludzie żądni wiedzy sami przez to wszystko się wzbogacili,
a jeszcze bardziej, aby coś dodali do niej przez życie zgodne z Prawem.
15 Proszę więc
z życzliwością i uwagą
zabierać się do czytania,
a wybaczyć w tych miejscach,
gdzie by się komu wydawać mogło,
20 że mimo naszej usilnej pracy nad tłumaczeniem, nie mogliśmy dobrać odpowiedniego wyrażenia:
albowiem nie mają tej samej mocy
słowa czytane w języku hebrajskim, co przełożone na inną mowę.
Nie tylko ta księga,
ale nawet samo Prawo i Proroctwa,
25 i inne księgi
czytane w swoim języku wykazują niemałą różnicę.
Gdy w trzydziestym ósmym roku [panowania] króla Euergetesa przybyłem do Egiptu
i tam zamieszkałem,
znalazłem odpis księgi,
zawierający nieprzeciętną naukę.
30 Czułem się zmuszony dołożyć usilnego starania i rzetelnej pracy, aby tę księgę przetłumaczyć.
Poświęciłem wiele bezsennych nocy i nauki,
aby w takim przeciągu czasu,
jaki był potrzebny, wydać wykończoną księgę
dla tych, wśród których przebywam i którzy chcieliby się czegoś nauczyć,
a są przygotowani do życia
według Prawa w dziedzinie obyczajów.
Syr 1
Tajemnica mądrości
1 Cała mądrość od Pana [pochodzi] i z Nim jest na wieki. Prz 2,6
2 Piasek morski, krople deszczu i dni wieczności któż może policzyć? Mdr 9,4
3 Wysokość nieba, szerokość ziemi, przepaść i mądrość któż potrafi zbadać?
4 Jako pierwsza przed wszystkim stworzona została mądrość, a rozum roztropny [jest] od wieków. Syr 24,8; Syr 24,9; Prz 8,22+
1,4 - Por. Syr 24,8n; Prz 8,22; Ba 3,32-38. Wlg i przekł. staroż. mają: "5 Zdrojem mądrości jest słowo Boże na wysokości, a drogi jej - to przykazania wieczne".
5 - (patrz: przyp. do w. 4) 6 Korzeń mądrości komuż został objawiony, a dzieła jej wszechstronnych umiejętności któż poznał?
1,6 - Część rkp ma następujący wiersz 7: "Wiedza mądrości komuż została objawiona i któż pojął jej mnogie doświadczenie".
7 - (patrz: przyp. do w. 6) Hi 28,27 Jl 3,1-2; Dz 2,17n; Dz 2,33; Koh 2,26
8 Jest Jeden mądry, co bardzo lękiem przejmuje, Zasiadający na swoim tronie.
9 To Pan ją stworzył, przejrzał, policzył i wylał ją na wszystkie swe dzieła, Syr 9,16
10 na wszystkie stworzenia jako swój dar, a tych, co Go miłują, hojnie w nią wyposażył. Prz 4,10; Syr 1,18
Bojaźń Boża
11 Bojaźń Pańska – to chwała i chluba, wesele i korona radosnego uniesienia. Syr 11,27
1,11 - W rozumieniu autora jest to źródło religijności przejawiającej się w praktykowaniu prawdziwej pobożności.
12 Bojaźń Pańska cieszy serce, daje wesele, radość i długie życie. Prz 1,7+
13 Temu, kto się boi Pana, będzie dobrze na ostatku, a w dniu swej śmierci będzie błogosławiony.
14 Początkiem mądrości jest bojaźń Pana, i dla tych, którzy są [Mu] wierni, wraz z nimi została stworzona w łonie matki. Prz 8,18-19
1,14 - Mądrość, zdaniem autora, jest darem własnym, który wierni otrzymają razem z życiem.
15 Założyła u ludzi fundament wieczny, a u ich potomstwa znajdzie zaufanie. Mdr 7,11
16 Pełnią mądrości jest bojaźń Pana, który upoi ich owocami swoimi.
1,16 - Tzn. bogobojnych.
17 Cały ich dom napełni pożądanymi dobrami, a spichlerze swymi płodami. Hi 28,27
18 Koroną mądrości – bojaźń Pańska, która sprawia, że kwitnie pokój i czerstwe zdrowie. Syr 1,12
19 <A [Pan] ją przejrzał, policzył>. Wiedzę i poznanie rozumu jak deszcz wylał i powiększył chwałę tych, co ją posiadają. Prz 29,22
20 Korzeniem mądrości jest bojaźń Pańska, a jej gałęziami długie życie.
1,20 - Długowieczność nagrodą za mądrość. Przekł. staroż. mają: "21 Bojaźń Pańska oddala grzechy, a kto się jej trzyma, odwraca gniew".
21 - (patrz: przyp. do w. 20)
Cierpliwość i opanowanie siebie
22 Niesłuszny gniew nie może być usprawiedliwiony, przebranie miary w gniewie jest jego upadkiem.
1,22 - Tzn. gniewliwego
23 Cierpliwy do czasu dozna przykrości, ale później radość dla niego zakwitnie.
24 Do czasu będzie ukrywać swoje słowa, a wargi wielu wychwalać będą jego rozum. Prz 15,33
Mądrość i prawość charakteru
25 W skarbcach mądrości są pouczające przypowieści, w grzeszniku zaś pobożność budzi odrazę.
26 Jeżeli pożądasz mądrości, zachowuj przykazania, a Pan cię nią obdarzy. Syr 2,12; Syr 5,9; Jk 1,6-8
27 Albowiem mądrość i wychowanie to bojaźń Pana, a w wierności i łagodności ma On upodobanie.
28 Nie odwracaj się od bojaźni Pana i nie przystępuj do Niego z sercem chwiejnym! Prz 5,14
29 Nie bądź obłudnikiem wobec ludzi i zwracaj uwagę na swoje wargi! 30 Nie wywyższaj siebie, abyś nie upadł i nie sprowadził hańby na swoją duszę. Pan odkryje wszystkie twe tajemnice i pośród zgromadzenia cię poniży, dlatego że nie doszedłeś do bojaźni Pańskiej, a serce twe pełne jest zdrady.
Skąd bierze się mądrość? Czym ona jest? Jak się ją zdobywa? Poemat, umieszczony na samym początku (1,1-10), podejmuje ten temat, przedstawiając najpierw odnośne twierdzenia i stawiając pytania (1,1-3.4-6), a następnie rozwijając temat Boga jako źródła mądrości (1,8-10). Ten, który jest prawdziwie mądry, stworzył wszelką mądrość i udziela jej tym, którzy Go kochają. Mądrość jest ukazana w postaci niewiasty podobnie jak w Prz 8,22-31. Później utożsamia się ją z Torą (por. 24,23). Tego rodzaju idee stanowią tło hymnu Jana Ewangelisty o Jezusie jako Słowie Boga (J 1,1-18), chociaż Jezus przewyższa mądrość godnością („Słowo było Bogiem”). Właściwa odpowiedź na Boży dar mądrości (1,11-20) sprowadza się do „bojaźni Pańskiej” – postawy szacunku, wdzięczności i godnego zachowania się, należnej Stwórcy wszelkiej mądrości. Poemat sławiący bojaźń Pańską najpierw zastanawia się nad dobrymi skutkami bojaźni Pańskiej (1,11-13), a następnie wysławia bojaźń Pańską jako początek (1,14-15), pełnię (1,16-17), koronę (1,18-19) i korzeń (1,20) mądrości. W dalszym ciągu mądrość jest przedstawiona w postaci niewiasty i nadal kładzie się nacisk na mądrość jako dar Boży. Chociaż prawdopodobnie Ben Syrach nie wierzył w życie po śmierci, jego uwaga w 1,13 o mędrcu błogosławionym w dniu swej śmierci przynajmniej przygotowuje do takiej wiary.
Fragment, przeciwstawiający cierpliwości niesłuszny gniew (1,22-24), odnosi się do praktycznej mądrości i szczególną uwagę zwraca na skutki takiego zachowania. Drugi fragment (1, 25-27) skupia w sobie główne zainteresowania teologiczne Ben Syracha: związki między mądrością, bojaźnią Pańską, wiedzą i zachowaniem przykazań. W ten sposób łączy świecką tradycję mądrościową, przedstawioną w 1,22-24, z religijną tradycją Izraela, zwłaszcza tradycją Tory. Trzeci fragment (1,28-30) łączy praktyczne nauki mądrościowe, dotyczące integralności postawy wobec Boga i ludzi, z ostrzeżeniami, że Bóg z pewnością wystawi na wstyd obłudnika i sprowadzi na niego hańbę. Analogiczny związek pojawia się w nowotestamentowych pouczeniach „etycznych”, w których mądrość jawi się kształtowana przez centralne znaczenie śmierci i zmartwychwstania Jezusa.
Syr 2
Bojaźń Boża w doświadczeniach
1 Dziecko, jeśli masz zamiar służyć Panu, przygotuj swą duszę na doświadczenia! Ap 2,10; Jk 1,2-4; 1P 4,12
2 Zachowaj spokój serca i bądź cierpliwy, a nie trać równowagi w czasie utrapienia!
3 Przylgnij do Niego i nie odstępuj, abyś był wywyższony w twoim dniu ostatnim. Ap 3,21
4 Przyjmij wszystko, co przyjdzie na ciebie, a w zmiennych losach poniżenia bądź wytrzymały! Rz 5,3; Jk 1,2-4
5 Bo w ogniu próbuje się złoto, a ludzi miłych Bogu – w piecu poniżenia.
2,5 - Por. Mdr 11,5-23; Rz 5,3; Jk 1,2-4. Przeciwności są szkołą cnót i dowodem miłości Bożej; por. Tb 12,13; Jdt 8,25-27; Prz 3,12; Mdr 11,8-15.
6 Bądź Mu wierny, a On zajmie się tobą, prostuj swe drogi i Jemu zaufaj! Prz 3,5-6
7 Którzy boicie się Pana, oczekujcie Jego zmiłowania, nie zbaczajcie z drogi, abyście nie upadli. 8 Którzy boicie się Pana, zawierzcie Mu, a nie przepadnie wasza zapłata. 9 Którzy boicie się Pana, spodziewajcie się dobra, wiecznego wesela i zmiłowania!
10 Popatrzcie na dawne pokolenia i zobaczcie: kto zaufał Panu, a został zawstydzony? Albo kto trwał w bojaźni Pańskiej, a został opuszczony? Albo kto wzywał Go, a On nim wzgardził? Hi 4,7; Ps 22,5-6; Ps 37,25
11 Dlatego że Pan jest litościwy i miłosierny, odpuszcza grzechy i wybawia w czasie ucisku. Ps 145,8n; Wj 34,6-7
12 Biada sercom tchórzliwym, rękom opuszczonym i grzesznikowi chodzącemu dwiema ścieżkami. 13 Biada sercu zniechęconemu; ponieważ nie ma ufności, nie dozna opieki. 14 Biada wam, którzy straciliście cierpliwość, cóż uczynicie, kiedy Pan was nawiedzi?
15 Którzy się Pana boją, od Jego słów się nie odwrócą, a miłujący Go dróg Jego będą przestrzegali. J 14,15; J 14,21; J 14,23
16 Którzy się Pana boją, będą szukać Jego upodobania, a miłujący go w Prawie znajdą nasycenie. 17 Którzy się Pana boją, przygotują swe serca, a przed obliczem Jego uniżą swe dusze.
18 Wpadnijmy raczej w ręce Pana niż w ręce ludzi; jaka jest bowiem Jego wielkość, takie też i miłosierdzie. 2Sm 24,14
2,18 - Por. 2 Sm 24,14; 1 Krn 21,13.
Sześć krótkich jednostek w tym rozdziale zgłębia różne aspekty bojaźni Pańskiej czy „wiary” w sensie wierności Bogu. Bojaźń Pańska to zasadniczy temat Ben Syracha; obejmuje i łączy ze sobą wiarę i uczynki, poznawanie Boga i postępowanie, miłość Boga i miłość bliźniego itd. W centrum rozdziału znajduje się stwierdzenie, że „Pan jest litościwy i miłosierny, odpuszcza grzechy i zbawia w czasie utrapienia” (2,11). Ponieważ Bóg jest miłosierny, należy okazywać Mu szacunek i być Mu wiernym. Końcowe wyznanie (nie występujące w tekście greckim, obecne jednak w innych tekstach): „równy swemu imieniu i swym dziełom” zakłada, że Bogu na imię „litościwy” (rachum). Biblijna „bojaźń” i „wiara” wyrastają z charakteru i doświadczenia Boga, który jest litościwy.
Pierwsza jednostka (2,1-6) ostrzega tego, kto stara się być wierny Bogu, aby przygotował się na doświadczenie, czyli „próbę” (wielki temat biblijny) i zachował ufność i nadzieję mimo chwilowych czy pozornych upokorzeń. Cierpienie uważa się za swego rodzaju karcenie: „Bo w ogniu doświadcza się złoto, a ludzi miłych Bogu – w piecu utrapienia” (2,5; por. Prz 3,11-12; 17,3; 27,21; Mdr 3,6; Jk 1,12; 1 P 1,7). Druga jednostka (2,7-9) zwraca się do tych, którzy boją się Pana, i jak pierwsza (por. 2,6) zaleca „zaufanie” Bogu oraz „nadzieję” na zapłatę. Pytania w jednostce trzeciej (2,10-11) opierają się na Ps 22,4-5 i 37,25, chociaż wbrew oczekiwaniom Ben Syracha Księga Hioba kwestionuje możliwość udzielania łatwych odpowiedzi na nie. Jeśli chodzi o Pana, który jest „litościwy i miłosierny” por. Wj 34,6, a jeżeli chodzi o Pana, który „odpuszcza” grzechy i „zbawia”, por. Ps 37,39-40; 103,3; 145,18-19. Na zasadzie kontrastu jednostkę czwartą (2,12-14) charakteryzuje potrójne „biada” (ostrzeżenia czy groźby) pod adresem tchórzliwych i grzeszników. Wzmianka w 2,14 o nawiedzeniu przez Pana („kiedy Pan nawiedzi”) najprawdopodobniej odnosi się w Mądrości Syracha do wydarzeń, jakie mogą spotkać człowieka w czasie jego życia, choć inne żydowskie i chrześcijańskie teksty używają tego samego słownictwa do opisu sądu ostatecznego. Jednostka piąta (2,15-17), posługując się językiem z 2,7-9, mówi o charakterystycznych cechach tych, „którzy się Pana boją”. Wiersz końcowy (2,18) woli panowanie Boga od panowania ludzi, ponieważ Bóg jest miłosierny. Pierwsze dwa rozdziały, zastanawiając się nad pochodzeniem i naturą mądrości i nad wierną służbą Bogu („bojaźnią Pańską”), stanowią teologiczne ramy dla reszty księgi.
Syr 3
Obowiązki względem rodziców Wj 20,12+; Ef 6,1-3
1 Mnie, ojca, posłuchajcie, dzieci, i tak postępujcie, abyście były zbawione. 2 Albowiem Pan uczcił ojca przez dzieci, a prawa matki nad synami utwierdził. 3 Kto czci ojca, zyskuje odpuszczenie grzechów, 4 a kto szanuje matkę, jakby skarby gromadził. 5 Kto czci ojca, radość mieć będzie z dzieci, a w czasie modlitwy będzie wysłuchany. 6 Kto szanuje ojca, długo żyć będzie, a kto posłuszny jest Panu, da wytchnienie swej matce; 7 jak panom służy tym, co go zrodzili.
8 Czynem i słowem czcij ojca swego, aby spoczęło na tobie jego błogosławieństwo. Mt 21,28-31
9 Albowiem błogosławieństwo ojca umacnia domy dzieci, a przekleństwo matki wywraca fundamenty. Rdz 27,27n; Rdz 48,15-20; Rdz 49,3-27; Pwt 33,1-25
10 Nie przechwalaj się niesławą swego ojca, albowiem niesława ojca nie jest dla ciebie chwałą.
11 Chwała bowiem człowieka płynie ze czci ojca, a matka w niesławie jest ujmą dla dzieci. Prz 17,6
12 Synu, wspomagaj swego ojca w starości, nie zasmucaj go w jego życiu. Mt 15,4-6; Prz 19,26
13 A jeśliby nawet rozum stracił, miej wyrozumiałość, nie pogardzaj nim, choć jesteś w pełni sił. 14 Miłosierdzie względem ojca nie pójdzie w zapomnienie, w miejsce grzechów zamieszka u ciebie.
3,14 - Hebr.: "będzie ofiarą zadośćuczynienia za grzechy".
15 W dzień twego ucisku wspomni się o tobie, jak szron w piękną pogodę, tak rozpłyną się twoje grzechy.
16 Kto porzuca ojca swego, jest jak bluźnierca, a przeklęty przez Pana, kto pobudza do gniewu swą matkę. Prz 19,26; Prz 30,17; Wj 21,17+
Przykazanie: „Czcij swego ojca i swoją matkę” (Wj 20,12; Pwt 5,16) mówi, jak powinna wyrażać się bojaźń Pańska w stosunkach rodzinnych. Ben Syrach, zwracając się raczej do dzieci dorosłych („moi synowie”), a nie dzieci małych, odwołuje się do tradycji mądrościowych, by wyjaśnić zarówno przyczyny, jak i skutki, i korzyści płynące z czci rodziców. Pouczenia jego rozwijają obietnice biblijne: „abyś długo żył i aby ci się dobrze powodziło na ziemi” (Pwt 5,16). Podstawowym powodem, dlaczego dzieci powinny czcić oboje rodziców, jest ustanowiony przez Boga porządek społeczny, w którym rodzicom przysługuje władza nad swoimi dziećmi (3,1- 2). Szereg szczegółowych zdań („Kto... Kto... Kto...” 3,3-7) opisuje duchowe błogosławieństwa wypływające z czci rodziców: odpuszczenie grzechów, skarby duchowe, długie i szczęśliwe życie itd. Dwa pouczenia łączą szacunek do rodziców i ze strony rodziców z czcią i hańbą (3,8-11) i obiecują, że troska o rodziców w ich starszym wieku zostanie nagrodzona przez Boga („Miłosierdzie względem ojca nie pójdzie w zapomnienie, w miejsce grzechów zamieszka u ciebie”, 3,14). Poemat kończy się (3,16) nawiązaniem do 3,2 i przestrzega, że zaniedbywanie ojca i matki jest bluźnierstwem. W NT obowiązki rodzinne czasami podporządkowuje się królestwu Bożemu (por. Mk 3,31-35; Łk 8,19-21; 9,57-62; 12,29-53).
Pokora
17 Synu, z łagodnością prowadź swe sprawy, a [każdy], kto jest prawy, będzie cię miłował.
18 Im większy jesteś, tym bardziej się uniżaj, a znajdziesz łaskę u Pana. Flp 2,5-8; Mt 20,26-28
3,18 - Por. Prz 3,34; Mt 20,26nn; Mt 23,11n; Łk 18,14; Flp 2,3.5-11; Jk 4,6.10. W rkp kodeks S dodaje: "19 Wielu jest wyniosłych i pysznych, lecz On objawia swe tajemnice cichym". Por. Mt 11,25; par.
19 - (patrz: przyp. do w. 18)
20 Wielka jest bowiem potęga Pana i przez pokornych bywa chwalony. Prz 3,34; So 2,3+
21 Nie szukaj tego, co dla ciebie zbyt ciężkie, ani nie badaj tego, co zbyt trudne dla ciebie. Ps 131,1
22 O tym rozmyślaj, co ci nakazano, bo rzeczy zakryte nie są ci potrzebne. 23 Nie trudź się niepotrzebnie nad tym, co siły twoje przekracza – więcej, niż zniesie rozum ludzki, zostało ci objawione. 24 Wielu bowiem domysły ich w błąd wprowadziły i o złe przypuszczenia potknęły się ich rozumy.
3,24 - Kilka rkp dodaje: "25 Nie mając źrenic, będziesz pozbawiony światła, nie mając udziału w mądrości, nie chwal się nią".
25 - (patrz: przyp. do w. 24) Prz 28,14; Rz 2,5
Pycha
26 Serce zatwardziałe na ostatku dozna klęski, a miłujący niebezpieczeństwo od niego zginie.
3,26 - Tzn. zatwardziałe w złu; "zuchwalec" - popr. wg syr.; gr.: "grzesznik".
27 Serce zatwardziałe przygniotą utrapienia, a grzesznik będzie dodawał grzech do grzechu. 28 Na chorobę pyszałka nie ma lekarstwa, albowiem nasienie zła zapuściło w nim korzenie. 29 Serce rozumnego rozważa przypowieść, a ucho słuchacza – to pragnienie mędrca.
Pierwsza część (3,17-20) dotyczy pokory (czy „łagodności”) w działaniu, a pozostałe dwie jednostki (3,21- 24; 3,25-29) ostrzegają przed intelektualną pychą. Ci, którzy postępują pokornie (łagodnie), są kochani przez innych (któż kocha człowieka aroganckiego?) i Boga (ponieważ mądry człowiek uznaje własne granice i tym samym nieograniczoną chwałę Boga). Przestrogi przed intelektualną pychą są odczytywane często w kontekście osobistego konfliktu Ben Syracha z hellenistyczną filozofią i kulturą, jaka panowała około 200 r. przed Chr. Odnoszą się one jednak do ludzi każdego wieku i dlatego przedstawia się je tutaj w formie ogólnej. Prawdziwym źródłem mądrości jest to, „co ci nakazane” (3,22; por. Koh 12,13), oraz tradycja mądrościowa (3,29). Ci, którzy lekceważą Torę oraz mądrość, by pogrążać się w rzeczach, które ich przerastają, błądzą; okazują w ten sposób „serce twarde”, co kończy się zgubą. Pokorna postawa wobec Boga i drugich leży u podstaw Jezusowych błogosławieństw dla „ubogich w duchu” i „cichych” w Mt 5,3.5.
Miłosierdzie względem biednych Pwt 15,7-11; Syr 29,8-13; Syr 7,32-36 Tb 12,9; 1P 4,8
Chociaż dawanie jałmużny biednym nie było elementem mądrości greckiej, to jednak było istotne dla tradycji żydowskiej (por. Księgę Tobiasza). Pouczenia te zakładają, że mędrzec cieszy się bogactwem i dlatego może być dobroczyńcą. Na temat idealnego mędrca jako dobroczyńcy, por. autoportret Hioba w Hi 29. Pierwsza jednostka (3,30-31) podaje powody dawania jałmużny: zadośćuczynienie za grzechy i poszerzenie kręgu przyjaciół. Druga jednostka (4,1-6) wymienia dziesięć rzeczy, których nie należy czynić, dając jałmużnę, i podaje powód, dlaczego nie należy tak postępować (Bóg wysłucha przekleństwa odtrąconego żebraka). Trzecia jednostka (4,7-10) zawiera ogólne pouczenia na temat zachowania się mędrca w społeczeństwie, przede wszystkim zaś pouczenia o jego obowiązkach wobec biednych, uciśnionych, sierot i wdów. Pouczenia kończą się obietnicą, że miłosierny człowiek stanie się „jakby synem Najwyższego” i szczególnie ukochanym przez Boga (bardziej niż przez swoją matkę!). Pouczenia te znajdują wyraz w NT: miłosierdzie jest sposobem czynienia sobie przyjaciół (Łk 16,9); proszącemu należy dać bez wahania (Mt 5,42; Łk 6,30); prawdziwa religijność to troska o sieroty i wdowy (Jk 1,27).
30 Woda gasi płonący ogień, a jałmużna gładzi grzechy. 31 Kto dobrodziejstwami odpłaca, pamięta o tym, co będzie potem, a w chwili, gdy upadnie, znajdzie podporę.
Syr 4
1 Dziecko, nie pozbawiaj biedaka [możliwości] życia i oczu potrzebujących nie męcz zwlekaniem! 2 Nie zasmucaj duszy głodnego i nie pobudzaj do gniewu człowieka w jego niedostatku!
3 Serca rozgniewanego w większy zamęt nie wprowadzaj i nie zwlekaj z datkiem dla potrzebującego! Prz 3,27-28+
4 Nie odpychaj proszącego w ucisku, a od ubogiego nie odwracaj oblicza! Tb 4,7
5 Nie odwracaj oczu od proszącego i nie dawaj człowiekowi powodu, aby cię przeklinał.
6 Gdy bowiem przeklnie cię w goryczy duszy, Ten, co go stworzył, wysłucha jego życzenia. Pwt 15,9; Wj 22,22
7 Czyń siebie godnym miłości zgromadzenia, a przed możnym skłaniaj głowę! 8 Nakłoń ucha ku biednemu i łagodnie odpowiedz mu pozdrowieniem.
9 Wyrwij krzywdzonego z rąk krzywdzącego, a gdy sądzić będziesz, nie bądź małoduszny! Hi 29,12; Hi 29,17
10 Bądź jakby ojcem dla sierot, a jakby mężem dla ich matki, a staniesz się jakby synem Najwyższego, i miłować cię On będzie bardziej niż twoja matka. Wj 22,21 Łk 6,35; Ps 41,2-4; Iz 49,15; J 14,21; J 14,23
Zasady postępowania Mądrości
11 Mądrość wywyższa swych synów i ma pieczę nad tymi, którzy jej szukają. Syr 6,27-28
4,11 - Por. Prz 1,33; Prz 3,13-18; Prz 8,12-21.
12 Kto ją miłuje, ten miłuje życie, a ci, którzy dla niej rano wstaną, napełnią się weselem. Prz 3,16-18; Mdr 6,14; Mdr 8,17-18
13 Kto ją posiądzie, odziedziczy chwałę, a gdzie ona wejdzie, tam Pan błogosławi. Prz 3,35
14 Którzy jej służą, oddają cześć Świętemu, a miłujących ją Pan będzie miłował. J 14,21
15 Kto jej słucha, sądzić będzie narody, a kto do niej się przykłada, będzie trwał bezpiecznie. 16 Kto jej zaufa, ten ją odziedziczy i posiadać ją będą jego potomkowie.
17 Z początku powiedzie go trudnymi drogami, bojaźnią i strachem go przejmie, zada mu ból swoją nauką, aż nabierze zaufania do jego duszy i wypróbuje go przez swe nakazy; Mt 7,14
18 następnie powróci do niego po drodze gładkiej i rozraduje go, i odkryje mu swe tajemnice. Hi 11,6; Dn 2,21-22; J 15,15
19 A jeśliby zszedł na bezdroża, opuści go i wyda go potężnej klęsce.
Podobnie jak w rozdziale pierwszym, mądrość występuje w postaci ludzkiej jako pośredniczka między Bogiem i ludźmi. Pierwsza jednostka (4,11-14) wymienia dobrodziejstwa płynące z poszukiwania mądrości: pouczenie i wsparcie, życie, radość, chwałę i błogosławieństwo Boże. Jeśli chodzi o paralelę do 4,11, por. Łk 7,35 („wszystkie dzieci mądrości przyznały jej słuszność”). W tekście greckim występuje zmiana liczby pojedynczej na mnogą: „kto ją miłuje”... „którzy jej szukają”. Tekst hebrajski drugiej jednostki (4,15-16) i trzeciej (4,17-19) przedstawia mądrość, która głosi: „kto jej słucha, sądzić będzie”. Nagrody wymienione w 4,15-16 należą prawdopodobnie do tego świata, a nie do w pełni rzeczywistego królestwa Bożego czy życia po śmierci (por. Mdr 3,8; 1 Kor 6,2). Mimo tak wielu nagród droga mądrości jest drogą próby (por. 2,1) i karności (4,17-19). Ci, którzy wytrwają na drodze mądrości, znajdą radość i wiedzę; ich końcem nie będzie zguba. Za wszystkimi tymi nagrodami kryje się przekonanie, że służba mądrości jest tym samym co służba Temu, który jedynie jest Święty (por. Mt 10,40-41; Mk 9,37; Łk 9,48; 10,16; J 13,20, gdzie ta sama dynamika odnosi się do Jezusa).
Wstyd i wzgląd ludzki
Tych pięć jednostek charakteryzuje się koncentryczną budową: A – konieczność samodyscypliny (4,20-21); B – wiarygodność słów (4,22-31); C – unikanie przypuszczeń (5,1-8); B' – wiarygodność słów (5,9-6,1); A' – konieczność samodyscypliny (6,2-4). Pierwsza jednostka (4,20-21) sytuuje pouczenia w ramach czci i wstydu. Kluczowym słowem jest „siebie” („się”) czy „dusza” (psyche), a mędrcowi zaleca się powściągliwość i umiejętność rozróżniania, w czym lęk przed doznaniem wstydu może odgrywać zbawczą rolę. Jednostka druga (4,22-31) składa się głównie ze zdań zakazujących („nie czyń tego a tego”), skoncentrowanych na mowie jako głównym elemencie relacji społecznych („mądrość bowiem poznaje się z mowy”, 4,24), a także z pouczeń, by nie okazywać stronniczości (4, 22.27), walczyć zaś o prawdę (4,28) i wielkoduszność (4,31; por. Dz 20,35). Jednostkę środkową (5,1-8) tworzą powiedzenia o niepoleganiu na bogactwie (5,1-2.8); ostrzega ona przed butną postawą wobec Boga (5,3-7), która jest wyrazem zaprzeczania władzy Boga nad człowiekiem, zakładania wyrozumiałości i litości Boga oraz odrzucania skruchy. Postawy takie są odzwierciedleniem wymówek, jakimi zwykle zasłaniają się grzesznicy, choć w tym przypadku mogą być także krytyką greckich szkół filozoficznych, a nawet Księgi Koheleta. Temat wiarygodnej mowy podejmuje ponownie jednostka czwarta (5,9-6,1), w której kluczowym słowem jest słowo „dwujęzyczny” (diglossos), 5,9.14; 6,1 [BT: 5,15b=6,1]) czy „oszczerca” (5,14). Powiedzenie o byciu skorym do słuchania i odpowiadaniu „po namyśle” przytacza się także w Jk 1,19. W części drugiej (5,13-6,1) cześć i wstyd ukazują się jako motywy unikania „dwujęzycznego” postępowania. Jednostka końcowa (6,2-4) podejmuje kluczowe słowo jednostki pierwszej, „siebie” („się”) czy „dusza” (psyche). Antropologia Ben Syracha nie jest dokładnie taka sama jak starożytnych Greków czy ludzi współczesnych. W jego przekonaniu dusza jest zasadą życia (hebr. nepuesz). Zła dusza niszczy swego właściciela i przynosi mu wstyd. Mędrzec, który będzie przestrzegał wszystkich tych pouczeń, nie doświadczy trudności w relacjach z innymi czy z Bogiem.
20 Uważaj na okoliczności i strzeż się złego, a nie będziesz się wstydził samego siebie.
21 Jest bowiem wstyd, co grzech sprowadza, i wstyd, który jest chwałą i łaską. Syr 20,22
22 Nie miej względu na osobę ze szkodą dla swej duszy i nie wstydź się aż tak, by to było twoim upadkiem. 23 Nie powstrzymuj mowy, gdy jej potrzeba, 24 mądrość bowiem poznaje się z mowy, a wykształcenie – ze słów języka. 25 Nie sprzeciwiaj się prawdzie, ale wstydź się swego braku wykształcenia!
26 Nie wstydź się wyznać swych grzechów, a nie zmagaj się z prądem rzeki! Kpł 5,5; Lb 5,7; 1Krl 21,27n
4,26 - Starać się ukryć grzechy przed Bogiem - to trud daremny.
27 Nie płaszcz się przed człowiekiem głupim i nie kieruj się względem na osobę władcy.
Prawda i dobroć
28 Aż do śmierci stawaj do zapasów o prawdę, a Pan Bóg będzie walczył za ciebie. J 18,37
29 Nie bądź odważny w języku, a gnuśny i leniwy w swych czynach. 1J 3,18
30 Nie bądź jak lew we własnym domu, nie podejrzewaj domowników z urojonych przyczyn.
31 Nie miej ręki wyciągniętej do brania, a do oddawania – zamkniętej. Dz 20,35
Syr 5
Bogactwa i zuchwałość
1 Nie polegaj na swych bogactwach i nie mów: One mi wystarczą. Syr 11,24; Łk 12,15-21
5,1 - Por. Syr 11,24; Łk 12,15-21; Ap 3,17.
2 Nie daj się uwieść żądzom i sile, by iść za zachciankami swego serca.
3 Nie mów: Któż ma nade mną panować? Albowiem Pan z całą pewnością wymierzy [ci] sprawiedliwość. Ps 12,5; Mdr 2,11
4 Nie mów: Zgrzeszyłem i cóż mi się stało? Albowiem Pan jest cierpliwy. Koh 8,11-14; Rz 2,4; Rz 3,25
5 Nie bądź bez obawy co do przebaczenia, byś miał dodawać grzech do grzechu.
6 Nie mów: Wielkie jest Jego miłosierdzie, zgładzi mnóstwo moich grzechów! U Niego bowiem jest miłosierdzie, ale i gniew, a na grzeszników spadnie Jego zapalczywość. Syr 16,12; Wj 20,5-6
7 Nie odwlekaj nawrócenia do Pana ani nie odkładaj z dnia na dzień; nagle bowiem gniew Jego przyjdzie i zginiesz w czasie odpłaty. Iz 55,6-7 Łk 12,35-40
8 Nie polegaj na bogactwach niesprawiedliwie nabytych, nic ci bowiem nie pomogą w dniu klęski. Prz 10,2
Kultura języka
9 Nie przewiewaj zboża przy każdym wietrze ani nie chodź po każdej ścieżce, tak bowiem [czyni] grzesznik o dwoistej mowie.
5,9 - Tzn. taki, który co innego myśli, a co innego mówi.
10 Twardo stój przy swym przekonaniu i jedno niech będzie twe słowo! Mt 5,37; Jk 5,12; Jk 1,19
11 Bądź skory do słuchania, a odpowiadaj po namyśle.
12 Jeśli znasz się na rzeczy, odpowiedz bliźniemu, a jeśli nie, rękę połóż na ustach! Prz 30,32
13 W mowie jest chwała i niesława, a język człowieka [bywa] jego upadkiem. Prz 18,21; Jk 3,6
14 Bacz, abyś nie był nazwany oszczercą, i nie zastawiaj swym językiem sideł. Bo na złodzieja [spada] hańba, a surowe potępienie na człowieka o dwoistej mowie. 15 Nie uchybiaj ani w wielkich, ani w małych rzeczach, i nie stawaj się wrogiem, zamiast być przyjacielem; jak bowiem złe imię odziedziczy hańbę i naganę, tak również grzesznik o dwoistej mowie.
Syr 6
Panowanie nad sobą
1 - (patrz: przyp. do w. 2) 2 Nie wywyższaj samego siebie w zamiarach swej duszy, by twoja dusza nie została porwana jak bawół.
6,2 - W wielu wydaniach Syr 5,15 b otrzymuje oznaczenie: Syr 6,1. Stąd pozorny brak wiersza. Tekst zresztą skażony.
3 Liście zmarnujesz, owoce zniszczysz i pozostaniesz jak uschłe drzewo. J 15,5-6
4 Zła skłonność zgubi tego, który jej nabył, i uczyni go pośmiewiskiem dla jego wrogów. Syr 37,1-6
Przyjaciele
5 Miła mowa przyciąga przyjaciół, a język uprzejmy – miłe słowa. Prz 15,1
6 Żyjących z tobą w pokoju niech będzie wielu, ale doradców – jeden na tysiąc! Syr 37,7-15
7 Jeżeli chcesz mieć przyjaciela, zdobądź go po próbie, a niezbyt szybko mu zaufaj! Prz 17,17; Syr 12,8-9
8 Bywa bowiem przyjaciel, ale tylko na czas jemu dogodny, nie pozostanie nim w dzień twego ucisku.
9 Bywa przyjaciel, który przechodzi do nieprzyjaźni i wyjawia wasz spór na twoją hańbę. Prz 25,9-10
10 Bywa przyjaciel, ale tylko jako towarzysz stołu, nie pozostanie nim w dniu twego ucisku.
11 W powodzeniu twoim będzie jak [drugi] ty, z domownikami twymi będzie w zażyłości. Prz 19,4; Prz 19,7
12 Jeśli zaś zostaniesz poniżony, stanie przeciw tobie i skryje się przed twym obliczem.
13 Oddal się od swoich nieprzyjaciół, a miej się na baczności przed swymi przyjaciółmi. Jr 9,3
14 Wierny przyjaciel potężną obroną, kto go znalazł, skarb znalazł. Prz 18,19; Koh 4,9-12
15 Za wiernego przyjaciela nie ma odpłaty ani równej wagi za wielką jego wartość.
16 Wierny przyjaciel jest lekarstwem życia; znajdą go bogobojni. Prz 17,17; Prz 18,24
Zdobywanie mądrości
17 Bogobojny dobrze pokieruje swoją przyjaźnią, bo jaki jest on, taki i jego przyjaciel.
Ben Syrach najobszerniej w Biblii traktuje o przyjaźni (por. także 9,10-16; 19,13-17; 22,19-26; 27,16-21; 37,1-6). Jego podejście do tego tematu nie jest teoretyczne ani nie obchodzi go zbytnio definicja przyjaźni czy zagadnienie, dlaczego ludzie potrzebują przyjaciół. Przedstawia raczej praktyczne rady, jak zyskiwać przyjaciół, i ostrzega przed fałszywymi przyjaciółmi. Zaleciwszy miłą rozmowę (mowę) jako sposób zdobywania przyjaciół (6,5), radzi zachowanie ostrożnej postawy wobec przyjaciół (6,6-7.13) i podaje szereg przykładów fałszywych przyjaciół (6,8-12), którzy szybko nimi być przestają w czasach kłopotów i prób. Prawdziwi zaś przyjaciele (6,14-17) są jak miejsce ucieczki, jak skarb i lekarstwo ratujące życie; znaleźć ich można wśród tych, „którzy się boją Pana”. Ten ostatni temat przywodzi na myśli nowotestamentowe słowa o tych, którzy pełnią wolę Bożą i z tej racji są prawdziwą rodziną Jezusa (Mk 3,35; Łk 9,21) i Jego przyjaciółmi (J 15,15).
18 Dziecko, od młodości troszcz się o karność, a do siwizny znajdziesz mądrość. Prz 22,6
19 Jak oracz i siewca przystępuj do niej i czekaj na dobre jej plony; trochę się utrudzisz, pracując nad nią, a wnet będziesz spożywał jej owoce. Prz 8,18-19; Mdr 7,14
20 Jakże bardzo surowa jest dla nieuków, a lekkoduch w niej nie wytrwa. Prz 24,7
21 Jak potężny kamień próby go przytłoczy i nie będzie zwlekał z jej odrzuceniem.
6,21 - Duży, okrągły kamień, którym młodzież, przez podnoszenie, próbowała swych sił.
22 Mądrość bowiem jest w zgodzie ze swą nazwą i nie dla wielu jest dostrzegalna.
6,22 - Hebr. termin tu użyty wiąże się z czynnościami: "pouczać", "karać", "zwracać uwagę". Mądrość tak pojęta nakłada pewne więzy, krępuje złe skłonności, dlatego wielu nie chce jej dostrzec.
23 Słuchaj, dziecko, i przyjmij moją myśl, a rady mojej nie odrzucaj!
24 Włóż nogi w jej dyby, a szyję w jej obrożę! Mt 11,29
25 Poddaj swój kark i dźwignij ją, a nie zżymaj się na jej więzy!
26 Całą duszą do niej podejdź i dróg jej przestrzegaj ze wszystkich sił! Pwt 6,5
27 Idź w jej ślady i szukaj, a da ci się poznać, gdy zaś ją posiądziesz, nie porzucaj jej!
28 Na koniec bowiem znajdziesz w niej odpoczynek, a to ci się w radość obróci. Syr 4,11-12; Mt 11,29; Jr 6,16
29 Dyby jej będą dla ciebie potężną osłoną, a obroża jej – szatą zaszczytną. Prz 1,9
30 Złota bowiem jest na niej ozdoba, a więzy jej splecione z fioletowej purpury.
6,30 - Wg hebr.
31 Jak szatę zaszczytną ją przywdziejesz, jak wieniec radości włożysz na siebie. Prz 4,9
32 Dziecko, jeżeli zechcesz, będziesz wykształcony, jeśli się przyłożysz, zdolny będziesz zrobić wszystko.
33 Jeżeli będziesz lubił słuchać, nauczysz się, i jeśli nakłonisz ucha, będziesz mądry. Syr 8,8; Prz 13,20
34 Stań na zgromadzeniu starszych: a jeśli ktoś jest mądry, przyłącz się do niego! 35 Chętnie słuchaj wszelkiej mowy Bożej, a przysłowia rozumne niech nie ujdą twej uwagi! 36 Jeżeli ujrzysz kogoś mądrego, już od wczesnego rana idź do niego, a stopa twoja niech ściera progi drzwi jego!
37 Rozmyślaj nad zarządzeniami Pana i do Jego przykazań zawsze pilnie się przykładaj! On sam umocni twe serce, a upragniona mądrość będzie ci dana. Ps 1,2
Trzy jednostki w tej części (6,18-22.23-31.32-37) rozpoczynają się zwrotem „synu” i doradzają młodemu mędrcowi przyjąć „naukę” (musar) – swego rodzaju intelektualną i moralną formację przynoszącą mądrość i jej nagrody. Pierwsza jednostka (6,18-22) przeciwstawia tych, którzy przyjmują naukę (jak rolnicy, którzy trudzą się, a potem cieszą bogatym zbiorem), tym, którzy ją odrzucają (dla nich jest ona niczym ciężki kamień). Nauka jest – zgodnie ze swą nazwą (6,22) – czymś, od czego odwraca się głupiec (gra słów musar znaczącym „nauka” i hebrajskim czasownikiem sur znaczącym „odwracać się”). Jednostka druga, po wezwaniu do uważnego słuchania (6,23), rozwija obraz nauki jako „więzów” krępujących całe ciało (6,24-25), przechodzi do obrazów szukania i polowania (6,26-28) i ukazuje, jak „więzy” przeobrażają się we wspaniały strój (6,29-31). Nauka udziela mądrości, jej owocem jest „odpoczynek” i „radość” (6,28). Zastosowane obrazy i treść są takie same jak w Mt 11,29-30: „Weźcie moje jarzmo na siebie (...) a znajdziecie ukojenie dla dusz waszych. Albowiem jarzmo moje jest słodkie, a moje brzemię lekkie” (por. 51,27-28). Trzecia jednostka (6,32-37) zwraca się do młodego mędrca z apelem, by spędzał czas ze starszymi i przysłuchiwał się ich rozprawom i przypowieściom dającym mądrość. Taki sposób zdobywania nauki był typowy na starożytnym Bliskim Wschodzie, co wynika z pism mądrościowych. Wyłącznie żydowskie podejście Ben Syracha do nauki i mądrości ukazuje się w 6,37: Przyszły mędrzec musi zważać na przykazania Boże i uznawać Boga za źródło wszelkiej mądrości. Dla Żydów „nauka” obejmuje nie tylko wypróbowaną ludzką mądrość, lecz także (i przede wszystkim) Torę. Dla chrześcijan nauczanie i przykład Jezusa przynoszą prawdziwą naukę (obejmującą naturalną mądrość i Torę).
Syr 7
Różne przestrogi i rady
1 Nie czyń zła, aby cię zło nie pochłonęło. Rdz 4,7
2 Odstąp od nieprawości, a ona odstąpi od ciebie.
3 Synu, nie siej w bruzdy niesprawiedliwości, a zła nie będziesz żął siedmiokrotnie. Hi 4,8; Prz 22,8; Ga 6,7-8; Rdz 4,15; Rdz 4,24
4 Nie szukaj władzy u Pana ani zaszczytnego miejsca u króla! Syr 13,9-10; Prz 25,6-7; Rdz 3,12n; Rdz 4,9
7,4 - Niedobrą jest rzeczą starać się o znaczenie tak u Boga, jaki i u władców ziemskich: należy przyjąć to, co Bóg daje.
