ZROZUMIEĆ ROSJĘ

05.03.2013

W OCZACH ZACHODU

Kontakty w średniowieczu:

- nie można mówić o Rosji, ale o Rusi Kijowskiej/Rusi Czerwonej

- handel opisy słowiańszczyzny przez handlarzy

- „eksport” księżniczek kontakty o charakterze matrymonialnym, dyplomatycznym (dwa epizody polskie: Bolesław Chrobry, Bolesław Szczodry)

- opisy Rusi w „Pieśni o Nibelungach” oraz „Pieśni o Rolandzie”

- jarzmo mongolskie (1240-1480) podbój Europy; poszczególni książęta ruscy poddani władzy chana, brak kontaktów z Zachodem

XVI w.:

- odrodzenie kontaktów z Zachodem, nowa fascynacja

- scalanie ziem ruskich, książę zasiadający w Moskwie zdobywa nowe ziemie

Podróż Zygmunta von Herbersteina (1486-1560):

- austriacki baron, polityk, historyk i dyplomata

- poselstwa do Zygmunta Starego, Iwana III, Sulejmana

- dwa ośmiomiesięczne pobyty w Moskwie „Rerum moscoviticarum commentarii” (Bazylea, 1549) – dzieło o charakterze historycznym, traktat geograficzny, próba przybliżenia zwyczajów, religii, tradycji...

- dostrzeganie rządów bardzo silnych, które nie liczą się z ludem charakter władzy rosyjskiej został zmieniony przez wpływy mongolskie na ile rządy tzw. silnej ręki są wytworem kultury rosyjskiej?

Richard Chancellor (1520-1556):

- angielski (z pochodzenia Szkot!) kapitan i nawigator

- 1553 – poszukiwanie płn. drogi do Indii – nieudane, trafili na sztorm, dotarli do ujścia Dźwiny (dzisiejszy Archangielsk)

- wizyta u cara w Moskwie, przekazanie listu od króla? księcia? Edwarda (ówczesnego władcy Anglii), rok później wracają do Anglii i przekazują odp. cara już nowemu władcy – Marii Tudor

- Moscovy Company – monopol na handel drogą morską z Rusią

- nawiązanie stosunków dyplomatycznych z Anglią podczas powtórnej wyprawy zostaje przywieziony do Europy ambasador

Wrażenia innych Brytyjczyków (XVI-XVIII):

- zwracają uwagę na azjatyckie naleciałości

- dziwi ich brak prawa dla poddanych, brak prawa poszanowania jednostki

- brak dziedziczenia przez szlachtę, brak praw miast do samostanowienia, brak niezależności Kościoła

- połączenie przesadnej gościnności z wyjątkową nieufnością (skutkujące np. niedotrzymywaniem terminów), trudne kontakty interpersonalne

- brak w tym okresie pogłębionego opisu Rusi

Wiek XIX, Astolphe de Custine (1790-1857):

- jego biografia mocno wpływa na to, jak później opisuje Ruś

- traumatyczne przeżycia z dzieciństwa: traci ojca podczas rewolucji

- konserwatysta, monarchista

- nie sprawdza się jako dyplomata, nieźle zapowiadający się pisarz

- to Balzac podpowiada mu, że warto odwiedzić Rosję

- odwiedził Moskwę, Petersburg, Niżny Nowogród, 3 lata później – zbiór listów, których nie wysyła (carski III Oddział nie przepuściłby takich listów za granicę), przemyca je i wywozi z Rosji czterotomowy zbiór listów, ogromna popularność wściekłość cara Mikołaja I

- pasjonuje go działanie mechanizmów społecznych – Rosja jako wielkie więzienie (nie tylko poddanych, ale i dla samego cara)

- ważna dla niego historia politycznej edukacji w formie ars peregrinandi

- z podróży wraca jako zwolennik konstytucji

- zdumiewająca profetyczność (opis nie tyle Rosji carskiej, ale Rosji Stalina i Breżniewa) przy jednoczesnym zarzucie błyskotliwej naskórkowości i jednostronności (zdaniem np. Herlinga-Grudzińskiego; Custine pomija ruchy liberalne, np. dekabrystów)

Adam Mickiewicz:

