Ewa Osimowicz, Historia II rok, 70172

Podróże edukacyjne Polaków w epoce staropolskiej

Pod koniec średniowiecza młodzież szlachecka wyruszała do Europy w jednolitym charakterze. Wyjeżdżano do Paryża dla zgłębiania nauk teologicznych i do Włoch i słynnego prawa. Charakter podróży zmienił się dopiero pod koniec XV stulecia, kiedy to jeszcze rzadko wyprawiano się na dwory monarsze w celu ćwiczenia zdolności rycerskich. Renesans i Barok przyniósł natomiast prawdziwe zatrzęsienie młodzieży szlacheckiej udającej się za zachód po wiedzę i  wykształcenie dworskie tak oczekiwane przez rodziców i opiekunów w celu piastowania przez nich w przyszłości wyższych urzędów. Obserwować w tym czasie można pęd kręgów szlacheckich do wyższego wykształcenia, głównie z powodu możliwości obejmowania pożądanego stanowiska doradczego blisko króla. Często też starano rozwijać się rodzinne dobra, do których potrzebna było wykształconych ludzi, a którym często nie ufano.

Z początku udawano się jeszcze na uczelnie rodzime w szczególności do słynnej Akademii Krakowskiej. Z czasem opanowana przez kręgi jezuickie, posądzana o wsteczność badań i wciąż średniowieczno- scholastyczne nauczanie zaczęto ją omijać na rzecz zagranicznych uniwersytetów. Zjawisko podróży edukacyjnych stało się tak szerokie, ze swym zasięgiem szybko objęło całe terytorium Rzeczpospolitej. Jak wynika z badań prof. S. Kota, już w ostatnich latach panowania Zygmunta Starego¹ więcej młodzieży uczęszczało na zagraniczne uczelnie niż na Akademię Krakowską. Podróżowanie po wiedzę zaczyna być nie tylko modą ale wręcz koniecznością dla młodych ludzi. Ten swoisty trend w kulturze polskiej trwał jeszcze przez ponad sto lat, aż do połowy XVII wieku i szczególnie trudnej sytuacji Rzeczpospolitej w tym czasie.

Zanim młody człowiek wyprawił się daleką podróż po wiedzę, nie rzadko swoją edukację rozpoczynał już w rodzinnym domu. Nad jego wychowaniem czuwali nie tylko opiekunowie ale i  wykształceni bakałarze oraz preceptorzy. Dla magnata posyłającego syna w zagraniczną podróż wybór odpowiedniego opiekuna stawał się istotną kwestią z wychowawczego, organizacyjnego i  finansowego punktu widzenia². W końcu wychowanie przyszłego światłego obywatela w dużej mierze zależało od jego nauczyciela, a nie zawsze przynależność guwernera do stanu zakonnego (zazwyczaj do Societas Iesu) gwarantowała wysokie standardy pedagogiczne i udany wojaż. Pod koniec XVII w. habit w wielu miejscach Europy kojarzył się z anachronizmem i jego towarzystwo narażało młodych peregrynantów na kpinę. Stąd też poszukiwanie kandydata na przyszłego gubernatora było istotnym elementem planowania podróży zagranicznej. Nie powinien też dziwić fakt, że większość z nich była specjalnie sprowadzana z zagranicy, aby dodatkowo zapoznać młodzieńca z  obcym językiem czy kulturą. Innym powodem sięgania po radę nauczycieli z zachodu, było większe zaufanie do ich wiedzy i  doświadczenia nabytego na zagranicznych uczelniach, ukształtowanych już w duchu oświeceniowym a nie scholastycznym, jak to się miało w przypadku Kolegiów jezuickich³. To właśnie dzięki nim zwracano też uwagę na wybór uczelni zagranicznych, które w podobnym duchu ukształtują z czasem młodego adepta.

Inną drogą wyboru uczelni było wyznanie danej rodziny. Oczywistym wyborem dla popularnych w Polsce przedstawicieli luteran, kalwinistów czy unitów, były placówki wyznające ten sam systemem wartości moralnych i religijnych⁴. Nie dziwi zatem że popularne na północy i  zachodzie Polski ośrodki innowierców, chętnie wysyłały młodzież na zachód Europy i kolebki ich wyznań w celu uzyskania odpowiedniego wykształcenia.