5 Nie usprawiedliwiaj się przed Panem i nie staraj się uchodzić za mądrego przed królem!
6 Nie staraj się zostać sędzią, bo może nie zdołasz wykorzenić niesprawiedliwości, może zlękniesz się oblicza władcy i na szwank narazisz swoją prawość. Kpł 19,15
7 Nie wykraczaj przeciw ludowi miasta ani nie poniżaj siebie wobec tłumu. 8 Nie wikłaj się w grzech dwukrotnie, albowiem i za jeden nie będziesz wolny od kary.
9 Nie mów: Wejrzy na wielką liczbę mych darów, a kiedy złożę ofiarę Bogu Najwyższemu, przyjmie ją. Prz 21,27; Am 5,21+
10 Niech nie zabraknie ufności w twej modlitwie i nie zaniedbuj czynić jałmużny! Jk 1,6 Syr 3,29+
11 Nie naśmiewaj się z człowieka, który w duszy ma gorycz, jest bowiem Ktoś, kto poniża, ale i wywyższa. 1Sm 2,7; Łk 1,52
12 Przeciw bratu nie uprawiaj kłamstwa ani nie czyń podobnie wobec przyjaciela! 13 Nie chciej się posługiwać żadnym kłamstwem, albowiem trwanie w nim [nie wyjdzie] na dobre.
14 Na zgromadzeniu starszych nie bądź gadatliwy, a w modlitwie swej nie powtarzaj słowa. Mt 6,7
15 Nie czuj wstrętu do pracy uciążliwej i do uprawy roli, której Twórcą jest Najwyższy. Rdz 3,17-19; Prz 24,27
16 Nie doliczaj siebie do mnóstwa grzeszników, pamiętaj, że gniew karzący nie zwleka. Syr 5,7
17 Upokórz bardzo swą duszę, albowiem karą dla bezbożnych ogień i robak. Iz 66,24; Jdt 16,17; Mk 9,48
7,17 - Por. Jdt 16,17; Iz 66,24; Mk 9,43-48.
Ten ustęp (wraz z następującymi) zawiera praktyczne rady wyrażane w „pobożnych rozprawach” i „mądrych przysłowiach”, które tworzą naukę mędrca. Wszystkie szesnaście jednostek, prócz ostatniej (7,17), zaczynają się od jakiegoś polecenia zakazującego: „Nie czyń...”. Dotyczą zaś unikania zła i niesprawiedliwości (7,1-3), pogoni za urzędami i publicznymi zaszczytami (7,4-7), zakładania cierpliwości Bożej i zmiłowania Bożego (7,8-9), beztroski w mowie (7,10-14) i innych spraw (7,15-17). Poszczególnym radom towarzyszy czasem teologiczna motywacja, odwołująca się do władzy Boga (7,11) i groźby kary (7,17). W tekście hebrajskim karą jest po prostu „robak” (czyli śmierć), natomiast w tekście greckim jest nią „ogień i robak” (być może wskazuje to na wiarę wnuka w istnienie kary po śmierci). Pewne echo tych nauk można znaleźć w NT: liczenie kosztów stania się uczniem Jezusa (7,6; por. Łk 14,28-32), unikanie gadulstwa w modlitwie (7,14; por. Mt 6,7) oraz „ogień i robak” (7,17; por. Mk 9,48).
18 Nie wymieniaj przyjaciela za pieniądze ani brata prawdziwego za złoto z Ofiru. 19 Nie oddalaj się od żony mądrej i dobrej, albowiem jej życzliwość cenniejsza niż złoto.
20 Nie krzywdź sługi rzetelnie pracującego ani najemnika oddającego się zajęciu z całej duszy! Syr 33,25-33; Pwt 24,14-15
21 Dusza twa niech miłuje rozumnego sługę, i nie pozbawiaj go wolności! Wj 21,2; Pwt 15,12-15
Dzieci i żona
22 Posiadasz stada? Doglądaj ich, a jeśli masz z nich pożytek, niech zostaną przy tobie! Prz 27,23
23 Masz dzieci? Wychowuj je, zginaj im karki od młodości! Syr 30,1-13; Prz 13,24+
24 Masz córki? Czuwaj nad ich ciałem, a twarzy pogodnej im nie ukazuj! Syr 42,9-11
7,24 - Tzn. nie bądź zbytnio pobłażliwym.
25 Wydaj za mąż córkę, a dokonasz wielkiego dzieła, ale daj ją mądremu mężowi! 1Kor 7,36-38
26 Masz żonę według twego upodobania, nie odrzucaj jej, ale znienawidzonej nie obdarzaj zaufaniem.
Rodzice
27 Z całego serca czcij swego ojca, a boleści rodzicielki nie zapominaj! Wj 20,12 Tb 4,4
7,27 - Por. Wj 20,12; Tb 4,3n.
28 Pamiętaj, że oni cię zrodzili, cóż im zwrócisz za to, co oni tobie dali?
Kapłani
29 Z całej duszy bój się Pana i szanuj Jego kapłanów! 30 Z całej siły miłuj Tego, co cię stworzył, i sług Jego nie opuszczaj! 31 Bój się Pana i oddawaj cześć kapłanowi, oddaj część mu należną, jak ci nakazano: pierwociny z ofiary przebłagalnej, dar łopatek z ofiary oczyszczenia i pierwociny rzeczy świętych.
7,31 - Według Prawa pewne części ofiary przypadały kapłanom; por. Wj 29,28; Kpł 2,3; Kpł 10,14n; Pwt 12,19; Pwt 18,1-8; 1 Tm 5,17n; stąd "rzeczy święte" - przeznaczone dla świątyni i kapłanów.
Biedni i doświadczeni Syr 3,29-4; Syr 3,10; Syr 29,8-13
32 Wyciągnij rękę do ubogiego, aby twoje błogosławieństwo było pełne. Pwt 14,29; Ps 41,2
33 Miej dar łaskawy dla każdego, kto żyje, a nawet umarłemu nie odmawiaj łaski!
7,33 - O obowiązkach względem zmarłych por. 2 Sm 21,10-14; Tb 1,17n; Tb 12,12n; 2 Mch 12,39-45.
34 Nie odsuwaj się od płaczących i smuć się z zasmuconymi! Syr 37,12; Rz 12,15; Mt 25,35
35 Nie ociągaj się z odwiedzeniem chorego człowieka, albowiem za takie [czyny] będą cię miłować.
Roztropność i zastanowienie
36 We wszystkich swoich sprawach pamiętaj o swym końcu, a nigdy nie zgrzeszysz.
Pouczenia e są skierowane szczególnie do mężczyzny, głowy gospodarstwa domowego, a więc pouczenia dotyczące niewolników (7,20-21), bydła (7,22), dzieci (7,23-25), żony czy żon (7,19.26) i rodziców (7,27-28). Człowiek zamożny ma także obowiązki wobec przyjaciół (7,18), kapłanów Bożych (7,29-31) i ubogich (7,32- 35). Pouczenia zakładają, że niewolnicy mogą odzyskać wolność (Wj 21,2; Kpł 25,39-43; Pwt 15,12-15), że o zamążpójściu córek decydują ich ojcowie (7,25), że jedynie mąż może rozwieść się z żoną (7,19.26; por. Pwt 24,1-4) i że kapłani zasługują na szacunek i utrzymanie, tzn. należną im według Prawa część (7,29-31; por. Lb 18,9-20). Motywy „prawego” postępowania czerpie się zarówno z dobrze pojmowanego własnego interesu (harmonia, unikanie trudności, dobre imię), jak i z obowiązków nałożonych na człowieka z zewnątrz (przez rodziców, Boga). Pouczenia te przygotowują nowotestamentowe tablice domowe (Kol 3,18-4,1; Ef 5,21-6,9), chociaż w NT kładzie się większy nacisk na wzajemną odpowiedzialność i pewną „równość” przed Panem. Jeśli chodzi o okazywanie miłosierdzia ubogim (7,32-35), por. wielką scenę sądu w Mt 25,31-46. Napomnienie: „pamiętaj o swym kresie”, co ma być sposobem unikania grzechu (7,36), można traktować jako jeszcze jedno wskazanie na sąd po śmierci i na życie pozagrobowe, chociaż może ono odnosić się tylko do dobrej opinii na ziemi.
Syr 8
1 Nie sprzeczaj się z człowiekiem potężnym, abyś przypadkiem nie wpadł w jego ręce.
2 Nie prowadź sporu z człowiekiem bogatym, by nie przeważył cię [złotem]. Złoto bowiem zgubiło wielu i serca królów uwiodło. Prz 10,15
3 Nie sprzeczaj się z człowiekiem gadatliwym i nie dorzucaj drew do jego ognia! 4 Unikaj żartów z prostakiem, aby twoi przodkowie nie byli znieważani.
5 Nie czyń wyrzutów człowiekowi, co się odwraca od grzechu, pamiętaj, że wszyscy jesteśmy godni kary. Mt 7,1-5p; Rz 3,9-20; 1J 1,8-10; Kpł 19,32
8,5 - Por. Mt 7,1-5; Rz 3,9-19; Ef 2,3; 1 J 1,8nn.
6 Nie uwłaczaj człowiekowi w jego starości, albowiem i z nas niektórzy się zestarzeją. 7 Nie ciesz się złośliwie, że ktoś umarł, pamiętaj, że wszyscy pomrzemy.
8 Nie gardź opowiadaniem mędrców, a przyłóż się do ich przypowieści, albowiem od nich nauczysz się biegłości, i jak trzeba pełnić służbę u władców. Prz 13,20 Prz 14,35; Prz 16,13n
9 Nie odsuwaj się od opowieści starców, albowiem i oni nauczyli się ich od swoich ojców; od nich i ty nauczysz się rozumu, by w czasie potrzeby dać odpowiedź. Kol 4,6
10 Nie rozpalaj węgli grzesznika, abyś się nie zapalił w ogniu ich płomienia. 11 Nie stawiaj czoła szydercy, aby nie zastawił sidła na twe usta.
8,11 - Popr. wg hebr.; gr.; "dla ust".
12 Nie pożyczaj człowiekowi możniejszemu od siebie, a jeślibyś pożyczył, uważaj się za takiego, który stracił. Syr 29,4
13 Nie ręcz ponad swoją możliwość, a jeśli poręczyłeś, troszcz się, jak masz spłacić. Syr 29,14-20; Prz 6,1+
14 Nie prawuj się z sędzią, bo według jego uznania wydadzą wyrok przysądzający.
15 Nie wyruszaj w drogę ze śmiałkiem, aby ci nie był ciężarem; on bowiem według swej woli będzie postępować i mógłbyś zginąć przez jego szaleństwo. Prz 22,24-25
16 Nie wadź się z popędliwym i nie wędruj z nim przez pustynię, albowiem krew nic nie znaczy w jego oczach, a zabije cię tam, gdzie nie będzie pomocy. Prz 15,18
17 Nie zasięgaj rady u głupca, bo nie potrafi rozmowy zachować w tajemnicy. 18 Wobec obcego nie zdradzaj tajemnic, nie wiesz bowiem, co wymyśli. 19 Nie otwieraj swego serca każdemu człowiekowi, aby ci nie odmówił życzliwości.
Rada, jakich osób i sytuacji mędrzec powinien unikać, ma formę polecenia („nie czyń...”), do którego dołączony jest powód, dlaczego należy unikać danego człowieka czy sytuacji. Powody są głównie pragmatyczne (uniknięcie szkody czy hańby), choć motywy w 8,5-7 są bardziej duchowe czy filozoficzne. W centralnym miejscu tekstu znajduje się polecenie zachęcające do zajmowania się przypowieściami i opowiadaniami mędrców (8,8) i starszych (8,9), co podkreśla tradycyjny charakter tej mądrości opartej na ludzkim doświadczeniu. Różne osoby, których należy unikać, a więc możni, bogacze, gadatliwi, zuchwalcy, grzesznicy, popędliwi itd., mogą przynieść szkodę mędrcowi. Nawet tacy, którzy wydają się bezsilni – żałujący grzesznicy, starcy, zmarli – mogą przysporzyć hańby, jeśli mędrzec nie będzie postępował ostrożnie. Dla mędrca, którego status społeczny i osobista tożsamość są z sobą ściśle związane, najwłaściwszą postawą wobec innych, zwłaszcza tych, którzy mogą mu przynieść szkodę, jest rozwaga. Jednym z elementów ochrony własnej społecznej pozycji jest niewyjawianie własnych myśli i nieotwieranie swego serca przed głupcami i obcymi (8,17-19). Mędrcy wielką uwagę powinni poświęcać relacji między społeczną i osobistą tożsamością.
Syr 9
Kobiety
1 Nie podejrzewaj swej żony, byś nie nauczył jej złego postępowania przeciw tobie. Lb 5,14-15
2 Nie zaprzedawaj kobiecie swej duszy, by się nie wyniosła nad twoją władzę. Prz 31,3; Sdz 16,4-21; 1Krl 11,1-4
3 Nie wychodź na spotkanie kobiety rozpustnej, byś nie wpadł w jej sidła. Prz 23,27; Prz 29,3
9,3 - Por. Prz 7,6-27; Prz 23,27; Prz 29,3.
4 Nie przebywaj długo z grającą na lirze, by jej zakusy cię nie usidliły. Prz 7,6-27
5 Nie wpatruj się w dziewicę, abyś przypadkiem nie poniósł kar z jej powodu. Hi 31,1; Mt 5,28
9,5 - Przewidzianych za uwiedzenie: Wj 22,15n; Pwt 22,28n.
6 Nie oddawaj duszy nierządnicom, abyś nie stracił swego dziedzictwa. Prz 29,3; Łk 15,13
9,6 - Por. Prz 6,26; Prz 29,3; Łk 15,13.30.
7 Nie rozglądaj się po ulicach miasta ani nie wałęsaj się po jego pustych zaułkach.
8 Odwróć oko od pięknej kobiety i nie wpatruj się w cudzą piękność. Przez piękność kobiety wielu pobłądziło, przez nią miłość rozpala się jak ogień. Syr 41,22-23; Prz 2,16
9 Z kobietą zamężną nigdy razem nie siadaj ani nie ucztuj z nią przy winie, aby przypadkiem twa dusza nie skłoniła się ku niej, byś przez namiętność nie poślizgnął się aż do zagłady. Prz 5,2+
9,9 - Za cudzołóstwo Prawo karało śmiercią: Kpł 20,10; Pwt 22,22.
Adresatem tych pouczeń (zresztą w całej Księdze Syracha) jest młodzieniec, który pragnie zostać mędrcem. Udzielane mu rady na temat kobiet zarówno formą (polecenie i ich motywy), jak i tonem (rozważna ostrożność) przypominają poprzedni ustęp. W Prz 1-9 „rozpustne kobiety” zdają się przedstawiać Niewiastę Głupotę, natomiast w tym przypadku rady odnoszą się do różnych typów rzeczywistych kobiet, które mogą narazić przyszłego mędrca na nieszczęście i hańbę, a więc żony zazdrosnej, kobiety władczej, rozpustnej, śpiewaczki, dziewicy, nierządnicy, kobiety wielkiej urody, zamężnej itp. Kary w ST za uwiedzenie dziewicy (9,5) przewidywały odszkodowanie pieniężne należne jej ojcu oraz poślubienie uwiedzionej (Wj 22,16-17; Pwt 22,29), a za cudzołóstwo z kobietą zamężną (9,9) – śmierć (Kpł 20,10; Pwt 22,22). Ostrożność polecana mędrcowi wyraźnie kontrastuje z pełnym współczucia traktowaniem grzesznych kobiet przez Jezusa (Łk 7,36- 50; J 7,53-8,11) i ze swobodnie prowadzoną rozmową z Samarytanką (J 4).
Obcowanie z ludźmi
10 Nie porzucaj starego przyjaciela. Nowy z nim nie jest na równi. Przyjaciel nowy jest jak nowe wino, gdy się zestarzeje, z przyjemnością je wypijesz.
11 Nie zazdrość chwały grzesznikowi, nie wiesz bowiem, co za smutny koniec go czeka. Ps 37; Ps 73
12 Nie miej upodobania w tym, co się podoba bezbożnym, pamiętaj, że nie będą usprawiedliwieni – aż po Otchłań. 13 Z dala bądź od człowieka, co ma władzę zabijania, a nie zaznasz obawy śmierci, jeśli do niego podejdziesz, nie dopuszczaj się winy, by nie odebrał ci życia. Pamiętaj, że chodzisz wśród sideł i po krawędzi murów miasta się przechadzasz.
14 W miarę sił staraj się odgadnąć [myśli] bliźnich, a naradzaj się z mądrymi! Syr 37,7-15
15 Prowadź rozmowy z rozumnymi, a każda twoja mowa niech będzie o Prawie Najwyższego.
16 Mężowie sprawiedliwi niech będą twoimi współbiesiadnikami, a w bojaźni Pańskiej niech będzie twoja radość! Syr 1,9; Syr 10,22
Sekcję tę rozpoczyna przestroga (9,10) przed nowymi przyjaciółmi, mająca postać chiazmu: A – starzy przyjaciele, B – nowi przyjaciele, B' – nowe wino, A' – stare wino. Po przestrodze wylicza się (9,11-13) trzy rodzaje osób, których przyjaźni należy unikać (grzeszników, bezbożnych i mających władzę zabijania), i wymienia się powody, dla których należy ich unikać. Ci, o których przyjaźń należy zabiegać (9,14-16), a mianowicie mądrzy, rozumni i sprawiedliwi, dzielą z mędrcami troskę o Prawo Najwyższego i bojaźń Pańską. Prawdziwą przyjaźń można znaleźć „w Panu”, w którym przyjaciele dzielą wspólne ideały duchowe (por. 6,5- 17).
Dobry władca to mądry władca. Jednostka ta zaczyna się (9,17) i kończy (10,5) obrazem rąk – rąk rzemieślników i rąk Pana. Utożsamia się w niej mądre słowa z „narzędziami”, jakimi dysponuje dobry władca (9,17-18), mówi się o pozytywnych skutkach, jakie rządy mądrego władcy mają dla mieszkańców miasta (10,1- 3), i łączy się mądrość i sukcesy władcy z „ręką Pana” (10,4-5). Jeśli dobry władca to władca mądry, to osobą najbardziej kompetentną do sprawowania rządów jest mędrzec (który poznał mądrość). Ben Syrach przygotowywał mędrców, by odegrali aktywną rolę w sprawach państwa (por. 38,32-34). Model rządów mądrych władców, mających na uwadze wspólne dobro i posiadających władzę od Boga, pojawia się też w Rz 13,1-7 (ale por. Ap 13,17-18).
17 Dzięki rękom rzemieślników dzieło zyska pochwałę, a przywódca ludu okaże się mądry przez swoją mowę.
18 Będą się bali w mieście człowieka gadatliwego, a porywczy w mowie ściągnie na siebie nienawiść. Syr 37,20
Syr 10
Rządzenie
1 Mądry władca swój lud wychowa, a rządy rozumnego będą odznaczały się ładem. 2 Jaki władca ludu, tacy i jego ministrowie. Jaki zwierzchnik miasta, tacy i wszyscy jego mieszkańcy. 3 Król bez wykształcenia zgubi swój lud, a dzięki rozsądkowi władców zaludni się miasto.
4 W ręku Pana jest władza nad ziemią i we właściwym czasie wzbudzi On dla niej odpowiedniego [władcę]. Jr 27,5 Prz 8,15-16; Iz 11,2-5
5 W ręku Pana spoczywa powodzenie męża, On osobie prawodawcy udziela swej chwały. Rz 13,1
Przeciw pysze
6 Z powodu żadnej krzywdy nie miej żalu do bliźniego i nic nie czyń pod wpływem zuchwalstwa. Kpł 19,18; Mt 5,21-24; Mt 18,21-22
7 Pycha jest obmierzła Panu i ludziom, a także niesprawiedliwość uważają za przestępstwo. 8 Panowanie przechodzi z narodu na naród z powodu krzywd, bezprawia i bogactw.
9 Dlaczego pyszni się ziemia i popiół, skoro za życia jeszcze wyrzuca swe wnętrzności? Rdz 2,7; Rdz 18,27; Syr 17,27
10,9 - Prawdopodobnie aluzja do choroby Antiocha IV Epifanesa por. 2 Mch 9,5-10.
10 Długa choroba szydzi z lekarza, a kto dziś królem – jutro umrze.
10,10 - Tekst popr. wg hebr.: LXX: "długa", co przyjmują niektórzy.
11 Gdy człowiek życie zakończy, otrzyma w dziedzictwie zgniliznę, bestie i robaki. Iz 14,11; Hi 17,14
12 Początkiem pychy człowieka jest odstępowanie od Pana, gdy odstępuje jego serce od swego Stwórcy. Pwt 8,14
10,12 - Hebr.: "jest potęgą człowieka: potem odchodzi on sercem od Stwórcy".
13 Albowiem początkiem pychy – grzech, a kto się jej trzyma, zalany będzie obrzydliwością. Dlatego Pan zesłał przedziwne kary i takich doszczętnie wytracił.
14 Pan wywrócił trony władców, a na ich miejscu posadził cichych. Łk 1,52; 1Sm 2,4-8
15 Pan wyrwał z korzeniami narody, a na ich miejscu zasadził pokornych. Syr 33,12; Dn 2,35
16 Pan spustoszył krainy narodów i zniszczył je aż do fundamentów ziemi. Iz 40,15-17; Mdr 11,21-22
17 Wyrwał je z nich, wytracił, a pamięć o nich wymazał z ziemi. 18 Nie dla ludzi stworzona jest pycha ani szalony gniew dla zrodzonych z niewiasty.
Mędrzec powinien unikać pychy i zuchwałego postępowania, które z niej płynie, ponieważ pychy nienawidzi Bóg i inni ludzie i ponieważ rodzi ona straszne skutki (10,6-8). Rozwinięcie tych myśli nawiązuje do poprzedniego ustępu o władcach (por. 10,8.10.13-17). Śmierć dokonuje wielkiego zrównania ludzi i jest ostatecznym źródłem pokory, ponieważ wszelką ludzką arogancję i pychę pochłonie zgnilizna (10,9-11). Trzeci ustęp (10,12-18) zaczyna się (10,12-13) od odniesienia początków pychy do rozmyślnego odwrócenia się od Boga (grzechu), a kończy zaprzeczeniem, że Bóg czy natura jest źródłem pychy (10,18). Mówi się w nim (10,13-17), jak Bóg poniża pysznych i możnych, a wywyższa pokornych i maluczkich. Język tego fragmentu, tak jak i język Magnificat Maryi (Łk 1,46-55), nawiązuje do pieśni Anny (1 Sm 2,1-10). Ponieważ pycha oznacza odwrócenie się od Boga, Bóg nie jest po stronie pysznych, którzy muszą spodziewać się strasznych następstw swej pychy.
Kto jest godzien czci?
W świecie Ben Syracha cześć i hańba wiązały się z pozycją, jaką ktoś zajmował w społeczeństwie, i z opinią, jaką ktoś się cieszył. Bogatych i mających władzę uważano za osoby najbardziej znaczące; nie mającymi ani bogactwa, ani władzy często pogardzano. Refleksja nad prawdziwą chwałą, przedstawiona w tym fragmencie, wiąże się z poprzednim ustępem o pysze. Podstawową zasadę znaleźć można w 10,19: ci, którzy boją się Pana, godni są czci; ci którzy przekraczają przykazania Pańskie, zasługują na wzgardę. Różne aspekty tej zasady rozwinięte są w krótkich jednostkach: o bojaźni Pańskiej i mądrości jako źródle prawdziwej chwały (10,20-25); o unikaniu chełpliwości (10,26-27); o pokorze (10,28-29); o czci wobec mądrych i bogatych (10,30-31); o mądrości jako źródle czci (11,1); o nieosądzaniu na podstawie pozorów (11,2-3); o niechełpieniu się pięknymi szatami (11,4); o zmienności losu królów (11,5-6). W refleksji usiłuje się ponownie określić, co naprawdę przynosi chwałę człowiekowi. Źródłem prawdziwej czci i chwały nie jest bogactwo i władza, lecz wiedza, mądrość, bojaźń Pańska i zachowywanie przykazań (połączenie praktycznej ludzkiej mądrości i teologii żydowskiej). Jeśli chodzi o rozważania na ten temat w NT, por. Jk 2,1-7.
19 Jakie pokolenie jest godne czci? Pokolenie człowieka. Jakie pokolenie jest godne czci? Bojący się Pana. Jakie pokolenie jest godne pogardy? Pokolenie człowieka. Jakie pokolenie jest godne pogardy? Przekraczający przykazania. Jr 9,22-23; 1Kor 1,26-31; 2Kor 10,17; Jk 1,9n
20 Wśród braci godzien czci jest ich zwierzchnik, a w oczach Pana – ci, którzy się Go boją.
10,20 - Niektóre rkp mają w 21: "Początkiem dobrego przyjęcia jest bojaźń Pańska, a początkiem odrzucenia jest zatwardziałość i pycha".
21 - (patrz: przyp. do w. 20)
22 Czy to bogaty, czy godzien sławy, czy biedny – chlubą ich bojaźń Pańska. Syr 9,16
23 Nie jest słuszną rzeczą odmawiać czci ubogiemu, ale mądremu, i nie godzi się szanować człowieka grzesznego. 24 Zwierzchnik, sędzia, władca są poważani, ale żaden z nich nie jest większy od tego, który się boi Pana.
25 Słudze mądremu służyć będą wolni, a mąż rozumny [na to] nie będzie szemrał. Prz 17,2; Prz 11,29
Pokora i prawda
26 Nie mędrkuj, gdy masz wykonać swą pracę, i nie przechwalaj się w trudnym położeniu. Łk 17,10
27 Lepszy jest ten, który pracuje, a opływa we wszystko, niż ten, co przechadza się poważany, a nie ma chleba. Prz 12,9
28 Dziecko, ze skromnością dbaj o cześć dla swej osoby i oceniaj się zgodnie ze swą wartością. Jr 9,22; 1Kor 1,31
29 Tego, kto grzeszy przeciw samemu sobie, któż usprawiedliwi i któż będzie poważał tego, kto hańbi swe życie?
30 Ubogi będzie poważany z powodu swej wiedzy, a bogaty – dzięki swej zamożności. Syr 11,1; Syr 10,22
31 Poważany w ubóstwie, o ileż bardziej będzie poważany w bogactwie, a kto jest bez czci w bogactwie, o ileż bardziej będzie taki w ubóstwie.
Syr 11
Nie kieruj się pozorami
1 Mądrość biednego podniesie mu głowę i posadzi go między możnymi.
2 Nie wychwalaj męża z powodu jego piękności ani się nie brzydź człowiekiem z powodu jego wyglądu. 1Sm 16,7; 2Kor 10,10-11
3 Mała jest pszczoła wśród latających stworzeń, lecz owoc jej ma pierwszeństwo pośród słodyczy. Mt 13,31-32
4 Nie chlub się szatami, które cię okrywają, a w dniu twej chwały nie bądź wyniosły; zdumiewające są bowiem dzieła Pana i zakryte sprawy Jego przed ludźmi.
5 Wielu władców usiadło na ziemi, a ten, o którym nikt nie pomyślał, nosił koronę. Syr 10,14; Koh 4,14; Koh 10,6-7
11,5 - Według hebr., syr. I Wlg; gr. ma: "wielu władców usiadło na podłodze (ziemi)".
6 Wielu panujących bardzo zelżono i ludzi sławnych wydano w ręce obcych.
Potrzeba rozwagi
7 Nie gań, dopóki nie zbadasz, najpierw się zastanów, a potem czyń wyrzuty.
8 Nie odpowiadaj, dopóki nie wysłuchasz, a w środek słów nie wpadaj! Prz 18,13
9 Nie wadź się o rzecz, która ci nie jest konieczna, i nie mieszaj się do sporu grzeszników!
10 Dziecko, nie bierz na siebie zbyt wielu spraw, bo jeśli będziesz je mnożył, nie będziesz bez winy. I choćbyś pędził, nie dopędzisz, a uciekając, nie umkniesz. Syr 38,24
Ufność w Panu
11 Niejeden pracuje, trudzi się i śpieszy, a tym bardziej pozostaje w tyle. Prz 11,24; Prz 21,5; Ps 127,1-2
12 Niejeden słaby potrzebuje pomocy, brak mu sił i obfituje w biedę, lecz gdy tylko oczy Pana łaskawie na niego spojrzą, wydźwignie On go z jego poniżenia So 2,3+
13 i podniesie mu głowę, a wielu zdumieje się tym, co go spotkało.
14 Dobra i niedole, życie i śmierć, ubóstwo i bogactwo pochodzą od Pana. Iz 45,7; Hi 1,21; Hi 2,10
11,14 - Por. 1 Sm 2,6nn; Hi 1,21; Hi 2,10; Iz 45,7.
15 - (patrz: przyp. do w. 17) 16 - (patrz: przyp. do w. 17) 17 Dar Pana jest zapewniony bogobojnym, a Jego wola zawsze się ziści.
11,17 - Przed tym wierszem wiele rkp oraz Wlg czyta: "15 Mądrość, wiedza i znajomość Praw [są] od Pana, miłość drogi dobrych czynów [są] od Niego. 16 Błąd i mrok stworzone są dla grzeszników, a dla tych, którzy są dumni z niegodziwości, nieszczęścia będą towarzyszami starości".
18 Niejeden się wzbogacił mozołem i chciwością, a oto jego udział w nagrodzie; Hi 27,16-23; Ps 49,17-18; Koh 2,21-23; Łk 12,16-21
19 gdy powie: Znalazłem odpoczynek i teraz mogę się żywić moimi dostatkami, nie wie, ile czasu minie, a zostawi je innym i umrze.
11,19 - Por. Ps 49[48],17-21; Łk 12,16-20.
20 Trwaj w swoim zawodzie i bądź mu oddany, a w swojej pracy zestarzej się!
11,20 - Hebr.: "w zawodzie".
21 Niech cię w podziw nie wprawiają czyny grzesznika, ufaj Panu i wytrwaj w swym trudzie, albowiem łatwą jest rzeczą w oczach Pana prędko i niespodzianie wzbogacić ubogiego. Prz 3,31; Prz 23,17; Syr 9,11
22 Błogosławieństwo Pana nagrodą bogobojnych i prędko On sprawi, że zakwitnie Jego błogosławieństwo.
23 Nie mów: Czego potrzebuję i jakie dobra będę miał odtąd? Mt 6,25-26
24 Nie mów: Wystarczam sam sobie i jakie zło może mnie odtąd spotkać? Syr 5,1; Łk 12,16-21
25 W dniu pomyślności zapomina się o przykrościach, w dniu zaś przykrości nie pamięta się o pomyślności. Syr 18,25; J 16,21
26 A dla Pana łatwą jest rzeczą w dzień śmierci oddać człowiekowi według jego postępowania.
27 Godzina nieszczęścia pokrywa zapomnieniem dobrobyt, a przy końcu życia wychodzą na jaw czyny człowieka. Syr 1,11
28 Przed śmiercią nikogo nie nazywaj szczęśliwym, gdyż poznaje się człowieka dopiero u jego kresu.
11,28 - To samo słowo hebr., które LXX i Wlg tłumaczą "w dzieciach jego", czytamy "w ostatniej chwili".
Ustęp ten zaczyna się krótką jednostką (11,7-9) na temat powściągliwości w sądzeniu innych. Można go traktować jako wstęp do następnych wierszy albo po prostu jako niezależny fragment. Pozostałe krótkie jednostki dotyczą Boga jako prawdziwego źródła bogactwa i ostrzegają przed fałszywym poczuciem bezpieczeństwa, opartym na bogactwach ziemskich (11,10-13.14-19.20-21.22-24.25-28). Powtarza się ostrzeżenie przed nadmiernymi wysiłkami gromadzenia bogactw dla zapewnienia sobie bezpieczeństwa (11,10- 11.18-19.20-21a. 23-24), a także przypomina, że bogactwo i bezpieczeństwo jest w mocy Boga (11,12.14.17. 21b.22). Uwagę zwracają dwa spostrzeżenia: postawa „bogatego głupca”, któremu śmierć zabiera poczucie bezpieczeństwa (11,19; por. Koh 2,21; 4,8; 5,12-14; Łk 12,16-21!), i nasza wybiórcza pamięć o pomyślności i przeciwnościach (11,25). Na wszystkie ludzkie wysiłki zdobycia bogactwa kładzie się cień śmierci (11,19.26- 28). Ponieważ prawdziwe bogactwo to mądrość i bojaźń Pańska, prawda ujawnia się dopiero w chwili śmierci („Przed śmiercią nikogo nie nazywaj szczęśliwym”). Chociaż chrześcijanie instynktownie odczytują te teksty jako odnoszące się do życia po śmierci, Ben Syrach mógł je odnosić tylko do dobrego imienia i do potomstwa.
Roztropna ostrożność
Mędrcowi zagrażają ci, którzy mogą uczynić jego życie nieszczęśliwym. Dlatego mędrzec powinien zachowywać dużą ostrożność w przyjmowaniu obcych do swego domu (11,29-34), w okazywaniu uprzejmości i świadczeniu dobrodziejstw (12,1-7), i w postępowaniu z wrogami (12,8-18). W tych trzech ustępach zakłada się, że relacje społeczne są pełne niebezpieczeństw nawet (a zwłaszcza) dla tych, którzy podchodzą do nich z dobrą wolą. W pierwszym ustępie przyjmuje się, że mędrzec jest głową gospodarstwa domowego, i ostrzega się, że niegodziwiec może zniszczyć opinię mędrca i nastawić przeciwko niemu jego domowników. Ustęp drugi zachęca do ostrożności w udzielaniu jałmużny, a grono osób, które mogą ją otrzymać, ogranicza do ludzi dobrych, pobożnych i pokornych z tej racji, że „u Najwyższego budzą odrazę grzesznicy” (12,6). Ustęp trzeci sugeruje, by prawie każdego traktować jako potencjalnego wroga (12,8), i zastanawia się, jak zachowa się wróg w niepowodzeniach mędrca. Dlatego mędrzec powinien zawsze mieć się na baczności, nawet jeśli wydaje się, że wróg okazuje mu przyjaźń: „Któż się litować będzie nad zaklinaczem ukąszonym przez żmiję?” (12,13). Ostrożność zalecana w tej jednostce kontrastuje z panującymi na Bliskim Wschodzie ideałami gościnności i udzielania jałmużny i z nowotestamentowym ideałem miłości nieprzyjaciół (Mt 5,43-48; Łk 6,27-36; Rz 12,14- 21). Punkt widzenia Księgi Syracha jest pragmatyczny i odwołujący się do doświadczenia.
29 Nie wprowadzaj do swego domu każdego człowieka, różnorodne są bowiem podstępy oszusta. 30 Jak kuropatwa na przynętę w klatce, tak serce pysznego: jak szpieg wypatruje upadku, 31 podając dobro za zło, przygotowuje zasadzkę i najlepszym twym postępkom przygania.
32 Od iskry stos węgli zajmuje się ogniem, a człowiek niegodziwy czyha na krew. Prz 1,11
33 Strzeż się człowieka złego, bo knuje niegodziwości, by nie sprowadził na ciebie hańby na zawsze. 34 Przyjmij obcego do domu, a wtrąci cię w zamieszanie i oddali cię od twoich najbliższych.
Syr 12
Dobre uczynki Mt 5,43-48; Łk 14,12-14
1 Jeśli masz dobrze czynić, zważ, komu czynisz, a będziesz miał wdzięczność za twe dobre [czyny].
2 Czyń dobrze bogobojnemu, a otrzymasz nagrodę, jeśli nie od niego, to od Najwyższego. Pwt 14,29
3 Nie będzie dobrze temu, kto w złu przebywa, ani temu, kto nie udziela jałmużny. 4 Dawaj bogobojnemu, ale nie wspomagaj grzesznika. 5 Dobrze czyń pokornemu, a bezbożnemu nie dawaj, odmów mu swego chleba, a nie dawaj mu, aby przypadkiem nie wziął góry nad tobą. Znajdziesz w dwójnasób zło za wszystko dobro, które mu wyświadczyłeś.
6 Gdyż i u Najwyższego budzą odrazę grzesznicy, wymierzy On też karę bezbożnym. Mt 5,45; Łk 6,35
7 Dawaj dobremu, a nie wspomagaj grzesznika.
12,1-7 - Por. Mt 5,43-48; Łk 6,32-36; Łk 14,12-14.
Prawdziwi i źli przyjaciele Syr 6,5-17
8 Przyjaciela nie poznaje się w pomyślności, wróg zaś nie ukryje się w nieszczęściu. Prz 19; Prz 4; Prz 17,17
9 W pomyślności nawet wrogowie są człowiekowi przyjaciółmi, a w nieszczęściu oddala się nawet przyjaciel.
12,9 - Popr. wg hebr.
10 Nie wierz nigdy twemu wrogowi, jak bowiem spiż śniedzieje, tak i jego przewrotność. Prz 26,24-26
12,10 - Sens: przewrotność nieprzyjaciela prędzej czy później wyjdzie na wierzch. Zwierciadła starożytne były metalowe. Hebr.: "dostrzeżesz resztki [rdzy]".
11 Chociażby się uniżył i chodził schylony, uważaj na siebie i strzeż się go. Bądź względem niego jak ten, co wyczyścił zwierciadło, a poznasz, że do końca pozostało zardzewiałe.
12,11 - Sens: przewrotność nieprzyjaciela prędzej czy później wyjdzie na wierzch. Zwierciadła starożytne były metalowe. Hebr.: "dostrzeżesz resztki [rdzy]".
12 Nie stawiaj go przy sobie, aby cię nie odepchnął, a sam nie zajął twego miejsca. Nie sadzaj go po twojej prawej stronie, aby nie szukał twego krzesła, dopiero wówczas zrozumiałbyś mowy moje, a z powodu słów moich doznałbyś wyrzutów. 13 Któż się litować będzie nad zaklinaczem ukąszonym przez żmiję i nad tymi wszystkimi, którzy się przybliżają do dzikich zwierząt? 14 Podobnie – nad tym, który przestaje z grzesznikiem i bierze udział w jego grzechach. 15 Przez pewien czas pozostanie z tobą, a jeśli się potkniesz, nie wytrwa.
16 Wróg ma słodycz na wargach, a w sercu zamyśla wtrącić cię do dołu; Prz 26,24-26; Jr 9,7
17 Jeżeli przeciwności przyjdą na ciebie, znajdziesz go wtedy pierwszego przy sobie i niby pomagając, podbije ci piętę. 18 Głową potrząsać będzie, klaskać rękami, wiele podszeptywać i zmieniać wyraz twarzy.
Syr 13
Przestawaj z równymi sobie!
1 Kto dotyka smoły, ten się pobrudzi, a kto z pyszałkiem przestaje – do niego się upodobni. 2 Nie bierz ciężaru ponad swoje siły i nie stowarzyszaj się z możniejszym i bogatszym od siebie. Cóż to za towarzystwo garnek gliniany z metalowym kotłem? Gdy ten uderzy, skruszy tamtego.
3 Bogaty wyrządza krzywdę i sam się zżyma, a biedny, poniósłszy krzywdę, sam poprosi o przebaczenie. Prz 18,23
4 Jeśli będziesz [tamtemu] użyteczny, wykorzysta ciebie, a jeśli popadniesz w biedę, to cię opuści. 5 Jeśli coś masz, będzie żyć z tobą w przyjaźni i ograbi cię, a sam się nie zmartwi. 6 Jeśli będziesz mu potrzebny, będzie cię zwodzić, uśmiechać się do ciebie, dawać nadzieję, przemawiać pięknymi słowami oraz spyta: Czego potrzebujesz?
7 Poniży cię przez swoje uczty, aż cię ograbi dwa lub trzy razy, na koniec cię wyśmieje, a potem zobaczy cię i odwróci się, i pokiwa głową nad tobą. Prz 23,1-3
8 Uważaj, byś się nie dał zwieść ani upokorzyć wskutek swej bezmyślności. 9 Gdy jakiś możny pan cię wzywa, ty się ukrywaj, a tym usilniej będzie cię wzywał. 10 Nie pchaj się, aby cię nie odsunięto, ani nie stój za daleko, żeby o tobie nie zapomniano. 11 Nie odważaj się rozmawiać z nim jak z równym ani nie dowierzaj jego wielu słowom; swoim wielomówstwem wystawi cię na próbę i niby uśmiechając się, dokładnie cię wybada. 12 Bez miłosierdzia jest ten, kto nie zachowuje dla siebie rozmów, z pewnością nie oszczędzi razów ani więzów. 13 Zapamiętaj to sobie, uważaj pilnie, bo się przechadzasz w towarzystwie swej zguby.
13,13 - Kilka rkp i Wlg dodają wiersz 14: "Słuchając tego, zbudź się z twego snu. Przez całe swe życie miłuj Pana i wzywaj Go, aby cię zbawił".
14 - (patrz: przyp. do w. 13) 15 Każda istota żyjąca lubi podobną do siebie, a każdy człowiek – bliźniego swego. 16 Każda istota żyjąca łączy się według swego gatunku, a człowiek przystaje do podobnego sobie. 17 Czy współżyć będzie wilk z jagnięciem? Podobnie czy grzesznik z pobożnym?
Bogaty i ubogi
18 Jakiż pokój między hieną a psem i jakiż pokój między bogatym a ubogim? 19 Onagry na pustyni są żerem dla lwów, a biedni są łupem dla bogaczy. 20 Jak obrzydliwością jest dla pysznego pokora, tak obrzydliwością dla bogatego jest biedny.
21 Kiedy bogaty się chwieje, przyjaciele go podpierają, a biednego, gdy upadnie, odepchną przyjaciele. Prz 19,4; Prz 19,7
22 Gdy pomyli się bogaty, wielu ma pomocników, gdy mówić będzie niedorzecznie, jeszcze go uniewinnią. Gdy biedny się pomyli, będą go bardziej ganili, a gdy mówi mądrze, nie znajduje uznania. Prz 14,20
23 Gdy bogaty przemawia, wszyscy milkną i mowę jego wynoszą pod obłoki. Gdy biedny przemawia, pytają: Kto to taki? a jeśli się potknie, całkiem go obalą. 24 To bogactwo jest dobre, które jest bez grzechu, a według bezbożnego ubóstwo [zawsze] jest złem.
W kontekście pogoni za bogactwem i uważania bogactw za błogosławieństwo Boże Ben Syrach namawia do ostrożności w szukaniu przyjaźni z bogaczem. Jest przekonany, że mądrość i bojaźń Pańska są o wiele ważniejsze od statusu ekonomicznego. Pierwszy ustęp (13,1-7) daje wyraz myśli na temat niebezpieczeństw, na jakie naraża się człowiek, który szuka przyjaźni z bogaczami, gdyż wykorzystają go i w końcu nim pogardzą. W 13,1-2 uwagę zwracają dwa pamiętne obrazy: „Kto się dotyka smoły, ten się pobrudzi (...) Cóż za towarzystwo może mieć garnek gliniany z metalowym kotłem?” Ustęp drugi (13, 8-13) zaczyna się i kończy wezwaniem do ostrożności, i radzi, że z „możnym” człowiekiem trzeba postępować z rezerwą i mając się stale na baczności. Trzeci ustęp (13,15-20) wskazuje na istotną różnicę między bogaczem i biednym, posługując się obrazami wziętymi ze świata zwierząt (wilk – jagnię, hiena – pies, dziki osioł – lew). Czwarty ustęp (13,21-23) porównuje życzliwe odnoszenie się do bogacza i nieżyczliwe do biednego: Ludzie popierają i usprawiedliwiają bogatego, krytykują i odtrącają od siebie biednego (por. Jk 2,1-4). Chociaż Ben Syrach nie był rewolucjonistą społecznym, ostro opisywał niebezpieczeństwa zagrażające ze strony bogatych tym, którzy poszukują mądrości i bojaźni Pańskiej.