- zsyłka, 35letni pobyt, może wybrać miejsce zsyłki – car godzi się na Odessę

- rozchwytywany na salonach

- doświadczenia opisuje w formie poetyckiej

- podróżuje: Krym, Moskwa, Petersburg

Rosja Radziecka, lata 20. – lata 30.:

- ogromna fascynacja Zachodu, podróże zachodnich intelektualistów, którzy sami siebie nazywają komunistami

- konfrontacja ze stereotypami ( propaganda radziecka) oraz doświadczeniem (np. jak wygląda teraz Rosja po rewolucji)

- lepsze spojrzenie niż cudzoziemców

- różne opinie

Ryszard Kapuściński:

- „Imperium”, trzy części: 1939-1967, 1989-1991, po 1991 (por. Tiziano Terzani „Dobranoc, panie Lenin” i Jacek Hugo-Bader „Dzienniki kołymskie”)

- układ jak w ars apodemica – opis podróży koleją transsyberyjską

- polifoniczność, „głosów zbieranie” – daje możliwość oceny danej sytuacji swojemu rozmówcy

- wraz z narracją zmienia się dojrzałość autora, jego spojrzenie na Rosję

- zarzut orientalizmu, etnocentryzm, oceniające narracje, stereotypowość

- połączenie reportażu z esejem

- kontynuacja misji antykolonizacyjnej autora – charakter władzy przypomina mu władzę w imperiach kolonialnych

- próba skonstruowania całościowego obrazu

Podsumowanie:

- próba zrozumienia Rosji w doświadczeniu empirycznym

- trudności w opisie złożony fenomen Rosji, trudnej do zrozumienia przez Europejczyków

- subiektywizm i generalizacje

- dokumenty epoki

12.03.

IMPERIUM

Refleksja nad imperium:

- tradycje historiografii polskiej (J. Potocki: koncepcja Rosji jako imperium, Rosja powinna otworzyć się bardziej na Wschód – Indie itd...; T. Czacki; J. Lelewel)

- mocno „polityczne” zabarwienie terminu „imperium” w słynnym wystąpieniu Reagana (analogia do Imperium Zła w „Gwiezdnych Wojnach” )

- akademicki dyskurs: Richard Pipes, Robert Conquest

- moda na imperiologię pod koniec lat 80.

- mówienie o Imperium w latach 90. było w pokłosiem rozpadu ZSRR (porównanie do rozpadu Gondwany i Pangei – tak ogromne skutki/zmiany dla globu ziemskiego)

Geopolityka:

- ekspansja terytorialna – niektórzy badacze uważali/uważają, że rozwój Rosji jest nieuchronnie związany z jej ekspansją

- 1899 – Rudolf Kjellén i narodziny „geopolityki”

- AKADEMICKA – bada związki i zależności pomiędzy powstawaniem i funkcjonowaniem państw a wpływem na to czynników geograficznych i czasowych

- STOSOWANA – metoda prowadzenia polityki międzynarodowej, opartej przede wszystkim na determinizmie geograficznym

przestrzeń gł. determinantą charakteru, mentalności Rosjan

dychotomie w myśleniu o przeszłości Imperium: Europa/Azja, wschód/zachód, północ/południe, centrum/peryferia

Pierwsze geopolityczne orientacje – X w.:

- tendencje integracyjne wśród Słowian

- kluczowy rok 988 – przyjęcie chrztu w obrządku bizantyjskim przez Włodzimierza Wielkiego konsekwencje: duży izolacjonizm, wpływy Bizancjum

XIII-XIV w.:

- panowanie Mongołów 1240-1480

- bitwa na Kuligowym Polu częściowe ograniczenie wpływów Złotej Ordy

- w Księstwie Ruskim (na płn. zachód od Złotej Ordy) brak jednolitej władzy, każdy książę zarządza swoim państwem, płacą daninę chanowi

- kontakty ciążą ku Azji; wpływy mongolskie: przeniesienie części wzorców kulturowych (np. zwyczaje – czołobitność, kwestie związane z uzbrojeniem, pieniędzmi...)