W pierwszym rzędzie wybierano środowisko włoskie, słynące z literatury humanistycznej i  sztuki renesansu. W pierwszej kolejności wybierano Padwę⁵, słynącą z wysokiego poziomu nauk filologicznych, literackich i medycznych⁶. Co ciekawe młodzież polska okazała się niezwykle podatna na naukę i chęć poznania, co nierzadko doceniali nauczyciele padewscy. Studenci byli zrzeszeni w tzw. nacjach, które związane były z pochodzeniem studentów. Były dwie grupy nacji: cismontańskie - dla studentów włoskich oraz ultramontańskie dla studentów poza alpejskich. Do Padwy również wielokrotnie przyjeżdżał Jan Kochanowski. W siedzibie odrodzonego antyku, jakim była Padwa tworzył po łacinie. Tu twórczość poety stawała się coraz bardziej wyrafinowana – gdy próbował wyrazić miłość do tajemniczej Lidii, lub gdy inspirowany pieśniami Horacego podejmował tematy charakterystyczne dla rzymskiej poezji.

Od XV w. do XVIII w. uniwersytet przeszedł odrodzenie, szczególnie w dziedzinach medycyny, astronomii, filozofii i prawa. Stało się tak głównie za sprawą protekcji ze strony Republiki Weneckiej, która dała uczelni swobodę i niezależność od wpływów Kościoła rzymskokatolickiego. W  tym okresie, uniwersytet przyjął motto: Universa universis patavina libertas (Wolność Padwy jest absolutnie dla każdego). Drugim popularnym ośrodkiem była Bolonia. Niewątpliwie tytuł jednego ze najsławniejszych Polaków studiującego we Włoszech w okresie Renesansu możemy przyznać Mikołajowi Kopernikowi. Do Włoch jeżdżono nie tylko po naukę teoretyczną. Chętnie przyglądano się turniejom rycerskim, uczono się kultury i obycia na dworach, obserwowano sztukę i architekturę. Władysław Tatarkiewicz powiedział:

Cyt.: Zarówno szczęściem jak i przywilejem człowieka jest możliwość zobaczenia i zwiedzenia różnych miejsc na świecie…

Można dodać, że szczęściem jest również odwiedzenie miast, w których niegdyś pogłębiali wiedzę i rozwijali swoje talenty sławni Polacy. Efektem nawiązywania bezpośredniego kontaktu z  włoską kulturą był rozkwit naszej rodzimej kultury⁷. Taki złoty wiek przypadł na epokę Renesansu. Wszystko było nowe i interesujące. Mamy tu na myśli oczywiście zamiłowanie do języka klasycznego- objawiającego się w Polsce rozwijaniem klasycznej łaciny i częste jej wplatanie w mowę potoczną i formalną. Naśladowanie stroju, kultury i sztuki.

Innym kierunkiem podróży był już wspomniany aspekt innowierców. Wyruszano do Niemiec gdzie nadal prym wiodły uczelnie luterańskie i do Szwajcarii gdzie wciąż żywe były ogniska kalwinizmu⁸. Młodzież polska podążała szczególnie tłocznie do Wittenbergi- siedziby Marcina Lutra i  Filipa Melanchtona. Ochoczo wyruszano też do Królewca, Marburgu czy Heidelbergu. W  Szwajcarii koło Zurychu i Genewy, młodzież polską przyciągała również Bazylea. Tam zgłębiano studia teologiczne. Nowi adepci nauk, szybko zostali ogarnięci nowym duchem tolerancji religijnej ale i ortodoksją życia w obrębie swojego wyznania. Do Polski powracali jako wykształceni teologowie i  nauczyciele. W Niemczech świetnie prosperowały również uczelnie jezuickie, które równie chętnie przyciągały spragnionych wiedzy Polaków, szczególnie dobrą renomą cieszyły się studia w  Ilngosztadzie, Dilingen i Wurzburgu.

Kiedy w Niemczech rozpoczęła się trudna wojna trzydziestoletnia, emigracja naukowa Polaków przesunęła się na zachód, do Francji, Niderlandów a nawet do Anglii⁹. Protestanci studiują w  Orleanie, a katolicy w Paryżu i Lowanium.

