Tren, lament, płacz (żałobny) – utwór liryczny o charakterze żałobnym, wywodzący się ze starogreckiej poezji funeralnej, blisko spokrewniony z elegią, a także epicedium; ważny element struktury tragedii greckiej; odmiana pieśni lamentacyjnej. Utwory takie były poświęcane zmarłej osobie i wyrażały żal oraz smutek z powodu jej odejścia, a także przedstawiały jej cnoty i zasługi. Twórcami trenów byli m.in. Symonides z Keos i Pindar (w Grecji) oraz Newiusz i Owidiusz (w Rzymie). Do antycznej twórczości trenodycznej nawiązywali poeci renesansowi (m.in. Petrarka).
W liryce polskiej szczególnie znany jest wydany w 1580 roku cykl 19 Trenów Jana Kochanowskiego, powstałych po śmierci jego córki Urszulki. Kochanowski przeciągnął na cały cykl swoich utworów klasyczny porządek epicedium (t.j. 1) exordium - wyjawienie przyczyny bólu; 2) laudatio - wyliczenie zasług zmarłego; 3) comploratio - opłakiwanie; 4) consolatio - pocieszenie; 5) exhoratio - moralne pouczenie), tworząc tym samym nieznaną wcześniej w tradycji gatunku formę cyklu trenologicznego.
Treny – cykl utworów Jana Kochanowskiego napisany w XVI wieku i poświęcone jego zmarłej w młodym wieku córce – Urszulce.
Poeta napisał w sumie 19 trenów, numerowanych cyframi rzymskimi. Poprzedził je dedykacją: "Urszuli Kochanowskiej, wdzięcznej, ucieszonej, niepospolitej dziecinie...", zakończył zaś utworem Epitafium Hannie Kochanowskiej. Treny zostały wydane w 1580 w Krakowie (wznowione w 1583 i 1585).
Były pisane przez kilka lub kilkanaście miesięcy. Są to utwory o charakterze lamentacyjnym, wyrażają żal i rozpacz po śmierci córki. Są najbardziej osobistym dziełem poety. Stanowią przede wszystkim pomnik wystawiony zmarłemu dziecku, lecz są także wyrazem bolesnego doświadczenia przez los, zrujnowania ideałów człowieka renesansowego, kryzysu światopoglądowego i prób jego przezwyciężenia. Kochanowski ukazuje Urszulkę jako erudytę i ma do siebie pretensje że nie potrafił jej ochronić. Zakończone są konsolacją – Trenem XIX (Sen); wtedy też poeta odnajduje spokój, równowagę duchową. Mimo, iż konstrukcja dzieła ma charakter renesansowy, Kochanowski pisząc Treny, złamał tę zasadę poetyki renesansu (persona gravis) , według której bohaterami trenów mogli być tylko zasłużeni i znani ludzie. Natomiast głównym bohaterem jego Trenów było zmarłe dziecko niewsławione czynami bohaterskimi; poza Urszulką w utworze występuje sam Jan Kochanowski oraz jego przewodnik po świecie filozofii – Cyceron. Bohaterką Trenów nie jest tylko Urszulka; utwory stanowią autobiografię psychiki zbolałego ojca - twórcy. Są to dzieje bólu i poszukiwania filozoficzne człowieka renesansu. Chociaż Treny napisane są w formie cyklu, pozostają wierne kompozycyjnemu układowi treści w trenie: - pochwała zmarłego, - rozpamiętywanie poniesionej straty, - demonstrowanie żalu, - pocieszenie (tzw. konsolacja), - napomnienie, moralne wnioski.
Tren jako gatunek
Wg Słownika Terminów Literackich S. Jaworskiego –
Utwór poetycki o tonie elegijnym i żałobnym charakterze, poświęcony wspomnieniu osoby zmarłej, rozpamiętywaniu jej zalet i uczynków.
Gatunek ten powstał już w antyku, tworzyli w nim m.in. Owidiusz i Pindar. Łączono go wtedy z dostojnymi osobami – królami, mędrcami, bohaterami, na cześć których go wykonywano. Do literatury polskiej wprowadził go Kochanowski, tworząc swój cykl trenów poświęconych zmarłej córce – Urszuli.
Temat i okoliczności powstania –
Treny zostały poświęcone zmarłej córce poety - Urszuli. Wydano je w 1580 roku.
W Trenach, które Kochanowski napisał po śmierci córeczki – Urszulki, renesansowy obraz świata i humanistyczna filozofia poety stały się tylko pustymi słowami, sformułowaniami, z których sam Kochanowski drwi. Są to bowiem te prawdy filozoficzne, które przez całe życie opiewał, którym się poświęcił, a które w obliczu życiowego dramatu nie dają pocieszenia i nic nie znaczą.