- Psków i Nowogród – dwie republiki kupieckie, dość niezależne od chana, na peryferiach, niedaleko M. Bałtyckiego, bardzo nowoczesne, punkty oporu wobec wpływów mongolskich

XV-XVI w.:

- 2 poł. XV w. panowanie Iwana III (pocz. książę moskiewski, potem car) – po raz pierwszy możemy mówić o stworzeniu państwowości rosyjskiej

- ekspansja w stronę zachodnią jednoczesne powiększenie władzy wielkoksiążęcej

- Wielka Ruś (skupiona wokół księstwa moskiewskiego) i Mała Ruś (dawne tereny Księstwa Kijowskiego)

- nowa koncepcja polityczna: Iwan III zaczyna nazywać siebie carem (spuścizna bizantyńska)

ślub z Zoe Paleolog (wnuczka cesarza)

koncepcja Trzeciego Rzymu mnicha Filoteusza

herb: dwugłowy orzeł (herb rodu Rurykowiczów)

zgoda Europy na przyjęcie przez Iwana tytułu cara

Trzy możliwe wzorce scalenie Rosji:

1. Azjatycki – nawiązanie do „spadku” po Mongołach

2. Środkowo-europejski – ekspansja ku Zachodowi i rywalizacja z Rzeczpospolitą

3. Południowo-wschodnio-europejski – przeciwstawienie Imperium Otomańskiego, ku tradycji bałkańskiej

Wahania nad wyborem drogi – XVII w.:

- Wielka Smuta – trauma

- nowa dynastia: Romanowowie

- ekspansja na Zachód: wojny z Polską

- ekspansja na Wschód: przyłączenie Syberii

- azjatycka orientacja geopolityczna

Okno na Zachód:

- Piotr I i jego prozachodnia orientacja, fascynacja zachodnią kulturą

- odbywa podróż po Europie zach. w wieku 19 lat

- zwycięstwo w Wojnie Północnej, zdobycie dostępu do M. Bałtyckiego – 1721

- wielka reforma (od spraw militarnych po najdrobniejsze kwestie z życia codziennego)

- nowa symboliczna stolica

- tytuł imperatora (od tego czasu mówimy o Rosji jako o Imperium)

- otwarcie także na Wschód (Indie, Chiny)

Katarzyna II – „Semiramida Północy” (Voltaire):

- wizja przeorganizowania mapy Europy projekt grecki i Carogród (czyli dawny Konstantynopol)

- podbój Krymu

- rozczarowanie Europą po rewolucji

- monarchini „oświecona” (koresponduje m.in. ze znanymi pisarzami i filozofami zachodnioeuropejskimi)

- z pochodzenia Niemka

Wiek XIX:

- Aleksander I: Rosja ma być duchową i polityczną uzdrowicielką i przewodniczką Europy (ale ta Rosję odrzuca – rusofobia)

- mówi się nawet o otoczeniu Europy kordonem sanitarnym

- odświeżona koncepcja ruska – TRIADA UWAROWA:

samodzierżawie (władza silnej ręki, samowystarczalność)

prawosławie (o charakterze państwowym, jedynie słuszna religia)

narodowość (siła w ruskim chłopie)

- poszukiwanie podstawy dla geopolityki w tożsamości słowiańskiej ruch panslawistyczny

Panslawizm:

- duch romantyzmu i narodowości

- J. Herkel, 1826 – jedność kulturowa narodów słowiańskich (iliryzm, jugosłowianizm, Wielka Emigracja)

- próby zajęcia Konstantynopola

- określona idea geopolityczna nawołująca do zjednoczenia politycznego wszystkich narodów słowiańskich pod zwierzchnictwem Rosji

- konflikt pomiędzy słowianofilami i okcydentalistami

- Danilewski: wizja Rosji jako cywilizacji rosyjsko-bizantyńskiej, która jako jedyna przetrwa chaos XIX w.

Po rewolucji bolszewickiej:

- ideologia: Rosja radziecka ma być centrum świata, rajem zrealizowanym na ziemi – odrzucenie Zachodu rewolucja światowa

- Rosja zajmuje mniej więcej te same terytoria, wciąż dostęp do Bałtyku, wciąż Imperium

- Moskwa ma być nowym Rzymem nowa Moskwa Stalina

Euroazjatyzm:

- koncepcja trzeciej drogi, którą powinna podążyć Rosja – połączenie Wschodu i Zachodu, specyficzna misja dziejowa Rosji

- Lew Gumilow: idea pochodu cywilizacji, wytłumaczenie dominacji różnych cywilizacji na przestrzeni dziejów (w różnych okresach); Rosja może przetrwać tylko jako mocarstwo euroazjatyckie prawosławny mesjanizm + koncepcja kulturowej różnorodności + idea samowystarczalności = neoeuroazjatyzm