Podróże edukacyjne – obok rewolucji druku i odkryć geograficznych – stanowiły jedno z  najbardziej znamiennych zjawisk społeczno-kulturowych w epoce nowożytnej. Od XVI wieku horyzonty szlacheckiej wyobraźni zaczęły się poszerzać. Ciekawość świata wzmagała ruchliwość mieszkańców Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Mobilność ówczesnego społeczeństwa nie pozostawała bez wpływu na kształt obywatelskiego wychowania; w wieku XVII zagraniczna podróż wchodzi na stałe do kanonów pedagogicznych¹⁰. Jednak jeśli peregrynacja w obce kraje stanowiła jeden z możliwych elementów kształcenia szlachcica czy zamożnego mieszczanina, dla magnata stawała się warunkiem być albo nie być młodzieńczej edukacji. Była jednocześnie ostatnim stopniem kształcenia, jego zwieńczeniem, a także przygotowaniem do pełnienia służby publicznej i  wejściem w  dorosłe życie. Jej uczestnik był wyposażany w instrukcje podróżnicze, które oprócz wielu rad i  napomnień nakazywały młodemu peregrynantowi sporządzanie dziennika podróży, który przypominał będzie o  widzianych miejscach i ludziach.

Od czasów średniowiecza do XVIII wieku uczone podróże szlachty przeszły swoistą ewolucję. Podejmowane dla zdobycia wiedzy na zachodnich uniwersytetach peregrinatio academica przeobraziło się w mniej związaną z edukacją Grand Tour (z niem. Kavalierstour, Kavaliersreise) odbywaną przez członków bogatych, magnackich rodzin. Początkowo celem głównym były zabytki, jakimi chlubiły się Rzym, Florencja, Padwa, Lukka czy Wenecja, od XVII wieku w "programie" zwiedzających były też Paryż, Wersal, Lyon i Genewa, później gdy również przemysł i rolnictwo były obiektem zainteresowania, a więc te kraje które w przemyśle przodowały Anglia czy Holandia. W  drugiej połowie wieku XVIII ważne stały się tez Niemcy i ich centra władzy takie jak Berlin, Wiedeń czy Drezno i kultury; Weimar, Jena, Getynga, Heidelberg, Lipsk i kąpieliska: Baden-Baden, Karlsbad i Marienbad (podobnie jak belgijskie Spa i Bath).

Jednym z pierwszych odbywających podróż edukacyjną po Europie był Thomas Coryat¹¹ (1577-1617), który w 1608 wyruszył pieszo w podroż po Włoszech. Uważany za ojca Grand Tour, który w  swej książce: Curyat's Creduties wyznaczył itinerarium¹² dla przyszłych podróżników, wraz z  "obowiązkowymi stacjami". Siedemnastowieczny peregrynant miał zapoznać się z  najważniejszymi miejscami na europejskiej mapie, zdobyć niezbędne doświadczenie, ogładę, a  także poznać interesujących ludzi. Do położonego nad Tybrem wiecznego miasta udawano się obejrzeć pozostałości antycznego świata, mając nadzieję uzyskania audiencji u papieża.

Z myślą o tych "turystach" powstał nowy bardzo realistyczny styl malarski - wedutyzm, w którym prym wiedli Giovanni Paolo Panini, Pompeo Batoni i dwaj malarze o  pseudonimie Canaletto. Ich malowidła miały stanowić wykwintną pamiątkę z podróży, poprzedniczkę pocztówki.

W XVII wieku obserwujemy ewolucję zjawiska podróży edukacyjnej na rzecz podróży poznawczych. Włochy przeżywają prawdziwy rozwój kulturalny, ale postęp naukowy ogrywa drugorzędną rolę. Cały ciężar ośrodków umysłowych przechodzi na Francję. Stąd też głównymi kierunkami podróży stawał się Paryż i  Rzym. Obecność w stolicy Francji nieodłącznie związana była z wizytą na dworze Ludwika XIV i  podziwianiem Wersalu. Młodzież z połowy XVII wieku przestała wyjeżdżać tylko i wyłącznie w poszukiwaniu dogodnego wykształcenia. XVII stulecie nie oszczędziło Europy, ciągłe wojny i zarazy, zmieniły oblicza wieku krajów wymuszając nie jako zmianę dotychczasowych wartości.

Od tej pory dla młodego szlachcica nie liczyło się już zgłębianie nauk teologicznych ale nauki matematyczne, ściśle związanie z batalistyką i szeroko pojętą sztuką wojenną. Przestano zwracać uwagę na wystrój zamków czy pałaców, a zaczęto przyglądać się ich umocnieniom. Nauki matematyczne posłużyły do budowy machin oblężniczych. Język i obycie na dworze stało się częścią poznania skomplikowanych struktur dworskich, które mogły pomóc w  utrzymaniu pozytywnych stosunków z Rzeczpospolitą i samymi wielkimi rodzinami szlacheckimi.