Pierwszy ustęp (13,25-14,2) snuje refleksje na temat relacji między „sercem” (w Biblii miejsce aktywności psychicznej obejmującej myślenie i czucie) i zewnętrznym wyglądem człowieka (13,25-26) oraz szczęściem (14,1-2). Można to miejsce traktować jako niezależną jednostkę albo jako wprowadzenie do następującego po nim poematu o wewnętrznej dyspozycji do używania pieniędzy. Poemat w 14,3-10 zaczyna się i kończy wzmianką o „sknerze/chciwcu”, który chociaż przez całe życie ugania się za pieniędzmi, nigdy ich nie ma dość i nie może się nimi nacieszyć, i prowadzi najżałośniejsze życie z wszystkich ludzi. Skąpiec krzywdzi siebie (14, 5-6.9) i świadomie nie czyni niczego dobrego dla innych (14,7-8). Ostatecznie sknera trudzi się nie dla siebie, lecz dla innych, bo gdy umrze, jego spadkobiercy zrobią użytek z jego pieniędzy (14,4). Temat śmierci, jako właściwy kontekst refleksji o używaniu pieniędzy (por. Łk 12,13-21), zostaje szeroko rozwinięty w 14,11-19. Teraz jest czas robienia użytku z pieniędzy, czyli przeznaczania ich na służbę Bogu (14,11), na pomoc innym (14,13) i na zaspokojenie własnej przyjemności (14,11.14), ponieważ nie można uczynić tego po śmierci, kiedy majątek nasz przypadnie innym (por. Łk 16,19-31). Ustęp kończy się pięknym rozważaniem o śmierci i zmieniających się pokoleniach (14,17-19).
25 Serce człowieka wywołuje zmianę na jego twarzy: raz – dobrą, to znów złą. Prz 15,13
26 W pomyślności wyrazem serca – twarz pogodna, ale wynajdywanie przypowieści [wymaga] wysiłku myśli.
13,26 - Hebr.: "samotne studiowanie".
Syr 14
1 Szczęśliwy mąż, który nie potknął się w mowie i nie jest przybity smutkiem z powodu grzechów. Syr 19,16; Syr 25,8
2 Szczęśliwy, którego własna dusza nie potępia, i ten, kto nie stracił nadziei. Koh 5,9; Koh 6,2
Zazdrość i skąpstwo
3 Dla człowieka skąpego bogactwa nie są dobrem, a sknerze na co pieniądze?
14,3 - Por. Koh 5,9; Koh 6,2.
4 Ten, który gromadzi, od ust sobie odejmując, dla innych gromadzi, a z jego dostatków inni wystawnie żyć będą. Łk 12,16-21; Hi 27,16-17; Prz 13,22
5 Kto jest zły dla siebie, czyż będzie dobry dla innych? – nie nacieszy się on swoimi pieniędzmi.
6 Nie ma gorszego człowieka niż ten, który jest sknerą dla siebie samego i to jest odpłatą za jego przewrotność; Prz 11,17
7 jeśli coś dobrego zrobi, przez zapomnienie to uczyni, a na ostatek okaże swą przewrotność. 8 Zły jest, kto zazdrosnym okiem patrzy, odwraca oblicze i z góry spogląda na innych.
9 Oko chciwca nie zadowoli się tym, co posiada, a niegodziwa przewrotność wysusza mu duszę. Mdr 6,23
10 Oko złe zazdrości chleba, i brakuje go na jego stole. 11 Dziecko, stosownie do swej zamożności, troszcz się o siebie, a ofiary Panu godnie przynoś!
12 Pamiętaj, że śmierć nie zwleka, a pakt Otchłani nie został ci odkryty. Lb 16,33+
14,12 - Tzn. Dekret Boży, wyznaczający czas, kiedy ktoś ma umrzeć.
13 Zanim umrzesz, czyń dobrze przyjacielowi i według swej możności hojnie go obdarz!
14 Nie pozbawiaj się dnia szczęśliwego, a przedmiot szlachetnego pożądania niech cię nie omija! Koh 2,24
14,14 - Por. Koh 2,24; Koh 8,15; Koh 9,7-10; Koh 11,9n.
15 Czyż zostawisz drugiemu owoc prac twoich i trudy twoje na dzielenie losem?
16 Dawaj, bierz i raduj swą duszę, albowiem w Otchłani nie ma co szukać rozkoszy. Koh 9,10
17 Wszelkie ciało starzeje się jak odzienie, i to jest odwieczne prawo: Na pewno umrzesz.
18 Jak zielone liście na dorodnym drzewie, jedne spadają, a drugie wyrastają, podobnie pokolenia z ciała i krwi, jedno umiera, a drugie się rodzi. Koh 1,4
19 Każde dzieło podlegające zepsuciu przepadnie, a razem z nim odejdzie jego wykonawca. Koh 9,6; Ap 14,13
Szczęście mędrca
20 Szczęśliwy mąż, który się troszczy o mądrość i który rozumnie się zastanawia, Prz 8,32-35
21 który rozważa drogi jej w swym sercu i zastanawia się nad jej tajnikami.
14,21 - Por. Ps 119[118] [->Ps 119[118],1].
22 Wyjdź za nią jak tropiciel i na drogach jej przygotuj zasadzkę! 23 Kto zaglądać będzie przez jej okna, kto słuchać przy jej drzwiach; 24 kto zamieszka blisko jej domu i wbije kołek w jej ściany;
14,24 - Tak blisko zajmie miejsce, że kołek, do którego się wiąże sznury namiotu, wbije w ścianę domu, gdzie mieszka mądrość.
25 kto postawi blisko niej swój namiot i zajmie miejsce w siedzibie szczęścia, 26 umieści swe dzieci pod jej dachem i pod jej gałęziami będzie przebywał, 27 tego zasłoni ona przed żarem, a on odpoczywać będzie w jej chwale.
Syr 15
1 Ten, który Pana się boi, będzie tak czynił, a kto trzyma się Prawa, posiądzie mądrość.
2 Jak matka wyjdzie mu naprzeciw i jak dziewicza małżonka go przyjmie. Mdr 8,2
3 Nakarmi go chlebem rozumu i napoi go wodą mądrości. Prz 9,5; Syr 24,18-21; J 4,1+
4 Oprze się on na niej i nie ugnie się, przylgnie do niej i nie będzie zawstydzony.
5 Wywyższy ona go ponad jego bliźnich i pośród zgromadzenia otworzy mu usta. Mdr 8,10-15
6 Znajdzie on wesele i wieniec radości i wieczną sławę odziedziczy. 7 Bezrozumni ludzie jej nie posiądą i nie ujrzą jej grzesznicy.
8 Daleka jest od pychy, a kłamcy o niej nie przypomną sobie. Prz 8,13
9 Niestosowny jest hymn pochwalny w ustach grzesznika, bo nie przez Pana został zesłany.
15,9 - Za mądrość daną Izraelowi.
10 Albowiem w mądrości można wypowiedzieć hymn pochwalny, a Pan nim pokieruje.
Wolność ludzka
11 Nie mów: To przez Pana odstąpiłem, czego bowiem On nienawidzi, tego nie uczyni. Rdz 3,12; Jk 1,13-14
15,11 - Por. Jk 1,13n.
12 Nie mów: On mnie w błąd wprowadził, albowiem On nie potrzebuje grzesznika. Rdz 3,13
13 Pan nienawidzi wszystkiego, co wstrętne, i nie lubią tego ci, którzy się Go boją.
15,13 - Popr. wg hebr.; LXX: "i nie jest miła dla tych, co się Go boją".
14 On na początku stworzył człowieka i zostawił go własnej mocy rozstrzygania. 15 Jeżeli zechcesz, zachowasz przykazania, a dochowanie wierności [zależy od Jego] upodobania.
15,15 - Dod. za hebr.
16 Położył przed tobą ogień i wodę, po co zechcesz, wyciągniesz rękę. Pwt 11,26-28
17 Przed ludźmi życie i śmierć, co ci się spodoba, to będzie ci dane. Pwt 30,15-20; Jr 21,8
18 Ponieważ wielka jest mądrość Pana, ma ogromną władzę i widzi wszystko. Ps 33,13-18
19 Oczy Jego patrzą na tych, co się Go boją – On sam poznaje każdy czyn człowieka. Ps 34,16
20 Nikomu On nie przykazał być bezbożnym i nikomu nie zezwolił grzeszyć. Przekleństwo bezbożnych
Chociaż niektóre teksty ST sugerują, że Bóg sprawia, iż ludzie grzeszą (por. Wj 11,10; 2 Sm 24,1), Ben Syrach zdecydowanie przeczy temu na początku (15,11-13) i na końcu (15,18-20) tego ustępu. Istnieje podstawowa różnica między mądrym Bogiem i grzechem ludzkim. W jednej z najważniejszych części swej księgi Ben Syrach podkreśla ludzką wolność wobec dobra i zła (15,14-17). Wolność, w jakiej Bóg stworzył ludzkość (Rdz 1-2), pozostaje przywilejem ludzi. Ben Syrach nie zwraca żadnej uwagi na „grzech pierworodny” - czy to grzech Adama (Rdz 3,1-24; Rz 5,12-21), czy grzech „synów Boga” (Rdz 6,1-4; HenEt 1-36). Zamiast tego skupia się na ludzkiej „skłonności”, czyli jeser – wewnętrznej dyspozycji w człowieku, która może go skłaniać do dobra lub zła. Według Ben Syracha wolna wola może przezwyciężyć wszelkie moralne przeszkody:
„Jeżeli zechcesz, zachowasz przykazania” (15,15). Człowiek może wybierać między skrajnościami – ogniem i wodą, życiem i śmiercią (por. Pwt 30,15-20), i tak jest w każdym innym przypadku. Odrzucenie przez Ben Syracha roli Boga w grzechu i nacisk, jaki kładzie na jeser jako na siedzibę grzechu, znajduje piękną paralelę w Jk 1,13-16. Paweł (por. Rz 1,18-32) przyznaje „grzechowi”, który pojmował w terminach osobowych, większą moc.
Syr 16
Przekleństwo bezbożnych
1 Nie pragnij wielkiej liczby dzieci, jeśliby miały być przewrotne, ani nie chwal się synami bezbożnymi! Prz 17,21; Prz 19,13
2 I chociażby byli liczni, nie chełp się nimi, jeśli bojaźni Pańskiej nie mają.
3 Nie licz na ich życie ani nie polegaj na wielkiej ich liczbie! Więcej bowiem może znaczyć jeden niż tysiąc i lepiej umrzeć bezdzietnym, niż mieć dzieci bezbożne. Mdr 4,1
4 Za sprawą jednego mądrego miasto się zaludnia, a pokolenie żyjących bez Prawa zmarnieje. Mdr 3,19
5 Wiele takich rzeczy widziało moje oko, a jeszcze więcej słyszało me ucho.
6 W zgromadzeniu grzeszników zapalił się ogień i przeciw narodowi buntowniczemu gniew się rozżarzył. Lb 11,1; Lb 16,1; Lb 16,30
16,6 - Por. Lb rozdz. 16 [->Lb 16,1].
7 Nie przepuścił [Pan] starodawnym olbrzymom, którzy się zbuntowali ufni w swą siłę. Rdz 6,1-7
16,7 - Por. Rdz 6,1-7.
8 Nie darował współmieszkańcom Lota, których odrzucił ze wstrętem z powodu ich pychy. Rdz 19,1-29
16,8 - Por. Rdz 19,1-29.
9 Nie miał miłosierdzia nad narodem zatracenia, nad usuniętymi z powodu ich grzechów.
16,9 - "Narodem zatracenia" - chodzi o mieszkańców ziemi Kanaan; "został zgładzony" - inne tłum.: "wynosił się" (Wlg), "został wygnany z posiadłości" (hebr.).
10 Podobnie nad sześciuset tysiącami pieszych, którzy zebrali się w twardości swego serca. Wj 12,37; Syr 46,8
16,10 - Por. Wj 12,37; Lb 11,21; Lb 14,20-38.
11 I chociażby był tylko jeden twardego karku, byłoby dziwne, gdyby został bez kary. Ma Pan miłosierdzie, ale i zapalczywość, hojny w zmiłowanie, ale i gniew wylewa.
12 Jak wielkie miłosierdzie, tak wielka jest też Jego surowość, sądzi człowieka według jego uczynków. Syr 5,6; Wj 34,6-7
13 Nie ucieknie grzesznik z rzeczą skradzioną ani cierpliwość bogobojnego nie dozna zawodu. 14 Każdej jałmużnie bowiem wyznaczy miejsce i każdy według uczynków swych znajdzie [odpłatę].
16,14 - Hebr.: "Każdy, kto czyni sprawiedliwość (= daje jałmużnę), otrzyma odpłatę". Część rkp ma: "15 Pan uczynił twardym faraona, tak iż Go nie poznał, aby poznano wszystkie Jego dzieła pod niebem. 16 Jego miłosierdzie jawne jest wszelkiemu stworzeniu, a światło i mrok rozdzielił między ludzi (gr. dod.: diamentem)".
15 - (patrz: przyp. do w. 14)
16 - (patrz: przyp. do w. 14) Ps 139,7-12; Jr 23,24; Am 9,2-3
Wszechwiedzący i wszechmocny jest Pan
17 Nie mów: Ukryję się przed Panem i któż z wysoka o mnie pamiętać będzie? W wielkim tłumie nie będę rozpoznany i czymże jest moja dusza w bezmiarze stworzenia? 18 Oto niebo i niebiosa najwyższe, przepaść i ziemia zadrżą, gdy je nawiedzi,
16,18 - Por. Pwt 10,14; 1 Krl 8,27.
19 góry też i fundamenty ziemi, gdy na nie popatrzy, drżą z przerażenia. Ps 18,8; Hi 37,1-7
20 Ale ich serce nie zastanawia się nad tym i któż zważa na Jego drogi?
21 Huragan, którego człowiek nie widzi, i bardzo wiele dzieł Jego pozostaje w ukryciu. Rz 11,33
22 Któż obwieści dzieła [Jego] sprawiedliwości albo kto się ich doczeka? Dalekie jest bowiem przymierze. 23 Tak myśli ten, co mało ma rozumu, i głupio myśli mąż nierozsądny i pomylony.
16,17-23 - Tekst gr. skażony oddaje tylko główną myśl tekstu hebr.: cała natura drży przed Bogiem, a grzesznik zaślepiony tego nie rozumie, owszem, twierdzi: jak można uważać huragan za narzędzie kary Bożej, skoro on i wiele innych dzieł Bożych jest nie do pojęcia: to z kolei utwierdza grzesznika w przekonaniu, że i kary za przekroczenie Przymierza są dalekie.
Podkreślając z naciskiem, że zachowywanie przykazań i grzech są sprawą indywidualnej wolnej woli, Ben Syrach podejmuje w czterech luźno z sobą powiązanych ustępach temat zbiorowej i indywidualnej odpowiedzialności za grzech. W czasach biblijnych posiadanie licznego potomstwa uważano za błogosławieństwo Boże, natomiast Ben Syrach w 16,1-4 kładzie nacisk na jakość („Więcej bowiem może znaczyć jeden niż tysiąc”), która zależy od „bojaźni Pańskiej”. Refleksja ta prowadzi do rozważań (16,5-10) o grupach grzeszników – o dawnych olbrzymach (Rdz 6,1-4), sąsiadach Lota (Rdz 18,16-19,29), o Kananejczykach, o sześciuset tysiącach wojowników na pustyni (Wj 12,37; Lb 11,21) – których nieszczęsny koniec był rezultatem ich grzeszności i krnąbrności. Podkreślanie przez Ben Syracha wolnej woli i indywidualnej odpowiedzialności jest wyraźne w 16,11-14: „[Pan] sądzi człowieka według jego uczynków”. W ten sposób Ben Syrach daje do zrozumienia, że każdy członek tych grup był grzesznikiem (por. Ez 18). Zasadę tę, opartą na Ps 62,12, podejmuje Paweł w Rz 2,6, chociaż Paweł kładzie większy nacisk na skutki, jakie grzech Adama i Prawo miały na wolność człowieka (Rz 7,1-25).
Być może w odpowiedzi filozofom greckim, a nawet na idee wyrażone w Księdze Koheleta i Księdze Hioba Ben Syrach kończy w 16,17-23 konkluzją parodiującą tych, którzy twierdzą, że Bóg jest daleko i nie interesuje się indywidualnymi ludźmi i ich odpowiedzialnością moralną. Posługuje się formą monologu, w którym przekonuje, że Ten, który stworzył wszechświat i utrzymuje go stale w istnieniu, nie może przecież troszczyć się o każdą jednostkę („czymże jest moja dusza w bezmiarze stworzenia?”). Monolog poprzedzony jest formułą: „Nie mów”, i kończy się sądem o głupocie tego, kto wypowiada takie myśli.
Człowiek w dziele stworzenia
Wobec ogromu stworzenia Bożego, jak można uznać jednostkę odpowiedzialną za grzech? Podejmując wyzwanie monologu w 16,17-22, w jednostce tej twierdzi się, że Bóg uporządkował stworzenie (16,26-17,4), co można poznać ludzkim rozumem (17,6-10) i o czym poucza Prawo (17,11-14), oraz że Bóg zna i osądza czyny każdego człowieka (17,15-24).
Po wezwaniu do uwagi (16,24-25) ustęp pierwszy (16,26-17,4) nawiązuje do myśli i słownictwa z Rdz 1-3 w celu opisania stworzenia wszechświata, ziemi i ludzi. Nacisk jest położony na porządku Bożym i trosce o stworzenie („Uporządkował je na zawsze”... „Jego słowom nigdy nie odmówią posłuchu”). Ludzie uczynieni „na Jego obraz” (17,3) sprawują władzę nad ziemią.
Ludzie powinni uznać i uszanować porządek stworzenia Bożego swą władzą poznawczą, a przede wszystkim bojaźnią Pańską, którą Bóg złożył w ich sercach. Stosowną odpowiedzią ludzką na dzieło stworzenia Bożego jest okazywanie chwały Stwórcy (17,6-10). Ponadto do sławienia Boga zachęca „prawo życia (...) przymierze wieczne” (17,11-14), które zarazem każe strzec się złych czynów. Prawo jest szczególnym darem Boga udzielonym Izraelowi – częścią specjalnych stosunków z Bogiem („Izrael jest dziełem Pana”). Poglądy Ben Syracha (przed Chrystusem i nie mówiąc o Chrystusie) na kondycję ludzką są bardziej optymistyczne niż poglądy Pawła. Porównaj Rz 1,18-32, gdzie mówi się, że bałwochwalstwo zaćmiło naturalną wiedzę o Bogu, oraz Rz 7,7-25, gdzie się utrzymuje, że Prawo sprzymierza z grzechem i nadal zniewala grzeszną ludzkość.
Monolog 16,17-22 zaprzeczał, że Bóg mógłby się interesować jednym człowiekiem. W 17, 15-23 Ben Syrach twierdzi, że czyny każdego człowieka są znane Bogu i że „wszystkie ich grzechy są przed Panem” (17,20). W ten sposób rozmyślania o stworzeniu, naturze ludzkiej i Prawie prowadzą do konkluzji, że Boga obchodzą nasze czyny i pociągnie nas do odpowiedzialności za nie (17,23). Sprawiedliwość Bożą można jednak powstrzymać czy ułagodzić przez jałmużnę (17,22) czy nawrócenie (17,24). Końcowa wzmianka o nawróceniu przygotowuje wezwanie do pokuty w 17,25-32.
24 Słuchaj mnie, dziecko, i posiądź wiedzę, a do słów moich przyłóż się sercem! Prz 1,23
25 Z umiarem objawię naukę i starannie wyłożę wiedzę.
26 Na rozkaz Pana, na początku, stały się Jego dzieła, a gdy tylko je stworzył, dokładnie określił ich zadania. Rdz 1
16,26 - Por. Rdz rozdz. 1 [->Rdz 1,1].
27 Uporządkował je na wieki, od początku aż po daleką przyszłość. Nie odczuwają głodu ani zmęczenia, a zadań swych nie porzucają; Syr 42,20-25
28 żadne nie zderzy się z drugim i Jego słowom nigdy nie odmówią posłuchu. 29 A potem wejrzał Pan na ziemię i napełnił ją swoimi dobrami.
30 Pokrył jej powierzchnię wszelkiego rodzaju istotami żywymi, które do niej powrócą. Rdz 1,24-25 Rdz 3,19; Ps 104,29
Syr 17
1 Pan stworzył człowieka z ziemi i znów kazał mu do niej wrócić. Rdz 2,7; Koh 3,20; Koh 12,7
17,1 - Por. Rdz 2,7; Rdz 3,19; Koh 3,20; Koh 12,7.
2 Dał ludziom dni pod liczbą i czas odpowiedni, dał im też władzę nad wszystkim, co jest na niej. Rdz 6,3 Rdz 1,28+; Mdr 9,2-3
17,2 - Por. Rdz 1,28; Mdr 9,2n.
3 Przyodział ich w moc podobną do swojej i uczynił ich na swój obraz. Rdz 1,27
17,3 - Por. Rdz 1,27.
4 Lęk przed nimi wpoił wszystkiemu, co żyje, aby panowali nad zwierzętami i ptactwem. Rdz 9,2
17,4 - Por. Rdz 9,2. Nieliczne rkp dodają: "5 Otrzymali używanie pięciu władz Pana, jako szósty darował im po części umysł, a jako siódmy - rozum tłumaczący użycie władz Jego".
5 - (patrz: przyp. do w. 4)
6 Dał im wolną wolę, język i oczy, uszy i serce zdolne do myślenia. Rdz 2,17
17,6 - Starożytne przekł. tego wiersza bardzo różne.
7 Napełnił ich wiedzą i rozumem, o złu i dobru ich pouczył.
8 Umieścił oko swoje w ich sercu, aby wielkość swoich dzieł im ukazać. Mdr 13,1; Rz 1,19-20
17,8 - "Oko" - tzn. zdolność poznania prawd Bożych zakrytych dla zmysłów. Ta zdolność jest pewnym uczestnictwem w naturze Bożej; por. Mdr 13,1-6; Rz 1,19n; "dzieł" - wiele rkp dodaje: "9 I dał im przez wieki chełpić się swymi dziwami".
9 - (patrz: przyp. do w. 8)
10 Święte imię [Jego] wychwalać będą i wielkość Jego dzieł opowiadać. Pwt 30,15-20
11 Dodał im wiedzy i prawo życia dał im w dziedzictwo. Wj 34,10n Pwt 4,11-12
12 Przymierze wieczne zawarł z nimi i praw swoich ich nauczył.
17,12 - Por. Wj rozdz. 34 [->Wj 34,1].
13 Wielkość majestatu widziały ich oczy i uszy ich słyszały donośność Jego głosu.
14 Rzekł im: Trzymajcie się z dala od wszelkiej niesprawiedliwości! I dał każdemu z nich przykazania co do jego bliźniego. Pwt 7,6+
17,14 - Inni tłum.: "od każdego niesprawiedliwego".
Boski Sędzia
15 Przed Nim są zawsze ich drogi, nie skryją się przed Jego oczami.
17,15 - Nieliczne rkp dodają: "16 Ich drogi od młodości [prowadzą] do złego, i nie zdołali uczynić swych serc cielesnymi zamiast kamiennych, 17 bo w podziale ludów całej ziemi, każdemu...".
16 - (patrz: przyp. do w. 15) 17 Dla każdego narodu ustanowił władcę, ale Izrael jest działem Pana.
17,17 - Niektóre rkp dodają: "18 Jego to jako pierworodnego karmi karnością, a udzielając światła miłości nie opuszcza go".
18 - (patrz: przyp. do w. 17) 19 Wszystko, co czynią, jest przed Nim jak słońce, a oczy Jego śledzą ustawicznie ich drogi. 20 Przed Nim nie ukryją się złe ich czyny i wszystkie ich grzechy są przed Panem. 21 ----
22 Jałmużna męża jest u Niego jak pieczęć, a dobrodziejstwa człowieka strzeże jak źrenicy oka. Ps 34,15
23 Potem wreszcie powstanie i odda im, sprawi też, że odpłatę należną włoży im na głowę. Ps 6,6; Ps 115,17
24 Tym zaś, którzy się nawracają, daje drogę powrotu i pociesza tych, którym zabrakło wytrwałości.
Zachęta do pokuty
25 Nawróć się do Pana, porzuć grzechy, błagaj przed obliczem [Jego], pomniejsz zgorszenie! Ps 111,4
26 Wróć do Najwyższego, a odwróć się od niesprawiedliwości i miej w wielkiej nienawiści to, co obrzydliwe!
27 Któż w Otchłani wielbić będzie Najwyższego, zamiast żyjących, którzy mogą Mu dzięki czynić? Rdz 6,5; Rdz 8,21; Hi 15,14-16
28 Zmarły, jako ten, którego nie ma, nie może składać dziękczynienia, żyjący i zdrowy wielbić będzie Pana. Rdz 18,27; Syr 10,9
17,28 - Por. Syr 6,6; Ps 115[113],17.
29 Jakże wielkie jest miłosierdzie Pana i przebaczenie dla tych, którzy się do Niego nawracają, 30 albowiem ludzie nie wszystko mogą i żaden człowiek nie jest nieśmiertelny. 31 Cóż bardziej świecącego nad słońce? A przecież i ono ulega zaćmieniu; tak też ciało i krew skłaniają się do złego. 32 On odbywa przegląd zastępów nieba wysokiego, a wszyscy ludzie są ziemią i prochem.
17,32 - Mowa raczej o Bogu niż o słońcu.
Podstawowym powodem do nawrócenia jest miłosierdzie Boga: „Jakże wielkie jest miłosierdzie Pana i przebaczenie dla tych, którzy się do Niego nawracają” (17,29). Znajdujące się na początku wezwanie do nawrócenia (17,25-26) obejmuje elementy prawdziwej skruchy: porzucenie grzechów i zwrócenie się do Pana, modlitwę i znienawidzenie grzechu. Myśl, że zmarli w Szeolu (żyjący jako cienie w świecie zmarłych) nie mogą wielbić Boga (17,27-28; por. Ps 6,5; 30,9; 88,10-12; 115,17-18), pełni funkcję motywu skruchy i wielbienia Boga w tym życiu (por. Łk 16,19-31). Chociaż Ben Syrach pozytywnie ocenia kondycję ludzką, to jednak uznaje rzeczywistość grzechu, mającego źródło w ludzkiej słabości i śmiertelności (17,30.32). Jeśli słońce może ulec zaćmieniu, to tym bardziej można się spodziewać, że może zawieść ludzka „skłonność” i kruchość człowieka („ziemia i proch”)! Rzeczywistość grzechu, szczerość nawrócenia i miłosierne przebaczenie ze strony Boga znajdują narracyjny wyraz w nowotestamentowej przypowieści o synu marnotrawnym (Łk 15,11-32).
Syr 18
Wielkość Boga
1 Ten, który żyje na wieki, stworzył wszystko bez wyjątku. 2 Sam tylko Pan uznany będzie za sprawiedliwego.
18,2 - Tzn. jedynie Bogu nie można niczego zarzucić. Nieliczne rkp dodają glosę: "2 b i prócz Niego nie ma innego. 3 Dłonią swej ręki rządzi On światem i wszystko słucha jego woli, bo On sam przez swą potęgę jest królem wszystkich rzeczy oddzielając w nich rzeczy święte od nieświętych". Wlg dzieli je inaczej.
3 - (patrz: przyp. do w. 2) 4 Nikt nie potrafi opisać Jego czynów, a któż zbada Jego wspaniałe dzieła?
5 Któż zdoła zmierzyć potęgę Jego wielkości i któż potrafi dokładnie opowiedzieć dzieła Jego miłosierdzia? Syr 42,21
6 Nie da się tu nic odjąć ani dodać, ani nie można zbadać cudownych dzieł Pańskich. Ps 139,17n
7 Kiedy człowiek myśli, że skończył, to nawet nie rozpoczął, a kiedy się zatrzyma, dalej jest bezradny. Ps 8,5
Nicość człowieka
8 Kimże jest człowiek i jakie jest jego znaczenie? Co w nim jest dobre, a co w nim złe? Ps 90,10; Syr 17,2
9 Liczba dni człowieka – jeśli wiek jego jest długi – dosięga stu lat. 10 Jak kropla wody zaczerpnięta z morza lub ziarnko piasku, jest tych trochę lat wobec dni wieczności. 11 Dlatego Pan cierpliwy jest dla ludzi i wylewa na nich swoje miłosierdzie. 12 Widzi On i wie, że koniec ich godny litości, i dlatego pomnożył swoje przebaczenie. 13 Miłosierdzie człowieka – nad jego bliźnim, a miłosierdzie Pana – nad całą ludzkością; On karci, wychowuje, poucza i zawraca jak pasterz swoją trzodę.
18,13 - Charakter wychowawczy Opatrzności Bożej; por. 2 Mch 6,16-17; Mdr rozdz. 12 [->Mdr 12,1].
14 Okazuje miłosierdzie tym, którzy przyjmują Jego pouczenie i którzy się śpieszą do Jego wyroków.
Wychodząc od rozważań o darze Bożym, jakim jest stworzenie (16,24-17,4), część pierwsza tej jednostki (18,1-7) wysławia Boga jako Stwórcę i jedynego Pana, zadaje retoryczne pytania, by potwierdzić, że ludzie nie są zdolni wyrazić potężnych dzieł Boga, oraz stwierdza, że ludzie mogą zaledwie przeczuwać cudowne dzieła Boże. Dlaczego zatem Pan jest dla nich cierpliwy i miłosierny? Właśnie dlatego, że są tak słabi i śmiertelni (18,8-12). Bóg lituje się nad nimi i udziela im swego przebaczenia. Rozważania kończą się (18,13-14) przeciwstawieniem tych, którzy doznają miłosierdzia ludzkiego („bliźni”), tym, którzy doznają miłosierdzia Bożego („cała ludzkość”). Miłosierny Bóg jest jak pasterz trzody – mocno przemawiający obraz Boga w ST (por. Ps 23,1-4; 80,1; Iz 40,11; Ez 34,11-16) oraz Boga i Jezusa w NT (Mt 18,10-14; Łk 15,3-7; J 10,11-18; 1 P
2,25; Hbr 13,20; Ap 7,17). Bóg okazuje współczucie zwłaszcza mędrcowi – tym, którzy przyjmują Jego naukę i zalecenia (nie tylko tradycyjną mądrość różnych szkół, lecz także przykazania Tory). Dlatego ci, którzy zabiegają o mądrość, być może prędzej niż inni doświadczą miłosierdzia Bożego.
Sposób dawania jałmużny
15 Dziecko, do dobrych uczynków nie dodawaj przygany ani przykrego słowa do każdego daru. 16 Czyż upału nie łagodzi rosa? Tak lepsze jest słowo niż dar. 17 Oto, czy nie jest lepsze słowo niż sowity datek? A jedno z drugim [bywa] u męża pełnego życzliwości. 18 Nierozumny zaś robi wymówki niezgodnie z miłością, a dar zazdrosnego wypala oczy.
W następnych kilku rozdziałach Ben Syrach przytacza powiedzenia mądrościowe na różne tematy i poświęca względnie mało uwagi tematom wyraźnie biblijnym. Ponadto jednostki te mają charakter bardziej antologiczny niż logiczny. Jednostka na temat słów i darów (18,15-18) wprowadza główny temat następnych rozdziałów: mowę (por. 19,4-17; 20,1-8.18-23.24-31). Każdy z czterech wierszy odnosi się do słów i darów. Wiersze stanowiące ramy (18,15.18) ukazują negatywne przypadki, a mianowicie takie, w których złe słowa mogą popsuć dobry dar, a środkowe (18,16-17) podkreślają, że dobre słowo jest czymś lepszym niż dar i że najlepszy człowiek to taki, który daje jedno i drugie.
Należy mądrze przewidywać
19 Ucz się, zanim ci przyjdzie przemawiać, i miej staranie o siebie, nim zasłabniesz. 20 Zanim sąd nastąpi, zbadaj siebie samego, a w godzinę dochodzenia znajdziesz przebaczenie. 21 Nim wpadniesz w chorobę, upokórz się, a gdy zgrzeszysz, daj dowód nawrócenia!
22 Niech nic ci nie przeszkodzi w wykonaniu ślubu w należnym czasie, ani nie czekaj aż do śmierci, by długi uiścić. Pwt 23,22-24; Koh 5,3
23 Zanim złożysz ślub, przygotuj siebie, a nie bądź jak człowiek, który Pana wystawia na próbę. Prz 20,25; Koh 5,1-6
24 Pamiętaj o gniewie [Jego] w dniach ostatnich, o chwili pomsty, gdy odwróci oblicze. 25 Pamiętaj o chwili głodu, gdy jesteś syty, o biedzie i niedostatku – w dniach pomyślności. 26 Od rana do wieczora okoliczności się zmieniają i wszystko prędko biegnie przed Panem. 27 Człowiek mądry we wszystkim zachowa ostrożność, a w dniach [panowania] grzechu powstrzyma się od błędu.
18,27 - Tzn. kiedy ludzie bezkarnie grzeszą, są to zwłaszcza dni prześladowania.
28 Każdy rozumny uzna mądrość, a temu, kto ją znalazł, wyrazi uznanie. 29 Rozumni w mowach sami też występują jako mędrcy i niby deszcz wylewają trafne przysłowia.
Jednostka ta zaczyna się (18,19) i kończy (18,29) pouczeniem dotyczącym słów i przemawiania. Podjęty w niej temat ma jednak charakter bardziej ogólny niż samo zalecanie: „Ucz się, zanim przyjdzie przemawiać”. Ben Syrach ogólnie doradza konieczność przewidywania czy zastanowienia się przed podjęciem działania, w czasie działania i po jego zakończeniu. „Człowiek mądry we wszystkim zachowa ostrożność” (18,27) – zanim coś się zdarzy (18,19-21) i w dniach obfitości (18,25-26), w pełni świadomy, że „wszystko prędko biegnie przed Panem”. Szczególną uwagę zwraca się na potrzebę zastanowienia się przed złożeniem ślubów Panu i konieczność ich wypełnienia (18,22-23) – przykład przemyślenia wszystkiego przed działaniem. Porównaj tragiczną historię ślubu złożonego przez Jeftego (Sdz 11,29-40).
Opanowanie siebie samego
Niepanowanie nad sobą przynosi straszliwe skutki. Tytuł tej jednostki, „opanowanie siebie samego”, występuje w rękopisach greckich i łacińskich. Należy panować nad podstawowymi „namiętnościami” i „pożądaniami” dotyczącymi pieniędzy i seksu. Refleksje w tej jednostce skupiają się na złych skutkach ulegania tym namiętnościom: staniu się pośmiewiskiem nieprzyjaciół (18,31), popadnięciu w ubóstwo (18,32-19,1),
wykolejeniu wskutek pijaństwa i zadawania się z nierządnicami (19,2) oraz śmierci (19, 3; ten, kto ulega takim namiętnościom, „padnie łupem zgnilizny i robaków i zatraci się dusza zuchwała”). Postępowanie młodszego syna w Łk 15,12-14.30 stanowi narracyjną ilustrację takiego prowadzenia się i jego rezultatów.
30 Nie idź za swymi namiętnościami, powściągnij swe pożądania! 31 Jeżeli pozwolisz duszy swej znajdować upodobanie w namiętnościach, uczynisz z siebie pośmiewisko dla twych nieprzyjaciół. 32 Nie miej upodobania w życiu wystawnym, abyś się nie uwikłał w jego wydatki.
33 Nie stawaj się biednym, urządzając uczty za pożyczone pieniądze, gdy nie masz nic w sakiewce. Prz 23,20-21
Syr 19
1 Robotnik pijak nie wzbogaci się, a kto ma za nic małe rzeczy, niebawem upadnie.
2 Wino i kobiety wykoleją mądrych, a kto lgnie do nierządnic, stanie się bardziej bezwstydny; Prz 31,3-5; Oz 4,11
3 padnie łupem zgnilizny i robaków i pójdzie na zatracenie dusza zuchwała. Prz 5,5; Prz 7,26n; Prz 9,18
Roztropność w mowie
4 Człowiek łatwowierny jest lekkomyślny, a kto grzeszy, wyrządza krzywdę swej duszy. 5 Kto cieszy się ze zła, będzie potępiony, 6 a kto nienawidzi wielomówstwa, uniknie nieszczęścia. 7 Nigdy nie powtarzaj zasłyszanego słowa, a nic na tym nie stracisz.
8 Nie mów go ani przyjacielowi, ani wrogowi, i jeśli to nie będzie grzechem dla ciebie, nie wyjawiaj! Prz 25,9-10
9 Gdyż kto wysłucha, będzie cię unikał, a w swoim czasie okaże ci nienawiść. 10 Posłyszałeś słowo? Niech zapadnie w ciebie jak w grób! Nie obawiaj się – nie rozsadzi ciebie. 11 Głupi z powodu usłyszanego słowa ból odczuwać będzie, jak rodząca – z powodu dziecięcia. 12 Jak strzała tkwiąca w mięsistym udzie, tak słowa we wnętrzu głupiego. 13 Upomnij przyjaciela: a może tak nie uczynił? a jeśliby uczynił, by już nie powtórzył czynu. 14 Upomnij bliźniego: a może tak nie powiedział? a jeśliby już powiedział, aby nie powtarzał.
15 Upomnij przyjaciela, często bowiem rzuca się oszczerstwa, i nie wierz każdemu słowu! Koh 7,21
16 Czasem się ktoś poślizgnął, ale nieświadomie, któż nie zgrzeszył językiem?
17 Upomnij bliźniego swego, zanim mu grozić będziesz, i daj miejsce Prawu Najwyższego. Kpł 19,17
19,17 - Por. Kpł 19,17. Nieliczne rkp dodają: "sam pozbywszy się gniewu. 18 Bojaźń Pańska jest początkiem przygarnięcia, a mądrość od Niego zdobywa miłość. 19 Znajomość przykazań Pańskich jest nauką życia, a ci, którzy czynią, co Mu się podoba, zbierają owoce drzewa nieśmiertelności".
Dobre słowo jest lepsze od daru, natomiast nieroztropność w mowie jest destrukcyjna nie tylko dla tego, przeciw komu jest zwrócona, lecz także dla samego mówiącego. W 19,4-12 ostrzega się przyszłego mędrca przed pochopnym dawaniem posłuchu oszczerstwom o innych (19,4-6) i przed złem, jakie powoduje rozpowiadanie rzeczy zasłyszanych (19,7-9), chyba że grzechem byłoby zachowanie milczenia. Mędrca upomina się: „Posłyszałeś słowo? Niech umrze z tobą! Nie obawiaj się – nie rozsadzi ciebie” (19,10), natomiast plotkarza porównuje się do niewiasty mającej rodzić i do człowieka, w którego udzie utkwiła strzała (19,11-12).
Kiedy przedmiotem plotki jest przyjaciel czy bliźni, Ben Syrach w 19,13-17 poleca bezpośrednie zainteresowanie się nią, gdyż tylko wówczas można się przekonać, czy cała historia jest nieprawdziwa albo czy uchybienia przyjaciela są rzeczywiste, czy można w takim przypadku coś naprawić albo zmienić. Pouczenie w 19,17, by powierzyć sprawę Prawu Najwyższego, wzięte jest prawdopodobnie z Kpł 19,17-18, a więc miejsca, będącego źródłem przykazania w NT: „Będziesz miłował swego bliźniego jak siebie samego” (por. Mt 5,43; 19,19; 22,39; Mk 12,31; Łk 10,27; Rz 13,9; Ga 5,14; Jk 2,8).
18 - (patrz: przyp. do w. 17) 19 - (patrz: przyp. do w. 17)
Prawdziwa i fałszywa mądrość
20 Cała mądrość – to bojaźń Pańska, a w całej mądrości jest wypełnianie czynem Prawa.
19,20 - Nieliczne rkp dodają: "i znajomość Jego wszechmocy. 21 Sługa mówiący panu: Nie zrobię tego, co ci się podoba, choćby potem to wykonał, drażnił swego żywiciela". Inne zastosowanie: Mt 21,28-32.
21 - (patrz: przyp. do w. 20) 22 Nie jest mądrością przewrotna umiejętność i nie ma roztropności w radzie grzeszników. 23 Bywa przemyślność, jednakże wstrętna, i bywa głupiec, który gorzej na mądrości wychodzi. 24 Lepszy jest mniej zdolny, ale bogobojny, niż bardzo mądry, co przekracza Prawo. 25 Bywa staranna przemyślność, jednakże niegodziwa, a bywa też taki, co używa podstępu, by ujawnić [swą] słuszność. 26 Bywa przewrotny, skrzywiony ze smutku, a wewnątrz pełen fałszu; 27 ukrywa twarz, udaje głuchego, aby nie będąc rozpoznanym, wziąć górę nad tobą; 28 a jeśli brak sił powstrzymuje go od grzeszenia, gdy znajdzie sposobność, będzie źle czynił. 29 Męża poznaje się z wyglądu, z wyrazu twarzy pozna się rozumnego. 30 Ubiór męża, śmiech [szczerzący] zęby i jego chód mówią, kim jest.
Jaka jest różnica między mądrością a przemyślnością? Zdaniem Ben Syracha prawdziwa mądrość jest bojaźnią Pańską i wypełnianiem Prawa (19,20). Bez tej podstawy religijnej to, co wydaje się mądrością, jest w rzeczywistości „przemyślnością, a jednak budzi wstręt” (19,23). W 19,25-28 Ben Syrach mówi o charakterystycznych cechach tych, których przemyślność w istocie jest podstępna i przewrotna: są akuratni, ale niegodziwi; jedynie pozornie współczujący, udający niewidzących i głuchych, ale czekający tylko na okazję. Jak więc można odróżnić człowieka mądrego od hipokryty? W 19,29-30 Ben Syrach sugeruje, że wygląd człowieka (ubiór, uśmiech, sposób poruszania się) może dostarczyć pewnych wskazówek. Chociaż Ben Syrach był nauczycielem mądrości, to jednak miejsca takie jak to wskazują, że jego kryterium rozróżniania prawdziwej mądrości i zwykłej przemyślności było środowisko religijne (bojaźń Pańska), w jakim naucza się mądrości i ją praktykuje. Rozróżnienie takie znajduje się też u podstaw modlitwy Jezusa: „Wysławiam Cię, Ojcze, Panie nieba i ziemi, że zakryłeś te rzeczy przed mądrymi i roztropnymi, a objawiłeś je prostaczkom” (Mt 11,25).
Syr 20
Roztropne mówienie i milczenie
1 Bywa upomnienie, ale nie w porę, niejeden bywa też milczący, a jest on mądry. 2 O ileż lepiej jest upomnieć, niż trwać w gniewie. 3 Kto uznaje swój błąd, ustrzeże się szkody.
4 Czym jest pożądanie eunucha, by dziewczynę pozbawić dziewictwa, tym jest przeprowadzanie sprawiedliwości przemocą. Syr 30,20
5 Bywa milczący uznany za mądrego, bywa też znienawidzony skutkiem wielomówstwa. Prz 17,28
6 Bywa milczący, bo nie wie, co odpowiedzieć, bywa też milczący, bo zna stosowną chwilę. 7 Człowiek mądry milczeć będzie do stosownej chwili, a chełpliwy i głupi ją lekceważy. 8 Kto w mówieniu miarę przebiera, budzi odrazę, a zarozumiały budzi nienawiść.