Jerofiejew „Encyklopedia duszy rosyjskiej”

19.03/26.03

PRAWOSŁAWIE

Kronika Nestora „Powieść lat minionych”

Liturgia:

- 12 wielkich świąt w roku (jak w katolicyzmie)

- Msza Święta – Boska Liturgia (również trzyczęściowa)

Proskomidia – przygotowanie się duchownych do celebracji i przygotowanie darów na Liturgię

Liturgia katechumenów – czytanie ektenii (rodzaj liturgii) i wyjaśnianie Słowa Bożego oraz śpiew

Liturgia wiernych – Eucharysta i komunia

- język liturgii: starocerkiewnosłowiański

- mniejsze znaczenie kazania

- liturgia św. Jana Chryzostoma najpopularniejsza

Cerkiew:

- pierwsza świątynia – podczas Ostatniej Wieczerzy (pierwsza przestrzeń, gdzie była sprawowana Eucharystia)

- pierwsi budowniczowie z Konstantynopola

- przestrzeń nasycona skomplikowaną tematyką (plan krzyża greckiego, prostokąt lub koło)

- zawsze kopuły z krzyżem (w kształcie szyszaka lub cebulaste – wpływ islamu)

- brak ławek, małe ołtarzyki, przestrzeń nie jest tak zdeterminowana jak w kościele katolickim

- przestrzeń, gdzie stoją wierni oddzielona ścianą ikon (ikonostas) od ołtarza

Ikona:

- Jan Damasceński: „Każdy obraz jest objawieniem i ukazaniem tego, co ukryte”

- judaizm (zakaz portretowania Boga) vs pogaństwo (symboliczne przedstawianie bogów)

- VIII w. – ikonoklazm

- pierwszym malarzem był jakoby Jan Ewangelista

- kult ikony – nie jako latreia (odnosi się do samego Boga), lecz proskyneza („cześć pełna szacunku”, pokłon)

- pierwsze nawiązania do portretów z Fajum

- ikona jako święty tekst – pisanie Słowa Bożego w formie malarskiej

- S. Bulgakow: „W ikonie sztuka zostaje podniesiona do roli religii”

- ikona musi dostać swoje „imię” – podpisana starocerkiewnosłowiańskim specjalnym skrótem

- kanon symboliki w odniesieniu do świętych

Np. Matka Boska:

- Hodegetria – podtrzymująca dzieciątko lewą ręką, prawą wskazuje na nie

- Eleuza – z dzieciątkiem przytulonym do jej policzka

- Oranta – gest modlitwy (rozłożone na boki ręce), dzieciątko na jej piersi

film Tarkowskiego „Andriej Rublow” (o pisarzu/malarzu ikon)

Wpływ prawosławia na kulturę ruską – monastycyzm:

- kościoły w formie monastyrów

- ośrodki intelektualne – znaczący wpływ na rozwój cywilizacyjny

- 1326 – przeniesienie siedziby metropolity z Włodzimierza do Moskwy znaczące wydarzenie, ekspansja monastycyzmu moskiewskiego (w ciągu 100 lat założono prawie 150 klasztorów)

- 1 poł. XIV w. – klasztor św. Trójcy Sergiusza Radoneżskiego (tworzy regułę)

- charakterystyczne wartości: ascetyczność, wytrwałość, zaradność powielone później w regułach wielu klasztorów (silna obecność natury w teologii prawosławnej natura, Syberia, ciężki klimat, długie zimy...)

- hezychazm – nurt mistyczny w chrześcijaństwie, głoszący ideę osobistego dotarcia do Boga poprzez wyciszenie, milczenie (hesychia), które można zyskać przez ascetyczną dyscyplinę ciała i milczącą modlitwę ducha (tzw. Modlitwa Chrystusowa – powtarzanie modlitwy, odmawiania przez cały czas; zakorzeniła się wśród zwykłych wierzących); powstał w XIII-XIV w.; praktyki ascetyczne, post, oddzielenie od świata materialnego

Fenomen duchowości:

1. Stołpniczestwo – pocz. IV/V w.; stanie na słupie, kamieniu lub skale (gł. w XIV w.)

2. Jurodstwo – od „jurodiwyj”, szaleniec Boży, który posiada wgląd w przyszłość (czasem też i w przeszłość); pojawia się na dworze carskim, może pozwolić sobie na więcej, np. krytykować władcę (coś jak Stańczyk u nas); ich nienormalne zachowanie miało prowokować ludzi do przemyśleń nad sobą ( „Idiota” Dostojewskiego)

3. Starczestwo – ruch starców-mnichów, przewodników duchowych dla zwykłych ludzi; olbrzymią rolę odgrywają w XIX w. (choć pojawiają się już w średni. monastycyzmie)

film Lungina „Wyspa” („Ostrov”)

Prawosławie i władza:

- rozwój ruchu monastycznego ogólny rozwój cywilizacyjny Rusi

- literatura lato piśmiennicza jak hagiograficzna, np. „Zadońszczyzna” mnicha Safoniusza z Razania o zwycięstwie Dymitra Dońskiego na Kuligowym Polu

- podboje kolejnych władców Rusi w ideologii traktowane jako forma rekonkwisty, walki z niewiernymi (chanat), która wpisuje się w Plan Boży spore wsparcie cerkwi; także wzajemne wsparcie: klasztory pod opieką księcia, te zaś propagują ideologię, że władca świecki/władza świecka jest „przedłużeniem” władzy Boskiej

- symfonia i diarchia – zasada prawno-ustrojowa, zaczerpnięta z Bizancjum, władza Kościoła i państwa jak Trójca Święta (jedność, harmonia)

Religia współcześnie:

- odrodzenie duchowe po upadku Rosji radzieckiej

- struktura wyznaniowa – trzy największe: 41% prawosławie, muzułmanie, inni chrześcijanie; 25% wierzący bezwyznaniowi

- spada liczba niewierzących oraz tych, którzy nie potrafią się określić

Cerkiew i władza:

- uprzywilejowana pozycja po ZSRR – kontynuacja polityki jedności Kościoła i władzy świeckiej

- ostentacyjne pokazywanie się w cerkwi polityków i biznesmenów religijność na pokaz

- współpraca z ministerstwami

- Putin podkreśla, że współpraca powinna przebiegać zasadniczo w trzech sferach:

kwestia demografii

edukacja

problemy socjalne

- bliskość ideologiczna: Rosja powinna budować swój system moralny na zasadach i wartościach prawosławia

Cerkiew i pieniądze:

- cerkiew jednym z potentatów; milionowe dochody roczne

- inwestycje, np. nieruchomości w Londynie

- państwowe dotacje na renowacje

- patriarcha Cyryl – „człowieka interesu”

- Sobór Chrystusa Zbawiciela: pralnia chemiczna, warsztat samochodowy, płatny parking, mnóstwo małych sklepików, do tego wynajmowany na bankiety refektarz na 200 osób, ale towary nie są sprzedawane, a darowane, na produktach i usługach nie ma cen, tylko „rekomendowany wymiar darowizny”

Inne religie:

1. Katolicyzm

- problematyczna sprawa dla Rosjan

- ok. 200-500 tys. wiernych, dane zewnętrzne mówią nawet o 1 mln spory potencjał

- działalność dobroczynno-kulturalna

- zarzut prozelityzmu – katolicyzm przywieziony z zewnątrz vs tradycyjne prawosławie (czy nawet islam)

1. Islam

- ekspansywny spora część imigrantów w dużych miastach

- większość to tzw. etniczni muzułmanie – Tatarstan, Kaukaz

- odrodzenie etniczno-narodowe (symbolem np. budowa dwóch wielkich meczetów)

- histeria terroryzmu

1. Judaizm

- większość Żydów mieszka w Moskwie i Sankt Petersburgu

- żyją w gminach

- Żydowski Obwód Autonomiczny – powstał za czasów Stalina, tam Żydzi byli wysiedlani, dziś stanowią tam 0,2%

1. Buddyzm

- Kałmucja, Syberia, Tuwa – jedyny kraj na Syberii, gdzie ludność etniczna dominuje nad Rosjanami

- najdalej wysunięta na płn. świątynia buddyjska znajduje się w Sankt Petersburgu

- odrodzenie religijne i etniczne

1. Nowe ruchy religijne, szamanizm, New Age, kulty pogańskie