Najlepszym przykładem jest tutaj podróż królewicza Władysława Wazy który w 1624 r., w  wieku 30 lat, pod przybranym nazwiskiem Snopkowski, wraz z Albrechtem Stanisławem Radziwiłłem¹³, przyszły król wyjechał na zachód Europy. Odwiedził dwór cesarza Ferdynanda II, a  następnie udał się do Rzymu, do papieża Urbana VIII, który przyjął go wielkimi honorami. Inną znamienitą osobowością był bez wątpienia Bogusław Radziwiłł¹⁴, który po przybyciu do Niderlandów w grudniu 1637 roku zapisał się na miejscowe uczelnie. Nie zagrzał tam jednak długo miejsca i  w  następnym roku wyjechał do Utrechtu, aby zaciągnąć się na służbę u księcia orańskiego Fryderyka Henryka. Brał nawet udział w zwycięskim dla obozu księcia oblężeniu Bredy i Venlo. Pod koniec 1638 roku, Bogusław Radziwiłł wyjechał do Francji. 16 stycznia 1639 roku przybył do Paryża na chrzciny delfina Ludwika i uzyskał audiencję u Ludwika XIII, gdzie podjął się sprawy polepszenia losu uwięzionego w niewoli francuskiej królewicza Jana Kazimierza Wazy.

Nastała też moda na to aby młody szlachcic mógł się legitymować dwoma rzeczami. Po  pierwsze zdolnościami oratorskimi na sejmikach w których brano udział, oraz służbą wojskową i  doświadczeniem na polu bitwy. Nie zawsze takie umiejętności udało się zdobyć na miejscu, dlatego też młodzi szlachcice zatrudniali się na dworach monarszych i na polach bitew, aby jak najszybciej zdobyć tak potrzebne doświadczenie.

W XVII i XVIII w. przed wyjazdem młodego szlachcica czy magnata w zagraniczną podróż edukacyjną do Francji, Italii czy też krajów niemieckich jego rodzice lub opiekunowie precyzowali zwykle swoje wymagania, sporządzając dla wyjeżdżających odpowiednią instrukcję¹⁵. Najbardziej znane są dziś instrukcje Jakuba Sobieskiego, z których najwcześniejsza, pochodząca już z 1620 r., przeznaczona była dla wyruszającego w podróż zagraniczną brata Jana. Kolejne rady Jakub Sobieski napisał dla swoich synów Marka i Jana wyjeżdżających na studia do Krakowa a później udających się w wielką podróż do Francji.

Oczywiście całkowicie nie porzucono nauki na uniwersytetach. Stały się one po prostu rzeczą mniej potrzebną wdanym momencie dziejów, chociaż oczywiście zdarzało się że synowie wielkich panów czy też młodzież z bogatego mieszczaństwa zostawała na uczelniach, pobierając nauki. Istniały też sytuacje w  których do powrotu do kraju odciągały ich korzystne stanowiska nauczycielskie¹⁶ np.: w Bazylei nauczał medycyny Polak Chmielecki, we Franeker kalwińscy teologowie Makowski i  Arnold, oraz w  Królewcu profesor grecki Adam Kulaweć i Stanisław Rafajłowicz- teolog luterański.

Młodzież powracająca z takich wypraw, była zupełnie odmieniona. Nie chodzi tu tylko o  względy rozwoju anatomicznego, kiedy to jeszcze młody chłopiec, który opuszczał rodzinny dom, powracał jako dorosły mężczyzna. Chodzi tu również o sferę emocjonalną. Pobierając nauki na zachodzie, przesiąknięty życiem i obyczajami dworów królewskich czy też życia studenckiego, powracał do ojczyzny bogaty w wiedze i doświadczenie tak już odmienne od tego którym dysponował jego przodek, czy nawet ojciec. Różnica pokoleniowa była więc tak ogromna, że spowodowała w  kraju szereg reakcji. Dostrzegalne zmiany w systemie rządów, czy sprawowania urzędów były w  tym okresie bardzo widoczne, szczególnie jeśli prześledzić urzędy dziedziczne.

Bibliografia:

C h a c h a j M., Zagraniczna edukacja Radziwiłłów od początku XVI w. do płowy XVII wieku. Lublin 1995.

C z a p l i ń s k i W, D ł u g o s z J., Podróż młodego magnata do szkół (Studium z dziejów kultury XVI i XVII w.). Warszawa 1969.

D z i e c h c i ń s k a H., Podróż - jej miejsce w świadomości społecznej, W: Odrodzenie i Reformacja w Polsce. T.33. 1988, s. 21-57.

F r e y l i c h ó w n a J., Ideał wychowawczy szlachty polskiej w XVI i początku XVII w. Warszawa 1938.