Dziwne sprzeczności
9 Zdarza się mężowi powodzenie wśród nieszczęść, a niespodziewany zysk wyrządza szkodę. 10 Bywa podarunek, który ci nie daje pożytku, i bywa też taki, który podwójną przyniesie ci korzyść.
11 Bywa poniżenie z powodu chwały, a bywa taki, który po upokorzeniu podniesie głowę. Łk 1,52
12 Bywa, że ktoś kupuje wiele za małe pieniądze, a płaci za to siedem razy więcej. 13 Mędrzec słowami zdobywa sobie miłość, a uprzejmości głupich będą wzgardzone. 14 Podarunek nierozumnego nie przyniesie ci pożytku, ma on bowiem wiele oczu, zamiast jednych;
20,14 - Tzn. ofiarodawca zbyt pilnie będzie wypatrywał wynagrodzenia.
15 mało on daje, a wymawia wiele, otwiera usta jak herold, dzisiaj pożycza, a jutro żądać będzie zwrotu; obrzydły jest taki człowiek! 16 Głupiec mówi: Nie mam przyjaciela i nie ma wdzięczności za moje dobrodziejstwa, 17 ci, którzy jedzą mój chleb, mają złośliwy język. Ileż razy i jakże wielu śmiać się z niego będzie!
Panuj nad językiem!
18 Lepiej się potknąć na gruncie pod nogami niż na [wybryku] języka; tak więc na złych upadek przyjdzie prędko. 19 Jak człowiek niemiły, tak opowiadanie w niestosownym czasie, będzie ono stale na ustach ludzi bez wychowania.
20 Przysłowie usłyszane z ust głupiego będzie odrzucone, nie wypowie go bowiem w chwili stosownej. Prz 26,7; Prz 26,9
21 Zdarza się taki, którego niedostatek powstrzymuje od grzeszenia, i nie ma on wyrzutów sumienia w czasie swego odpoczynku.
22 Zdarza się taki, co ze wstydu gubi swoją duszę i zatraca ją przez wzgląd na głupiego. Syr 4,21
23 Zdarza się taki, co ze wstydu zrobił obietnicę przyjacielowi i niepotrzebnie uczynił go sobie wrogiem.
Kłamstwo
24 Kłamstwo jest złym nawykiem człowieka i jest ono stale na ustach ludzi źle wychowanych. Prz 13,5
25 Lepszy złodziej niż ten, co stale kłamstwem się posługuje, obydwaj zaś zgubę odziedziczą w spadku.
26 Wzgarda zazwyczaj towarzyszy kłamcy, a hańba stale ciąży na nim. Prz 12,22
27 Mędrzec wybije się mowami, a człowiek rozumny podoba się władcom.
28 Kto uprawia ziemię, podwyższy swą stertę, a kto się podoba władcom, zyska przebaczenie nieprawości. Prz 14,35
29 Upominki i dary zaślepiają oczy mądrych i jak kaganiec na ustach tłumią nagany. Prz 17,8; Prz 18,16; Prz 21,14
30 Mądrość ukryta i skarb niewidoczny – jakiż pożytek z obojga? Syr 41,14-15; Mt 5,14-16
31 Lepiej postępuje człowiek, co ukrywa swoją głupotę, niż ten, co tai swą mądrość. Strzeż się grzechu.
Rozdział ten składa się z małego zbioru powiedzeń dotyczących głównie mowy. Powiedzenia te są powiązane z sobą raczej tematycznie czy frazeologicznie niż logicznie. Powiedzenia o napominaniu czy naganie (20,1-3) przypominają na samym początku, że czasami mądrze jest milczeć. Myśl zawarta w 20,4 („Czym jest pożądanie eunucha, by dziewczynę pozbawić dziewictwa”) w istocie sprowadza się do tego, że grzesznika nie można zmusić, by czynił to, co jest prawe; miejsce to odnosi się jedynie niewyraźnie do 20,3. Jednostka druga (20,5-8) snuje refleksje nad względnymi zaletami mówienia i milczenia w pewnych sytuacjach. Paradoks odnoszący się do milczenia człowieka mądrego (20,7) prowadzi do zwrócenia uwagi na szereg paradoksów ogólnie dotyczących podarunków i pieniędzy (20,9-12).
Motywy, związane z podarunkami i pieniędzmi, a także temat mówienia i milczenia rozwija się w 20,13-17, zwracając szczególną uwagę na podarunki i słowa „głupca”. W tradycji mądrościowej głupiec uchodzi za człowieka pozbawionego nie tylko rozumu, lecz także moralności. Następna jednostka (20,18-20) zajmuje się rodzajami niewłaściwej mowy: potknięciami języka, ordynarnymi historiami, a wreszcie przysłowiami usłyszanymi z ust głupców. Jednostka o wstydzie (20,21-23) kończy się uwagą o głupich i niepotrzebnych obietnicach, które przysparzają człowiekowi wrogów.
Następna jednostka zajmuje się złem, jakie wynika z kłamstwa, i kłamcą (20,24-26). Chociaż większa część tego rozdziału mówi o niebezpieczeństwach czy złu związanych z mową, część końcowa (20,27-31) ukazuje pozytywny ideał mędrca, który swym słowem wywiera wpływ na władców (20,27-28), ostrzega przed zamykaniem swych ust wskutek otrzymanych podarków (20,29) i wzywa go do otwartych wypowiedzi i
nieukrywania swej mądrości (20,30-31).
Rozdział ten zasługuje na uwagę nie tylko z racji hasłowego zorganizowania materiału (ten środek literacki wykorzystuje się także w mowach u synoptyków, w Liście św. Jakuba i w Liście do Hebrajczyków), lecz także ze względu na „naturalny” wywód. Autor nie odwołuje się w nim do bojaźni Pańskiej i do przykazań. Apeluje raczej do ludzkiego doświadczenia jako do źródła praktycznej mądrości.
Syr 21
Strzeż się grzechu!
1 Dziecko, zgrzeszyłeś? Nie czyń tego więcej i za poprzednie swe [grzechy] proś o przebaczenie! 2 Uciekaj od grzechu jak na widok węża, jeśli bowiem podejdziesz, ukąsi cię; jego zęby – to zęby lwa, co porywają dusze ludzkie.
3 Każde przekroczenie Prawa jest jak miecz obosieczny, a na ranę przez nie zadaną nie ma lekarstwa. Prz 5,4
4 Postrach i przemoc pustoszą bogactwo; tak też dom pyszałka będzie spustoszony. 5 Prośba z ust ubogiego [dociera] do Jego uszu, a sąd Jego prędko przychodzi.
6 Kto nienawidzi upomnienia, idzie śladem grzesznika, ale kto Pana się boi, w sercu się nawróci. Prz 12,1
7 Mocny w języku jest szeroko znany, ale rozumny wie, kiedy on się potknął. 8 Kto buduje dom za cudze pieniądze, podobny jest do gromadzącego kamienie w zimie.
21,8 - Większość rkp ma tu "zimę". Inni czytają: "luźny stos", podkreślając nietrwałość budowy.
9 Stosem paździerzy jest zgromadzenie nieprawych, a ich końcem – płomień ognia. Syr 16,16
21,9 - Wiersz ten wskazuje na odpłatę po śmierci, na ogień piekielny (por. Iz 50,11; Iz 66,24; Mt 5,22.30).
10 Droga grzeszników gładka, bez kamieni, lecz u jej końca – przepaść Otchłani. Mt 7,13
Dlaczego należy unikać grzechu? Ponieważ grzech może nas zniszczyć. Zwrócenie się do czytelnika „synu” zaczyna nową jednostkę zarówno w tym miejscu, jak i w całej pozostałej części księgi. Mędrzec przede wszystkim radzi, by przestać grzeszyć i prosić o przebaczenie (21,1; por. J 8,11). Wśród ostrzeżeń mędrca przed grzechem znajduje się myśl, że Bóg jest szczególnie otwarty na prośby ubogiego i weźmie go w obronę (21,5). Przeważająca część tej jednostki zajmuje się destrukcyjną siłą grzechu. Grzech porównuje się (21,2-3) do węża (por. Rdz 3,1-5), zębów lwa i miecza obosiecznego. Kilka przykładów (21,4.6-8) ukazuje, co się dzieje, kiedy ludzie budują swe życie na takich grzechach, jak pycha, arogancja i chciwość. Na destruktywne skutki grzechu wskazują dwa znamienne porównania literackie (21,9-10): zgromadzenie grzeszników jest jak palny materiał („stos paździerzy”), który w końcu pochłonie ogień, a droga grzeszników jest gładka, ale kończy się w Szeolu (królestwie zmarłych). Chociaż czytelnicy zaznajomieni z żydowskimi tekstami apokaliptycznymi i wczesnochrześcijańskimi mogą odczytywać fragment 21,9-10 jako tekst odnoszący się do „piekła”, Ben Syrach mógł po prostu mieć na myśli samozagładę grzeszników i śmierć, która jest ich „kresem”.
Mędrzec i głupi
11 Kto zachowuje Prawo, opanowuje swe myślenie, uwieńczeniem zaś bojaźni Pańskiej jest mądrość. Rdz 4,7
12 Nie może zdobyć wykształcenia ten, komu brak zdolności, ale jest zdolność, która obfituje w gorycz.
13 Wiedza mędrca jak potop się wyleje, a rada jego jak żywe źródło. Prz 13,14; Prz 18,4
14 Jak naczynie stłuczone jest wnętrze głupiego – nie zatrzyma żadnej wiedzy. 15 Jeśli rozumny człowiek usłyszy słowo mądre, pochwali je i dorzuci do niego swoje; gdy posłyszy je rozpustnik, nie spodoba mu się i odrzuci je za siebie. 16 Wyjaśnienia głupiego są jak toboły w drodze, na wargach zaś mądrego znajdzie się wdzięk. 17 Usta roztropnego będą poszukiwane na zgromadzeniu, a mowy jego będą rozważać w sercu. 18 Jak dom zniszczony, tak mądrość głupiego, a wiedza nierozumnego – to słowa nieskładne. 19 Karność dla nierozumnego – to pęta na nogi i jakby więzy na prawej ręce. 20 Głupi przy śmiechu podnosi głos, natomiast człowiek rozsądny ledwie się uśmiechnie w milczeniu. 21 Jakby ozdobą złotą jest dla roztropnego karność i jakby bransoletą na prawym ramieniu. 22 Noga głupiego jest skora, by wejść do domu, człowiek zaś doświadczony zachowa się skromnie. 23 Nierozumny przez drzwi zagląda do wnętrza, natomiast mąż dobrze wychowany stać będzie na zewnątrz. 24 Jest brakiem wychowania podsłuchiwać pod drzwiami, człowieka roztropnego okryłoby to hańbą.25 Wargi obcych będą o tym opowiadać, słowa zaś mądrych odważone będą na wadze.
21,25 - Tekst popr. wg Wlg; gr. ma: "wargi innych będą o tym opowiadać".
26 Na ustach głupich jest ich serce, w sercu mądrych są ich usta. 27 Bezbożny, kiedy przeklina swego przeciwnika, przeklina siebie samego. 28 Potwarca ubliża sobie samemu, i znienawidzą go sąsiedzi.
Szereg krótkich jednostek (21,11-12.13-14.15.16-17.18-21.22-24.25-26.27-28) rozwija temat różnicy między mędrcem i głupcem. Oprócz 21,11 jednostki te odwołują się do praktycznego doświadczenia ludzkiego, a ich treść jest do przyjęcia przez wszystkich ludzi. Na samym jednak początku Ben Syrach utożsamia prawdziwą mądrość z zachowywaniem Prawa i bojaźnią Pańską i w ten sposób umieszcza klasyczną naukę mądrościową w wyraźnie żydowskich ramach religijnych. Odpowiada temu ostrzeżenie, że zwykła przemyślność nie wystarcza (21,12; por. 19,24-25). Przeciwieństwo, jakie istnieje między mędrcem a głupcem, ukazują obrazy żywego źródła i stłuczonego naczynia (21,13-14). Kontrast między nimi uwidocznia się szczególnie w mowie (21,16- 17.25-26) oraz w otwartości na naukę (21,15. 19.21). Dla głupca nauka to jakby pęta na nogi i więzy na rękach, natomiast dla mędrca jest „jak ozdoba złota i jak bransoleta”. Mędrzec i głupiec różnią się także w zachowaniu, przejawiającym się w ich odmiennych sposobach wchodzenia do obcego domu (21,22-24). Jednostka kończy się opisem (21,27-28) dwóch rodzajów głupców – jednego, przeklinającego swego przeciwnika, oraz drugiego, oszczercę; przynoszą oni dużo szkody nawet samym sobie. A zatem głupiec jest wszystkim, czym nie chce być mędrzec, a istota mądrości Ben Syracha polega na zachowywaniu Prawa i bojaźni Pańskiej.
Syr 22
Leniwiec
1 Leniwca porównuje się do obłoconego kamienia, każdy zagwiżdże nad jego hańbą. 2 Leniwca porównuje się do garści nawozu, każdy, kto to podniesie, otrząśnie rękę. 3 Hańba dla ojca, jeśli ma syna źle wychowanego, a jeśli córkę, to przyniesie mu ona poniżenie. 4 Córka roztropna pozyska sobie męża, a córka, która wstyd przynosi, zgryzotą dla swego ojca. 5 Nieobyczajna córka zawstydza ojca i męża i przez obydwu będzie wzgardzona. 6 Jak muzyka w czas smutku, tak nauka w niewłaściwym czasie, chłosta zaś i upomnienie w każdym przypadku [dowodzą] mądrości.
22,6 - Wlg odtąd daje inną numerację treści.
7 - (patrz: przyp. do w. 6) 8 - (patrz: przyp. do w. 6)
Mądrość i głupota
9 Uczyć głupiego – to kleić skorupy, to budzić śpiącego z głębokiego snu. 10 Pouczać głupiego – to jakby pouczać drzemiącego, który jeszcze w końcu zapyta: A o co chodzi? 11 Płacz nad zmarłym, stracił bowiem światło, płacz nad głupim, bo rozum zgubił. Ciszej płacz nad zmarłym, bo znalazł odpoczynek, życie zaś głupiego gorsze jest od śmierci. 12 Żałoba po zmarłym trwa siedem dni, a smutek z powodu głupca i bezbożnego przez wszystkie dni ich życia. 13 Nie wdawaj się z niemądrym w długie rozmowy i nie chodź do tego, kto nie ma rozumu. Strzeż się go, byś nie miał przykrości i byś się nie splamił przez zetknięcie z nim. Unikaj go, a znajdziesz wytchnienie i nie doznasz niesmaku z powodu jego niedorzeczności. 14 Cóż jest cięższego nad ołów? a jak mu na imię? Głupi.
15 Piasek, sól i bryłę żelaza łatwiej unieść, niż [znieść] człowieka nierozumnego. Prz 27,3
16 Jak drewniana belka, włączona w budowę, nie rozpadnie się w czasie trzęsienia ziemi, tak serce umocnione dojrzałym namysłem, gdy nadejdzie chwila [próby], nie stchórzy. 17 Serce wsparte na mądrym myśleniu jest jak ozdoba z piasku na murze wygładzonym.
22,17 - Zapewne mowa tu o płaskorzeźbach, podobnych do stiuku, przy wykonywaniu których używano piasku dobrze przygotowanego. Ozdoba trzymała się, jeśli podkład był odpowiednio wygładzony. Sens: czym mur wygładzony dla tej ozdoby, tym mądrość dla człowieka.
18 Postawione na szczytach gór cienkie tyczki nie oprą się wiatrowi, a serce zalęknione przez niemądre myśli nie ostoi się wobec żadnego strachu.
Ben Syrach doradza przede wszystkim unikać głupców. Jeden rodzaj głupca – leniwiec – jest jak „obłocony kamień” (tzn. kamień użyty do wycierania przy wypróżnieniu) i „krowi nawóz” (22,1-2). Szczególny ból sprawia człowiekowi posiadanie głupich dzieci (22,3-6), zwłaszcza gdy głupia jest córka. Bezsensowność prób nawiązywania bezpośrednich kontaktów z głupcami (22,9-10) ilustrują różne obrazy: usiłować skleić rozbite naczynie, budzić śpiącego i opowiadać coś sennemu. Skoro lepiej być zmarłym niż być głupcem (22,11-12), głupca należy nawet bardziej żałować i opłakiwać. Najlepszą strategią mędrca jest unikanie wszystkich kontaktów z głupcem (22,13), aby intelektualnie i moralnie nie splamić się „przez zetknięcie się z nim”. O uciążliwości charakteru głupców mówi wiele porównań (22,14-15): głupiec jest cięższy niż ołów, trudniejszy do udźwignięcia niż piasek, sól, żelazo. Jednostka kończy się przeciwstawieniem serca/umysłu mędrca (22,16-17) sercu/ umysłowi głupca (22,18).
Wierność w przyjaźni
19 Kto urazi oko, wyciska łzy, kto urazi serce, odkrywa uczucie.
22,19 - Serce uważano za siedlisko rozumu i uczuć.
20 Kto rzuca kamieniem w ptaki, wypłasza je, a kto lży przyjaciela, zrywa przyjaźń.
21 Jeślibyś wyciągnął miecz na przyjaciela, nie martw się, jest bowiem droga powrotu; Syr 19,13-17
22 jeślibyś otworzył usta na niego, nie martw się, jest bowiem możność pojednania; ale obelga, wzgarda, wyjawienie tajemnicy i cios zdradliwy – to oddali każdego przyjaciela. Prz 11,13; Prz 20,19; Prz 25,9
23 Dochowaj wierności bliźniemu twemu w biedzie, abyś z nim razem wzbogacił się w jego pomyślności. W czasie niepowodzenia trwaj przy nim, abyś, gdy przyjdzie do dziedziczenia, i ty miał w nim udział. 24 Przed ogniem – para w piecu i dym, a przed wylaniem krwi – obelgi. 25 Nie będę się wstydził osłonić przyjaciela i nie będę się przed nim ukrywał; 26 a jeśliby mnie nawet coś złego spotkało z jego przyczyny, to każdy, kto o tym usłyszy, strzec się go będzie.
Główna część tego ustępu (22,19-22.24) dotyczy sposobów rujnowania przyjaźni – zwłaszcza przez „obelgę, wzgardę, wyjawienie tajemnicy i cios zdradliwy” (22,22). Natomiast wierny przyjaciel (22,23.25-26) nigdy nie zawodzi, a zwłaszcza w chwilach trudnych – zarówno uczestnicząc w sukcesach przyjaciela (22,23), jak i doznając z powodu niego przykrości (22, 25-26). Unikanie ostrych słów i nierezygnowanie z zaufania to najlepsze sposoby zachowania przyjaźni.
Modlitwa o czystość w słowach, myślach i czynach
Modlitwy są czymś wyjątkowym w księdze mądrościowej, w której nauczyciel poucza przyszłego mędrca. Modlitwa ta (por. także 36,1-22; 51,1-12) służy jako wprowadzenie do następujących po niej jednostek poświęconych grzechom związanym z mową (23,7-15) i seksem (23,16-27). Włączenie w tym miejscu modlitwy przypomina o wyraźnie żydowskim charakterze, jaki Ben Syrach nadaje tradycyjnym naukom mądrościowym. Obie części modlitwy mają taką samą budowę: zwracają się z pytaniem (22,27; 23,2-3) i prośbą do Boga jako „Ojca”, który skutecznie odpowiada na prośbę (23,1; 23,4-6). Pierwsza część (22,27-23,1) dotyczy grzechów języka (por. Jk 3,1-12), a druga (23,2-6) zajmuje się grzechami ciała, mającymi źródło w nieuporządkowanej skłonności (jeser). Ważnym motywem unikania grzechu jest wstyd przed wrogami (23,3). Przez tę modlitwę Ben Syrach uznaje potrzebę pomocy Bożej, aby można było uniknąć grzechu i jego konsekwencji. Mędrzec sam z siebie nie jest w stanie tego dokonać. Modlitwa przygotowuje, przynajmniej w sposób odległy, drogę rozumienia odkupienia, jak je przedstawia Paweł w Liście do Rzymian (por. Rz 8,31-39).
27 Któż postawi straż przy moich ustach i położy na wargach pieczęć przemyślną, abym dzięki niej nie upadł i aby nie zgubił mnie mój język? Ps 141,3
Syr 23
1 Panie, Ojcze i Władco życia mojego, nie zdawaj mnie na ich zachcianki i nie dozwól, bym przez nie upadł.
23,1 - Mowa o języku i wargach lub wrogach.
2 Któż zastosuje rózgi wobec mojego myślenia, a wobec serca mego – karność mądrości, by nie oszczędzały mnie w moich błędach, i nie zostały pominięte ich grzechy, Ps 141,5
3 aby się nie mnożyły moje winy i aby moje grzechy się nie wzmagały; abym nie upadł wobec przeciwników i nie sprawił uciechy mojemu wrogowi?
4 Panie, Ojcze i Boże mego życia, nie dawaj mi wyniosłości oczu, Ps 131,1
5 a żądzę odwróć ode mnie! 6 Niech nie panują nade mną żądze zmysłowe i grzechy cielesne, nie wydawaj mnie bezwstydnej namiętności!
Roztropność w mowie
7 O karności ust posłuchajcie, dzieci, kto ją zachowa, nie da się pochwycić. 8 Grzesznika schwytają jego własne wargi i do upadku doprowadzą szydercę i zuchwalca.
9 Nie przyzwyczajaj ust swoich do wypowiadania przysięgi i nie przywykaj do wzywania imienia Świętego. Mt 5,34n; Mt 23,20n; Jk 5,12
10 Jak bowiem niewolnik często brany na męki nie może być wolny od sińców, tak ten, co stale przysięga i wypowiada Imię, nie będzie wolny od grzechu. 11 Człowiek często przysięgający napełni się nieprawością, a rózga nie odstąpi od jego domu. Jeśli wykroczy, to grzech jego spadnie na niego, choćby zlekceważył, zgrzeszy podwójnie, jeśli krzywoprzysięga, nie będzie mu darowane i dom jego napełni się karami.
Mowy nieobyczajne
12 Bywa taki sposób mówienia, który do śmierci można przyrównać, oby nie znaleziono go w dziedzictwie Jakuba! To wszystko dalekie jest od bogobojnych, niech się nie pogrążają w nieprawościach! 13 Nie przyzwyczajaj ust swoich do obrzydliwego grubiaństwa, gdyż jest w nim grzeszna mowa. 14 Wspomnij na ojca i matkę swoją, gdy będziesz razem z możnymi, byś przypadkiem nie zapomniał się w ich obecności i z przyzwyczajenia jakiegoś głupstwa nie popełnił: bo wtedy wolałbyś nigdy się nie narodzić lub przeklinałbyś dzień swoich narodzin. 15 Człowiek przyzwyczajony do słów obelżywych przez wszystkie dni swego życia z nich się nie poprawi.
Jednostka rozpoczyna się (23,7-8) wezwaniem do posłuchania nauki „o karności ust” i ostrzega przed groźnymi konsekwencjami grzechów języka. Następnie zwraca uwagę na składanie przysięgi na imię Boże (23,9-11) i na potrzebę szczególnego zastanowienia się, czym są przysięgi w oczach Boga. W 23,11 wymienia się rodzaje grzechów związanych z przysięganiem: zbyt częste przysięganie, bezwolne naruszenie przysięgi, łamanie przysięgi i krzywoprzysięstwo. Ostrzeżenia Ben Syracha przed przysięgami przygotowują potępienie przysiąg przez Jezusa (por. Mt 5,33-37; Jk 5,12). Część końcowa (23,12-15) wymienia niektóre inne grzechy języka: bluźnierstwa (23,12), grubiaństwa (23,13-14), nadużywanie języka (23,15). Bluźnierstwo karano śmiercią (por. Kpł 24,16; Mt 26,65-66; J 10,33). Pamięć o rodzicach (23,14) może powstrzymać człowieka od zachowania się w towarzystwie jak głupiec i zaoszczędzić mu wstydu. Jeśli chodzi o dyscyplinę języka, będącą kluczem do trzymania na wodzy całego ciała (23,15), por. Jk 3,2: „Jeśli kto nie grzeszy mową, jest mężem doskonałym, zdolnym utrzymać w ryzach także całe ciało”.
Strzeż się nieobyczajności!
16 Dwa rodzaje ludzi mnożą grzechy, a trzeci ściąga gniew karzący:
23,16 - Przysłowia liczbowe - zob. Prz 30,15.
17 gorąca żądza jak płonący ogień nie zgaśnie, aż się wypali; człowiek rozpustny wobec własnego ciała nie zazna spokoju, aż go ogień spali; rozpustnik, dla którego każdy chleb słodki, nie uspokoi się aż do śmierci. 18 Człowiek, popełniając cudzołóstwo, mówi do swej żądzy: Któż mnie widzi? Wokół mnie ciemności, a mury mnie skrywają, nikt mnie nie widzi – czego mam się lękać? Najwyższy nie będzie pamiętał moich grzechów.
19 Tylko oczy ludzkie są postrachem dla niego, a zapomina, że oczy Pana, dziesięć tysięcy razy jaśniejsze niż słońce, patrzą na wszystkie drogi człowieka i widzą zakamarki najbardziej ukryte. Prz 15,3; Prz 15,11; Prz 17,3; Prz 24,12
20 Wszystkie rzeczy były Mu znane, zanim powstały, tym bardziej więc – już stworzone. Prz 8,22n
21 Takiego [człowieka] spotka kara na ulicach miasta, tam gdzie nie będzie się spodziewał niczego, zostanie schwytany. Prz 2,16; Prz 5,2-20; Prz 6,24-35; Prz 7,5
22 Podobnie i kobieta, która zdradziła męża i podrzuca spadkobiercę poczętego z innym, 23 najpierw stała się nieposłuszna prawu Najwyższego, następnie przeciw mężowi swemu postąpiła niegodziwie, a po trzecie rozpustnie popełniła cudzołóstwo i wydała na świat potomstwo z obcego mężczyzny. 24 Poprowadzą ją przed zgromadzenie i będzie śledztwo nad jej dziećmi. 25 Dzieci jej nie zapuszczą korzeni, gałązki te pozbawione będą owocu. 26 Pamięć o niej zostanie jako wzór przekleństwa, a hańba jej nie będzie wymazana. 27 A następne pokolenie pozna, że nie ma nic lepszego nad bojaźń Pana i nic słodszego nad wypełnianie Jego przykazań.
Fragment ten zaczyna się (23,16-17) liczbowym przysłowiem, wyliczającym trzy rodzaje grzechów cielesnych (gorąca namiętność, nieczystość i rozpusta), i ostrzeżeniem przed ich zgubnymi skutkami. Następnie skupia się na cudzołóstwie – najpierw na cudzołóstwie popełnianym przez męża (23,18-21), a potem przez żonę (23,22-26). Psychologię rozpustnika dobrze przedstawia 23,8: cudzołożnik boi się jedynie pochwycenia przez ludzi, natomiast Tym, przed kim ostatecznie będzie odpowiadał, jest Bóg (23,19-20). Cudzołożnica, która rodzi dziecko z innego męża, winna jest obrazy zarówno Boga, jak i swego męża (por. Wj 20,14; Pwt 5,18). Czeka ją publiczna kara (por. J 7,53 – 8, 11), a dzieci jej nie zostaną zaakceptowane przez lud Izraela. W tych przypadkach Ben Syrach przyjmuje, że grzech spotyka zawsze kara (23,21.24-26). Kary, jakie czekają cudzołożnika i cudzołożnicę, podkreślają centralne przesłanie całej księgi: „nie ma nic lepszego nad bojaźń Pana i nic słodszego nad wypełnianie Jego przykazań” (23,27).
Syr 24
Przemowa mądrości Prz 1,20-32; Prz 8,1-36; Prz 9,1-6; Hi 28; Ba 3,9-4,4
1 Mądrość wychwala sama siebie, chlubi się pośród swego ludu. 2 Otwiera usta na zgromadzeniu Najwyższego i chlubi się przed Jego potęgą:
24,2 - Synonim Izraela, który w Piśmie św. jest nazywany też wojskiem Pana (np. 1 Sm 17,45).
3 Ja wyszłam z ust Najwyższego i niby mgła okryłam ziemię. Rdz 1,2
4 Rozbiłam namiot na wysokościach, a tron mój na słupie obłoku. Wj 13,21-22
5 Okrąg nieba sama obeszłam i przechadzałam się w głębi przepaści. Prz 8,27; Hi 22,14
6 Na falach morza, na ziemi całej, w każdym ludzie i narodzie zdobyłam <panowanie>.
24,6 - Za kilkoma rkp i tłum. starożytnymi.
7 Pomiędzy nimi wszystkimi szukałam, gdzie by spocząć i w czyim dziedzictwie mam się zatrzymać.
8 Wtedy przykazał mi Stwórca wszystkiego, Ten, co mnie stworzył, wyznaczył mi mieszkanie i rzekł: W Jakubie rozbij namiot i w Izraelu obejmij dziedzictwo! Ps 132,8; Ps 132,13-14
9 Przed wiekami, na samym początku mnie stworzył i już nigdy istnieć nie przestanę. Prz 8,23
10 W świętym przybytku, w Jego obecności, zaczęłam pełnić służbę i przez to na Syjonie mocno stanęłam.
24,10 - Kult w świątyni jerozolimskiej jest więc dziełem mądrości
11 Podobnie w mieście umiłowanym dał mi odpoczynek, w Jeruzalem jest moja władza. 12 Zapuściłam korzenie w sławnym narodzie, w posiadłości Pana, w Jego dziedzictwie. 13 Wyrosłam jak cedr na Libanie i jak cyprys na górach Hermonu. 14 Wyrosłam jak palma w Engaddi, jak krzewy róży w Jerychu, jak wspaniała oliwka na równinie, wyrosłam w górę jak platan.
15 Wszystko przepoiłam wonnością jak cynamon i aspalat pachnący i miłą woń wydałam jak mirra wyborna, jak galbanum, onyks, wonna żywica i obłok kadzidła w przybytku. Wj 30,7n; Wj 30,34n
24,15 - "Aspalat" - rodzaj balsamu; "mirra", "galbanum" - odmiana wonnej żywicy; "onyks" tutaj: muszelki pewnego mięczaka, wchodzące w skład kadzidła w przybytku (zob. Wj 30,34).
16 Jak terebint gałęzie swe rozłożyłam, a gałęzie moje – to gałęzie chwały i wdzięku. 17 Jak szczep winny wypuściłam pełne krasy latorośle, a kwiaty moje [wydają] owoc sławy i bogactwa.
24,17 - Wlg dodaje: "18 matka pięknej miłości i bogobojności, i poznania, i nadziei świętej. We mnie wszelka łaska drogi i prawdy, we mnie wszystka nadzieja żywota i cnoty".
18 - (patrz: przyp. do w. 17)
19 Przyjdźcie do mnie, którzy mnie pragniecie, nasyćcie się moimi owocami! Ps 19,11
20 Pamięć o mnie jest słodsza nad miód, a posiadanie mnie nad plaster miodu. J 4,13-14
21 Którzy mnie spożywają, nadal łaknąć będą, a którzy mnie piją, nadal będą pragnąć.
24,21 - Por. J 4,13n.
22 Kto mi jest posłuszny, nie dozna wstydu, a którzy ze mną działają, nie zgrzeszą. Wj 19,1+; Pwt 33,4
Uwagi autora o mądrości i Prawie
23 Tym wszystkim jest księga przymierza Boga Najwyższego, Prawo, które dał nam Mojżesz, jako dziedzictwo plemionom Jakuba. Rdz 2,11
24,23 - Kilka rkp ma wiersz 24: "Nie przestawajcie być mocni w Panu, przylgnijcie zaś do Niego, aby was umocnił. Pan wszechmogący jest Bogiem jedynym, a poza Nim nie ma Zbawcy". Wlg zaś dodaje: "Przyobiecał Dawidowi, słudze swemu, wzbudzić z niego króla bardzo mocnego i na stolicy majestatu siedzącego na wieki".
24 - (patrz: przyp. do w. 23) Joz 3,15
25 Zalewa ono mądrością jak Piszon i jak Tygrys w dniach nowych plonów; Rdz 2,13
24,25 - Zob. Rdz 2,11.
26 obficie napełnia rozumem jak Eufrat i jak Jordan w czasie żniw; Jr 2,8
27 wylewa naukę jak Nil lub Gichon w czasie winobrania.
24,27 - Nil - por. wg syr.; "światło". Gichon - zob. Rdz 2,13.
28 Pierwszy nie pozna jej do końca, ostatni też do dna jej nie zgłębi, Iz 58,11 J 4,14
29 gdyż myśl jej pełniejsza jest niż morze, a rada głębsza niż wielka Otchłań. Ez 47,1-12; Iz 11,9; J 7,38
24,29 - Według wyobrażeń starożytnego Wschodu - ocean podziemny.
30 Ja zaś jestem jak odnoga rzeki i jak wodociąg, co sprowadza wodę do ogrodu. 31 Powiedziałem: Nawodnię mój ogród i nasycę moją rolę. Oto moja odnoga stała się rzeką, a rzeka moja – morzem. 32 Nadto sprawię, że nauka świecić będzie jak jutrzenka, i ukażę to jak najdalej. 33 Owszem, wyleję naukę jak proroctwo i przekażę ją pokoleniom na wieki. 34 Patrzcie, że nie tylko dla siebie samego się natrudziłem, lecz także i dla tych wszystkich, którzy jej szukają.
Prawie w samym środku tej księgi znajduje się jeden z jej najważniejszych i znanych fragmentów poświęcony pochwale, jaką uosobiona Mądrość wypowiada o sobie samej (24,1-22), oraz komentarz tej pochwały samego Ben Syracha (24,23-34). Mądrość mieszka w Jerozolimie i jest nią Tora.
Pochwała Mądrości siebie samej (24,1-22) ma za literacki wzór Prz 8,22-31, gdzie Mądrość przedstawia się jako niewiastę, istniejącą przed stworzeniem i uczestniczącą w Bożym dziele stworzenia. Twórczy wkład Ben Syracha polega na przypisaniu Mądrości domu w świątyni jerozolimskiej (24,8-12). Narracyjny wstęp (24,1-2) do opisu Mądrości, która wysławia siebie zarówno na ziemi, jak i w niebie, używa osobowych form żeńskich. Ta żeńska charakteryzacja może po prostu być rezultatem użycia gramatycznego rodzaju żeńskiego, ponieważ i hebrajskie (chokmah), i greckie (sofia), słowa oznaczające „mądrość”, są rodzaju żeńskiego, albo mamy w tym przypadku do czynienia z wpływem jakiegoś pogańskiego bóstwa żeńskiego (Izydy).
Pierwsza strofa (24,3-7) poematu o Mądrości dotyczy jej pochodzenia i działania. Mądrość jest stworzeniem Bożym („wyszłam z ust Najwyższego”). Wędrując przez niebo i ziemię, szuka miejsca do trwałego zamieszkania; por. HenEt 42,1-3: Mądrość nie znajduje na ziemi mieszkania i wraca do nieba. W drugiej strofie (24,8-12) Mądrość opowiada, jak Bóg wyznaczył jej miejsce zamieszkania w Izraelu, w świątyni jerozolimskiej. W ten sposób Ben Syrach łączy z sobą mądrościowy, kultowy i prawny nurt pobożności izraelskiej. Porównanie mądrości do różnych drzew i krzewów (24,13-17) uwydatnia jej siłę przyciągania i życiodajną moc. Końcowa strofa (24,19-22) jest zaproszeniem do spożywania owoców Mądrości, czemu towarzyszy uwaga, że ci, którzy to czynią, będą pragnęli ich coraz bardziej (por. J 6,35).
Kiedy wcześni chrześcijanie zaczęli oddawać cześć osobie Jezusa, przejęli elementy z tej tradycji personifikującej Mądrość i znajdującej wyraz w Prz 8 i Syr 24. Najlepszymi przykładami są hymny w Kol 1,15- 20 i J 1,1-18 (por. także Hbr 1,1-4). Oczywiście w NT uosobiona Mądrość jest postacią męską (Jezus), ale idee o preegzystencji Mądrości, mającej udział w dziele stworzenia i szukającej domu (por. J 1,10-11), zostały
potwierdzone w odniesieniu do Jezusa. Podstawowym elementem w tym procesie jest idea Jezusa jako „Słowa” Boga (koncepcja mądrościowa), którego samo istnienie objawia niebieskiego Ojca: Jezus jest wcieloną Mądrością.
Na początku swego komentarza (24,23-34) Ben Syrach utożsamia Mądrość z Torą: „Tym wszystkim jest księga przymierza Boga Najwyższego, Prawo, które dał nam Mojżesz, jako dziedzictwo plemionom Jakuba” (24,23; por. Pwt 33,4). Następnie Ben Syrach porównuje Mądrość do sześciu wielkich rzek (24,25-27). Zauważmy staranny dobór czasowników („Zalewa ... obficie napełnia ... wylewa”) i określeń pór roku („w dniach nowych płodów ... w czasie żniw ... w czasie winobrania”). Mądrość jest czymś tak wielkim, że przekracza ludzkie rozumienie i granice natury (24,28-29). W końcowej strofie (24,30-34) Ben Syrach określa swoją rolę jako nauczyciela mądrości („Ja zaś jestem”). Podsuwa najpierw obraz rzeki („jak odnoga rzeki i jak wodociąg”), a potem obraz światła („Nadto sprawię, że nauka świecić będzie jak zaranie”) i proroctwa („wyleję naukę jak proroctwo”). Ben Syrach, nauczyciel mądrości, jest świadomy swej funkcji społecznej przekazywania tradycji mądrościowej „pokoleniom na wieki” tych, którzy szukają mądrości (24,33-34). Fragment 33,16-19 zawiera więcej refleksji autobiograficznych.
Syr 25
Dobry i zły człowiek
1 Trzema rzeczami się przyozdobiłam i okazałam się piękna wobec Pana i ludzi: zgodą wśród braci, przyjaźnią między sąsiadami oraz zgodnie ze sobą żyjącymi żoną i mężem.
25,1 - Zob. Syr 23,16. "Zgadzający się" - inni tłum.: "rozumiejący się" lub "dostosowani".
2 Trzech rodzajów [ludzi] nienawidzi moja dusza, a [sposób] ich życia szczególnie mnie gniewa: żebraka pysznego, bogacza kłamcy, starca cudzołożnego, ogołoconego z rozumu. 3 Jeśli w młodości nie nazbierałeś, jakim sposobem znajdziesz [coś] na starość? 4 Jakże przystoi osąd siwym włosom, a starszym – umieć doradzać!
5 Jakże starcom przystoi mądrość, a szanowanym – rozeznanie i rada! Mdr 4,8-9
6 Wieńcem starców jest wielkie doświadczenie, a chlubą ich bojaźń Pańska. 7 Dziewięć myśli uznałem w sercu za błogosławione, a dziesiątą językiem wypowiem: człowiek, który ma pociechę z dzieci i już za życia patrzy na upadek wrogów;
8 szczęśliwy, kto mieszka z żoną rozumną, komu się język nie poślizgnął, kto nie służył komuś niegodnemu siebie, Syr 4,1
9 szczęśliwy, kto znalazł roztropność, kto może przemawiać do uszu tych, którzy go słuchają; 10 jakże wielki jest ten, kto znalazł mądrość, ale nikt nie jest większy od tego, kto się boi Pana. 11 Bojaźń Pańska wszystko przewyższa, kto ją posiadł, do kogo będzie przyrównany?
25,11 - Kilka rkp gr. ma: "12 Bojaźń Pana jest początkiem umiłowania Go, wiara zaś początkiem zjednoczenia z Nim".
Jacy ludzie są szczęśliwi? Z trzech sekcji dwie (25,1-2 i 25,7-11) są przysłowiami liczbowymi. Trzy miłe dla wszystkich rzeczy (25,1) to zgoda wśród bliskich sobie ludzi, natomiast trzy wstrętne (25,2) mają związek z tymi, którzy czynią to, co nie jest ani konieczne, ani właściwe. Wzmianka o cudzołożnym starcu, ogołoconym z rozumu, przygotowuje do szkicu idealnego obrazu wieku podeszłego (25,3-6) charakteryzującego się mądrością i bojaźnią Pańską. Na szczycie listy dziesięciu błogosławionych myśli (25,7-11) znajduje się mądrość i bojaźń Pańska. One są źródłem prawdziwego szczęścia i leżą u podstaw każdego innego wymienionego rodzaju szczęścia. Lista w 25,8-9 przybiera formę „błogosławieństw” występującą także w NT (por. Mt 5,3-12; Łk 6,20- 23), ale w tym przypadku usytuowana jest w kontekście sapiencjalnym, a nie eschatologicznym.
12 - (patrz: przyp. do w. 11)
Dobra i zła kobieta
Uwagi Ben Syracha o kobietach nie są dzisiaj dobrze odbierane. Ocena ich wymaga właściwego rozumienia środowiska literackiego (doświadczony nauczyciel poucza młodzieńców) i kulturowego (ideałem był patriarchat, system społeczny, w którym mąż sprawował władzę nad domem). Można wyróżnić pięć głównych sekcji, w których traktuje się na przemian o złej żonie (25,13-26; 26,5-12) i dobrej żonie (26,1-4; 26,13-18), a które kończą się radami kierowanymi do młodego mędrca (26,19-21) i przeciwstawieniem złych i dobrych kobiet (26,22-27).
W pierwszej sekcji (25,13-26) narzeka się na trudne życie ze złą i gniewliwą żoną („wolałbym mieszkać z lwem i smokiem”). Patriarchat tłumaczy wstyd za pozostawanie na utrzymaniu żony (25,22), przekonanie, że kobieta jest źródłem grzechu (25,24; por. Rdz 3,6.12-13; 2 Kor 11,3; 1 Tm 2,14) oraz możliwość odrzucenia żony przez męża (25,26; Pwt 24,1-4; Mk 10,2.10; Mt 19,3.9). Przeciwstawna sekcja, poświęcona dobrej żonie (26,1-4), ma formę błogosławieństw („szczęśliwy mąż, który ma dobrą żonę”) i przedstawia dobrą żonę jako źródło długiego życia, radości i pokoju.
Drugi opis złej żony (26,5-12) składa się z przysłowia liczbowego (26,5-6), trzech powiedzeń o złych żonach (26,7-9) i rady dla mędrca, aby strzegł dziewictwa zuchwałej córki (26,10-12; por. 42,9-14). Język jest bardzo obrazowy („siada naprzeciw każdego pala i na strzały otwiera kołczan”). Przeciwstawna sekcja poświęcona dobrej żonie (26,13-18) wychwala cnoty (wdzięk, spokój, powściągliwość) i fizyczne piękno dobrej żony.
Ideałem mędrca jest poślubienie żony wywodzącej się spośród córek Izraela i zrodzenie z nią wielu dzieci (26,19-21 [w BT tekst 26,19-27 w przypisie]; por. Prz 5,7-23). Końcowe przeciwstawienie złej i dobrej kobiety (26,22-27) pomaga zrozumieć ideał kobiety, jaki przyświecał Ben Syrachowi: kobieta ma być pobożna, skromna, szanująca męża i spokojna. Chociaż tekst 26,19-27 znajduje się jedynie w niektórych manuskryptach greckich i w wersji syryjskiej, należał on najprawdopodobniej do wersji oryginalnej.
13 Każda rana, byle nie rana serca, wszelka złość, byle nie złość kobiety. 14 Każde natarcie, byle nie natarcie nienawidzących nas, każda zemsta, byle nie zemsta wrogów.
15 Nie ma bowiem jadu nad jad węża i nie ma gniewu nad gniew kobiety. Prz 21,9; Prz 21,19; Prz 25,24; Prz 27,15
25,15 - Niektórzy popr. na "jadu", opierając się na domyślnym tekście hebr.