Czarnoleski cykl Trenów, w odróżnieniu od tendencji starożytnych, by utwory tego typu poświęcać wybitnym postaciom – bohaterom, królom, wielkim filozofom, zadedykowany został małemu dziecku. Również styl, który stosuje w utworach poeta, nie jest klasyczny – wszechobecny zdaje się być niepokój, nerwowe poszukiwanie właściwych słów, niejasność części użytych sformułowań i zwrotów. W porównaniu z tradycyjną, antyczną tradycją tworzenia trenów, następuje odwrócenie ról: bohaterką poezji nie jest Urszula, na pierwszy plan wysuwa się bowiem ból ojca po starcie dziecka.
W Trenach runęła misternie tworzona w Pieśniach i we Fraszkach stoicka filozofia poety. Została z niej tylko podszyta ironią pochwała mądrości. Autor zdaje się podchodzić do świata bezkompromisowo. Przestaje wierzyć, iż światem, w którym umierają dzieci, w którym jest tyle łez i cierpienia, może rządzić dobry Bóg, którego opiewał w Pieśniach. W tym kontekście humanistyczne dążenie do zdobywania wiedzy i służenia „poczciwej sławie” wydaje się być groteskową pogonią za marą, ułudą. Mędrca może bowiem w każdej chwili spotkać to samo, co głupca, śmierć zrównuje wszystkich w cierpieniu. W Trenie XI poeta wykrzykuje: Fraszka cnota!,nie wierząc już w to, iż to cnota ochroni poetę, mędrca, filozofa przed cierpieniem i złym losem. Treny są więc poetyckim zapisem doświadczenia bólu, płaczu, cierpienia i śmierci. Kochanowski, co widać w cyklu trenów, nie umiał do końca odrzucić klasycznego, humanistycznego sposobu patrzenia na rzeczywistość. Starał się jednak pogłębić swoje rozumienie ludzkiego losu, historii, zerwać z doktryną stoików, które wydała mu się bezduszną. Zaczął również przezwyciężać rozpacz po śmierci córki. Dopuścił do siebie Boga, pozwolił się pocieszyć.
Treny są ciągiem dramatycznych pytań, na które pada mało odpowiedzi. Kochanowski nie wie, co dzieje się z jego ukochanymi, którzy zmarli. Nie wie, czy są nieśmiertelni, nie wie, co po nim zostanie. Stale pyta i szuka najlepszych odpowiedzi. Humanizm, jaki bije z cyklu kochanowskich trenów, jest trudny. Poeta stara się jednak uratować rozumną harmonię, jaka rządzi światem, nie dopuszczając do siebie najczarniejszych myśli i destrukcyjnych filozofii. Poeta dochodzi jednak do finalnego wniosku, iż Bóg, los, fortuna i historia bawią się człowiekiem, nie patrząc na jego uczucia i marzenia, a mądrość, którą tak wielbił, jest wartością pozorną, bowiem nie chroni przed nieszczęściem i nie ocala przed śmiercią.
Treny jako cykl
Cykl trenów obejmuje 19 utworów. Ów zespół tekstów, które łączy postać bohaterki literackiej. Jest nią Urszulka, zaś podmiotem jest autor – czyli Kochanowski.
Treny napisane zostały w sposób gradacyjny - czyli stopniowany. (łac. gradus – stopień). Gradacji podlegają uczucia, przeżycia i oceny. Najbardziej dramatyczny charakter mają treny ze środka cyklu, tj. IX, X i XI.
Klasyczna budowa trenu
Treny antyczne budowane były według określonego schematu tematycznego. Następowały po sobie:
Pochwała cnót zmarłego;
Ubolewanie nad wielkością straty;
Żal po śmierci;
Pocieszenie;
Pouczenie.
W schemat ten wpisuje się cały cykl utworów Kochanowskiego. Dziewiętnaście trenów tworzy całość, w której można odnaleźć poszczególne, klasyczne elementy. I tak dwa pierwsze treny są wypowiedzią bólu po śmierci dziecka. Kolejne to wyraz rozpaczy, narastania cierpienia, które są kulminację znajduje w trenach IX i X, stanowiących apogeum w dawkowaniu czytelnikowi rozpaczy. Są wyrazem buntu przeciwko Mądrości, Bogu, kolejom losu. Poeta wątpi w nich w sens życia, istnienie Boga, jego dobroć. Kolejne Treny to już powolne ukojenie rozpaczy, pogodzenie z losem i historią.