G l o g e r Z., Encyklopedia Staropolska. Wyd. Wiedza Powszechna. Warszawa 1978.

G a w a r e c k i S., Dziennik podróży po Europie Jana i Marka Sobieskich oraz przydatna instrukcja ojca Jakuba Sobieskiego, Wojewody Ruskiego, dana synom jadącym za granicę. Warszawa 1883.

K o t S., Historia wychowania. T.1. Wyd. Żak. Warszawa 1996.

M a r k i e w i c z A., Podróże Polaków na zachód Europy w czasach Jana III Sobieskiego. Wyd. UJ. Kraków 2008.

P i e t r z y k Z., Z Piaseczna w świat, Diariusz Zygmunta Opackiego z lat 1606-1651. Kraków 2011.

P o p i ń s k i A., Żywot Jaśnie Oświeconego Księcia Bogusława Radziwiłła. Z rękopisów hr. T.  Działyńskiego. Poznań 1840.

P r z y b o ś A., Podróż królewicza Władysława Wazy do krajów Europy Zachodniej w latach 1624 - 1625 w świetle ówczesnych relacji. Kraków 1977.

---

1. K o t S., Historia wychowania. T.1. Warszawa 1995, s.247.↩

2. M a r k i e w i c z A., Podróże edukacyjne w czasach Jana III Sobieskiego. Peregrinationes Jablonovianae, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2011, s. 370.↩

3. F r e y l i c h ó w n a J., Ideał wychowawczy szlachty polskiej w XVI i początku XVII w. Warszawa 1938. s.200.↩

4. M a r k i e w i c z A., Podróże edukacyjne…s.399.↩

5. C z a p l i ń s k i W, D ł u g o s z J., Podróż młodego magnata do szkół (Studium z dziejów kultury XVI i XVII w.). Warszawa 1969. s.113.↩

6. Brać polskich studentów była tak liczna, iż utworzono w 1592 roku korporację studentów polskich (Natio regni Poloniae et magni ducatus Lithuaniae), która działała w okresie największego rozkwitu uniwersytetu.↩

7. Rola absolwentów padewskiego Ateneum była tak istotna w Polsce, że w okresie Renesansu powstał noelogizm „padewczyk” , będący synonimem Polaka wszechstronnie wykształconego, o nienagannych manierach i wysokiej kulturze, eleganckiego w obyciu o szerokich horyzontach myślowych, tolerancyjnego wobec innych poglądów i wyznań, a także oddanego służbie publicznej. S a j k o w s k i A., Włoskie przygody Polaków, Wiek XVI-XVIII. Warszawa 1973. s.55.↩

8. Tamże, s. 128.↩

9. D z i e c h c i ń s k a H., Podróż - jej miejsce w świadomości społecznej, W: Odrodzenie i Reformacja w Polsce. T.33. 1988. s. 31.↩

10. M a r k i e w i c z A., Podróże edukacyjne…s.412.↩

11. W kolejnej podróży rozpoczętej w 1612 roku dotarł do Indii przez Konstantynopol, Palestynę, Mezopotamię i  Persję. Po czterech latach dotarł do Agry. Zmarł na dyzenterię w Suracie w 1617 roku. Coryatowi przypisuje się spopularyzowanie włoskiego wynalazku widelca w Anglii.↩

12. Itinerariusz (z. łac. itinerarius czyli związany z podróżą, lub od łac. iter, itineris (itiner) oznaczające „droga” to opis podróży, zawierający dane dotyczące trasy pobliskich postojów, opisów kulturowych, często w formie dziennika. Szczególnie popularne pod koniec średniowiecza. W czasach nowożytnych wsparte rycinami opisywanych miast, aby podróżnik mógł lepiej wyobrazić sobie nieznany dotąd krajobraz.↩

13. P r z y b o ś A., Podróż królewicza Władysława Wazy do krajów Europy Zachodniej w latach 1624 - 1625 w  świetle ówczesnych relacji. Kraków 1977. s.13.↩

14. C h a c h a j M., Zagraniczna edukacja Radziwiłłów od początku XVI w. do płowy XVII wieku. Lublin 1995. s.  115.↩

15. G a w a r e c k i S., Dziennik podróży po Europie Jana i Marka Sobieskich oraz przydatna instrukcja ojca Jakuba Sobieskiego, Wojewody Ruskiego, dana synom jadącym za granicę. Warszawa 1883. s.16.↩

16. K o t S., Historia wychowania. T.1. Warszawa 1996.s. 251.↩