16 Wolałbym mieszkać z lwem i smokiem, niż mieszkać z kobietą przewrotną. 17 Złość kobiety zmienia jej wygląd, zeszpeca jej twarz: [jest ona jak] niedźwiedzica.
25,17 - Rkp B: "worka".
18 Mąż jej zasiądzie do stołu pośród swoich bliskich i mimo woli będzie gorzko wzdychać. 19 Małe jest wszelkie zło wobec przewrotności kobiety, toteż niech ją spotka los grzesznika. 20 Czym dla nóg starca wspinanie się po zboczu piaszczystym, tym żona gadatliwa dla spokojnego męża. 21 Nie pozwól się doprowadzić do upadku pięknością kobiety ani nie pożądaj kobiety! 22 Złem jest, bezwstydem i wielką hańbą, jeśli żona utrzymuje swego męża. 23 Serce przygnębione, twarz zasmucona i rana w sercu – [pochodzą] od żony przewrotnej; a ręce bezwładne i kolana bez siły – [od] takiej, która unieszczęśliwia swojego męża.
24 Początek grzechu przez kobietę i przez nią też wszyscy umieramy. Rdz 3,1-6; 1Kor 15,22; 1Tm 2,14; Rz 5,12
25,24 - Por. Rdz 3,1-6; Rz 5,12; 1 Kor 15,22; 1 Tm 2,14.
25 Nie dawaj ujścia wodzie ani swobody przewrotnej żonie. 26 Jeżeli nie trzyma się rąk twoich, odsuń ją od siebie.
25,26 - Tłum. gr. oddaje niewolniczo tekst hebr.: "jeśli nie chodzi według rąk twoich (tzn. jeśli nie umie z tobą współpracować), odetnij ją od twego ciała" (tzn. daj jej list rozwodowy - por. Pwt 24,1-4; Mt 19,3).
Syr 26
1 Szczęśliwy mąż, który ma dobrą żonę, liczba dni jego będzie podwojona. Prz 31,10n
2 Dzielna żona radować będzie męża, który osiągnie pełnię lat w pokoju. Prz 12,4
3 Dobra żona – to dobra część dziedzictwa, przypadnie w udziale tym, którzy się boją Pana; 4 wtedy to serce bogatego czy ubogiego będzie zadowolone, a twarz jego pogodna w każdym czasie.5 Serce moje ma się na baczności przed trzema rzeczami, a czwartej się obawiam: oszczerstwa w mieście, zbiegowiska pospólstwa i kłamliwych doniesień; te rzeczy są przykrzejsze od śmierci.
26,5 - Zob. Prz 30,15.
6 Bólem w sercu i smutkiem jest kobieta zazdrosna o kobietę, co biczem języka wszystkich dosięga.
26,6 - Stych różnie tłum.; syr.: "a obie są biczem języka".
7 Jarzmo dla wołów źle dopasowane – to żona niegodziwa; kto ją sobie bierze, jakby uchwycił garścią skorpiona. 8 Wielkie zło – kobieta pijaczka, i nie ukryje ona swej hańby.
9 Bezwstyd kobiety po niespokojnych ruchach oczu i po spojrzeniach można poznać. Prz 6,25
10 Nad córką zuchwałą wzmocnij czujność, aby czując ulgę, jej nie wyzyskała.11 Strzeż się oka bezwstydnego i nie dziw się, jeśli przeciw tobie wykroczy. 12 Jak spragniony podróżny otwiera usta i pije każdą wodę, która jest blisko, tak ona siada naprzeciw każdego pala namiotu i na strzały otwiera kołczan.
26,12 - Przenośnia oznaczająca nierząd.
13 Wdzięk żony rozwesela jej męża, a jej rozum orzeźwia mu kości. 14 Darem Pana – żona spokojna, a za osobę dobrze wychowaną nie ma ceny. 15 Łaską nad łaskami jest kobieta skromna, nie ma nic równie ważnego jak osoba powściągliwa. 16 Jak słońce wschodzące na wysokościach u Pana, tak piękność dobrej kobiety pośród ozdób jej domu. 17 Jak światło błyszczące na świętym świeczniku, tak piękność oblicza przy ciele dobrze zbudowanym. 18 Jak kolumny złote na podstawach srebrnych, tak piękne nogi na kształtnych stopach.
26,18 - W kilku rkp greckich tu następują wiersze 19-27: "19 Synu, zachowaj w zdrowiu kwiat twego wieku i siły twej nie oddawaj obcym. 20 Odszukawszy żyzny grunt w całym kraju, zasiewaj na nim twe ziarno, ufny w twe dobre urodzenie. 21 W ten sposób odrośle, jakie pozostawisz po sobie, również dumne ze szlachectwa, będą [cię] sławiły. 22Kobietę sprzedajną uznaje się za wartą splunięcia, a mężatkę - za wieżę śmierci dla żyjących z nią. 23 Bezbożna żona dostanie się jako dział grzesznikowi, a pobożną otrzyma mąż bogobojny. 24 Żona bezwstydna dozna hańby, córka zaś wstydliwa uczci także męża. 25 Żonę hardą ocenia się jak psa. Skromna zaś boi się Pana. 26 Żona, która czci swego męża, u wszystkich uchodzi za mądrą, a która nie szanuje - za bezbożną w swej pysze. Szczęśliwy mąż dobrej żony, bo liczba jego dni będzie podwójna. 27 Żonę krzykliwą, nieopanowaną w języku, uważa się za trąbę wojenną, sygnał do natarcia. Dusza każdego człowieka w tych okolicznościach pędzi życie wśród wojennego zamętu".
Smutne wypadki
Osiem krótkich jednostek w tej sekcji dotyczy następujących spraw: trzech rzeczy zasmucających serce (26,28); interesów i pokusy do grzechu (26,29-27,3); mowy jako sprawdzianu człowieka (27,4-7); dążenia do sprawiedliwości i prawdy (27,8-10); mowy bogobojnego i głupca (27,11-15); nadużycia zaufania, co zabija przyjaźń (27,16-21); obłudy (27,22-24); odpłaty (27,25-29). Tematy te są często traktowane z wykorzystaniem bardzo plastycznych i zapadających w pamięć środków retorycznych: liczbowe przysłowie kończące się smutkiem z powodu powrotu sprawiedliwego do grzechu (26,28); obraz grzechu wdzierającego się między sprzedaż i kupno jak klin (27,2); obraz skatologiczny (27,4 [BT tłumaczy to miejsce nieskatologicznie); „wprowadzanie w czyn prawdy” (27,9, ulubiony zwrot Janowy); skracanie czasu przebywania z głupcami, a wydłużanie go z mądrymi (27,12); uwaga o człowieku tracącym nadzieję wskutek nadużycia zaufania (27,16.21); gwałtowna nienawiść do obłudnika (27,24); komiczne obrazy odpłaty – jak ludzie doprowadzają do zguby samych siebie wskutek swych złych poczynań (27,25-29).
28 Dwie rzeczy zasmucają moje serce, a trzecia wzbudza we mnie gniew: wojownik, któremu nędza odebrała siłę; mężowie roztropni, odrzuceni jako nic nie znaczący; człowiek, który od sprawiedliwości przechodzi do grzechu, Pan pod miecz go przeznacza.
26,28 - Zob. Prz 30,15.
Handel
29 Trudno jest kupcowi ustrzec się wykroczenia, a handlarz nie będzie wolny od grzechu.
Syr 27
1 Wielu grzeszy z chęci zysku, a ten, kto stara się wzbogacić, wzrok odwraca.
27,1 - Bądź w sensie niezważania na Prawo Boże (por. Ps 10,5[9,26]), bądź w sensie braku litości (por. Prz 28,27).
2 Jak kołek wbija się między kamienie ze sobą spojone, tak grzech się wdziera między sprzedaż a kupno. 3 Jeśli się ktoś bojaźni Pańskiej pilnie nie uchwyci, wnet jego dom stanie się ruiną.
Mowy
4 Gdy sitem się przesiewa, zostają odpadki, podobnie błędy człowieka przy jego ocenie. 5 Piec poddaje próbie naczynia garncarza, a sprawdzianem człowieka jest jego wypowiedź.
6 Jak o uprawie drzewa świadczy jego owoc, tak mowa o zamyśle serca człowieka. Mt 7,16
7 Nie chwal męża przed wypowiedzią, to bowiem jest próbą dla ludzi.
Sprawiedliwość
8 Jeśli podążasz za tym, co sprawiedliwe, osiągniesz to i przywdziejesz jak wspaniałą szatę. 9 Ptaki trzymają się razem z podobnymi sobie, a prawda powróci do tych, którzy ją w czyn wprowadzają. 10 Jak lew zasadza się na zdobycz, tak grzech na popełniających niegodziwości. 11 Mowa bogobojnego jest zawsze mądrością, głupi zaś zmienia się jak księżyc. 12 Skracaj czas [przebywania] między nierozumnymi, a wśród mądrych przedłużaj!
13 Opowiadanie głupich budzi odrazę, a śmiech ich płynie z grzesznej przyjemności. Koh 7,3-6
14 Od gadania tego, kto często przysięga, jeżą się włosy, a kłótnia takich ludzi zmusza do zatykania uszu. 15 Rozlewem krwi bywa kłótnia pyszałków, i przykro słuchać ich wyzwisk.
Tajemnica
16 Kto zdradza tajemnice, traci zaufanie i nie znajdzie sobie przyjaciela. Syr 22,22
17 Kochaj przyjaciela i bądź mu wierny, a jeślibyś zdradził jego tajemnice, nawet nie usiłuj biec za nim! 18 Jak bowiem człowiek stracił tego, kto mu umarł, tak straciłeś przyjaźń bliźniego; 19 i jakbyś wypuścił ptaka trzymanego w ręce, tak oddaliłeś bliźniego i już go nie złowisz. 20 Nawet nie biegnij za nim, bo jest daleko i uciekł jak sarna z sideł. 21 Rana może być opatrzona, obelga darowana, ale ten, kto wyjawił tajemnice, stracił nadzieję.
Obłuda
22 Kto mruga okiem – knuje zło, i nikt go od tego nie odwiedzie. Prz 6,13; Prz 10,10; Ps 35,19
23 Wobec ciebie usta jego są słodkie i podziwiać będzie twoje słowa, ale później odmieni swoje usta i sprawi, że się potkniesz na twoich słowach. 24 Wiele znienawidziłem, ale nic tak bardzo, jak takiego, a i Pan go nienawidzi. 25 Kto rzuca kamień w górę, rzuca go na swoją głowę, a cios podstępem zadany zrani także uderzającego.
27,25 - Dosł.: "rozdziela razy".
26 Ten, kto kopie dół, sam w niego wpadnie, a kto zastawia sidła, sam w nie zostanie schwytany. Prz 26,27; Koh 10,8; Ps 7,16; Ps 9,16
27 Kto źle czyni, na tego spadnie zło, a nawet nie pozna, skąd na niego przyjdzie. 28 Drwiny i obelgi są dla pyszałka, a pomsta jak lew czyha na niego. 29 W sidła dali się schwytać zadowoleni z upadku bogobojnych, i zżera ich boleść jeszcze przed śmiercią.
Nienawiść
Dwa podstawowe przymioty Boga w Biblii to sprawiedliwość i miłosierdzie. Szukających pomsty na bliźnich (27,30-28,1) spotka sprawiedliwość Boża. Taką samą myśl odnajdujemy w przypowieści o niesprawiedliwym słudze w Mt 18,23-35. Ci, którzy poszukują miłosierdzia u Boga, sami muszą okazywać miłosierdzie innym (28,2-5) – myśl w nieco odmienny sposób wyraża się pięciokrotnie. Jeśli chodzi o ten temat, por. Mt 6,12.14-15. Innym motywem przebaczenia jest pamiętać o śmierci i przykazaniach, wynikających z zawartego z Bogiem przymierza (28,6-7). Miłosierdzia od Boga mogą oczekiwać jedynie ci, którzy postępują miłosiernie wobec innych. W przeciwnym razie muszą oczekiwać surowej sprawiedliwości Bożej.
30 Złość i gniew są obrzydliwościami, których trzyma się grzesznik.
Syr 28
1 Tego, kto się mści, spotka pomsta od Pana, On grzechy jego dokładnie zachowa w pamięci.
2 Odpuść przewinę bliźniemu, a wówczas, gdy błagać będziesz, zostaną ci odpuszczone grzechy. Mt 6,12p; Mt 5,23-24; Mt 6,14-15
3 Gdy człowiek żywi złość przeciw drugiemu, jakże u Pana szukać będzie uzdrowienia?
4 Nie ma on miłosierdzia nad człowiekiem do siebie podobnym, jakże błagać będzie o odpuszczenie swoich własnych grzechów? Mt 18,23-35
5 Sam, będąc ciałem, trwa w nienawiści, któż więc zyska dla niego odpuszczenie grzechów?
28,5 - "Ciałem", tzn. istotą znikomą, przemijającą; "odpokutuje" - inni za syr.: "odpuści".
6 Pamiętaj o rzeczach ostatecznych i przestań nienawidzić, – o rozkładzie ciała, o śmierci, i trzymaj się przykazań! Syr 7,36; Syr 38,20
7 Pamiętaj o przykazaniach i nie miej w nienawiści bliźniego, – o przymierzu Najwyższego i daruj obrazę! Kpł 19,17-18; Wj 23,4-5
Kłótnie
8 Unikaj waśni, a mniej popełnisz grzechów, człowiek bowiem popędliwy wszczyna kłótnie. Prz 15,18
9 Grzesznik sieje niezgodę między przyjaciółmi i rzuca oszczerstwo między tych, co żyją w zgodzie.
10 Jakie jest paliwo, tak się ogień rozpala, jaka jest zapamiętałość w kłótni, tak się ona wzmaga; jaka siła człowieka, taka będzie jego zapalczywość, i zgodnie z zamożnością gniew swój on zwiększy. Prz 26,20-21
11 Żywica i smoła wzniecają ogień, a gwałtowna kłótnia powoduje rozlew krwi. 12 Jeśli dmuchać będziesz na iskrę – zapłonie, jeśli zaś spluniesz na nią – zgaśnie, a jedno i drugie pochodzi z ust twoich.
Złe języki Jk 3,1-12
13 Przeklinajcie potwarcę i człowieka o dwoistej mowie, zgubił bowiem wielu żyjących w zgodzie. Prz 16,28
14 Trzeci język wielu unieszczęśliwił i skazał ich na tułaczkę od narodu do narodu, zburzył miasta potężne i domy możnych obalił.
28,14 - W późniejszej literaturze żydowskiej oznacza tego, kto miesza się jako trzeci między dwu, aby ich poróżnić.
15 Trzeci język oddalił żony od mężów i pozbawił je owocu ich trudów. 16 Kto nastawia mu ucha, nie znajdzie spoczynku ani nie będzie mieszkał spokojnie.
17 Uderzenie rózgi wywołuje siniec, uderzenie języka łamie kości. Prz 25,15
18 Wielu padło od ostrza miecza, ale nie tylu, co od języka.
19 Szczęśliwy, kto przed nim był zasłonięty, kto nie doświadczył jego złości, kto nie dźwigał jego jarzma i nie był związany jego pętami. Ps 31,21
20 Jarzmo jego – to jarzmo żelazne, a pęta jego są pętami z brązu. 21 Okrutną śmierć on zadaje, nawet Otchłań jest lepsza od niego. 22 Nie opanuje on bogobojnych i nie będą się palili w jego płomieniu.
28,22 - Por. Jk 3,5n.
23 Natomiast ci, którzy Pana porzucają, weń wpadną, zapali się w nich i nigdy nie wygaśnie; jak lew będzie przeciw nim wysłany i rozszarpie ich jak pantera. 24 Uważaj! Otocz posiadłość swą płotem z cierni, srebro swoje i złoto mocno zawiąż;
25 słowom twoim spraw wagę i ciężarki, a ustom spraw drzwi i zasuwę! Syr 22,27; Prz 13,3
26 Bacz, abyś przez język się nie potknął i byś nie upadł przed tym, kto ci gotuje zasadzkę.
28,26 - Tzn. przez język.
W czterech ustępach porusza się z różnych punktów widzenia temat zgubnej mowy. Zły język jest źródłem waśni, niezgody i rozlewu krwi (28,8-12) – język może rozniecać ogień lub go gasić (28,12). Jednostka o oszczerstwie (28,13-16) skupia się na jego skutkach niszczących pokój (28,13.16) i ludzi (28,14), i kobiety (28,15), wyrzucane z domu (przez rozwód) i pozostawiane bez środków do życia. Zgubna moc języka (28,17-23) przybliża szereg porównań: jest ona gorsza od rózgi, miecza, jarzma i pęt, śmierci i Szeolu, płomieni, lwa i pantery. Końcowy ustęp (28,24-26) doradza mędrcowi ostrożność w mowie. Wykorzystuje się różne obrazy: płotu z cierni, drzwi i zasuwy, wagi i ciężarków, czyhającej zasadzki. Jeśli chodzi o podobne przypomnienie zgubnej siły języka, por. Jk 3,1-12.
Syr 29
Pożyczka
1 Kto jest miłosierny, pożycza bliźniemu, a kto wspomaga go swą ręką, wypełnia przykazania.
29,1 - Pożyczka bezprocentowa względem Izraelitów była nakazana w Prawie: Wj 22,24; Kpł 25,35n; Pwt 15,7-11; Pwt 23,20; Ps 37[36],21.26. Por. Mt 5,42.
2 Pożycz bliźniemu, gdy jest w potrzebie, a także [dług] oddaj mu w swoim czasie;
29,2 - Tzn. jeśli sam pożyczyłeś od bliźniego.
3 dotrzymaj słowa, bądź godny jego zaufania, a zawsze znajdziesz to, czego będziesz potrzebował.
4 Wielu uważa pożyczkę za rzecz znalezioną i sprawia kłopot tym, którzy ich wspomogli. Syr 8,12
5 Do czasu, zanim otrzyma, całuje go po rękach i o bogactwach bliźniego mówi cichym głosem; ale się ociąga, gdy przyjdzie pora zwrotu, i odpowiada słowami niechętnymi, a na czasy się skarży. 6 Jeśli zaś zdoła, zwróci zaledwie połowę, i należy uważać to za rzecz znalezioną; a jeśli nie będzie mógł [zwrócić], pozbawi wierzyciela pieniędzy, który bez powodu zyska sobie wroga, odpłaci mu przekleństwami i obelgami, a zamiast czci odpłaci mu zelżywością. 7 Wielu się więc powstrzymuje nie ze złego usposobienia, ale z obawy, by nie ponieść straty bez powodu.
29,7 - Od zachowania prawa o pożyczaniu.
Jałmużna Syr 3,29-4,10; Syr 7,32-36; Tb 12,8-9; Mt 6,19-21; Mt 19,21; Pwt 15,11
8 Poza tym bądź dla biednego łaskawy i nie daj mu długo czekać na jałmużnę! 9 Zgodnie z przykazaniem zajmij się biedakiem i stosownie do jego potrzeby nie odsyłaj go z pustymi rękami! 10 Strać raczej pieniądze dla brata i przyjaciela, niżby miały zardzewieć, zmarnować się pod kamieniem.
11 Rozporządź swym bogactwem według przykazań Najwyższego, a przyniesie ci to więcej korzyści niż złoto. Mt 6,19-21; Jk 5,3
12 Zamknij jałmużnę w spichlerzach swoich, a ona wybawi cię z każdego nieszczęścia. Tb 4,9-11; Mt 6,19-20; Łk 16,9
29,12 - Sens: jałmużna będzie takim bogactwem jak zbiory zamykane w spichlerzu.
13 Lepiej niż mocna tarcza i ciężka włócznia będzie ona walczyć za ciebie z wrogiem.
14 Człowiek dobry ręczyć będzie za bliźniego, a bezwstydny go odtrąci. 15 Nie zapominaj dobrodziejstw poręczyciela, dał bowiem siebie samego za ciebie. 16 Grzesznik za nic ma sobie dobrodziejstwa poręczyciela i bez wdzięczności w sercu opuści swego wybawcę. 17 Poręka zgubiła wielu uczciwych i wstrząsnęła nimi jak morska fala.18 Ludzi możnych wypędziła z kraju, tak że zabłądzili między obce narody. 19 Grzesznik uwikłany w porękę, w pogoni za zyskiem wikła się w wyroki sądowe. 20 Pomagaj bliźniemu w miarę możności, a uważaj na siebie, abyś nie upadł.
Ustęp o pożyczkach (29,1-7) stawia na początku ogólne zasady: należy chętnie pożyczać, tak jak nakazuje Tora (Wj 22,25; Kpł 25,35-37; Pwt 15,7-11; 23, 19-20; 24,10-13), nie biorąc odsetek od bliźniego (Izraelity), nie ociągać się w zwracaniu pożyczki. Następnie w 29,4-7 mówi o niebezpieczeństwach udzielania pożyczek: może się zdarzyć, że pożyczka nie zostanie ci zwrócona i za swe kłopoty zyskasz wroga. Ustęp o jałmużnie (29,8-13) przyjmuje, że jest to czyn dobry zgodny z Torą (por. Pwt 15,7), oraz przywołując obraz „skarbu”, zwraca uwagę na pozytywne skutki, jakie mogą być owocem wielkoduszności (por. Mt 6,19-21; 19,21; Łk 12,33; 16,9). Choć Księga Przysłów odradza udzielanie poręczenia (por. Prz 6,1-5; 11,15; 17,18; 20,16; 22,26-27; 27,13), Ben Syrach w 29,14-20 odnosi się przychylnie do tej praktyki („człowiek dobry ręczyć będzie za bliźniego”), ale również jest świadomy niebezpieczeństw i negatywnych skutków. Podstawowa jego zasada w kwestii poręczeń i we wszelkich tego rodzaju sprawach finansowych znajduje wyraz w 29,20: „Pomagaj bliźniemu według swej możności, a uważaj na siebie, abyś i ty nie upadł”.
Gościnność
21 Pierwsze potrzeby życiowe: woda, chleb, odzienie i dom osłaniający to, co wstydliwe. 22 Lepsze jest życie biednego pod osłoną belek niż wspaniałe uczty u obcych. 23 Bądź zadowolony, czy masz mało, czy dużo, a nie posłyszysz wymówek, że jesteś przybyszem.
24 Nędzne to życie chodzić od domu do domu, a tam, gdzie mieszkasz jako przybysz, ust nie otworzysz. Prz 27,8
25 Choć przyjmiesz kogoś do stołu i dasz pić, zamiast podzięki posłyszysz przykre słowa:
29,25 - Składniej syr.: "gdy się jest przybyszem, doznaje się wstydu i niesłusznie się słyszy twarde słowa".
26 Chodź, przybyszu, przygotuj stół, a jeśli coś masz w ręku, nakarm mnie!
29,26 - Aluzja do stosunków egipskich, gdzie wędrowni kupcy często bywali wyzyskiwani przez gospodarzy domów.
27 Przybyszu, zrób miejsce godniejszemu, brat w gościnę przybył do mnie, potrzebuję mieszkania. 28 Ciężkie są dla człowieka rozumnego obelgi wierzyciela i wymawianie gościny.
Sytuacja, jaką tu zakłada pouczenie Ben Syracha, została naszkicowana w Kpł 25,35: „Jeżeli brat twój zubożeje i ręka jego osłabnie, to podtrzymasz go, aby mógł żyć z tobą przynajmniej jak przybysz lub osadnik”. Tora ocenia sytuację od strony świadczącego dobrodziejstwo, natomiast Ben Syrach z perspektywy przyjmującego. W 29,21-22 wylicza wśród rzeczy nieodzownych do życia posiadanie własnego domu, niezależnie jak byłby on skromny. To minimum niezależności kontrastuje z zawstydzeniem wskutek zależności od uprzejmości drugich, którzy w każdej chwili mogą potraktować cię jak sługę (29,25-26) i kazać wyprowadzić się z domu (29,27). Końcowa uwaga o „obelgach wierzyciela” (29,28) może być aluzją do sprawy zależności i w ten sposób odnosić to miejsce do poprzedniego wiersza.
Syr 30
Wychowanie Prz 13,24; Prz 23,13; Prz 23,14; Prz 29,15
1 Kto miłuje swego syna, często używa na niego rózgi, aby na końcu mógł się nim cieszyć. 2 Kto wychowuje swego syna, będzie miał z niego pociechę i dumny będzie z niego między znajomymi. 3 Kto kształci swego syna, budzi zazdrość u wroga, a wobec przyjaciół będzie się nim cieszył.
4 Skończył życie jego ojciec, ale jakby nie umarł, gdyż podobnego sobie zostawił. Tb 9,6
5 Za swego życia widzi [go] rozradowany, a przy zgonie nie doznaje smutku. 6 Przeciwnikom zostawił mściciela, a przyjaciołom – okazującego wdzięczność. 7 Ten rozpieszcza swego syna, kto opatruje jego rany, któremu na każdy jego krzyk wzruszają się wnętrzności. 8 Koń nie ujeżdżony jest narowisty, a syn zostawiony samemu sobie staje się zuchwały. 9 Pieść dziecko, a wprawi cię w osłupienie, baw się z nim, a sprawi ci smutek. 10 Nie śmiej się razem z nim, abyś nie został wraz z nim zasmucony i abyś na koniec nie zgrzytał zębami. 11 W młodości nie dawaj mu zbytniej swobody,
30,11 - Kilka rkp dodaje: "i nie pobłażaj jego złym czynom, naginaj mu karku w czasie młodych lat".
12 okładaj razami boki jego, gdy jest niedojrzały, aby gdy zmężnieje, nie odmówił ci posłuchu. 13 Wychowuj swego syna i wdrażaj go do pracy, abyś się nie zachwiał skutkiem jego haniebnego życia.
Ojciec powinien wychowywać w karności swego syna, ponieważ w dalszej perspektywie okaże się to korzyścią dla syna i zwiększy poważanie ojca w oczach innych. Poglądy Ben Syracha na wychowanie dzieci brzmią dzisiaj bardzo nieprzekonująco, ale w starożytności nie były bynajmniej czymś wyjątkowym (por. Prz 13,24; 19,18; 22,15; 23,13-14). W pierwszym ustępie (30,1-6) rozważa się pozytywne skutki wychowywania syna w karności, a w drugim – negatywne skutki surowej dyscypliny. Wiersz końcowy (30,13) podsumowuje całą tę naukę: „Wychowuj swego syna i używaj do pracy, abyś nie został zaskoczony jego bezczelnością”. Kulturowy obraz ojca jest surowy, budzący poczucie dystansu i szacunku. Miejsce to jest ważne dla zrozumienia kontekstu Jezusowej idei Boga jako Ojca. Należy unikać rzutowania współczesnych zachodnich koncepcji ojcostwa („Tatuś”) na teksty NT, w których nazywa się Boga „Ojcem”.
Zdrowie i bogactwo
14 Więcej wart biedny o zdrowiu i sile niż bogacz w ciele udręczonym [chorobą]. 15 Zdrowie i siła lepsze są niż wszystko złoto, a mocne ciało niż niezmierny majątek. 16 Nie ma większego bogactwa nad zdrowie ciała, a dobrobyt nie przewyższa radości serca. 17 Lepsza jest śmierć niż przykre życie i lepszy wieczny odpoczynek niż długotrwała choroba. 18 Łakocie położone przed zamkniętymi ustami są jak stosy żywności leżące na grobie.
30,18 - Jest to aluzja do pogańskiego zwyczaju składania zmarłym ofiar z pokarmu. Hebr.: "przed bożkiem".
19 Na cóż się przyda ofiara z owoców bożkowi? Nie będzie przecież jadł ani czuł zapachu – tak jest z tym, kogo Pan doświadcza. Pwt 4,28; Ps 115,4-7; Iz 40,20+
20 Patrzy oczami i wzdycha, jak wzdycha eunuch obejmujący dziewicę. Syr 20,4
Radość
21 Nie wydawaj duszy na pastwę smutku ani nie zadręczaj się mędrkowaniem. 22 Radość serca – to życie człowieka, a wesołość męża przedłuża dni jego. 23 Przetłumacz sobie samemu, pociesz swoje serce i oddal długotrwały smutek od siebie; bo smutek zgubił wielu i nie ma z niego żadnego pożytku.
30,23 - Według hebr.; gr.: "oszukuj swą duszę"; kilka rkp: "miłuj swą duszę".
24 Zazdrość i gniew skracają dni, a zmartwienie sprowadza przedwczesną starość.
25 Serce pogodne szczęśliwe jest też przy posiłkach, troszczy się o pokarm dla siebie. Prz 15,15
30,25 - Tłum. przypuszczalne; hebr.: "sen zadowolonego to jak przysmak". Wlg: "serce jasne jest też wesołe przy ucztach, uczty jego bowiem przyrządzane są starannie".
Trzy ważne elementy w szczęściu to zdrowie fizyczne (30,14-17), zdrowe pożywienie (30,18-20) i dobre usposobienie (30,21-25). Jak zdrowie jest cenniejsze od złota i srebra, tak śmierć należy przedkładać nad chorobę (BT: „przykre życie”). Ustęp o pożywieniu (30,18-20) jest nieco niejasny w warstwie obrazowej. Myśl w nim zawarta wydaje się taka, że dla tego, kto jest chory i nie może jeść (co uważa się za karę Bożą; por. 30,19), dobre pożywienie jest tak samo bezużyteczne jak żywność, którą kładzie się na grobie czy poświęca bożkowi, i tak samo nie przynoszące żadnego owocu jak obejmowanie dziewczyny przez eunucha. Pozytywne skutki dobrego usposobienia to dłuższe życie (30,22; por. Mt 6,27) i dobry apetyt (30,25).
Syr 31
Bogactwo
1 Bezsenność z powodu bogactwa wyczerpuje ciało, a troska o nie oddala sen. 2 Troski nocnego czuwania nie pozwalają się zdrzemnąć, bardziej niż ciężka choroba wybijają ze snu. 3 Bogacz się trudzi, aby gromadzić pieniądze, a gdy przestanie, syci się rozkoszami. 4 Biedak się trudzi, nie mając środków do życia, a gdy przestanie, popada w nędzę.
5 Ten, kto złoto miłuje, nie ustrzeże się winy, a ten, kto goni za zyskami, pobłądzi przez nie. Prz 28,20
6 Złoto wielu doprowadziło do upadku, a ich klęska stała się dla nich jawna. 7 Zasiekami z drewna jest ono dla tych, co za nim szaleją, a kto jest głupi, w nich uwięźnie. 8 Błogosławiony bogacz, w którym nie znaleziono winy, który nie gonił za złotem.9 Któż to jest? Wychwalać go będziemy, uczynił bowiem rzeczy podziw wzbudzające wśród jego ludu. 10 Któż poddany takiej próbie pozostał doskonały? Poczytane mu to będzie za chlubę. Kto mógł zgrzeszyć, a nie zgrzeszył, uczynić źle, a nie uczynił? 11 Dobra jego będą trwałe, a zgromadzenie wyliczać będzie jego miłosierne czyny.
Czy bogactwo daje szczęście i prawość? Na to pytanie udziela się negatywnej odpowiedzi w czterech małych jednostkach. W pierwszej (31,1-2) za główną przyczynę bezsenności uważa się troskę o pieniądze. Druga (31,3- 4) przeciwstawia nie wypełniony zajęciami czas bogacza i biedaka: bogacz w wolnym czasie „syci się rozkoszami”, natomiast w przypadku biedaka czas nie wypełniony zajęciami tylko powiększa jego potrzeby. Pogoń za bogactwem, nie przyczyniając się do wzrostu prawości, prowadzi do upadku i zguby (31,5-7). Jednostka końcowa (31,8-11) jest błogosławieństwem sławiącym bogacza, który niczym się nie skalał i nie okazał się chciwym. W tekście hebrajskim 31,8 używa się terminu „mamona” na oznaczenie bogactwa (por. Łk 16,9.13). Te cztery jednostki streszcza uwaga Jezusa na temat tego, jak trudno jest bogaczowi wejść do królestwa Bożego (Mk 10,25).
Uczty Prz 23,1-3; Prz 23,6-8
Jak należy się zachowywać, gdy jest się zaproszonym na ucztę? Cztery jednostki tworzą chiazm: A – obyczaje przy stole (31,12-18); B – umiarkowanie w spożywaniu pokarmów (31,19-24); B' – umiarkowanie w piciu wina (31,25-31); A' – obyczaje przy stole (32,1-13). Wszystkie cztery jednostki zakładają kulturę „wyższych warstw”, w której publiczne zachowanie się jest ważnym elementem zdobycia statusu społecznego i utrzymania go.
Pierwsze pouczenie o zachowaniu się przy stole podaje wiele zasad dobrego wychowania. Ich celem jest uniknięcie zwracania na siebie krytycznej uwagi. Kryterium pozytywne („osądzaj sprawy bliźniego według swoich własnych”) jest pewnego rodzaju wersją złotej reguły podanej w NT (Mt 7,12; Łk 6,31). Pierwsze pouczenie o umiarkowaniu (31,19-24) porównuje skutki umiarkowanego i nieumiarkowanego jedzenia i przedkłada zasadę: „We wszystkich czynach swych bądź uważny, a żadna choroba nie zbliży się do ciebie” (31,22). Ostatnie dwa wiersze (31,23-24) podejmują odmienny, choć luźno związany z omawianym temat, przeciwstawiając sobie publiczne reakcje na hojność i skąpstwo na ucztach.
Drugie pouczenie o umiarkowaniu porównuje złe skutki nadmiernego picia wina (31,25-26.29-30) z dobrymi skutkami umiarkowanego spożywania wina (31,27-28). Jednostka kończy się radą, by mędrzec nie wdawał się w spór z pijakiem (31,31). Końcowe pouczenie o obyczajach (32,1-13) najpierw radzi (32,1-2) temu, kto został wybrany na „mistrza ceremonii” (por. J 2,8-10), by pełnił swe obowiązki w sposób dyskretny – co, o ironio, ma powiększyć jego dobrą sławę. Człowiekowi starszemu zaleca się (32,3-6) mówić powściągliwie, z wyczuciem, by nie przeszkadzał wysoko cenionym występom muzycznym. Młodzieńcowi również doradza się (32,7-10), by zabierał głos oszczędnie, zachowując się zarazem skromnie i nieśmiało – takie zachowanie zyskuje powszechne uznanie. Jednostka kończy się w 32,11-13 radą, by pójść do domu w stosownym czasie i by po uczcie odmówić modlitwę dziękczynną („za wszystko wysławiaj Tego, który cię stworzył i który cię upaja swoimi dobrami”). Te pouczenia o zachowaniu się na uczcie stanowią ważne tło wielu nauk Jezusa (Łk 7,36-50; 14,7-24; 21,14-38; 24,28-31.36-49).
12 Zająłeś miejsce przy stole suto zastawionym? Nie rozwieraj nad nim gardła i nie wołaj: Jakże wiele na nim! 13 Pamiętaj, że nieszczęściem jest złe oko. Cóż między rzeczami stworzonymi gorszego nad takie oko, które płacze z powodu [braku] każdej rzeczy?
31,13 - Popr. wg hebr.; gr. ma: "przed każdym obliczem".
14 Po to, co ktoś sobie upatrzył, nie wyciągaj ręki i nie pchaj się wraz z nim do półmiska! 15 Osądzaj odczucia bliźniego według swoich własnych i zważaj na to, czego sam nienawidzisz. 16 Jedz, co leży przed tobą, jak człowiek, nie bądź żarłoczny, abyś nie wzbudzał odrazy. 17 Przez dobre wychowanie pierwszy zaprzestań [jedzenia], nie bądź nienasycony, byś kogoś nie zraził. 18 Jeśli zajmiesz miejsce wśród wielu [zaproszonych], nie wyciągaj ręki wcześniej od nich.
19 Jakże mało potrzeba człowiekowi dobrze wychowanemu, na łóżku swym nie będzie ciężko oddychał. Prz 13,25
20 Zdrowy jest sen przy umiarkowanie sytym żołądku, wstaje [człowiek] wcześnie, jest panem samego siebie. Udręka bezsenności, bóle żołądka i kolki w brzuchu [występują] u łakomego człowieka. 21 A jeśli byłbyś zmuszony do jedzenia, wstań, zrzuć to na stronie, a ulżysz sobie.
31,21 - Kilka rkp: "przejdź się dalej".
22 Słuchaj mnie, synu, i nie gardź mną, a w końcu uznasz słowa moje za słuszne. We wszystkich czynach swych bądź umiarkowany, a żadna choroba nie zbliży się do ciebie. 23 Wargi wychwalać będą tego, kto hojny jest na ucztach, i prawdziwe jest świadectwo o jego szlachetności. 24 Miasto będzie szemrać przeciw skąpemu na ucztach, i świadectwo o jego przewrotności jest ścisłe.
Wino Prz 20,1; Prz 23,20-21; Prz 23,29-35; Prz 31,4-7; Iz 5,22; Iz 28,1-4
25 Przy piciu wina nie bądź zbyt odważny, albowiem ono zgubiło wielu. 26 Jak w kuźni próbuje się twardość stali, zanurzając ją w wodzie, tak wino doświadcza w bójce serca zuchwalców.
27 Wino dla ludzi jest życiem, jeżeli pić je będziesz z umiarem. Co za życie ma ten, który jest pozbawiony wina? I ono zostało stworzone dla radości ludzi. Ps 104,15
28 Zadowolenie serca i radość duszy daje wino pite we właściwym czasie i z umiarem. Sdz 9,13; 1Tm 5,23
29 Udręką dla duszy jest zaś wino pite w nadmiernej ilości wśród podniecenia i zwady. 30 Pijaństwo powiększa szał głupiego na jego zgubę, osłabia siły, a ran przysparza. 31 Na uczcie przy piciu nie rób wymówek bliźniemu ani nie lekceważ go z powodu jego wesela; nie mów mu słów obelżywych ani nie drażnij go żądaniem zwrotu długu!
Syr 32
1 Jeśli posadzono cię na pierwszym miejscu, nie wbijaj się w pychę, bądź pośród innych jak jeden z nich, miej o nich staranie; dopiero wtedy usiądź! 2 Gdy wykonasz całe zadanie, zajmij swoje miejsce, abyś się nimi radował i byś otrzymał wieniec za sprawność. 3 Przemów, starcze, tobie to bowiem przystoi, jednak z dokładnym wyczuciem, abyś nie przeszkadzał muzyce.
32,3 - W czasie uczty były śpiewy i muzyka.
4 A kiedy jej słuchają, nie rozwódź się mową ani nie okazuj swej mądrości w niestosownym czasie! 5 Czym pieczęć z rubinu w złotej oprawie, tym koncert muzyków na uczcie przy winie. 6 Czym pieczęć szmaragdowa w złotym obramowaniu, tym melodia muzyków przy słodkim winie. 7 Przemów, młodzieńcze, jeśli to konieczne, skoro cię o to usilnie dwa razy proszono. 8 Mów zwięźle, w niewielu słowach [zamknij] wiele treści, bądź jak ten, który coś wie, a zarazem umie milczeć. 9 Nie udawaj równego między dostojnikami, a gdy inny mówi, wiele nie gadaj!
10 Przed gromem przelatuje błyskawica, a skromnego człowieka poprzedza przychylność. Prz 15,33; Prz 18,12
11 Gdy przyjdzie czas, powstań, nie bądź ostatni, idź szybko do domu i nie postępuj lekkomyślnie! 12 Tam możesz się zabawić i czynić, co ci się podoba, ale nie grzesz mową zuchwałą! 13 Za wszystko wysławiaj Tego, który cię stworzył i który cię upaja swoimi dobrami.
Bojaźń Boża
Według Ben Syracha ideał mędrca łączy w sobie praktyczną mądrość, zachowywanie przykazań i bojaźń Pańską. W poszczególnych częściach tej jednostki znajduje wyraz refleksja dotycząca różnej relacji, jaka zachodzi między tymi elementami. Termin „Prawo” odnosi się tu szczególnie do Tory – Prawa Bożego objawionego Izraelowi jako wzorzec jego stosunków z Bogiem. Pierwsza część (32,14-17) przeciwstawia mędrca, poszukującego Prawa i bojącego się Pana, obłudnikowi i grzesznikowi, nieskorym do poprawy i nie przestrzegającym Prawa. Część druga (32,18-24) zaczyna od wezwania do roztropnego postępowania, ale następnie wiąże to postępowanie z „zachowywaniem przykazań” i bojaźnią Pańską. Trzecia część (33,1-3) ponownie łączy z sobą mądrość, Prawo i bojaźń Pańską oraz obiecuje szczęście i bezpieczeństwo tym, którzy według nich postępują. Część ostatnia (33,4-6) przeciwstawia rozumne przygotowanie się mędrca przed zabraniem głosu bezmyślnemu zachowywaniu się głupca. Ten tekst (i inne takie miejsca) dotyka samego sedna intelektualnego programu Ben Syracha mającego na uwadze zespalanie wspólnej tradycji mądrościowej Bliskiego Wschodu ze specyficznie żydowskim doświadczaniem Boga i podejściem do życia.
14 Kto się boi Pana, przyjmie pouczenie, a którzy od wczesnego rana Go szukają, znajdą [Jego] łaskę. 15 Ten, kto bada Prawo, życie swe nim wypełni, ale obłudnik znajdzie w nim sposobność do upadku. 16 Ci, którzy się boją Pana, znajdą sprawiedliwość, a ich słuszne działanie zabłyśnie jak światło.
32,16 - Popr. wg hebr.; gr.: "otrzymają wyrok".
17 Człowiek grzeszny unika nagany i według swej woli znajdzie wymówkę. 18 Człowiek roztropny nie gardzi namysłem, a obcy i pyszałek nie doznają obawy.
32,18 - Popr. wg hebr.; gr.: "obcy".
19 Nic nie czyń bez zastanowienia, a po czynie nie żałuj.
32,19 - Inni: "dzisiaj nie zmieniając zdania".
20 Nie chodź drogą wyboistą, abyś nogą nie zawadził o kamień. 21 Nie czuj się bezpieczny na drodze, nawet gdy nie ma przeszkód, 22 i miej się na baczności nawet wobec dzieci.
32,22 - Popr. wg hebr.; gr.: "wobec dzieci".
23 W każdym działaniu polegaj na swej duszy, bo to jest właśnie zachowaniem przykazań. Prz 13,3; Prz 16,17; Prz 22,5; Pwt 4,9
24 Albowiem kto wierzy Prawu, zważa na przykazania, a kto zaufał Panu, nie poniesie szkody. Prz 19,16; Ps 23,3n
Syr 33
1 Nie spadnie zło na bojącego się Pana, ale nawet w doświadczeniu będzie wybawiony. Hi 5,19; Prz 12,21; Prz 24,16; Ps 1; Ps 91
2 Mąż mądry nie będzie nienawidził Prawa, ale kto obłudnie do niego się odnosi, jest jak łódź w czasie burzy. 3 Człowiek rozumny zawierzy Prawu, ono będzie dla niego niezawodne jak wyrocznia urim i tummim.
33,3 - Popr. wg hebr.; gr.: "zapytywanie wyroczni".
4 Przygotuj mowę, a słuchać cię będą, zbierz swą wiedzę i odpowiadaj! 5 Wnętrze głupiego jest jak koło u wozu i jak obracająca się oś – jego myślenie. 6 Przyjaciel szyderca jest jak ogier, co rży pod każdym jeźdźcem.
Nierówność położenia
7 Dlaczego jeden dzień góruje nad drugim, chociaż światło wszystkich dni roku pochodzi od słońca? 8 W myśli swej Pan je pooddzielał i On wyróżnił czasy i święta. 9 Jedne z nich wywyższył i uświęcił, a inne zaliczył do dni zwyczajnych. 10 Wszyscy ludzie są z mułu, i z ziemi Adam został stworzony. 11 Pan rozdzielił ich w pełni swej wiedzy i różne wyznaczył im drogi.
12 Jednych pobłogosławił i wywyższył, uświęcił i do siebie zbliżył, innych przeklął, poniżył i wygnał ich z miejsca pobytu. 1Sm 2,6-8; Łk 1,51-53; Syr 10,14-15
33,12 - Aluzja do łask udzielonych Izraelowi i kar zesłanych na ościenne ludy pogańskie. Por. Rdz 9,25nn; 1 Sm 2,6-8; Łk 1,51nn.
13 Jak glina w ręku garncarza – wszystkie Jego drogi są według Jego upodobania – tak ludzie są w ręku Tego, który ich stworzył, a odda im według swego osądu. Iz 29,16+; Rz 9,21
14 Jak obok zła – dobro, a obok śmierci – życie, tak obok bogobojnego – grzesznik.
15 Patrz na wszystkie dzieła Najwyższego: [występują] parami – jedno naprzeciw drugiego. Syr 42,24-25; Koh 3,1-8
Ben Syrach rozróżnia w swoim dziele mędrców i głupców, dobrych i złych, życie i śmierć, nigdy nie podejmując próby wyjaśnienia, jak najlepszy i wszechmocny Bóg może godzić się na istnienie zła (zagadnienie, którym się zajmuje teodycea). W końcu jednak przystępuje do tego problemu, a swoje stanowisko wyraża w doktrynie dualizmu, najwyraźniej sformułowanej w 33,14-15: w Bożym planie stworzenia występuje pewien dualizm (dobro przeciw złu, życie przeciw śmierci, prawi przeciw grzesznikom). Ben Syrach dochodzi do tej nauki zastanawiając się nad kalendarzem żydowskim (33,7-9), w którym pewne dni są ważne (Pascha, szabat itd.), a inne mają tylko liczbę (dzień pierwszy, dzień drugi itd.). Następnie stosuje tę dwoistość do stworzenia przez Boga ludzi (33,10-13) i obchodzenia się z nimi („jak glina w ręce garncarza”). Ben Syrach przedkłada zmodyfikowany dualizm, w którym wszystko (dobro i zło) pozostaje we władzy Boga (por. Iz 45,7), i odwołuje się, nieco mgliście, do planu Bożego odzwierciedlającego się w „naturze rzeczy”. Ben Syrach nie mówi nic o jakimś potężnym Szatanie (postaci obecnej w zwojach znad Morza Martwego i w NT), wiodącym synów ciemności do pełnienia czynów ciemności.
16 I ja, ostatni, wykazałem czujność, jak ten, kto podnosi resztki po zbierających winne grona. Iz 24,13; Jr 49,9
17 Z błogosławieństwem Pana dotarłem, i jak ten, co zbiera winogrona, napełniłem tłocznię. 18 Zważcie, że nie dla siebie samego się trudziłem, ale dla tych wszystkich, którzy szukają wykształcenia. 19 Słuchajcie mnie, dostojnicy ludu, i nadstawcie uszu, przewodniczący zgromadzeniu!
Inaczej niż w większości ksiąg biblijnych Ben Syrach nie jest ani autorem anonimowym, ani ukrywającym się pod jakimś pseudonimem. Występuje pod swoim nazwiskiem (50,27) i umieszcza w swej księdze wzmianki autobiograficzne (24,30-34; 33,16-19; 34,11-13; 39,12-13; 50,27; 51,13-30). Porównując siebie najpierw do zbierającego w winnicy „pokłosie”, a następnie do wytrawnego zbieracza, sugeruje, że dzięki długim studiom i przyswojeniu tradycji biblijnej i mądrościowej zebrał bogate owoce (33,16-17). Wreszcie stwierdza, że jego studia i nauki mają przynieść pożytek nie jemu samemu, lecz wszystkim (33,18-19). Powołanie nauczyciela mądrości ma charakter publiczny i ma służyć innym.
Bądź niezależny
20 Ani synowi, ani żonie, ani bratu, ani przyjacielowi nie dawaj władzy nad sobą za życia, nie oddawaj też swoich dostatków komu innemu, abyś pożałowawszy tego, nie musiał o nie prosić. 21 Póki żyjesz i tchnienie jest w tobie, nikomu nie dawaj władzy nad sobą. 22 Lepszą jest bowiem rzeczą, żeby dzieci ciebie prosiły, niż żebyś ty wyglądał czegoś z rąk swych synów. 23 We wszystkich sprawach bądź tym, który góruje, abyś nie przyniósł ujmy swej sławie! 24 W ostatnim dniu twego życia i w godzinie śmierci rozdaj [swoje] dziedzictwo!
Niewolnicy – słudzy
25 Dla osła – pasza, kij i ciężary; chleb, ćwiczenie i praca – dla niewolnika. Prz 26,3
26 Spraw, by sługa pracował, a znajdziesz odpoczynek, zostaw mu ręce swobodne, a szukać będzie wolności. 27 Jarzmo i rzemień zginają kark, a słudze krnąbrnemu wałek i dochodzenie.
33,27 - Narzędzie tortury służące do wyciągania i wykręcania członków.
28 Wyślij go do pracy, by nie był bez zajęcia, lenistwo bowiem uczy wiele złego.
29 Daj go do pracy dla niego stosownej, a jeśliby cię nie słuchał, zakuj go w cięższe kajdany, Prz 29,19
30 ale nie przebieraj miary względem żadnego człowieka i nie czyń nic bez słuszności.
31 Jeśli masz niewolnika, niech ci będzie jakby drugim tobą, bo za krew go nabyłeś. Syr 7,20
33,31 - Niewolników najczęściej zdobywano na wojnie.
32 Jeśli masz niewolnika, postępuj z nim jak z bratem, bo potrzebować go będziesz jak siebie samego. 33 Jeśli go skrzywdzisz, a on ucieknie, na jakiej drodze szukać go będziesz?
33,25-33 - Por. Wj 21,2-11.20n26n; Kpł 25,44-55; Pwt 15,12-18; Mt 18,23-35; Łk 12,43-48; Ef 6,9; Kol 4,1.
Ben Syrach zwraca się do pana domu – męża ekonomicznie niezależnego i mającego niewolników. Najpierw (33,20-24) wzywa pana domu do zachowania niezależności („nikomu nie dawaj nad sobą władzy”) i nieprzekazywania innym swej własności aż do chwili swej śmierci (por. Łk 15,11-32). Za czasów Ben Syracha niewolnictwo było instytucją usankcjonowaną społecznie i religijnie. Ludzie stawali się niewolnikami jako jeńcy wojenni lub z powodu trudności finansowych. Początkowa rada Ben Syracha (33,25-30), chociaż pragmatyczna i skuteczna, jest bardzo surowa („chleb, ćwiczenie i praca – dla niewolnika”); złagodzi ją jedynie przez wezwanie do sprawiedliwości w 33,30. Rada ta kończy się (33,31-33) opisem sytuacji właściciela, który ma tylko jednego niewolnika i którego własny interes wymaga dobrego traktowania swego niewolnika. Por. przypowieści Jezusa o niewolnikach w Łk 12,35-48 i Mt 24,45-51; 25,14-30.
Syr 34
Sny
1 Mąż nierozsądny miewa czcze i zwodnicze nadzieje, a marzenia senne uskrzydlają bezrozumnych.
34,1 - Czasem wprawdzie Bóg posługuje się snami jako środkiem objawienia (np. Rdz 28,10-17; Rdz 31,10-13; Rdz 37,5-10; Rdz 41,1-36; Lb 12,6; Mt 1,20-23; Mt 2,13.22), niemniej uciekanie się do snów jako do środka wróżbiarskiego było zakazane przez Prawo (Kpł 19,26; Pwt 13,1-5; Pwt 18,9-14), a ganione przez proroków (Jr 29,8).
2 Podobny do chwytającego cień i goniącego wiatr jest ten, kto się opiera na marzeniach sennych. 3 Jedno odbiciem drugiego – to widzenia senne, naprzeciw oblicza – odbicie oblicza.
34,3 - Popr. wg hebr.; gr.: "widzenia".
4 Co można oczyścić rzeczą nieczystą? Z kłamstwa jakaż wyjdzie prawda? Hi 14,4
5 Wróżbiarstwo, przepowiednie z lotu ptaków i marzenia senne są bez wartości, jak urojenia serca rodzącej kobiety. Koh 5,6
6 Jeśli Najwyższy nie zsyła ich jako nawiedzenia, nie bierz ich do serca! 7 Marzenia senne w błąd wprowadziły bardzo wielu, którzy ufając im, upadli.8 Bez kłamstwa zostanie wypełnione Prawo, a mądrość w ustach prawdomównych jest doskonałością.
34,8 - Tzn. w życiu należy kierować się Prawem i mądrością, a ich obietnice na pewno się spełnią.
Podróże
9 Mąż, który podróżował, zna wiele rzeczy i mądrze przemawiać będzie, kto ma wielkie doświadczenie. 10 Kto nie ma doświadczenia, wie mało, a ten, kto podróżował, wzbogacił swoją sprawność.
34,10 - Inni dosł.: "pobłądził".
11 Wiele widziałem w moich podróżach i więcej rozumiem, niż wypowiedzieć potrafię. 12 Często byłem w niebezpieczeństwie śmierci i dzięki tym [doświadczeniom] zostałem ocalony. 13 Duch bojących się Pana żyć będzie, albowiem ich nadzieja jest w Tym, który ich zbawia. 14 Kto się boi Pana, niczego lękać się nie będzie ani obawiać, albowiem On sam jest jego nadzieją. 15 Szczęśliwa dusza tego, który się boi Pana. Kogóż się on trzyma i któż jest jego podporą?
16 Oczy Pana są nad tymi, którzy Go miłują – tarcza potężna i silne oparcie, ochrona przed gorącym wichrem i osłona przed żarem południa, zabezpieczenie przed potknięciem się i pomoc w upadku. Syr 15,19; Ps 33,18; Ps 34,16
17 Podnosi On duszę i oświeca oczy, daje zdrowie, życie i błogosławieństwo.
Pierwsza część (34,1-8) jest ostrą krytyką wartości snów. W starożytności uważano, że sny odsłaniają wiedzę o przyszłości (w przeciwieństwie do współczesnej psychoanalizy, która w snach widzi możliwość dotarcia do przeszłości). Wykazując przenikliwą intuicję, Ben Syrach nazywa sny zwykłym odbiciem siebie samego (34,3). Czyni wyjątek dla snów, „gdy Najwyższy przysyła je jako nawiedzenie” (34,6; por. Rdz 28,12-16; 31,10-13.24; 37,5-10; 40,8-19; 41,1-32; Dn 2,1-19.27-45; Mt 1-2). Ale jak sny takie rozpoznać? Zamiast zatem polegać na snach, lepiej jest wypełniać Prawo i w ten sposób pielęgnować doskonałą mądrość.
W drugiej części (34,9-12) podkreśla się wartość doświadczenia zdobytego w czasie podróży, a także znajdujemy autobiograficzną wzmiankę Ben Syracha (34,11-13; por. 33,16-19) o tym, jak doświadczenie ocaliło go od niebezpieczeństw podczas podróży (por. uwagę Pawła w 2 Kor 11,25-27). W trzeciej części (34,13-17) znajduje wyraz refleksja nad pozytywnym ideałem bojaźni Pańskiej: „Szczęśliwa dusza tego, który się boi Pana”. Używając sugestywnych obrazów („ochrona przed gorącym wichrem i osłona przed żarem południa [...] Podnosi On duszę i oświeca oczy”), Ben Syrach opisuje błogosławieństwa towarzyszące temu, kto się boi Pana, co jest prawdziwą mądrością.
Ofiary Syr 35,1+
Trzy części tej jednostki przypominają język i idee Iz 56-66. Ben Syrach, który do kultu świątynnego odnosił się pozytywnie, a nawet z entuzjazmem (por. 50,1-21), nalega, by praktykom religijnym towarzyszyła i je ożywiała troska o sprawiedliwość.
Pierwsza część (34,18-26) podejmuje tę kwestię w szeregu krótkich jednostek (w. 18-19.20-22.23-24.25-26). Bóg nie przyjmie ofiary tych, którzy wykorzystywali biednych (por. Jk 5,1-6). Najbardziej przejmujące obrazy mamy w 34,25-26.30-31, które są aluzją do postu Dnia Przebłagania (por. Kpł 23,27-32). Jeśli postowi nie towarzyszy postanowienie niepopełniania więcej grzechów, Bóg nie wysłucha modlitw o odpuszczenie grzechów. Oczekiwanie mimo to odpuszczenia grzechów porównuje się do postępowania kogoś, kto obmywszy się po dotknięciu trupa, ponownie go dotyka i pozostaje rytualnie nieczysty (por. Lb 19,11-13).
Drugą część (35,1-10) zaczyna krótki poemat (35,1-3), który utożsamia zachowywanie przykazań, świadczenie czynów dobroci i unikanie grzechu, związanego z różnymi przejawami kultu (por. Iz 58). Dobre uczynki nie zastępują jednak kultu świątynnego ani mu się nie przeciwstawiają. Poemat drugi (35,4-10) jest entuzjastyczną pochwałą składania ofiar w świątyni w czasie świąt pielgrzymich („chwal Pana hojnym darem”) oraz z tytułu pierwocin i dziesięcin („przy każdym darze twarz twoją rozpogódź”, por. 2 Kor 9,7). Teologicznym motywem składania ofiar jest zasada do ut des („daję, byś dał”), przy czym Bóg „siedemkroć razy więcej odda tobie” (35,10).
Trzecia część (35,11-24) skupia uwagę na sprawiedliwości Boga. Boga, który jest sędzią sprawiedliwym, nie można przekupić nieuczciwymi ofiarami (35,11-12). Bóg wysłucha skarg sierot i wdów (35,14-15; por. Łk 18,1- 8) i próśb pokornych i sprawiedliwych (35,17-18, „modlitwa biednego przeniknie obłoki”). Końcowy opis przedstawia Boga jako wojownika niosącego wyzwolenie (35,19-23). Opis ten kończy się pięknym obrazem miłosierdzia Boga przychodzącego „jak chmury deszczowe – w czasie posuchy”. Język 35,19-24 przypomina język proroków i jest bardzo bliski apokaliptyce żydowskiej (zagłada niesprawiedliwych, osądzenie według uczynków, usprawiedliwienie i szczęście dla ludu Bożego).
18 Kto przynosi na ofiarę rzecz niesprawiedliwie nabytą, ofiaruje szyderstwo, dary bowiem grzeszników nie są miłe [Panu]. Am 5,21+
19 Nie ma upodobania Najwyższy w ofiarach ludzi bezbożnych, a grzechy przebacza nie przez wzgląd na mnogość ofiar.
34,19 - Por. Am 5,21-27.
20 Jakby na ofiarę zabijał syna w obecności jego ojca, tak czyni ten, co składa w ofierze [rzecz wziętą] z dobytku biednych. 21 Chleb biedaków – oto życie ubogich, a kto go zabiera, jest mężem krwawym.
22 Zabija bliźniego, kto mu zabiera środki do życia, i krew przelewa, kto pozbawia zapłaty robotnika. Kpł 19,13
23 Jeśli jeden buduje, a drugi rozwala, co zyskali poza trudem? Pwt 24,14-15; Jr 22,13
24 Jeśli jeden się modli, a drugi przeklina, czyjego wołania Władca wysłucha?
25 Ten, kto się umył po dotknięciu trupa i znów się go dotknął, jakiż pożytek odniósł ze swego obmycia? Lb 19,11
34,25 - Por. Lb 19,11-20.
26 Taki jest człowiek, który pości za swoje grzechy, a wraca i czyni znów to samo. Któż wysłucha jego modlitwy i jakiż pożytek z jego uniżenia?
Syr 35
Prawo i ofiary
1 Kto zachowuje Prawo, mnoży ofiary, a kto zważa na przykazania, składa ofiary biesiadne. Kpł 3,1+
2 Kto świadczy dobrodziejstwa, jakby przynosił ofiary z najprzedniejszej mąki, a kto daje jałmużnę, jakby składał ofiarę uwielbienia. Kpł 2,1+ Kpł 7,11+
3 Odejście od zła jest miłe Panu, a odejście od niesprawiedliwości jest jak ofiara przebłagalna. Kpł 16,1+
4 Nie pokazuj się przed Panem z próżnymi rękami, wszystko to bowiem [czyni się] według przykazania.
35,4 - Inni uzupełniają: "trzeba czynić".
5 Dar ofiarny sprawiedliwego namaszcza ołtarz tłustością, a przyjemny jego zapach unosi się przed Najwyższego. Wj 29,18+
6 Ofiara męża sprawiedliwego jest miła, a pamiątka z niej nie pójdzie w zapomnienie. Kpł 2,1-3
7 Chwal Pana hojnym darem i nie umniejszaj pierwocin rąk twoich! Pwt 26,1+
8 Przy każdym darze twarz rozpogódź i z weselem poświęć dziesięcinę! 2Kor 9,7 Pwt 14,22+
35,8 - Por. 2 Kor 9,7.
9 Dawaj Najwyższemu tak, jak On ci daje, hojnie, na miarę swych możliwości, Pwt 12,6; Pwt 14,23; Pwt 26,12-15
10 ponieważ Pan jest tym, który odpłaca, i siedem razy więcej odda tobie.
Sprawiedliwość Boża
11 Nie staraj się przekupić Go darem, bo nie będzie przyjęty, ani nie pokładaj nadziei w ofierze niesprawiedliwej,
12 ponieważ Pan jest sędzią, który nie ma względu na osoby. Pwt 10,17; Hi 34,19; Prz 24,23+
13 Nie będzie miał On względu na osobę przeciw biednemu, owszem, wysłucha prośby pokrzywdzonego.
14 Nie zlekceważy błagania sieroty ani wdowy, kiedy się skarży. Wj 22,21-23; Prz 23,10-11
15 Czyż łzy wdowy nie spływają po policzkach, a jej lament nie świadczy przeciw temu, kto je wyciska? 16 Kto służy [Bogu], z upodobaniem zostanie przyjęty, a błaganie jego dosięgnie obłoków.
17 Modlitwa pokornego przeniknie obłoki i nie dozna pociechy, zanim nie osiągnie celu. Hi 16,18+
35,17 - b Popr. wg hebr.
18 Nie odstąpi, aż wejrzy Najwyższy i ujmie się za sprawiedliwymi, i wyda słuszny wyrok. 19 Pan nie będzie zwlekał i nie będzie dłużej pobłażliwy w ich sprawie,
35,19 - Tzn. prześladowcom.
20 aż złamie biodra tych, co są bez litości, i wywrze pomstę na poganach,
35,20 - Tzn. potęgę (por. Pwt 33,11).
21 wytraci tłum zuchwałych i skruszy berła niesprawiedliwych; 22 odda człowiekowi według jego czynów, dzieła zaś ludzi osądzi według ich zamiarów; 23 sprawiedliwy wyrok wyda swojemu ludowi i uraduje go swym miłosierdziem. 24 Piękne jest miłosierdzie przychodzące w czasie utrapienia, jak chmury deszczowe w czasie posuchy.
Syr 36
Modlitwa o wybawienie Izraela Ps 79
1 Zmiłuj się nad nami, Władco, Boże wszechrzeczy, i spojrzyj, ześlij bojaźń przed Tobą na wszystkie narody, Jr 10,25; Ps 79,6
2 wyciągnij rękę przeciw obcym narodom, niech zobaczą Twoją potęgę.
3 Tak jak przez nas wobec nich okazałeś się święty, tak przez nich wobec nas okaż się wielki! Ez 28,22; Ez 38,23
4 Niech Cię uznają, jak my uznaliśmy, że nie ma Boga prócz Ciebie, o Panie! Pwt 32,39; Iz 45,14; 1Krl 8,43; 1Krn 17,20
5 Odnów znaki i powtórz cuda, wsław rękę i prawe ramię!
36,5 - Te, jakie się działy w czasie wyjścia Żydów z niewoli egipskiej (Wj rozdz. 7-15 [->Wj 7,1]).
6 Wzbudź gniew i wylej oburzenie, zniszcz przeciwnika i zetrzyj na proch wroga! Ps 79,6
7 Przyśpiesz chwilę sposobną i pomnij na przysięgę, aby wysławiano Twoje wielkie dzieła.
36,7 - Hebr.: "Przyspiesz czas i bacz na koniec, bo któż ci może powiedzieć: Co czynisz?"
8 Ognisty gniew niech strawi tego, kto chce się uratować, a ci, którzy krzywdzą Twój lud, niech znajdą zagładę! 9 Zetrzyj głowy wrogich władców, którzy mówią: Prócz nas nie ma nikogo! 10 Zgromadź wszystkie szczepy Jakuba i weź je w posiadanie, jak było od początku.
11 Panie, zmiłuj się nad narodem, który jest nazwany Twoim imieniem, nad Izraelem, którego przyrównałeś do pierworodnego. Wj 4,22; Pwt 7,6+
36,11 - Por. Wj 4,22; Pwt 7,6; Jr 31,9; Oz 11,1. Co do imienia "Izrael" - zob. Rdz 32,25-29.
12 Zlituj się nad Twoim świętym miastem, nad Jeruzalem, miejscem Twego odpoczynku! 2Sm 5,9+
13 Napełnij Syjon wysławianiem Twej mocy i lud Twój chwałą swoją!
14 Daj świadectwo tym, którzy od początku są Twoimi stworzeniami, i wypełnij proroctwa dane w Twym imieniu! 15 Daj zapłatę tym, którzy oczekują Ciebie, i prorocy Twoi niech będą uznani za prawdomównych!
16 Wysłuchaj, Panie, prośby tych, co Cię błagają, zgodnie z błogosławieństwem Aaronowym dla Twego ludu. Lb 6,22-27
36,16 - "Sług" - popr. wg części rkp i hebr.; gr.: "proszących"; "Aaronowym" - por. Lb 6,24-27.
17 Niech wszyscy na ziemi poznają, że jesteś Panem i Bogiem wieków.
Ta skarga, domagająca się od Boga wsparcia Izraela, wynika z opisu Pana jako wojownika w 35,19-23. Pierwsza część (36,1-9) zwraca się do „Boga wszystkich rzeczy” i przeciwstawia twierdzenie „nie ma Boga prócz Ciebie” (36,4) wrogim władcom, „którzy mówią: «Prócz nas nie ma nikogo»” (36,9). Chociaż Ben Syrach mógł mieć na myśli króla Seleucydę Antiocha III, to jednak język w tym fragmencie jest na tyle biblijny i tradycyjny, że nie należy odnosić go do jakiejś konkretnej sytuacji. Wezwanie skierowane do Boga jest wyrażone językiem mającym związek z Wyjściem („odnów znaki” ... „powtórz cuda” ... „wsław rękę i prawe ramię”). Chodzi nie tyle o reputację Izraela, ile o reputację Boga: „Tak jak przez nas wobec nich okazałeś się świętym, tak przez nich wobec nas okaż się wielkim!” (36,3). Pierwsza część domaga się interwencji Boga skierowanej przeciwko poganom, natomiast druga część (36,10-17) prosi o zgromadzenie całego Izraela i o błogosławieństwo Boga dla świątyni jerozolimskiej. I znowu (jak często w psalmach) wzywa się Boga ze względu na Niego samego: lud Boży i świątynia niech zaznają chwały, niech się wypełnią proroctwa Boże i niech wszystkie narody poznają, „że jesteś Panem i Bogiem wieków” (36,17).
Naucz się roztropnie rozróżniać
Trzy główne pouczenia poprzedza krótka jednostka o umiejętności rozróżniania czy roztropności (36, 18-20), odwołująca się do przykładu umiejętności rozróżniania, jaką charakteryzuje się język i żołądek w zakresie pokarmów. Fragment o wyborze żony (36,21-25) porównuje szczęście człowieka, który poślubił piękną i skromną kobietę (36,22-25), z brakiem oparcia i stabilności człowieka nieżonatego (36,25-27; por. Rdz 4, 12.14). Kulturowe uwarunkowania Ben Syracha są widoczne w jego uwadze, że „kobieta przyjmie każdego męża” (małżeństwa były aranżowane i kobieta nie miała żadnego wyboru), oraz w uwadze, że ten, kto bierze sobie żonę, „ma początek pomyślności”.
Wybierając przyjaciela (37,1-6), należy pamiętać, że „zdarza się przyjaciel tylko z imienia”, przyjaciel, który staje się wrogiem, a także przyjaciel jedynie „w pomyślności” (37,1.2.4). Niepowodzenia w przyjaźni tłumaczy się „przewrotną skłonnością” (37,3), będącą ważnym pojęciem w podejściu Ben Syracha do kondycji ludzkiej.
Natomiast przyjaciół, którzy okażą się wierni w czasach próby („w razie wojny”), należy mieć zawsze we wdzięcznej pamięci (37,5-6).
Wybierając doradcę (37,7-15), należy zbadać potrzeby i zainteresowania samego doradcy, by nie działał on tylko na własną korzyść (37,7-9). Po tej podstawowej zasadzie następuje lista niewłaściwych doradców (37,10- 11), obejmująca kobietę wypowiadającą się o swej rywalce (jako drugiej żonie?) oraz leniwego służącego mówiącego o swym wielkim zadaniu. Najlepszymi doradcami (37,12-15) są ci, którzy trzymają się przykazań, własne serce i umysł oraz Bóg, do którego zanosi się modlitwy.
18 Wnętrzności chłoną każdy pokarm, ale jeden pokarm jest lepszy od drugiego. 19 Jak podniebienie rozpoznaje pokarm z dziczyzny, tak serce mądre – mowy kłamliwe. 20 Serce przewrotne powoduje smutek, ale człowiek z wielkim doświadczeniem potrafi mu odpłacić.
21 Kobieta przyjmie każdego męża, lecz jedna dziewczyna jest lepsza od drugiej. Prz 5,15+
22 Piękność kobiety rozwesela oblicze i przewyższa wszystkie pożądania człowieka;
23 a jeśli w słowach jej będzie współczucie i słodycz, mąż jej nie jest [już] jak zwykli ludzie. Prz 15,4
24 Kto zdobędzie żonę, ma początek pomyślności, pomoc podobną do siebie i mocną ostoję. Rdz 2,18
36,24 - Rdz 2,20.
25 Gdzie nie ma ogrodzenia, rozdrapią posiadłość, a gdzie brakuje żony, tam mąż wzdycha zbłąkany. Rdz 4,12
26 Któż zaufa obrotnemu zbójcy, biegającemu od miasta do miasta?
36,26 - Popr. wg hebr.; gr.: "zbójcy obrotnemu".
27 Tak samo – człowiekowi, który nie ma gniazda i zatrzymuje się tam, gdzie go mrok zastanie.
Syr 37
Przyjaciel Syr 6,5-17
1 Każdy przyjaciel mówi: I ja zostałem twoim przyjacielem, ale bywa przyjaciel tylko z imienia. Prz 20,6
2 Czyż nie jest to smutek bliski śmierci, gdy towarzysz i przyjaciel obrócą się w stronę wrogości?
3 O przewrotna skłonności! Skąd się przyplątałaś, by okryć ziemię podstępem? Syr 17,26; Syr 21,11; Rdz 3,22; Rdz 4,7
37,3 - Popr. wg hebr. I Wlg; gr.: "zaplątałaś się" lub "przytoczyłaś się".
4 W pomyślności towarzysz cieszy się wraz z przyjacielem, a w czasie utrapienia staje przeciw niemu. 5 Towarzysz z przyjacielem trudzi się, by zdobyć pożywienie, a w razie wojny chwyci za tarczę.
37,5 - Żeby się przed nim bronić.
6 Nie zapomnij w duszy swej o przyjacielu i niech on nie wypada ci z pamięci pośród bogactw. Prz 27,10
Doradca
7 Każdy doradca wysoko ceni swą radę, a przecież bywa i taki, który doradza na swoją korzyść. Syr 6,6
8 Strzeż się doradcy i najpierw poznaj, jakie są jego potrzeby, – albowiem taki na swoją korzyść doradza – by czasem nie zyskał on czegoś na tobie, jakby losem,
37,8 - Tekst niepewny.
9 i aby, mówiąc ci: Dobra jest twoja droga, nie stanął z przeciwka, by patrzeć na to, co przyjdzie na ciebie. 10 Nie zasięgaj rady tego, kto patrzy na ciebie krzywym okiem, a przed tymi, co ci zazdroszczą, ukryj [swe] zamiary!
11 [Nie zasięgaj] rady u kobiety w sprawie jej rywalki, u tchórza w sprawie wojny, u kupca w sprawie handlu, u nabywcy w sprawie sprzedaży, u zawistnego w sprawie wdzięczności, u niemiłosiernego w sprawie dobroczynności, u leniwego w sprawie jakiejkolwiek pracy, u okresowego najemnika w sprawie zakończenia zajęcia, u opieszałego niewolnika w sprawie wielkiej pracy – gdy chodzi o jakąkolwiek radę, nie polegaj na nich! Prz 20,14
12 Natomiast z człowiekiem pobożnym podtrzymuj znajomość, a także z tym, o którym wiesz, że strzeże przykazań, którego dusza podobna do twej duszy i który, jeślibyś upadł, będzie współczuł tobie. Syr 9,15
13 Następnie radź się swego serca, gdyż nie masz nad nie nic godniejszego wiary. 14 Dusza bowiem człowieka zwykła niekiedy [lepiej] ostrzegać niż siedmiu wartowników, co wypatrują, siedząc wysoko.
15 A ponad to wszystko proś Najwyższego, aby twą drogę kierował w stronę prawdy. Prz 16,9
Prawdziwa i fałszywa mądrość
16 Początkiem każdego dzieła – słowo, a przed każdym działaniem – myśl. 17 Jako znak zmiany serca ukazują się cztery części:
37,17 - Popr. wg hebr.; gr.: "ślad", "znak". Starożytni sercu przypisywali myślenie. Por. Mk 7,21n.
18 dobro i zło, życie i śmierć, a nad tym wszystkim język ma pełną władzę. Prz 18,21
19 Bywa człowiek sprawny – wychowawca wielu, a dla siebie samego jest nieużyteczny;
20 bywa rzekomy mędrzec z powodu swych słów znienawidzony: takiemu zabraknie pożywienia, Syr 9,18
21 nie otrzymał on bowiem łaski u Pana, gdyż nie ma on żadnej mądrości.
22 Bywa mędrzec, który jest mądry dla siebie samego, a owoce jego wiedzy są w jego ustach niezawodne.
37,22 - Popr. wg hebr.; sens: widać po nim dbałość o siebie; gr.: "godne wiary w jego ustach".
23 Bywa mędrzec, który naród swój wychowuje, a owoce jego wiedzy są niezawodne. 24 Kto jest mądry dla siebie, przepełniony będzie błogosławieństwem, a wszyscy, którzy go zobaczą, nazwą go szczęśliwym.
37,24 - Uzupełniono wg hebr.
25 Dni życia człowieka są policzone, lecz nieprzeliczone są dni Izraela. 26 Mądry zyska zaufanie u swego narodu, a imię jego żyć będzie na wieki.
37,26 - Wg hebr.; gr.: "zaufanie".
Zdrowie i umiarkowanie
27 Dziecko, w życiu badaj siebie samego, patrz, co jest złem dla ciebie, i tego sobie odmów!
28 Nie wszystko służy wszystkim i nie każdy we wszystkim ma upodobanie. 1Kor 3,2; 1Kor 6,12; 1Kor 10,23; Hbr 5,12
29 Na żadnej uczcie się nie przejadaj i nie rzucaj się na potrawy! 30 Z przejedzenia powstaje choroba, a nieumiarkowanie powoduje rozstrój żołądka. 31 Z przejedzenia wielu umarło, ale zachowujący umiar przedłuży życie.
Pierwsza jednostka (37,16-18) traktuje o stosunku między słowami, planami i czynami (oraz ich skutkami). Nazywa słowo „początkiem każdego dzieła”, a język – władcą. Druga jednostka (37,19-26) przeciwstawia pozornie roztropnych, którym brak mądrości (37,19-21), prawdziwie mądrym ludziom, przynoszącym owoce zarówno sobie, jak i swemu narodowi (37,22-26). Kilka odniesień do „narodu” może znaczyć, że
„nieprzeliczone są” dni Izraela (37, 25). Umiarkowanie w jedzeniu (37,27-31; por. 31, 19-31) jest cechą charakterystyczną człowieka mądrego. Do jedzenia należy podchodzić ostrożnie i powściągliwie, by nie zachorować i nie stracić życia (por. Lb 11,18-20). Zasada „nie wszystko służy wszystkim” (37,28) pobrzmiewa w różnych kontekstach w 1 Kor 6,12 i 10,23. Odniesienia do choroby przygotowują do następnej rady, dotyczącej lekarzy.
Syr 38
Lekarz i leki
1 Oddaj lekarzowi cześć należną jego posłudze, albowiem i jego stworzył Pan.
38,1 - Mowa o honorarium.
2 Od Najwyższego pochodzi uzdrowienie, i od Króla dar się otrzymuje. 3 Wiedza lekarza podniesie mu głowę, nawet w obecności możnych będą go podziwiać. 4 Pan stworzył leki [pochodzące] z ziemi, a człowiek mądry nie będzie nimi gardził.
5 Czyż to nie przez drewno woda stała się słodka, aby moc Jego poznano? Wj 15,23-25
38,5 - Por. Wj 15,23nn.
6 On dał ludziom wiedzę, aby doznawać sławy dzięki swym przedziwnym dziełom. 7 Dzięki nim uleczył, a ból ich usunął. Z nich aptekarz sporządza leki, 8 aby nie było końca Jego dziełom; i pokój od Niego trwa na całej ziemi.
38,8 - Hebr.: "pomoc". Inni: "szczęście".
9 Synu, w chorobie nie odwracaj się od Pana, ale módl się do Niego, a On cię uleczy. 10 Odrzuć przewrotność – wyprostuj ręce i oczyść serce z wszelkiego grzechu!
38,10 - Wyrażenie symboliczne: przeciwieństwo rąk skierowanych do przewrotności.
11 Złóż ofiarę wonną i pamiątkę z najprzedniejszej mąki, i hojną obiatę, na jaką cię tylko stać. Syr 32,2-5
38,11 - Popr. wg hebr.; gr.: "jak gdyby nie od ciebie".
12 Potem daj miejsce lekarzowi, bo jego też stworzył Pan, nie odsuwaj się od niego, albowiem jest on ci potrzebny. 13 Bywa taki czas, kiedy w ich rękach jest wyjście z choroby; 14 oni sami będą błagać Pana, aby dał im moc przyniesienia ulgi i uzdrowienia, dla ocalenia życia. 15 Kto grzeszy przeciw swemu Stwórcy, niech wpadnie w ręce lekarza!
Mędrzec musi z szacunkiem odnosić się do lekarzy, współpracować z nimi (38,1-3) i patrzeć na lekarstwa jako na dary Boże (38,4-8). Ben Syrach podkreśla, że zarówno lekarzy, jak i lekarstwa stworzył Bóg i uzdrawiają jako narzędzia Boga. Wzmianka: „czyż to nie drzewo wodę uczyniło słodką” (38,5), jest aluzją do wydarzeń w Mara (Wj 15,23-25). Choremu mędrcowi radzi się, by najpierw z gorliwością wypełnił swe duchowe obowiązki modlitwy, pokuty i ofiary (38,9-11), a następnie ściśle współpracował z lekarzem (38,12- 15). Ponownie zwraca się uwagę na działanie Boga: także lekarze powinni się modlić, by mogli postawić właściwą diagnozę i skutecznie uleczyć (38,14). Taka idealna sytuacja wyraźnie kontrastuje z przypadkiem króla Asy (2 Krn 16, 12), który nie uciekł się do Pana, lecz szukał pomocy jedynie u lekarzy (38,15). Ben Syrach w swych radach ściśle łączy poleganie na Bogu i na lekarzach, i na ich lekarstwach.
Żałoba po zmarłym
16 Dziecko, wylewaj łzy nad zmarłym i jako bardzo cierpiący zacznij lament, odpowiednio do oceny jego osoby, pochowaj ciało i nie lekceważ jego pogrzebu.
38,16 - Wg hebr.; LXX: "stosownie do jego wyroku".
17 Płacz gorzko i z przejęciem uderzaj się w piersi, zarządź żałobę odpowiednio do jego godności, dzień jeden lub dwa, dla uniknięcia potwarzy, potem już daj się pocieszyć w smutku! 18 Ze smutku bowiem śmierć przychodzi. Smutek serca łamie siłę. 19 Wraz z nieszczęściem trwa także smutek, a życie biedaka zależy od jego serca.
38,19 - Za kilkoma rkp.
20 Nie oddawaj smutkowi swego serca, odsuń go, pomnąc na swój koniec. Syr 30,21 Syr 7,36; Syr 28,6
21 Nie zapominaj, że nie ma powrotu, tamtemu nie pomożesz, a sobie zaszkodzisz. 22 Pamiętaj o moim losie, który będzie też twoim: mnie wczoraj, tobie dzisiaj. 23 Gdy spoczął zmarły, zaprzestań go wspominać, pociesz się po nim, skoro już uszedł duch jego.
Kiedy umiera ukochana osoba, smutek może być ogromny, lecz musi mieć granice. Pierwsza część (38,16- 17) opisuje obrzędy towarzyszące żałobie i radzi, żeby się do nich zastosować „dzień jeden lub dwa” (38,16-17). Ben Syracha bardziej interesują jednak szkodliwe skutki niepohamowanego smutku (38,18-20) i swe rady kończy myślą o nieuchronności i ostateczności śmierci (38,21-23). Ben Syrach ani nie zaprzecza wyraźnie życiu po śmierci, ani też zbyt mocno go nie potwierdza („zmarły spoczął”). Rzeczywiście interesuje go stosunek do śmierci fizycznej i usytuowanie we właściwej perspektywie smutku spowodowanego śmiercią ukochanej osoby.
Mądrość uczonych w Piśmie
Dla Ben Syracha pisarze (BT: „uczony w Piśmie”) byli kimś więcej niż tylko przepisywaczami dokumentów. Nie tylko umieli czytać i pisać, lecz byli osobami publicznymi, intelektualistami i prawowitymi przywódcami, którzy kształcili się i przygotowywali do pełnienia swych funkcji w szkole (por. 51,23-28). Pierwsza część (38,24-34) przeciwstawia czas wolny pisarza (38,24) zajęciom rolnika (38,25-26), rzemieślnika (38,27), kowala (38,28) i garncarza (38,29-30). Pisarz dysponuje czasem wolnym (greckie schole, od którego wywodzi się słowo „szkoła”, „scholar”, „scholastyk” itp.), który przynależy człowiekowi „wolnemu” (łacińskie liber, od którego wywodzi się nasza idea „liberalnego” wychowania), i dzięki temu ma sposobność uczyć się i rozwijać nieodzowne umiejętności intelektualne i retoryczne. Miejsce to często porównuje się do egipskiej satyry na różne zawody (w Nauce Achtoja, syna Dwawefa). Ben Syrach, daleki od deprecjonowania różnych zawodów (por. 38,31-32.34), uznaje ich pozytywny i nieodzowny wkład w życie społeczeństwa, ale ci, którzy je wykonują, nie są w stanie pełnić funkcji, które spełnia pisarz: sprawować polityczne i prawne przywództwo (38,32-33).
Ben Syrach, opisując ideał pisarza, najpierw wymienia elementy właściwego wykształcenia pisarza (38,34- 39,4), które obejmuje Prawo Najwyższego i inne składniki religijnej tradycji Izraela, starożytne zbiory mądrościowe (przysłowia i przypowieści), służbę u wielkich oraz podróżowanie (por. 34,9-13). Nauczaniu towarzyszy modlitwa i mądrość Tory, ponieważ ostatecznym źródłem mądrości jest Bóg (39,5-8). Nagrodą nauki pisarza jest publiczne uznanie i sława, a także „imię”, które żyć będzie nadal po jego śmierci (39,9-11). Nieśmiertelna pamięć przynależy wiernemu pisarzowi.
24 Uczony w Piśmie zdobywa mądrość w czasie wolnym od zajęć, a kto ujmuje sobie działania, ten stanie się mądry. 25 Jak może stać się mądrym ten, kto trzyma się pługa, kto się chlubi ościeniem niby włócznią, kto woły pogania i zajęty jest ich trudami, a rozmawia tylko o cielętach? 26 Sercem przykładać się będzie do tego, by wyorywać bruzdy, a w bezsenne noce myśli o paszy dla jałówek. 27 Tak [postępuje] każdy rzemieślnik i artysta, który noce i dnie na pracy przepędza, i ci, co rzeźbią wizerunki na pieczęciach, i taki, którego wytrwałość urozmaica kształty rzeźb, serce swe wkłada w to, by obraz uczynić żywym, a nie śpi, by wykończyć dzieło. 28 Tak kowal siedzący blisko kowadła zastanawia się nad wyrobami z żelaza, wyziewy ognia niszczą jego ciało, a on walczy z żarem pieca – huk młota przytępia jego słuch, a oczy jego są zwrócone tylko na wzorzec przedmiotu; całym sercem się przykłada do wykończenia robót, a nie śpi, by dzieło do końca przyozdobić. 29 Tak garncarz siedzący przy swej pracy i obracający nogami koło, który stale jest pochłonięty troską o swoje dzieło, a cały jego trud – to [pogoń] za ilością.
38,29 - Garncarz stara się przede wszystkim o to, by mieć jak najwięcej wyrobów.
30 Rękami kształtuje glinę, a nogami pokonuje jej opór, przykłada się sercem, aby wykończyć polewę, i nie śpi, by piec wyczyścić. 31 Ci wszyscy zaufali swym rękom, każdy z nich jest mądry w swoim zawodzie; 32 bez nich miasto nie będzie zbudowane, nie zamieszka się tam ani nie będzie się chodzić.
38,32 - Popr. wg syr.; LXX: "nie zamieszkają i nie będą krążyć".
33 Tych jednak do rady ludu nie będzie się szukać ani na zgromadzeniu nie przesunie się na wyższe miejsce. Ani nie zasiądą oni na krześle sędziowskim, ani nie będą znać się na przepisach sądowych. 34 Nie zabłysną ani nauką, ani sądem, ani się nie znajdą przy [wyjaśnianiu] przypowieści, ale podtrzymują oni odwieczne stworzenie, a ich modlitwa dotyczy wykonywania ich zawodu.
Syr 39
1 Inaczej jest z tym, który duszę wkłada w rozważania nad Prawem Najwyższego. Badać on będzie mądrość wszystkich starożytnych, a czas wolny poświęci proroctwom. Ps 1,2
2 Zachowa opowiadania ludzi znakomitych i wnikać będzie w tajniki przypowieści; 3 wyszukiwać będzie ukryte znaczenie przysłów i zajmować się zagadkami przypowieści. 4 Dostojnikom będzie oddawał usługi i pokaże się przed władcami. Przejdzie do ziemi obcych narodów; doświadczy dobra i zła między ludźmi.
39,4 - Tzn. wszystkiego.
5 Przyłoży serce, by od samego ranka zwrócić się do Pana, który go stworzył, i przed Najwyższego zaniesie swą prośbę. Otworzy usta do modlitwy i błagać będzie [o przebaczenie] swoich grzechów.
6 Jeżeli Pan Wielki zechce, napełni go duchem zrozumienia, on zaś słowa mądrości swej niby deszcz wyleje i w modlitwie wychwalać będzie Pana. Iz 11,2
7 Pokieruje On jego zamiarem i wiedzą. Nad ukrytymi Jego tajemnicami będzie się zastanawiał. 8 Wyłoży swą naukę o umiejętności postępowania i prawem przymierza Pańskiego chlubić się będzie. 9 Wielu chwalić będzie jego rozum i na wieki nie zniknie: nie zatrze się pamięć o nim, a imię jego żyć będzie z pokolenia na pokolenie.
10 Mądrość jego głosić będą narody, a zgromadzenie wychwalać go będzie. Syr 44,15
11 Za życia zostawi imię [większe] niż tysiąc [innych], a gdy spocznie, ono mu wystarczy.
39,11 - Tłum. przypuszczalne. Inni: "Mu wystarczy".
Wezwanie do chwalenia Pana
12 Jeszcze po zastanowieniu będę snuł myśli, albowiem jestem [ich] pełen jak księżyc w połowie miesiąca.
13 Posłuchajcie mnie, pobożni synowie, rozwijajcie się jak róża rosnąca nad strumieniem wody! Ps 1,3
14 Wydajcie woń przyjemną jak kadzidło, rozkwitnijcie jak lilia, rozsiejcie zapach i zaśpiewajcie pieśń, sławcie Pana za wszystkie Jego dzieła!
39,14 - "Kadzidło" - inni tłum.: "jak Liban"; "podnieście głos" - popr. wg syr.
15 Uznajcie wielkość Jego imienia i głoście Jego chwałę przy śpiewie i dźwięku harf! A tak powiecie, wychwalając:
39,15 - Wg hebr.; gr.: "pieśni warg i harf".
16 Wszystkie dzieła Pana są bardzo piękne, a każde Jego zrządzenie następuje w swoim czasie. Nie można mówić: Cóż to? Dlaczego tamto? Wszystko bowiem zostanie zbadane w swoim czasie. Ps 104,24 Ps 33,9 Koh 3,11
17 Na Jego słowo woda jak wał stanęła, a na odezwanie się ust Jego zbiorniki wód [powstały].
39,17 - Por. Rdz 1,6-9; Wj 14,22; Joz 3,16.
18 Na Jego rozkaz [staje się] wszystko, co Mu się podoba, i nikt nie może przeszkodzić Jego zbawczemu działaniu. 1Sm 14,6
19 Czyny wszystkich ludzi są przed Nim i niczego nie można ukryć przed Jego oczami. Mdr 1,7-8
20 On wzrokiem sięga od wieku do wieku i nic nie jest dla Niego dziwne.
21 Nie można mówić: Cóż to? Dlaczego tamto? Wszystko bowiem zostało stworzone we właściwym celu. 22 Błogosławieństwo Jego jak rzeka pokryło suchą ziemię i napoiło ją jak potop.
23 Gniew zaś Jego przypadnie w udziale narodom i obraca miejsca nawodnione w słoną pustynię. Rdz 19,24-26
39,23 - Por. Rdz 19,24n; Ps 107[106],34; Mdr 10,6n.
24 Jak dla sprawiedliwych drogi Jego są proste, tak dla bezbożnych – sposobnością do upadku.
25 Jak od początku dobro zostało stworzone dla dobrych, tak zło – dla grzeszników. Syr 33,14-15
26 Rzeczy pierwszej potrzeby dla życia człowieka to: woda, ogień, żelazo i sól, mąka pszenna, mleko i miód, krew winogron, oliwa i odzienie: 27 wszystko to służy bogobojnym ku dobremu, grzesznikom zaś obróci się na nieszczęście. 28 Są wichry, które stworzone zostały na pomstę, a On gniewem swym wzmocnił ich smagania; na koniec pokażą swą siłę i uśmierzą gniew Tego, który je stworzył. 29 Ogień, grad, głód i śmierć – wszystko to na pomstę zostało stworzone. 30 Kły dzikich zwierząt, skorpiony i żmije, miecz mściwy – ku zagładzie bezbożnych – 31 radują się Jego rozkazem, gotowe są na ziemi służyć w razie potrzeby, a gdy przyjdzie ich czas, nie przekroczą polecenia. 32 Dlatego od początku byłem o tym przekonany, przemyślałem to i na piśmie zostawiłem: 33 wszystkie dzieła Pana są dobre, w swoim czasie dostarcza On wszystkiego, czego potrzeba. 34 Nie można mówić: To od tamtego gorsze, albowiem wszystko uznane będzie za dobre w swoim czasie.
35 A teraz ustami i całym sercem śpiewajcie hymn i błogosławcie imię Pańskie! Ps 145,21
Najtrudniejszym problemem, przed jakim staje każdy pisarz intelektualista, jest problem zła. Po wezwaniu do słuchania oraz do chwalenia Boga (39,12-15) Ben Syrach wskazuje na dobroć stworzenia i absolutną władzę Boga nad stworzeniem (39,16-21). Po aluzji do Rdz 1,9-10 („na Jego wezwanie woda stanęła jak spiętrzony wał”) Ben Syrach zwraca uwagę, że Bóg nadał swemu stworzeniu cel („wszystko bowiem zostało stworzone w zamierzonym celu”). U podstaw rozwiązania problemu zła (39,22-31) leży przeświadczenie autora, że Bóg stworzył dobre rzeczy dla dobrych ludzi, ale dla złych mogą się one stać złe (39,25). W ten sposób dziesięć rzeczy pierwszej potrzeby w ludzkim życiu („woda, ogień, żelazo i sól...”, 39,26) może stać się złem dla grzeszników. A rzeczy, które powodują złe skutki („wichry ... ogień, grad, głód i śmierć”, 39,28-29), mogą służyć do karania niegodziwych. Zachowując władzę Boga i odnosząc zło do przewrotnej woli niegodziwych, Ben Syrach nie dotyka problemu cierpienia niewinnych rozważanego w Księdze Hioba. W epilogu Ben Syrach jeszcze raz stwierdza, że „wszystkie dzieła Pana są dobre” i „wszystko uznane będzie za dobre w swoim czasie”. Por. wcześniejsze refleksje Ben Syracha o dualizmie w 33,7-15.
Syr 40
Wielka troska człowieka
1 Wielka udręka stała się udziałem każdego człowieka i ciężkie jarzmo [spoczęło] na synach Adama, od dnia wyjścia z łona matki, aż do dnia powrotu do matki wszystkich. Rdz 3,16-19; Hi 7,1n; Hi 14,1-2+; Hi 1,21+
40,1 - Tj. ziemi.
2 Rozmyślania ich i lęk serca [wywołuje] przewidywanie tego, co ich czeka – dzień śmierci.
40,2 - Tekst skażony.
3 [Poczynając] od tego, który siedzi na wspaniałym tronie, aż do upokorzonego na ziemi i w popiele, 4 od tego, który nosi fioletową purpurę i wieniec, do tego, który się okrywa zgrzebnym płótnem: [wciąż] gniew, zazdrość, przerażenie i niepokój, lęk przed śmiercią, nienawiść i kłótnia.
5 Nawet w czasie odpoczynku w łóżku sen nocny mąci jego myślenie; Pwt 28,65-67; Hi 7,4; Koh 2,23; Koh 8,16
6 zaznaje [on] mało spoczynku, prawie nic, a już w snach [ma takie wrażenie], jakby w dzień stał na czatach, jest przerażony przywidzeniami swego serca, jakby uciekał przed bitwą – 7 budzi się w chwili swego ocalenia i dziwi się, że strach ten był daremny.
40,7 - Tekst skażony. Inni: "w czasie służby" (= na jawie).
8 Dla każdego stworzenia, od człowieka do zwierzęcia, a dla grzeszników siedem razy więcej: 9 śmierć, krew, kłótnia i miecz, klęski, głód, ucisk i cięgi.
10 Przeciw bezbożnym to wszystko zostało stworzone i przez nich nastał potop. Syr 39,25; Syr 39,29
11 Wszystko, co jest z ziemi, do ziemi powraca, a co z wody, znów wraca do morza. Syr 41,10; Rdz 3,19; Ps 146,4; Koh 1,7
40,11 - "Do ziemi": por. Syr 41,10; Rdz 3,19; Ps 146[145],4; "do morza": por. Syr 39,22; Koh 1,7; hebr. i syr.: "a co z góry, powróci do góry".
12 Każde przekupstwo i niesprawiedliwość przepadną, a wierność się ostoi na wieki. 13 Bogactwa niesprawiedliwych wyschną jak potok i przeminą jak potężny grom wśród ulewy. 14 Jak [sprawiedliwy] raduje się, gdy otwiera ręce, tak przestępcy ulegną zagładzie do końca.
40,14 - Tzn. świadczy dobrodziejstwa (por. Pwt 15,7n.11).
15 Potomkowie bezbożnych nie wypuszczą gałęzi, bo ich nieczyste korzenie są na urwistej skale, Syr 23,25; Mdr 4,3
16 jak trzcina rosnąca nad każdą wodą i brzegiem rzeki, przed każdą inną trawą będą zerwani. Hi 8,11-12
17 Łaskawość jest jak raj wśród błogosławieństw, a jałmużna trwa na wieki. Syr 40,27
40,17 - Dosł.: "w błogosławieństwach". Hebr.: "Ale miłość nigdy się nie chwieje".
Najwyższym dobrem bojaźń Pana
18 Życie samowystarczalnego i pracownika jest słodkie, ale wyżej od obydwóch [stoi] ten, co skarb znajduje. 19 Dzieci i zbudowanie miasta uwieczniają imię, ale wyżej od tych obu rzeczy ceni się kobietę bez zarzutu. 20 Wino i muzyka rozweselają serce, ale bardziej od obu tych rzeczy – umiłowanie mądrości. 21 Flet i cytra umilają śpiewy, a bardziej niż jedno i drugie – mowa przyjemna. 22 Wdzięku i piękna pragnie oko, ale bardziej od obydwóch – zieleni zasiewów. 23 Przyjaciel i towarzysz spotykają się w chwili stosownej, a częściej niż oni obaj – żona z mężem.
40,23 - Hbr.: "przyjaciel i towarzysz przychodzą z pomocą w chwili stosownej, lecz bardziej niż obydwaj - mądra żona".
24 Bracia i pomocnicy – w chwili ucisku, a bardziej niż jedni i drudzy wybawia jałmużna. Prz 17,17; Syr 29,8+
25 Złoto i srebro umacniają kroki, a bardziej niż jedno i drugie cenna jest rada. 26 Bogactwo i siła podnoszą na duchu, a bardziej niż jedno i drugie – bojaźń Pańska. Przy bojaźni Pańskiej nie ma niedostatku, a żyjąc w niej, nie trzeba szukać pomocy.
27 Bojaźń Pańska jest jak raj błogosławieństwa, a lepiej go osłania niż wszelka sława. Syr 40,17
40,27 - Popr. wg hebr.; gr.: "ukryje ją [Pan] ponad wszelką chwałę".
Żebractwo
28 Dziecko, nie prowadź życia żebraczego, lepiej umrzeć, niż żebrać.
29 Gdy człowiek musi patrzeć na stół drugiego, jego istnienia nie uważa się za życie, zbrudzi duszę swoją potrawami obcych, człowiek więc rozumny i dobrze wychowany tego się ustrzeże.
30 Żebractwo będzie słodkie w ustach człowieka bezwstydnego, ale wnętrze jego zapłonie ogniem. Hi 20,12-14
Tematem tym zajmują się cztery luźno z sobą powiązane jednostki, a mianowicie o udręce towarzyszącej losowi ludzkiemu (40,1-10), triumfie sprawiedliwości (40,11-17), radościach życia (40,18-27) i udręce życia żebraczego (40, 28-30). Pierwsza jednostka (40,1-10) odnosi lęki i utrapienia, jakie są udziałem wszystkich ludzi, do „ciężkiego jarzma [jakie spoczęło] na synach Adama” – z pewnością nawiązanie do Rdz 3, ale prawdopodobnie jeszcze nie nauka o „grzechu pierworodnym”, jaka jest zawarta w Rz 5. Opis niespokojnego snu i koszmarów nocnych w 40,5-7 jest szczególnie żywy i realistyczny. Temat niezawinionego cierpienia porusza autor w 40,8-10, gdzie mówi się, że wszystkich dosięgają kary przeznaczone dla niegodziwych (którzy cierpią siedmiokroć). Te posępne myśli równoważy przekonanie (40,11-17), że niegodziwość i niegodziwi zostaną usunięci z ziemi, a zapanuje na niej uczciwość, łaskawość i dobroczynność. Choć Ben Syrach zapewne oczekiwał takiego triumfu dobra w zwykłym biegu historii, to jednak treść tego fragmentu dobrze odpowiada apokaliptycznemu językowi Księgi Daniela i niektórych miejsc NT.
Trzecią jednostkę (40,18-27) stanowią wyjątkowe przysłowia liczbowe. Każda z dziesięciu sekcji (w tekście greckim dziewięć) wymienia dwie dobre rzeczy i stwierdza, że trzecia rzecz jest jeszcze lepsza. I tak, zamożność i zapłata są czymś dobrym, lecz jeszcze lepszym jest znalezienie skarbu. Punkt kulminacyjny tej listy stanowi stwierdzenie, że najlepsza ze wszystkiego jest bojaźń Pańska (40,26-27). Największe nieszczęście, jakie może spotykać ludzi, to konieczność utrzymywania się z żebrania (40,28-30): „lepiej umrzeć, niż żebrać”. Jeszcze raz Ben Syrach wykazuje głęboką przenikliwość psychologiczną, zwracając uwagę na utratę własnej godności i wrogość wewnętrzną, jakie mogą towarzyszyć żebraniu.
Syr 41
Śmierć
1 O śmierci, jakże przykra jest pamięć o tobie dla człowieka żyjącego spokojnie wśród swego dobytku; dla męża, który jest beztroski i we wszystkim odnosi sukcesy, a który może jeszcze smakować przyjemności. Hi 14,1-2+
41,1 - Popr. wg hebr.; gr.: "może sam się odżywiać".
2 O śmierci, dobry jest twój wyrok dla człowieka biednego i opadającego z sił, dla starca zgrzybiałego, nękanego troskami o wszystko, dla zbuntowanego i tego, co stracił cierpliwość. Hi 3,20n
3 Nie bój się wyroku śmierci, pamiętaj o tych, co przed tobą byli i będą po tobie.
4 Taki jest wyrok wydany przez Pana na wszelkie ciało: i po co się sprzeciwiasz upodobaniu Najwyższego? Dziesięć, sto czy tysiąc lat żyć będziesz, w Otchłani nie ma nagany za życie. Rdz 3,19; Rdz 6,3 Koh 6,6; Koh 9,10
Los niegodziwych
5 Potomstwo grzeszników jest potomstwem obmierzłym, i to, co żyje razem po domach ludzi bezbożnych. 6 Ginie dziedzictwo dzieci grzeszników, a hańba stale idzie razem z ich nasieniem. 7 Dzieci czynić będą zarzuty bezbożnemu ojcu, że przez niego są w pogardzie. 8 Biada wam, mężowie bezbożni, którzy porzuciliście Prawo Boga Najwyższego. 9 Jeżeli zostaliście zrodzeni, narodziliście się na przekleństwo, a jeżeli pomrzecie, przekleństwo jest waszym działem.
10 Jak wszystko, co jest z ziemi, odejdzie do ziemi, tak występni – z przekleństwa do zguby. Syr 40,11
11 Żałoba u ludzi dotyczy ich ciała, imię zaś grzeszników, jako niedobre, zostanie wymazane.
41,11 - Hebr.: "Znikomy jest człowiek wraz ze swym ciałem, lecz imię pobożnych nie zginie"
12 Zatroszcz się o imię, albowiem ono ci zostanie bardziej niż tysiąc wielkich skarbów złota. Prz 22,1; Koh 7,1
13 Dobre życie – to [pewna] liczba dni, a dobre imię pozostanie na wieki.
Istotną drogą osiągnięcia nieśmiertelności jest zachowanie „imienia” – dobrego imienia i pamięci, jakie się zostawia po sobie. Początkowa refleksja nad śmiercią (41,1-4) stanowi ramy rozważań, które następują po niej: śmierć jest niepożądana dla tych, którym się dobrze wiedzie, ale mile witają ją nieszczęśnicy; śmierć jest jednak „wyrokiem wydanym przez Pana na wszelkie ciało”, a zatem czymś nieuchronnym. Przez swoje „potomstwo obmierzłe” (41,5-10) grzesznicy doznają wiecznej hańby, gdyż ich dzieci nie tylko doznają hańby swych rodziców, lecz także same postępują tak samo jak oni. Ten ponury obraz podkreśla ostrzeżenie: „Biada wam, ludzie bezbożni, że porzuciliście prawo Boga Najwyższego” (41,8), które pozwala określić, jakie grzeszne postępowanie ma na myśli Ben Syrach. Pozytywną stronę tej kwestii (41,11-13) ukazują trzy wiersze mówiące, jak dobre i prawe „imię” żyje na zawsze. Pouczenia te przygotowują katalog bohaterów Izraela zamieszczony w Syr 44-50.
Wstyd
Po krótkich uwagach na temat publicznego charakteru mądrości (41,14-15 = 20,30-31) Ben Syrach rozróżnia rzeczy, których należy się wstydzić, od tych, których nie należy się wstydzić (41,16). Lista rzeczy wstydliwych (41,17-27) obejmuje zarówno czyny przynoszące wstyd, jak i osoby, przed którymi należy się za nie wstydzić. Pierwszą i najważniejszą rzeczą na liście tego, za co nie należy się wstydzić (42,1-8), jest „Prawo Najwyższego i Przymierze” (42,2). Obydwie listy przedstawiają interesującą mieszankę czynów i osób. Umiejętność rozróżniania tego, co przynosi wstyd, i tego, co go nie przynosi, prowadzi mędrca do zdobycia sobie dobrego „imienia” (42,1.8).
14 Dzieci, zachowujcie w pokoju karność. Mądrość zakryta i skarb niewidzialny – jakiż pożytek z obojga? Syr 20,30-31; Mt 5,14-16
41,14 - Por. Syr 20,30n.
15 Lepszy jest człowiek ukrywający swoją głupotę niż człowiek ukrywający swą mądrość. 16 Dlatego wstydźcie się tego, co wymienię, bo nie jest dobrze każdy wstyd zachowywać i nie wszystko przez wszystkich będzie wiernie ocenione. 17 Wstydźcie się przed ojcem i matką – nierządu, przed władcą i dostojnikiem – kłamstwa, 18 przed sędzią i zwierzchnikiem – przestępstwa, przed zgromadzeniem i ludem – bezprawia, 19 przed towarzyszem i przyjacielem – wiarołomstwa, przed miejscem, gdzie mieszkasz – kradzieży;
41,20 - Lub: "przy posiłku". Tekst nie całkiem pewny, podobnie i sens niejasny, czy chodzi o zasadę dobrego wychowania, czy o coś więcej.
20 zapomnienia prawdy Boga i przymierza, opierania się łokciem na chlebie, 21 obelżywego postępowania, gdy coś bierzesz czy dajesz, milczenia wobec tych, którzy cię pozdrawiają, 22 patrzenia na nierządnicę, odwracania twarzy od krewnego,
23 przywłaszczenia [cudzego] działu i daru i przyglądania się kobiecie zamężnej, Syr 9,8-9
24 poufałości z jego służącą – i nie zbliżaj się do jej łoża! –
41,24 - Zapewne mowa o tym mężu; inni tłum.: "własną" lub opuszczają.
25 słów obelżywych na przyjaciół, a gdy [coś] dasz, nie ubliżaj! 26 powtarzania mowy usłyszanej i wyjawiania tajemnic, 27 a będziesz prawdziwie wstydliwy i znajdziesz łaskę u każdego człowieka.
Syr 42
1 Nie wstydź się następujących rzeczy i nie grzesz przez wzgląd na osobę: 2 Prawa Najwyższego i przymierza, i wyroku, który usprawiedliwia nawet bezbożnego,
42,2 - Zapewne mowa o poganach.
3 rozliczenia z towarzyszem i podróżnymi i dawania bliskim darów z dziedzictwa, 4 dokładności wagi i ciężarków i zarobku wielkiego lub małego,
5 korzyści kupców ze sprzedaży, częstego karcenia dzieci, skrwawienia boków niegodziwemu słudze. Syr 30,1 Syr 33,25; Syr 33,27
6 Wobec niegodziwej żony dobrze jest [używać] pieczęci, i zamykaj na klucz, gdzie wiele jest rąk! 7 Cokolwiek przekazujesz, niech będzie policzone i zważone, a dawanie i odbieranie – wszystko [niech będzie utrwalone] na piśmie.
8 [Nie wstydź] się upomnieć nierozumnego i głupiego ani zgrzybiałego starca, gdy prowadzi spór z młodymi, a będziesz prawdziwie wychowany i przez wszystkich żyjących będziesz uznany za sprawiedliwego. Prz 10,13; Prz 19,25; Prz 19,29; Prz 26,3
Troska ojca o córki
9 Córka dla ojca – to skryte czuwanie nocne, a troska o nią oddala sen: w młodości, aby nie przekwitła [jako niezamężna], a gdy wyjdzie za mąż, by nie została znienawidzona; Pwt 24,1
10 gdy jest dziewicą, by nie była zbezczeszczona, stając się w domu ojcowskim brzemienną, będąc z mężem, aby nie wykroczyła [niewiernością], a zamieszkawszy z nim, nie była niepłodna. 11 Nad córką zuchwałą wzmocnij czuwanie, aby nie uczyniła z ciebie pośmiewiska dla wrogów, przedmiotu gadania w mieście i zbiegowiska pospólstwa, i by ci nie przyniosła wstydu wśród wielkiego tłumu. 12 Nie pokazuj jej piękności żadnemu mężczyźnie ani nie pozwalaj jej przebywać z mężatkami!
42,12 - Tekst skażony. Popr. wg hebr.; gr. zwraca się wprost do czytelnika, Wlg zaś - do córki.
13 Jak bowiem z odzienia wychodzą mole, tak przewrotność z kobiety na kobietę.
14 Lepsza przewrotność mężczyzny niż dobroć kobiety, a kobieta, która wstyd przynosi – to hańba! Koh 7,26-28
42,14 - Mowa o dobroci stanowiącej przynętę do grzechu. Por. Koh 7,26nn.
Podobnie jak w przypadku rady, aby wychowywać syna w karności (30,1-13), głównym przedmiotem tych rad jest troska o dobre imię ojca. Zakłada się, że córki w „dobrych” rodzinach są otoczone należytą opieką, gdyż przygotowuje się je do życia w małżeństwie zaaranżowanym przez ojca. Fragment ten wymienia liczne troski ojca o córkę (42,9-10) i zachęca go do wzmożonego czuwania nad nią (42,11-13). Jeśli zlekceważy ten ciążący na nim obowiązek, naraża się na niebezpieczeństwo stania się przedmiotem publicznego „pośmiewiska, (...) przedmiotu gadania (...), wstydu”. Mizoginizm Ben Syracha znajduje jaskrawy wyraz w 42,14: „Lepsza przewrotność mężczyzny niż dobroć kobiety”.
Chwała Boża w nature
Perspektywą czy tłem rozumienia przez Ben Syracha mądrości (bojaźń Pańska i zachowywanie przykazań) jest chwała Boża manifestująca się w stworzeniu (42,15-43,33) i w historii Izraela (44,1-50,24). W tym miejscu Ben Syrach rezygnuje z praktycznych rad, tak charakterystycznych dla nurtu mądrościowego, i ukazuje historyczne i teologiczne ramy, w których rady praktyczne nabierają znaczenia i głębi.
Poemat wprowadzający (42,15-25) wychwala dzieło Boże, które „napełnia chwała Pana”, i zastanawia się nad wszechwiedzą Boga i zamysłem Bożym w stworzeniu. Słowa, że „na słowa Pana powstały dzieła Jego”, nawiązują nie tylko do Rdz 1, lecz także do pochwały Mądrości w Syr 24 i do 43,26 („bo słowo Jego wszystko układa”). Idee te i obrazy leżą u podstaw hymnów chrystologicznych w J 1,1-18; Kol 1,15-20 i Hbr 1,1-2. W 42,24 („wszystko idzie parami”) Ben Syrach potwierdza swój zmodyfikowany dualizm; por. 33,7-15; 39,12-35; 40,8-10.
Poemat drugi (43,1-12) wysławia chwałę Boga manifestującą się w ciałach niebieskich: słońcu (43,2-5), księżycu (43,6-8), gwiazdach (43,9-10) i tęczy (43,11-12). Zwraca specjalną uwagę na rolę księżyca w ustalaniu kalendarza Izraela („księżyc wyznacza dni świąt”), sugerując tym samym, że w świątyni jerozolimskiej używało
się kalendarza księżycowego (wspólnota z Qumran trzymała się kalendarza słonecznego). Jeśli chodzi o tęczę w opowiadaniu o Noem, por. Rdz 9,12-17.
Trzecia część (43,13-26) nawiązuje do dawnego poematu o „burzy” w Psalmie 29 i wysławia chwałę Boga przejawiającą się w żywiołach natury: śniegu, błyskawicach, chmurach, gradzie itd. Zastosowane obrazy są zdumiewające i pełne mocy, a mają służyć wyrażeniu myśli, że wszystko w naturze wypełnia wola Boża (por. 43,26). Por. poemat o zjawiskach natury w Hi 38-39, gdzie kładzie się nacisk na niemożność ogarnięcia przez
ludzi zamysłów Bożych.
Czwarta część (43,27-33) głosi, że Bóg „jest wszystkim” – nie w sensie panteistycznym, lecz w biblijnym, a mianowicie że jest Stwórcą i Panem. Właściwą odpowiedzią na manifestowanie się chwały Bożej w przyrodzie jest wychwalanie Boga: „Nie ustawajcie, bo i tak nie dojdziecie [do końca]” (43,30). Końcowe wiersze (43,32- 33) dają wyraz granicom ludzkiego pojmowania („widzimy bowiem tylko nieliczne Jego dzieła”, por. 42,15) i stwierdzają, że dla bogobojnych źródłem mądrości jest Bóg.
15 Wspominać będę dzieła Pana i opowiadać będę to, co widziałem. Na słowa Pana powstały Jego dzieła. Rdz 1,3n
16 Jak słońce, świecąc, patrzy na wszystko, tak chwała Pana napełnia Jego dzieło. 17 Nie dozwolił On świętym Pańskim opowiedzieć wszystkich swych dzieł godnych podziwu, które utwierdził Pan Wszechmogący, tak iż wszechświat mocno stanął wobec Jego chwały.
42,17 - Jako silnie zwarte wojsko, gotowe wypełnić każdy rozkaz Boży.
18 On bada Otchłań i serce [ludzkie] i zna ich wszystkie knowania, albowiem Najwyższy posiada całą wiedzę i wzrokiem sięga w przyszłość. Prz 15,11
42,18 - Popr. wg hebr.; gr.: "znak wieku" (lub: "wieczności"); syr.: "co ma przyjść na świat".
19 Ogłasza to, co minęło i co będzie, i odsłania ślady ukrytych rzeczy.
20 Żadna myśl nie ujdzie Jego uwagi i nie ukryje się przed Nim ani jedno słowo. Ps 139,1-4
21 On ustawił w pięknym porządku wielkie dzieła swej mądrości, ponieważ istnieje przed wiekami i na wieki; a nic Mu nie będzie dodane ani odjęte, i nie potrzebuje żadnego doradcy. Syr 18,6; Koh 3,14
22 Jakże godne ukochania są wszystkie Jego dzieła, a są jak iskra do zobaczenia. Syr 16,24-29
23 Wszystko to żyje i trwa na wieki, we wszystkich potrzebach wszystko jest posłuszne. Syr 33,14-15; Koh 3,1-8
24 Wszystko jest parzyste, jedno naprzeciw drugiego, a niczego nie stworzył niepełnym; 25 jedno umacnia dobro drugiego, a któż się nasyci, patrząc na Jego chwałę?
Syr 43
1 Wspaniałość na wysokości, sklepienie [jaśniejące] przejrzystością, takie jest niebo – widok pełen chwały. Ps 19,2-7 Rdz 1,14-18; Ps 8,4
Słońce
2 Widok wschodzącego słońca obwieszcza coś godnego podziwu – dzieło Najwyższego. 3 W południe wysusza ono ziemię, a któż może wytrzymać jego upał? 4 Jak rozżarza się podmuchem piec, przy pracach wymagających żaru, tak słońce trzy razy mocniej rozpala góry, powoduje ogniste opary, a śląc promienie, oślepia oczy. 5 Wielki jest Pan, jego Stwórca, na którego rozkaz śpieszy ono w swym biegu.
Księżyc
6 Księżyc też świeci zawsze w swojej porze, aby ustalać czas i być wiecznym znakiem. Ps 89,38; Ps 104,19
7 Księżyc wyznacza dni świąt; [jest] to źródło światła, które się zmniejsza, osiągnąwszy pełnię.
43,7 - Tłum. przypuszczalne ze względu na kontekst. Hebr. różnie tłum.
8 Miesiąc od niego ma swoje imię. Zwiększając się dziwnie wśród odmian, jest latarnią obozową wojska na wysokościach, świecącą na sklepieniu niebieskim.
Gwiazdy Ba 3,33-35
9 Wspaniałość gwiazd jest pięknem nieba, błyszczącą ozdobą na wysokościach Pana. 10 Na polecenie Świętego trzymają się Jego wyroku i nie nużą się odbywaniem swych straży.
Tęcza Rdz 9,13; Ez 1,28; Syr 50,7
11 Patrz na tęczę i wychwalaj Tego, który ją uczynił, nadzwyczaj piękna jest w swoim blasku; 12 otacza niebo kręgiem wspaniałym, a napięły ją ręce Najwyższego.
Cuda natury
13 Rozkazem swoim przyśpiesza On [opad] śniegu i szybko wysyła pioruny, sługi swego sądu. Ps 147,16-18; Hi 38,22n
43,13 - Popr. wg hebr.; gr.: "śnieg".
14 Dlatego otwierają się skarbce i wylatują chmury jak ptaki. 15 Swą potęgą wzmacnia chmury, i bryły gradu zostają drobno pokruszone. 16 Na Jego widok zatrzęsły się góry i z Jego woli wieje wiatr południowy.
17 Głos Jego gromu karci ziemię, jak nawałnica wiatru północnego i kłębowisko wichru. Ps 29,8
18 Sprawia On, że pada śnieg, jak ptaki, co ku ziemi zlatują, a jego opad jest jak nalot szarańczy. Piękność jego bieli zadziwia oko, a jego padaniem zachwyca się serce. 19 On jak sól rozsiewa po ziemi szron, który marznąc, jeży się ostrymi kolcami. 20 Gdy mroźny wiatr północny zawieje, ścina się lód na wodzie i kładzie się na całym zbiorniku wód, a woda go przywdziewa niby pancerz. 21 [Ten wiatr] objada góry, step wypala i jak ogień pożera świeżą zieleń. 22 Nagle lekarstwem na to staje się mgła, a po upale opadająca rosa niesie radość.
23 Według swego zamysłu ujarzmił On [wodną] otchłań i posadził na niej wyspy. Hi 7,12+; Ps 104,5n
24 Pływający po morzu opowiadają o jego niebezpieczeństwach, i dziwimy się temu, co słyszą nasze uszy.
43,24 - Por. Ps 104[103],25n; Ps 107[106],23-30.
25 A tam tak niezwykłe i dziwne dzieła, rozmaitość wszelakich zwierząt i świat potworów morskich! Ps 104,25n; Ps 107,23n
26 Dzięki Niemu powiedzie się w drodze Jego posłańcowi i przez Jego słowo wszystko składa się w całość. 27 Wiele moglibyśmy mówić, ale do końca byśmy nie doszli, zakończeniem zaś mów niech będzie: On jest wszystkim!
43,27 - Nie w sensie panteistycznym, lecz powszechnej przyczynowości. Bóg jest transcendentny: Syr 43,28.
28 Aby Go wysławiać, gdzie siłę znajdziemy? Jest On bowiem większy niż wszystkie Jego dzieła. Ps 96,4; Ps 145,3
29 Pan jest straszliwy i bardzo wielki, a przedziwna [jest] Jego potęga.
30 Chwaląc Pana, wywyższajcie Go, ile tylko zdołacie, albowiem i tak będzie jeszcze wyższy, a wywyższając Go, pomnóżcie siły, nie ustawajcie, bo i tak nie dojdziecie [do końca].
31 Któż Go widział tak, by mógł opowiedzieć, i któż Go tak uwielbi, jak tego jest godzien? J 1,18
32 Istnieje wiele tajemnic jeszcze większych niż te, widzimy bowiem tylko nieliczne Jego dzieła. Hi 26,14
33 Pan bowiem uczynił wszystko, a bogobojnym dał mądrość. Syr 1,7-8; Syr 42,17
Syr 44
Chwała Boża w historii Izraela 1Mch 2,51-64; Hbr 11
1 Wychwalajmy mężów sławnych i ojców naszych w kolejności ich pochodzenia. 2 To Pan stworzył wielką tę chwałę, wspaniałą swą wielkość od wieków. 3 Jedni panowali w swoich królestwach, byli mężami słynącymi z potęgi, doradcami dzięki swemu rozumowi, którzy przepowiedzieli przyszłość w proroctwach. 4 Byli panującymi nad krajami dzięki [swym] rozstrzygnięciom i dzięki znajomości pism ludu, mądre słowa były w ich nauczaniu.
44,4 - Popr. wg hebr.; gr.: "rozumem wiedzy dla ludu - mądre mowy w ich nauce". Inni tłum. inaczej.
5 Układali pieśni wraz z muzyką i pisali poezje. 6 Mężowie bogaci, wyposażeni w potęgę, zażywali pokoju w swych domach. 7 Wszyscy ci przez pokolenia byli wychwalani i stali się dumą swych czasów. 8 Niektórzy spomiędzy nich zostawili po sobie imię, tak że opowiada się ich chwałę, 9 ale są i tacy, o których nie pozostała pamięć, zginęli, jakby wcale nie istnieli, byli, ale jak gdyby ich nie było, a dzieci ich po nich. 10 Lecz także ci są mężami czcigodnymi, których dobre czyny nie zostały zapomniane;
44,10 - Popr. wg hebr.; gr.: "miłosierdzia".
11 pozostały one wraz z ich potomstwem, dobrym dziedzictwem są ich następcy.
12 Potomstwo ich trzyma się przymierzy, a dzięki nim – ich dzieci. Syr 39,9
13 Potomstwo ich trwać będzie na wieki, a chwała ich nie będzie wymazana. 14 Ciała ich w pokoju pogrzebano, a imię ich żyje w pokoleniach.
15 Narody opowiadać będą ich mądrość, a zgromadzenie głosić ich chwałę. Syr 39,10
Tematem rozdz. 44-50 („Wychwalajmy mężów sławnych”) jest manifestowanie się chwały Bożej w historii Izraela (por. Mdr 10-19). Ben Syrach przedstawia wielkie postacie z przeszłości Izraela jako manifestacje chwały Bożej. Poemat wprowadzający (44,1-15) daje wyraz tej myśli w inwokacji (44,1-2): „Pan sprawił [w nich] wielką chwałę”. Rozważania poprzedza wymienienie dwunastu rodzajów sławnych mężów (44,3-6). Osoby sławione w kolejnych rozdziałach zasługują na nieśmiertelne imię i pamięć, tak wysoko cenione przez Ben Syracha w 41,11-13. Trwa dyskusja nad rozumieniem 44,9 w kontekście 44,7-15: może chodzić o zwykłe stwierdzenie, że niektóre osoby zostają po prostu zapomniane albo, co wydaje się bardziej prawdopodobne, że zapomnienie jest losem niegodziwych (por. 41, 5-10). Jeśli chodzi o podobne katalogi bohaterów Izraela, por. 1 Mch 2,51-64 oraz Hbr 11. Na szczycie katalogu Ben Syracha znajduje się arcykapłan Szymon z około 200 r. przed Chr. (por. 50,1-24). Owe siedem rozdziałów można zatem uważać za panegiryk na cześć Szymona. Wiele elementów, na które zwraca w nich uwagę Ben Syrach (chwała, przymierze, kapłaństwo, świątynia, plany budowlane itp.), zostało wybranych ze względu na wizerunek Szymona.
Henoch
16 Henoch spodobał się Panu i został przeniesiony jako przykład nawrócenia dla pokoleń. Hbr 11,5
44,16 - "Nawrócenia" - hebr.: "znajomość" [Boga]. Por. Rdz 5,24 (LXX); Hbr 11,5.
Noe
17 Noe okazał się doskonale sprawiedliwy, a w czasie gniewu stał się okupem, dzięki niemu ocalała Reszta dla ziemi, kiedy nastał potop. Rdz 6,9 Iz 6,13 1P 3,20; 2P 2,5
44,17 - Por. Rdz 6,5-9; Rdz 8,21n; Rdz 9,9n; "okupem" - hebr.: "odroślą"; "co żyje" - dosł. "ciała".
18 Zostały z nim zawarte wieczne przymierza, aby już więcej nie zgładził potop wszystkiego, co żyje. Rdz 9,9+; Rdz 8,21-22
Abraham
19 Abraham, wielki ojciec mnóstwa narodów; w chwale nikt mu nie dorównał. Rdz 12,2; Rdz 17,4n; Rz 4,1; Rz 4,13-18
44,19 - Por. Rdz 17,4n.
20 On zachował prawo Najwyższego, wszedł z Nim w przymierze; na ciele swym utrwalił [znak] przymierza, a w doświadczeniu okazał się wierny. Rdz 17,10+ Rdz 22,1-19; 1Mch 2,52; Hbr 11,17; Rdz 22,18; Rdz 12,3; Rdz 15,5; Dz 3,25; Ga 3,8-9
44,20 - Por. Rdz rozdz. 15 [->Rdz 15,1]; Rdz rozdz. 17 [->Rdz 17,1]; Rdz 22,1-18; Hbr 11,17.
21 Dlatego Bóg przysięgą zapewnił go, że w jego potomstwie będą błogosławione narody, że go rozmnoży jak proch ziemi, jak gwiazdy wywyższy jego potomstwo, że da im dziedzictwo od morza aż do morza i od Rzeki aż po krańce ziemi. Rdz 15,18; Sdz 20,1+
Izaak i Jakub
22 I co do Izaaka to samo postanowił przez wzgląd na Abrahama, jego ojca. Rdz 17,19; Rdz 26,3-5
44,22 - Por. Rdz 17,19; Rdz 26,3-5.
23 Błogosławieństwo wszystkich ludzi i przymierze złożył na głowie Jakuba; uznał go w jego błogosławieństwach, dał mu [ziemię] w dziedzictwo, wymierzył mu działy i podzielił między dwanaście pokoleń.
44,23 - Por. Rdz 27,28n; Rdz 28,14; Rdz 35,9-12; Rdz 49,28. "W błogosławieństwach" - hebr.: "w jego pierworodztwie"
Henoch (44,16), który z powodu swojego tajemniczego wzięcia do nieba (Rdz 5,24) budzi wielkie zainteresowanie jako mąż objawiający tajemnice nieba, był odpowiednią postacią, by rozpoczynać i zakończyć (49,14) listę bohaterów. Powód nazwania Henocha „przykładem pokuty” (BT: „jako przykład nawrócenia”) nie jest jasny (por. Mdr 4,10-12). Noe (44,17-18) jest nazwany „doskonałym” (Rdz 6,9) i „sprawiedliwym” (Rdz 7,1), i mężem, z którym Bóg zawarł „wieczne przymierze” (Rdz 9,8-17). Abraham (44,19-21) jest „wielkim ojcem mnóstwa narodów” (Rdz 17,4-5). Najważniejsze, zdaniem Ben Syracha, jest to, że „zachował prawo Najwyższego” (znacznie wcześniej, niż zostało ono dane Mojżeszowi na Synaju!) i że zawarł przymierze z Bogiem, które zostało potwierdzone obrzezaniem (por. Rdz 17). W ten sposób Abrahama ojcostwo wielu narodów zasadza się na charakterystycznych elementach tradycji Izraela – na Prawie i obrzezaniu. Por. to, co mówi o Abrahamie Paweł Apostoł w Ga 3 i Rz 4. Obietnica Boga dana Abrahamowi została przekazana następnym pokoleniom przez Izaaka (44,22) i Jakuba oraz jego dwunastu synów (44,23).
Syr 45
Mojżesz
1 Wywiódł z niego człowieka miłosiernego, który w oczach wszystkich znalazł łaskę, umiłowanego przez Boga i ludzi, Mojżesza, którego pamięć niech będzie błogosławiona!
2 W chwale uczynił go podobnym do świętych i wielkim przez to, że był postrachem nieprzyjaciół. Syr 42,17+
3 Na jego słowa kładł kres cudownym znakom i wsławił go wobec królów; dał mu przykazania dla jego narodu i ukazał mu rąbek swej chwały. Wj 8,8n; Wj 8,26n; Wj 9,33; Wj 10,18n Wj 19,1n; Wj 33,22+
45,3 - Por. Wj rozdz. 7-12 [->Wj 7,1]; Wj rozdz. 19-24 [->Wj 19,1]; Wj 33,18-23
4 Uświęcił go z powodu wierności i łagodności oraz wybrał spomiędzy wszystkich żyjących. Lb 12,3
5 Pozwolił mu usłyszeć swój głos, wprowadził go w ciemną chmurę i twarzą w twarz dał mu przykazania, prawo życia i wiedzy, aby Jakuba nauczyć przymierza i rozporządzeń swoich – Izraela. Wj 19,19n Wj 20,21; Wj 24,18 Wj 20,1n; Wj 20,22n; Pwt 4,6-8; Pwt 32,47
45,5 - Por. Wj 19,9-20; Wj 33,11.
Aaron
6 Wywyższył też Aarona, który w świętości był do niego podobny, jego brata, z pokolenia Lewiego.
45,6 - Por. Wj 4,14.
7 Zawarł z nim wieczne przymierze i dał mu kapłaństwo między ludem – uszczęśliwił go wspaniałym strojem i okrył go szatą chwalebną;
45,7 - Por. Wj rozdz. 28 [->Wj 28,1].
8 przyodział go w doskonałą wspaniałość i umocnił przez oznaki władzy: spodnie, tunikę długą do stóp i efod. Wj 28,42; Wj 28,31-35; Wj 28,6-12
45,8 - Popr. wg hebr.; gr.: "oznaki władzy".
9 Otoczył go jabłkami granatu i licznymi dokoła złotymi dzwoneczkami, by wydawały głos za każdym jego krokiem, a dźwięk ich był słyszany w świątyni dla przypomnienia synom Jego ludu. Wj 28,33-34
10 [Obdarzył go] szatą świętą ze złota, purpury fioletowej i czerwonej, dziełem hafciarza, pektorałem rozstrzygnięć, dla ujawniania prawdy, utkanym ze szkarłatu, dziełem artysty, Wj 28,2-5 Wj 28,6+; 1Sm 14,41+
11 [ozdobionym] drogimi kamieniami, rżniętymi na sposób pieczęci, w oprawie złotej, dziełem snycerza, z napisem wyrytym na pamiątkę według liczby pokoleń Izraela;
12 wieńcem złotym na tiarze i blachą z wyrzeźbioną pieczęcią poświęcenia. Zaszczytna to oznaka czci, mocna robota, jako ozdoba – pożądanie oczu. Wj 28,36-39
45,12 - Wg hebr.; gr.: "z wyrzeźbioną pieczęcią poświęcenia".
13 Nigdy przed nim nie było czegoś tak pięknego, i nigdy cudzoziemiec tak się nie ubierze, tylko jego synowie i potomkowie jego, po wszystkie czasy.
45,13 - Wg hebr.; gr.: "przed nim nie było podobnej piękności".
14 Jego ofiary całopalne były składane nieustannie, dwa razy dziennie.
15 Mojżesz wprowadził go w czynności kapłańskie i namaścił go olejem świętym: to stało się dla niego wiecznym przymierzem, i dla jego potomstwa, jak długo trwać będą niebiosa, aby sprawować kult i zarazem być kapłanem oraz błogosławić lud imieniem [Boga]. Kpł 8,1-13
45,15 - Dosł.: "napełnił mu ręce" (por. Wj 28,41; Kpł 8,1-13).
16 Wybrał go ze wszystkich żyjących, aby składał ofiarę Panu, kadzidło i miłą woń na pamiątkę, by dokonywał za lud swój przebłagania. Kpł 2,2; Kpł 2,9; Kpł 2,2; Kpł 2,16 Kpł 16,1+
17 Dał mu przez swe nakazy władzę nad przepisami sądowymi, aby pouczał Jakuba o świadectwach i oświecał Izraela w Bożym Prawie.
18 Niepowołani stanęli przeciwko niemu i zazdrościli mu na pustyni, mężowie z otoczenia Datana i Abirama, i zgraja Koracha, w gniewie i złości. Lb 16,1-17,15
45,18 - Por. Lb 16,1-17,15.
19 Pan ujrzał i to Mu się nie spodobało, zostali więc wytraceni w gniewnej zapalczywości; przedziwnie sprawił, że pochłonął ich płomień Jego ognia.
20 A chwałę Aarona powiększył i dał mu dziedzictwo, przydzielił mu ofiarę z pierwocin, ubogim zapewnił chleb w obfitości. Lb 18,12-13
45,20 - Por. Lb 18,8-21.
21 Bo przecież spożywają oni ofiary składane Panu, które dał jemu i jego potomstwu. Wj 29,28; Wj 29,31n; Kpł 6,9-11; Kpł 7,32-36; Kpł 7,9-10
22 Ale nie otrzymał dziedzictwa w ziemi ludu i między nim nie ma on działu, albowiem On sam jest działem jego i dziedzictwem. Lb 18,20 Ps 16,5+
45,22 - Por. Pwt 10,9.
Pinchas
23 Pinchas, syn Eleazara, trzeci w rzędzie sławnych przez to, że gorliwość okazał w bojaźni Pańskiej i gdy lud się zbuntował, twardo się przeciwstawił dzięki szlachetnej odwadze swej duszy i uzyskał przebaczenie dla Izraela. Lb 25,7n
45,23 – Pinchas. Gr. Finees - por. Lb 25,1-13.
24 Dlatego [Pan] zawarł z nim przymierze pokoju i uczynił go zwierzchnikiem przybytku oraz swego ludu, zapewniając jemu i jego potomstwu godność kapłańską na wieki. Lb 25,11-13
25 [Zawarł] też przymierze z Dawidem, synem Jessego, z pokolenia Judy, ale tylko co do dziedziczenia królestwa przez jednego syna, z Aaronem zaś co do dziedziczenia przez całe potomstwo. 26 Niech [Pan] da mądrość waszym sercom, abyście sądzili lud Jego w sprawiedliwości, żeby nie zniknęły ich dobra – i [niech] ich sławę [przeniesie] na ich pokolenia!
Opisując krótko, ale entuzjastycznie Mojżesza (45,1-5) jako cudotwórcę i nauczyciela, Ben Syrach dalej rozwija motyw chwały Bożej (45,2.3), nawiązując do Wj 33-34 (por. 2 Kor 3,12-18). Mojżesz jako ten, któremu Bóg objawił Dziesięć Przykazań (45,3.5), był upoważniony, aby „Jakuba nauczyć przymierza” (45,5) – był ważnym ogniwem łączącym przymierze i Torę w historii Izraela. Nieproporcjonalnie dużo miejsca Ben Syrach poświęca Aaronowi (45,6-22), przygotowując czytelnika na najważniejszą część rozdz. 44-50 – pochwałę Szymona w 50,1-24. Bóg zawarł z Aaronem (45,7) „przymierze wieczne” i „chwałę Aarona powiększył” (45,20). Szczegółowe opisy szat arcykapłana w 45,8-13 (oparte na Wj 28,39) oraz jego funkcji składania ofiar oraz sprawowania sądów nad ludem w 45,14-17 zapowiadają opis Szymona w 50,5-21. Epizod z Korachem, Datanem i Abiramem (Lb 16) jest przykładem opieki, jaką Bóg otaczał Aarona (45,18-19), i zarazem wskazuje na specjalny status kapłaństwa (45,20-22; por. Lb 18,20; Pwt 12,12). Fragment o wnuku Aarona Pinchasie (45,23-26; por. Lb 25,7-13) rozwija motyw chwały (45,23.26) i przymierza (45,24. 25) i podkreśla ważność kapłaństwa krótką modlitwą (45,26).
Syr 46
Jozue i Kaleb
1 Dzielny na wojnie Jozue, syn Nuna, następca Mojżesza na urzędzie prorockim, stał się, stosownie do swego imienia, wielki przez to, że ocalił Jego wybranych, że wywarł pomstę na opornych wrogach, by wprowadzić Izraela w jego dziedzictwo. Joz 1,1+
46,1 - Znaczy ono: "Jahwe jest zbawieniem"
2 Jakże się wsławił, gdy podniósł ręce i gdy wyciągnął miecz przeciw miastom!
46,2 - Por. Joz 8,18n.26.
3 Któż pierwszy przed nim taki się okazał? On bowiem prowadził wojny Pana!
4 Czyż nie za jego sprawą zatrzymało się słońce i jeden dzień stał się jakby dwoma? Joz 10,13
46,4 - Por. Joz 10,12n.
5 Wezwał Najwyższego Władcę, gdy wrogowie parli na niego zewsząd, i wysłuchał go Wielki Pan, [zsyłając] grad kamieni o wielkiej sile.
6 Uderzył na wrogi naród i na pochyłości rozgromił przeciwników, aby poznały narody jego oręż, że wojnę toczy wobec Pana. Joz 10,10-15
7 I dlatego jeszcze, że Władcy był całkowicie posłuszny, a za dni Mojżesza okazał swą dobroć, on i Kaleb, syn Jefunnego, przez to, że stanęli przeciw zgromadzeniu, by powstrzymać lud przed grzechami i uspokoić niegodziwe szemranie, Lb 14,6-10
46,7 - Por. Lb 13,30-14,9.
8 oni dwaj tylko ocaleli z sześciuset tysięcy pieszych, aby wprowadzić ich do dziedzictwa, do ziemi opływającej w mleko i miód. Syr 16,10+
46,8 - Por. Lb 14,30; Joz 14,6-14.
9 Pan dał Kalebowi siły, które aż do starości mu pozostały, tak iż wszedł na góry kraju, gdzie jego potomstwo otrzymało dziedzictwo, Joz 14,10-11 Lb 14,24; Joz 14,12-15
10 aby widzieli wszyscy synowie Izraela, że dobrze jest iść za Panem.
Sędziowie
11 I sędziowie – każdy swoim imieniem [niech będzie nazwany], których serca nie dopuściły się nierządu i którzy nie odwrócili się od Pana: pamięć ich niech będzie błogosławiona! 12 Kości ich niech wypuszczą pędy z miejsca ich [spoczynku], a imię ich niech wciąż się odnawia w ich wsławionych synach.
46,12 - Mowa o godnych następcach (por. Iz 66,14; Za 6,12).
Samuel
13 Umiłowany przez swego Pana Samuel, prorok Pański, ustanowił królestwo i namaścił władców nad Jego ludem. 1Sm 10,1; 1Sm 16,13
14 Według Prawa Pańskiego sądził zgromadzenie, a Pan nawiedził Jakuba. 15 Przez swoją wierność okazał się rzeczywiście prorokiem, a prawdziwość widzenia uznana została dzięki jego słowom.
46,13-15 - Por. 1 Sm rozdz. 1 [->1 Sm 1,1]; 1 Sm 3,19n; 1 Sm 8-10; 1 Sm 16,13.
16 Wezwał Pana jako Władcę, gdy zewsząd nacierali wrogowie jego, składając w ofierze jagnię ssące mleko. Syr 46,5; Syr 47,5; 1Sm 7,9-10
46,16 - Por. 1 Sm 7,9-13.
17 I zagrzmiał Pan z nieba, a w potężnym echu dał swój głos usłyszeć,
18 wytracił wodzów nieprzyjacielskich i wszystkich książąt Filistynów. 1Sm 7,13
46,18 - Popr. wg hebr.; gr.: "Tyru", o czym 1 Sm nic nie mówi.
19 Przed czasem wiecznego spoczynku oświadczył wobec Pana i Jego pomazańca: Ani pieniędzy, ani nawet sandałów od nikogo nie wziąłem. I nikt go nie mógł oskarżyć. 1Sm 12
46,19 - Por. 1 Sm 12,1-5.
20 A nawet po swym zaśnięciu prorokował i oznajmił królowi jego koniec, i z głębi ziemi głos swój podniósł w przepowiedni, by usunąć nieprawość ludu. 1Sm 28,6-25
46,20 - Por. 1 Sm 28,6-25.
Jozue i Kaleb (46,1-10) kontynuowali dzieje przymierza, gromiąc wrogów Izraela i wprowadzając Izraela „do ziemi opływającej w mleko i miód”. Jeśli chodzi o militarne czyny Jozuego, por. Joz 1-11, a na temat misji Jozuego i Kaleba – Lb 14,6-10 oraz Joz 14,6-11. Ben Syrach twierdzi, że Bóg posłużył się nimi, by udzielili lekcji poganom („aby poznały narody [...] że wojnę toczy wobec Pana”, 46,6) i Izraelowi („iż dobrze być Panu posłusznym”, 46,10). Jedynie o tych sędziach, którzy nie dopuścili się bałwochwalstwa (por. historię Gedeona w Sdz 8,22-35), ma trwać błogosławiona pamięć; na temat kości wypuszczających pędy por. 2 Krl 13,21. Główna rola, jaką przypisuje się Samuelowi (46,13-20), to rola proroka. Jest jednak także sędzią (46,14) i kapłanem (46,16; por. 1 Sm 7,9). Samuel, jako prorok Pana, był swego rodzaju „starszym działaczem państwowym”, który ustanowił monarchię i namaścił na królów Saula i Dawida. Jego nieskazitelność nie podlegała żadnej wątpliwości (46,19; por. 1 Sm 12,1-5), a nawet po śmierci prorokował w sprawach Izraela (46,20; por. 1 Sm 28).
Syr 47
Natan i Dawid
1 Po nim powstał Natan, aby być prorokiem za dni Dawida. 2Sm 7; 2Sm 12
47,1 - Por. 2 Sm rozdz. 7 [->1 Sm 7,1]; 2 Sm rozdz. 12 [->2 Sm 12,1].
2 Jak tłuszcz oddzielony od ofiar dziękczynnych, tak Dawid – od synów Izraela. Kpł 4,8
3 Z lwami igrał jakby z koźlętami i z niedźwiedziami jak z jagniętami owiec. 1Sm 17,34-37
47,3 - Por. 1 Sm 17,34n.
4 Czyż w młodości swej nie zabił olbrzyma i nie usunął hańby ludu, gdy podniósł rękę i kamieniem z procy obalił pychę Goliata? 1Sm 17
47,4 - Por. 1 Sm 17,40-54.
5 Wezwał bowiem Pana Najwyższego, który dał prawicy jego siłę, by zgładzić człowieka potężnego w boju, by wywyższyć moc swego ludu.
6 Tak wysławiano go po dziesięć tysięcy razy i wychwalano z powodu błogosławieństw Pana, niosąc mu w darze koronę chwały. 1Sm 18,7 2Sm 5,1-3
47,6 - Por. 1 Sm 18,7; 2 Sm 5,1-3.
7 Albowiem nieprzyjaciół dokoła wytracił, zniweczył wrogich Filistynów i złamał ich moc aż do dnia dzisiejszego.
8 Każdym swym czynem oddał chwałę Świętemu i Najwyższemu, słowem uwielbienia z całego serca śpiewał hymny i umiłował Tego, który go stworzył. 2Sm 23,1
47,8 - Tj. psalmami. Por. 2 Sm 23,1.
9 Postawił przed ołtarzem śpiewających psalmy, i słodki był dźwięk ich pieśni; 1Krn 16,4n
47,9 - Por. 1 Krn 16,4-43.
10 świętom nadał przepych i dodał doskonałego blasku uroczystościom, aby wychwalano święte imię Pana i by przybytek już od rana rozbrzmiewał echem.
11 Pan darował mu grzechy, moc jego wywyższył na wieki, zawarł z nim przymierze królewskie i dał tron chwały w Izraelu. 2Sm 12,13; 2Sm 12,24-25 2Sm 7,1+
47,11 - Por. 2 Sm 7,5-17; 2 Sm 11,2-12,13.
Salomon
12 Po nim nastał syn rozumny, który dzięki niemu żył bezpiecznie w rozległym kraju.
13 Salomon królował za dni pokoju, którym Bóg go dokoła obdarzył, aby postawił dom Jego imieniu i przygotował przybytek na wieki. 1Krl 5,17-19 1Krl 6
47,13 - Por. 1 Krl 5,17-19; 1 Krl 6,1-38.
14 Jakże mądry byłeś w swojej młodości i napełniony rozumem, jakby rzeką! 1Krl 3,4-28; 1Krl 5,9-14
47,14 - Por. 1 Krl 3,4-28.
15 Duch twój okrył ziemię i napełniłeś ją zagadkowymi przypowieściami.
47,15 - Por. 1 Krl 5,9-14.
16 Do odległych wysp doszło twe imię, dzięki swemu pokojowi byłeś umiłowany;
17 z powodu hymnów, przysłów, przypowieści i wyjaśnień podziwiały cię kraje. 1Krl 10,1-10
47,17 - Por. 1 Krl 10,1-10.
18 W imię Pana Boga, nazywanego Bogiem Izraela, nazbierałeś złota jak cyny i jak ołowiu nagromadziłeś srebra. 1Krl 10,11n; 1Krl 10,27
47,18 - Por. 1 Krl 10,14-27.
19 Kobietom wydałeś swe lędźwie i utraciłeś władzę nad swoim ciałem. 1Krl 11,1-13
47,19 - Por. 1 Krl 11,1-13.
20 Splamiłeś swą chwałę, zhańbiłeś swoje potomstwo, sprowadzając gniew na dzieci i napełniając je smutkiem z powodu twojej głupoty,
21 ponieważ powstała podwójna władza najwyższa, i z Efraima wzięło początek zbuntowane królestwo. 1Krl 12
22 Pan jednak nie odjął swej łaski i nie cofnął żadnego słowa ani nie odmówił wybranemu swemu potomka, i nie zatracił potomstwa tego, który Go umiłował; Jakubowi zostawił Resztę, a korzeń z niej Dawidowi. 2Sm 7,1+; Ps 89,31-38 Iz 4,3+
Roboam
23 Salomon spoczął ze swymi przodkami i pozostawił po sobie potomka, najgłupszego z ludu i pozbawionego rozumu, Roboama, który swym zamysłem wywołał odstępstwo narodu. 1Krl 12
47,23 - Por. 1 Krl 12,1-20
Jeroboam
24 Jeroboam, syn Nebata, sprawił, że Izrael zgrzeszył; on wprowadził Efraima na drogę grzechu, a grzechy ich tak bardzo się mnożyły, że odeszli oni z własnej ziemi. 1Krl 12,26-33 1Krl 13,33-34 2Krl 17,21-23
47,24 - Por. 1 Krl 12,26-13,10; 1 Krl 13,33n; 2 Krl 17,7-23.
25 Oddawali się wszelkim niegodziwościom, aż przyszła na nich pomsta.
Natan (47,1; por. 2 Sm 7 i 12) stanowi o ciągłości z Samuelem, prorokiem w czasach Dawida. W przedstawieniu Dawida (47,2-11) podkreśla się wybranie go przez Boga (47,2-3), jego czyny jako wojownika (47,4-7) oraz inicjatywy w zakresie kultu publicznego w Jerozolimie (47,8-10). Motyw chwały ponownie jest bardzo istotny (47,6.8.11), a odniesienia do kultu przygotowują opis Szymona w 50,5-21. Ocena końcowa (47,11) ukazuje Dawida jako grzesznika, któremu Bóg odpuścił, z którym zawarł „przymierze królewskie” i któremu „dał tron chwały w Izraelu”. Salomon (47,12-22) został wybrany przez Boga, by królował w czasie pokoju i zbudował świątynię jerozolimską – w której Szymon będzie arcykapłanem osiemset lat później (47,12- 13). Ben Syrach, bezpośrednio zwracając się do Salomona (wypowiedź w 2. os. lp), wprawdzie wysławia jego mądrość (47,14-17), ale zarazem pozwala sobie na gorzką refleksję nad jego żądzą i wyuzdaniem (por. Pwt 17,17), które ostatecznie doprowadziły do podziału królestwa na Izrael i Judę (47,19-21). Salomon splamił swoją
„chwałę”/honor i uczynił z siebie przykład głupoty (47,20). Przymierze jednak zawarte z Dawidem nie ustało (47,22), i to mimo rozłamu spowodowanego przez Roboama i Jeroboama (47,23; por. 1 Krl 12) i następujących za tym dziejów grzechu Izraela i wygnania (47,24-25). Słowa o wierności, jaką Bóg dochowuje przymierzu zawartemu z Dawidem, są sporadycznym „mesjanistycznym” miejscem w Mądrości Syracha i mają specjalną wymowę w kontekście grzechu i wygnania.
Syr 48
Ben Syrach dość obszernie streszcza czyny Eliasza, wielkiego proroka Królestwa Północnego, Izraela (48,1- 11; por. 1 Krl 17-19 i 2 Krl 1-2), a krócej czyny Elizeusza (48,12-14). Obydwaj występowali przeciwko grzesznym królom (48, 6.8.12). W przypadku Eliasza Ben Syrach ponownie posługuje się apostrofą w 48,4-11 („Jakże wsławiony jesteś, Eliaszu, przez swoje cuda”). Robi także aluzję do proroctwa o powrocie Eliasza (48,10; por. Mi 3-4), o którym często się mówi w NT (Mt 11,10.14; 17,10-13; Mk 1,2; 9,11-13; Łk 1,17.76; 7,27; J 1,21). Nieproporcjonalnie dużo uwagi poświęca życiodajnej mocy tkwiącej w kościach Elizeusza (48,13- 14; por. także 46,12 i 49,10). Jednak według 48,15 prorocy nie zdołali odwieść ludu od grzechu i jego grzeszność doprowadziła w końcu do klęski i wygnania Izraela w 722 r. przed Chr.
Losy Królestwa Południowego, Judy, opisuje się, wspominając o jego prorokach i królach (48,15-49,13). Jedynymi dobrymi królami w Judzie (tak jak w 1-2 Krl) byli Ezechiasz i Jozjasz. Ben Syrach chwali projekty budowlane Ezechiasza (48,17; o planach budowlanych Szymona por. 50,1-4) i jego rządy wspomagane przez Izajasza w czasie najazdu Sennacheryba (48,18-21; por. 2 Krl 18-19; Iz 36-37; 2 Krn 32). Izajasz (48,22-25) doradzał Ezechiaszowi, a nawet przedłużył jego życie (por. 2 Krl 20,8-11; Iz 38,7-8). Wzmianki o Izajaszu, który „pocieszył strapionych na Syjonie” i „objawił to, co miało przyjść, aż do końca wieków” (48,24-25), wskazują, że Ben Syrach uważał, że cała Księga Izajasza pochodzi z okresu przed wygnaniem.
Imię Jozjasza (49,1-3; por. 2 Krl 22-23) jest otoczone wdzięczną pamięcią, ponieważ to on „usunął obrzydliwość bezprawia”, natomiast wskutek niegodziwości innych królów Judy (49,4-6) „chwała” ludu Bożego została przekazana obcemu narodowi wbrew proroctwom Jeremiasza (49,7; por. Jr 1,10). Mamy także wzmiankę (49,8-10) o Ezechielu, który „oglądał widzenie chwały” (por. Ez 1), o Hiobie (tekst jest jednak niepewny) i o
dwunastu prorokach (por. motyw „nowego życia rodzącego się ze zmarłych” także w 46,12; 48,14). Ponieważ katalog ten został sporządzony z myślą o Szymonie, sławi także pamięć Zorobabela i Jozuego, syna Josadaka (48, 11-12; por. Księgę Aggeusza), którzy odbudowali świątynię jerozolimską, oraz Nehemiasza, który odbudował mury miejskie (por. 50,1-4). Natomiast zastanawia pominięcie Ezdrasza.
Końcowa jednostka (49,14-16) powraca przez Henocha (por. Rdz 5,24), Józefa (por. Rdz 50,25-26; Wj 13,19) i Sema (Rdz 11,10) oraz Seta (Rdz 5,3-8) do Adama. Przypisanie wielkiego znaczenia Adamowi („cieszą się chwałą wśród ludzi, a ponad wszystkimi żyjącymi stworzeniami – Adam”) nie ma odpowiednika w ST; por. natomiast porównanie Adam – Chrystus rozwijane przez Pawła Apostoła.
Eliasz
1 Następnie powstał Eliasz, prorok jak ogień, a słowo jego płonęło jak pochodnia.
2 On głód na nich sprowadził, a swoją gorliwością zmniejszył ich liczbę. 1Krl 17,1; 1Krl 18,2 1Krl 19,10; 1Krl 19,14
48,2 - Por. 1 Krl rozdz. 17 [->1 Krl 17,1]; 1 Krl 18,2.38; 2 Krl 1,9-13.
3 Słowem Pańskim zamknął niebo, z niego również trzy razy sprowadził ogień. 1Krl 18,36n; 2Krl 1,10; 2Krl 1,12
4 Jakże wsławiony jesteś, Eliaszu, przez swoje cuda i któż się może pochwalić, że do ciebie jest podobny?
5 Ty, który ze śmierci wskrzesiłeś zmarłego i słowem Najwyższego [wywiodłeś go] z Otchłani. 1Krl 17,17-24
48,5 - Por. 1 Krl 17,17-24.
6 Ty, który strąciłeś królów ku zagładzie, a z łoża – okrytych chwałą. 1Krl 21,17-24; 2Krl 1,16
48,6 - Por. 1 Krl 21,17-24; 2 Krl 1,1-8.
7 Ty, który na Synaju usłyszałeś naganę i na Horebie wyroki pomsty. 1Krl 19,9-18
48,7 - Por. 1 Krl 19,9-18.
8 Ty, który namaściłeś królów jako mścicieli, i proroków, następców po sobie.
48,8 - Por. 1 Krl 19,15-21. L. poj. wg hebr.
9 Ty, który zostałeś wzięty w wirze ognia, na wozie [zaprzężonym] w ogniste rumaki. 2Krl 2,1-11
48,9 - Por. 2 Krl 2,1-18.
10 O tobie napisano w karceniach dotyczących przyszłości, że masz uśmierzyć gniew, zanim zapłonie, by zwrócić serce ojca do syna i pokolenia Jakuba odnowić. Ml 3,24
48,10 - "Zachowany" - popr. Wg hebr.; gr.: "w surowych pismach"; "pomstą" - mowa o sądzie Bożym, który jest jednym ze znamion czasów mesjańskich; "do syna": Ml 3,24.
11 Szczęśliwi, którzy cię widzieli, i ci, którzy w miłości posnęli, albowiem i my na pewno żyć będziemy. 2Krl 2,10-12 1Tes 4,5
48,11 - Hebr. ma tylko "szczęśliwy, kto ciebie widział i umarł, i tyś szczęśliwy, bo żyjesz". Obecny tekst gr. wyraża wiarę w zmartwychwstanie.
Elizeusz
12 Gdy wir zakrył Eliasza, Elizeusz został napełniony jego duchem. Za dni swoich nie lękał się [żadnego] władcy i nikt nie osiągnął nad nim przewagi. 2Krl 2,9n
48,12 - Por. 2 Krl 2,9n; 2 Krl 6,16.32.
13 Nic nie było zbyt wielkie dla niego, i [nawet] w [grobowym] spoczynku ciało jego prorokowało.
48,13 - Por. 2 Krl 13,20n.
14 Za życia czynił cuda, nawet po śmierci jego czyny były przedziwne. 15 Mimo tego wszystkiego lud się nie nawrócił; nie odstąpili od swoich grzechów, aż zostali uprowadzeni daleko od swej ziemi i rozproszeni po całym świecie. 16 Pozostało tylko bardzo mało ludu i panujący z rodu Dawida: jedni z nich czynili to, co [Panu] miłe, inni zaś namnożyli grzechów.
48,16 - "Reszta" wg hebr.; gr.: "mała garstka".
Ezechiasz i Izajasz
17 Ezechiasz obwarował swe miasto, wprowadził wodę do jego środka, przekuł żelazem skałę i pobudował cysterny na wodę. 2Krl 20,20+; 2Krn 32,5; 2Krn 32,30; Iz 22,11
48,17 - Por. 2 Krl 20,20; 2 Krn 32,5.30; Iz 22,11.
18 Za jego dni przybył Sennacheryb i posłał rabsaka – ów wyruszył. Podniósł on rękę przeciw Syjonowi i w pysze swojej się chełpił. 2Krl 18,13-19,37; Iz 36-37
19 Wtedy zadrżały ich serca i ręce i chwyciły ich bóle jak u rodzących.
20 Wzywali Pana miłosiernego, wyciągając ręce do Niego, a Święty z nieba wnet ich wysłuchał i wybawił przez Izajasza. 21 Poraził obóz Asyryjczyków: wytracił ich Jego anioł.
48,18-21 - Por. 2 Krl 18,13-19,37; Iz rozdz. 36n [->Iz 36,1].
22 Albowiem Ezechiasz czynił to, co było miłe Panu, i trzymał się mocno dróg swego przodka, Dawida, a wskazywał je prorok Izajasz, wielki i godny wiary w swoim widzeniu.
23 Za dni jego cofnęło się słońce, a on przedłużył życie królowi. 2Krl 20,4-11; Iz 38,4-8
48,23 - Por. 2 Krl 20,5-11; Iz 38,4-8.21n.
24 Wielkim duchem ujrzał rzeczy ostateczne i pocieszył lamentujących na Syjonie. 25 Objawił rzeczy przyszłe aż do wieczności, i rzeczy ukryte – wprzód, nim nastały.
Syr 49
Jozjasz
1 Pamięć o Jozjaszu – to zmieszane kadzidło, przygotowane pracą tego, kto robi wonności; w ustach każdego jest słodka jak miód i jak muzyka na uczcie przy winie.
49,1 - Por. 2 Krl rozdz. 22n [->2 Krl 22,1].
2 On utrzymał się na drodze w nawracaniu ludu i usunął obrzydliwość bezprawia. 2Krl 22-23
3 Prosto do Pana kierował swe serce, za dni bezprawia umocnił pobożność.
Ostatni królowie i Jeremiasz
4 Oprócz Dawida, Ezechiasza i Jozjasza wszyscy dopuszczali się wielkich przestępstw, porzucili bowiem prawo Najwyższego. Królowie Judy zniknęli, 5 albowiem oddali moc swoją innym i chwałę swoją narodowi obcemu.
6 Ci spalili wybrane Miasto Świątyni i spustoszyli jego ulice, Lm 1,4; Lm 2,3
7 zgodnie ze słowami Jeremiasza. Skrzywdzili go bowiem, jego, który już w łonie matki był poświęcony na proroka, aby wyrywał, tracił i niszczył, jak również budował i sadził. Jr 1,5 Jr 1,10
49,7 - Por. Jr 1,5.10; Lm 1,4; Lm 2,3.
Ezechiel
8 Ezechiel oglądał widzenie chwały, jakie okazał mu [Pan] na rydwanie cherubów. Ez 1-3; Ez 9-10
49,8 - Por. Ez rozdz. 1n [->Ez 1,1]; Ez rozdz. 8-10 [->Ez 8,1].
9 Wspomniał on też o wrogach wśród huraganu; dobrze uczynił tym, co się trzymają dróg sprawiedliwości.
49,9 - Popr. wg hebr.; gr. czytał te same spółgłoski, lecz podłożył inne samogłoski, stąd ma: o "wrogach pod ulewnym deszczem". Por. Ez 14,14.20.
10 A kości dwunastu proroków niech wypuszczą pędy z miejsca ich [spoczynku], pocieszyli bowiem Jakuba i wybawili go ufną nadzieją. Syr 46,12+
49,10 - Zob. Syr 46,12.
Zorobabel i Jozue
11 Jakże sławić mamy Zorobabela, który jest jak sygnet na prawej ręce, Ag 2,23
49,11 - Por. Ag 2,23.
12 a również Jozuego, syna Josadaka, którzy za dni swoich zbudowali Dom – wznieśli święty przybytek Panu, przeznaczony do wiecznej chwały.
49,12 - Por. Ezd 3,8-11; Ag 1,12; Ag 2,3-9.
Nehemiasz
13 Pamięć o Nehemiaszu w wielkiej jest cenie! On nam podniósł mury rozwalone, postawił bramy z zasuwami i wzniósł na nowo nasze domostwa.
49,13 - Por. Ne 2,11-4,17.
Wielkość patriarchów
14 Nie było takiego wśród stworzonych na ziemi jak Henoch, on bowiem z ziemi został uniesiony. Syr 44,16
49,14 - Zob. Syr 44,16.
15 Nie narodził się żaden mąż taki jak Józef, zwierzchnik braci, podpora ludu, którego kości takiej czci doznały. Rdz 50,25-26
49,15 - Por. Rdz 50,25n.
16 Sem i Set cieszą się chwałą wśród ludzi, ale ponad wszystkim, co żyje wśród stworzenia – Adam.
Syr 50
Arcykapłan Szymon
1 Szymon, syn Oniasza, arcykapłan, za życia swego naprawił dom [Pański], za dni swoich wzmocnił świątynię.
50,1 - Tj. Szymon II, syn Oniasza II (',5"> Por. obrzęd pojednania: Kpł rozdz. 16 [->Kpł 16,1].
2 On zbudował mur podwójnej wysokości i wysoką podporę muru świątyni. 3 Za dni jego został wykuty zbiornik na wodę, sadzawka – której obwód był jak „morze”. 4 On zamyślał ustrzec swój lud przed upadkiem, umocnił przeto miasto na czas oblężenia.
5 Jakże wspaniale wyglądał, gdy wracał do ludu, przy wyjściu z Domu Zasłony. Kpł 16
6 Jak gwiazda zaranna pośród chmur, jak księżyc w pełni w dniach <świątecznych>, Kpł 16,13
50,6 - Wyraz dodany wg hebr.
7 jak słońce błyszczące nad świątynią Najwyższego, jak tęcza wspaniale świecąca na chmurach, 8 jak kwiat róży na wiosnę, jak lilie przy źródle, jak młody las Libanu w dni letnie, 9 jak ogień i kadzidło w kadzielnicy, jak naczynie szczerozłote ozdobione wszelkimi drogimi kamieniami, 10 jak drzewo oliwne okryte owocami, jak cyprys wznoszący się do chmur. 11 Kiedy przywdziewał zaszczytną szatę i brał na siebie doskonałą wspaniałość, kiedy szedł w górę do ołtarza Pana, napełniał chwałą obręb przybytku; 12 a kiedy przyjmował z rąk kapłanów części ofiarne, sam stojąc przy ognisku ołtarza, wokół niego stali jak wieniec bracia, jak gałęzie cedrów na Libanie; otaczali go jak pnie palmowe – 13 wszyscy synowie Aarona w swej chwale. Ofiara Pana była w ich rękach, wobec całego zgromadzenia Izraela, 14 gdy pełnił on służbę Bożą przy ołtarzach, aby uświetnić ofiarę Najwyższego, Wszechwładcy, 15 wyciągał rękę nad czarę, ofiarowywał trochę krwi winnego grona, wylewał ją na cokół ołtarza, na woń miłą Najwyższemu, Królowi wszechrzeczy.
16 Wtedy odzywali się synowie Aarona i grali na kutych trąbach, grzmieli donośnym głosem na pamiątkę przed Najwyższym. Lb 10,2-10; Syr 45,9
17 Cały lud razem pośpieszał i padał twarzą do ziemi, aby oddać pokłon Panu swojemu, Wszechmogącemu, Najwyższemu Bogu. 18 Śpiewacy wychwalali Go swoimi głosami, i potężnym echem płynęła miła melodia. 19 Lud prosił Pana Najwyższego w modlitwie przed Miłosiernym, aż się skończyły wspaniałe obrzędy Pana i doprowadzono do końca Jego świętą służbę.
20 Wtedy on, zszedłszy, wyciągał ręce nad całym zgromadzeniem synów Izraela, aby dać swymi wargami błogosławieństwo Pana i aby się chlubić Jego imieniem. Kpł 9,22 Lb 6,23-27
21 Po raz drugi lud oddawał pokłon, by przyjąć błogosławieństwo od Najwyższego.
Zachęta
22 A teraz błogosławcie Boga wszechrzeczy, który wszędzie wielkich dzieł dokonuje, który od łona matczynego wywyższa dni nasze, który z nami postępuje według swej łaski. 23 Niech da nam radość serca, niech nastanie za dni naszych pokój w Izraelu – po wieczne czasy, 24 aby łaska Jego trwała wiernie z nami i by nas wybawił za dni naszych.
Czołową postacią, przedstawioną przez Ben Syracha w katalogu bohaterów Izraela, jest Szymon (lub Symeon) II, syn Oniasza (Jochanana), który pełnił funkcję arcykapłana od 219 do 196 r. przed Chr. Zmarł prawdopodobnie kilka lat przed napisaniem przez Ben Syracha swej księgi. Podjęte przez Szymona prace budowlane (50,1-4) miały wzmocnić świątynię i miasto (podobne prace prowadzili Salomon, Ezechiasz, Zorobabel i Jozue oraz Nehemiasz). Szczytowym punktem księgi Ben Syracha jest opis przewodniczenia przez Szymona liturgii świątynnej (albo podczas codziennego składania ofiar, albo w Dniu Przebłagania) w 50,5-21. Wyjście Szymona do ludu nazwane jest „wspaniałym” (50,5.11), a wrażenie owej wspaniałości podkreśla jedenaście porównań w 50,6-10 („jak gwiazda zaranna...”). Zwrócenie uwagi na szaty arcykapłana (temat symbolicznego znaczenia dla Filona Aleksandryjskiego, Józefa Flawiusza i Ojców Kościoła) przypomina czytelnikowi kunsztowny opis szat Aarona (45,6-13). Następnie mamy opis porządku obrzędowego: ofiarowanie części zwierząt ofiarnych (50,12-14), wylewanie wina jako akt libacji (50,15), granie na trąbach i padanie ludu na twarz (50,16-17), śpiew i modlitwa (50,18-19) oraz błogosławieństwo arcykapłana (50,20-21; por. Lb 6,24- 26). Ben Syrach wzywa Izrael, by w odpowiedzi na tę wspaniałą scenę błogosławił „Boga całego stworzenia” i prosił o szczęście, pokój, miłosierdzie i wybawienie (50,22-24).
Przysłowie wtrącone Prz 30,15+
25 Dusza moja nie znosi dwóch narodów, a trzeci nie jest narodem:
50,25 - Zob. Prz 30,15.
26 mieszkający na górze Seir, Filistyni, i głupi naród przebywający w Sychem.
Zakończenie
27 Naukę rozsądku i wiedzy spisał w tej księdze Jezus, syn Syracha, syna Eleazara, jerozolimczyk, który mądrość ze swego serca wylał jak deszcz. 28 Szczęśliwy, kto będzie się zajmował tymi rzeczami, a kto włoży je do serca, stanie się mądry, 29 a jeśli tak postąpi, we wszystkim sobie poradzi, bo szlakiem Jego – światło Pana.
Liczbowe przysłowie w 50,25-26 nie ma żadnego związku z tym, co je poprzedza i następuje po nim; jest jakby postscriptum czy przypadkową uwagą. Trzy znienawidzone narody – przebywający w Sychem (Edom albo Idumea), Filistyni (dawne „Ludy Morza”, być może Grecy z czasów Ben Syracha) i mieszkańcy Samarii – wszyscy oni wyrządzili wiele krzywd Judzie, przynajmniej w oczach takich Judejczyków jak Ben Syrach.
Jednostka końcowa (50,27-29) składa się z „podpisu” autora i błogosławieństwa dla tych, którzy przyjmą poważnie tę księgę i będą według niej postępowali. Dzieło kończy się tak, jak się zaczęło – poświadczeniem ważności „bojaźni Pańskiej”.
Syr 51
DODATKI
Hymn pochwalny ocalonego
1 Wychwalać Cię będę, Panie, Królu, i wysławiać Ciebie, Boga, Zbawiciela mego. Wychwalam imię Twoje,
2 bo stałeś się dla mnie podporą i wspomożycielem. Wybawiłeś moje ciało od zguby, od sidła oszczerczego języka i od warg uprawiających kłamstwo; a wobec przeciwników stałeś się wspomożycielem i wybawiłeś mnie, Wj 15,2 Ps 120,2
3 według wielkości łaski <Twej> i Twego imienia, od pokąsania przez tych, co są gotowi mnie połknąć, z rąk dybiących na moje życie, z wielu utrapień, jakich doznałem, Ps 103,8; Wj 34,6 Ps 35,4
4 od duszącego żaru, który mnie otacza, i ze środka ognia, który nie ja rozpaliłem, 5 z głębi wnętrzności Otchłani, od języka nieczystego i od kłamliwego słowa.
6 Do króla dotarło oszczerstwo przewrotnego języka, dusza moja aż do śmierci się przybliżyła, a życie moje było blisko Otchłani na dole. Lb 16,33+
7 Ze wszystkich stron otoczyli mnie i nie znalazłem wspomożyciela, rozglądałem się za ludzką pomocą, ale nie nadeszła.
8 Wówczas wspomniałem na łaskę Twą, Panie, i na Twoje odwieczne działanie – że wybawiasz tych, którzy cierpliwie czekają na Ciebie, i wyzwalasz ich z rąk wrogów. Ps 25,6
9 Podniosłem z ziemi mój głos błagalny i prosiłem o wybawienie od śmierci. 10 Wezwałem Pana, Ojca mego Pana, by mnie nie opuszczał w dniach ucisku; a w czasie [przewagi] pysznych nie zostawiał bez pomocy. Wychwalać będę bez przerwy Twoje imię i hymnami wielbił je będę w dziękczynieniu.
51,10 - Popr. wg hebr.; gr. ma zagadkowe, brzmiące już po chrześcijańsku: "Wzywałem Pana, Ojca mego Pana".
11 A prośba moja została wysłuchana. Wybawiłeś mnie bowiem z zagłady i ocaliłeś ze złej przygody. 12 Dlatego będę Cię wielbił i wychwalał, i błogosławił imieniu Pańskiemu.
Autor o szukaniu mądrości
13 Będąc jeszcze młodym, zanim zacząłem podróżować, szukałem jawnie mądrości w modlitwie. Syr 6,18; Syr 15,2n; Syr 34,9-12; Mdr 8,2
14 U bram świątyni prosiłem o nią i aż do końca szukać jej będę.
15 W jej rozkwicie, jakby dojrzewającego winogrona, serce me nią się rozradowało, noga moja wstąpiła na prostą drogę, od młodości mojej idę jej śladami. Prz 25,5; Prz 26,3
16 Nakłoniłem tylko trochę ucha, a już ją otrzymałem i znalazłem dla siebie rozległe wykształcenie. 17 Postąpiłem w niej, a Temu, który mi daje mądrość, chcę oddać chwałę. 18 Postanowiłem bowiem wprowadzić ją w czyn, zapłonąłem gorliwością o dobro i nie doznam wstydu. 19 Dusza moja walczyła o nią i z całą starannością usiłowałem zachować Prawo; ręce wyciągałem w górę, a błędy przeciwko niej opłakiwałem. 20 Skierowałem ku niej moją duszę i znalazłem ją dzięki oczyszczeniu; z nią od początku otrzymałem rozum, dlatego nie będę opuszczony. 21 Wnętrze moje poruszyło się, aby jej szukać, i był to dla mnie zysk wspaniały. 22 Pan dał mi język jako moją zapłatę, i będę Go nim chwalił.23 Przybliżcie się do mnie, wy, którym brak wykształcenia, i zatrzymajcie się w domu nauki.
24 Na cóż, powiedzcie, pozbawiać się tego, za czym dusze wasze tak bardzo tęsknią? Am 8,11
25 Otworzyłem usta i mówię: Kupujcie sobie bez pieniędzy. Iz 55,1; Prz 4,5; Prz 4,7
51,25 - Iz 55,1.
26 Włóżcie karki pod jarzmo, i niech otrzymają dusze wasze naukę. Jest ona blisko [i można] ją znaleźć. Pwt 30,11-14
51,26 - Por. Pwt 30,11-20.
27 Patrzcie oczami: mało się natrudziłem, a znalazłem dla siebie wielki odpoczynek.
28 Za naukę dajcie wielką ilość srebra, a zyskacie z nią bardzo wiele złota. Prz 16,16; Mt 13,44-46
29 Niech się radują dusze wasze z Jego łaski, i nie wstydźcie się Go wielbić! 30 Wypełnijcie dzieło wasze przed [oznaczonym] czasem, a da wam nagrodę w swoim czasie.
Podpis: Mądrość Jezusa, Syna Syracha.
Pierwszy dodatek (51,1-12) jest hymnem dziękczynnym, który charakteryzuje się wieloma konwenansami stylu biblijnego i qumrańskiego Hodajot (zwoju zawierającego hymny). Nie ma w nim niczego, co kazałoby przypisywać jego autorstwo Ben Syrachowi. Po zwyczajowej formule dziękczynnej (51,1) opisuje wiele niebezpieczeństw (w większości oszczerstw i fałszywych oskarżeń), z których mówiący został wybawiony (51,6b-10). Kończy zwyczajową formułą dziękczynną (51,11-12), ale bez wzmianki o złożeniu ofiary.
Drugiego dodatku (BW: 51,13-17) nie ma w greckiej czy syryjskiej wersji tej księgi, a pojawia się jedynie w pewnym średniowiecznym manuskrypcie hebrajskim. Dodatek ten jest wzorowany na Ps 136 („bo Jego łaska na wieki”). Odnoszone do Boga określenia są w większości zwrotami biblijnymi i widoczne są paralele do żydowskich Osiemnastu błogosławieństw, zwłaszcza co do nadziei mesjańskich i patriarchów. Nic w tekście nie wskazuje na autorstwo Ben Syracha.
Trzeci dodatek (51,13-30) jest autobiograficznym poematem o poszukiwaniu mądrości. Jeśli nie napisał go Ben Syrach, to powinien to był uczynić; zawarte w nim idee i nadzieje oddają ducha całej księgi. Odkrycie dużej części tekstu hebrajskiego tego poematu w Zwoju Psalmów w qumrańskiej grocie 11 wskazuje, że pierwotnie miał on formę akrostychu – każda jednostka zaczynała się od nowej litery alfabetu hebrajskiego. Opisuje się w nim najpierw poszukiwanie przez Ben Syracha mądrości i jej znalezienie (51,13-17), a także jego starania, aby według niej żyć (51,18-22). Poszukiwanie obejmowało modlitwę i liturgię w świątyni (51, 13-14.19), a zakończyło się okazaniem przez Ben Syracha chwały Bogu (51,22). Druga część poematu (51,23-30) jest zaproszeniem przez Ben Syracha uczniów do wstępowania do jego szkoły. Chociaż za naukę nie trzeba płacić (51,25), umożliwi ona zdobycie srebra i złota (51,28). Wezwanie Ben Syracha: „Włóżcie kark wasz pod jarzmo” (51,26; por. 6,23-31) i jego świadectwo: „Mało się natrudziłem, a znalazłem dla siebie wielki odpoczynek” (51,27) są paralelą – jeśli nie źródłem – zaproszenia Jezusa do stania się Jego uczniami w Mt 11,28-30.