Egzystencjonalizm w literaturze
Egzystencjalizm
Egzystencjalizm jest współczesnym kierunkiem filozoficznym. Przedmiotem badań są indywidualne losy jednostki ludzkiej, wolnej ("skazanej na wolność") i odpowiedzialnej, co stwarza poczucie "lęku i beznadziei istnienia" (pesymizm). Poglądy jego autorów są zróżnicowane. Mianem egzystencjalizmu możemy określić ,,...rodzaj spekulacji filozoficznej, która opiera się na przeciwstawieniu jednostki, niepowtarzalnej i wolnej, tłumowi czy społeczeństwu masowemu. Egzystencjonalizm zakłada również, że wszyscy ludzie ponoszą całkowitą odpowiedzialność za sens swojej egzystencji i samookreślenia". Charakter filozofii egzystencjonalnej w dużej mierze został określony przez przemiany historyczne i sytuację społeczno-polityczną w Europie. Prąd ten był rekacją na ogólny rozpad wartości "starego świata". Ambicją filozofów egzystencji było wskazanie egzystencjalnej alternatywy zagubionemu i oszołomionemu człowiekowi XX wieku, który doświadczył bezsensu i okrucieństwa I i II Wojny Światowej, zniewolenia w totalitarnych systemach władzy. Przeciwstawiając się idealistyczno-metafizycznej tradycji filozofii europejskiej, egzystencjonaliści podjęli z perspektywy jednostki kluczowe dla niej pytania, dotyczące sensu życia, niepowtarzalności i wyjątkowości ludziej egzytencji, jej wartości i celu.
Istnieją przynajmniej cztery motywy egzystencjalizmu:
Motyw humanizmu – człowiek jako motyw istnienia;
Motyw infinityzmu – człowiek skończony styka się w życiu z nieskończonością;
Motyw tragizmu – istnienie człowieka jest wypełnione grozą i troską;
Motyw pesymizmu – człowieka otacza nicość
Genealogicznych korzeni tego kierunku, można upatrywać już w filozofii starożytnej. Istotę rozważań o człowieku można znaleźć już u Sokratesa, motyw infinityzmu, czyli łączenia się ludziej skończoności z nieskończonością pojawia się u Augustyna. Motyw tragizmu, grożbę śmierci poruszał Pascal. Nie był więc egzystencjonalizm wyalienowanym i oderwanym od głównych nurtów filozofii kierunkiem. W historię myśli filozoficznej o człowieku wniósł własne motywy, takie jak: poczucie samotności, czy poczucie wyobcowania jednostki ludziej.
PODZIAŁ I PRZEDSTAWICIELE EGZYSTENCJALIZMU
Twórcą egzystencjonalizmu był Soren Kierkegaard. Od niego została przyjęta ogólna koncepcja tej filozofii. Uważał on, iż człowiek staje przed wyborem - nawiązać relacje z Bogiem czy też odrzucić tą możliwość. Kierkegaard wyznawał pogląd, że przyjęcie wiary chrześcijańskiej przez człowieka jest jego wolnym wyborem. Uważał, że źródłem wairy jest introspekcja czyli samoobserwacja i analizowanie własnych procesów myślowych. Czlowiek moralny w jego rozumieniu to osoba dokonująca wyborów zgodnych z wiarą. Ludzie posiadają wolność wyboru i działania, przez co sami tworzą wartości, ale muszą pamiętać, że za swe wybory i podjęte decyzje ponoszą pełną odpowiedzialność. Wyróżnił on trzy stadia rozwoju człowieka:
1. Stadium estetyczne:
To poszukiwanie przyjemności. Wyrafinowanej albo nie. Jednak stan ten prowadzi do nudy.
2. Stadium styczne:
Jest charakteryzowane przez rozróżnianie dobro - zło. Jednak człowiek postępujący etycznie nie może swoich zasad ufundować co prowadzi go do rozpaczy.
3. Stadium religijne:
Człowiek jest ironistą. Obcuje z absolutem, ale nie wie czy ów istnieje.
Kierkegaard przerósł myślą swoją epokę, choć wśród sobie współczesnych nie znalazł pełnego zrozumienia i kontynuacji, to po blisko stu latach jego myśl filozoficzna stała się w pełni aktualna. Reaktywował ją, około 1930 roku niemiecki filozof Martin Heideegar. Sam nie został w pełni zrozumiany, a jego twórczość wzbudziła jedynie zainteresowanie ze względu na jej odmienność. Dwudziestowieczny egzystencjonalizm, stał się początkowo filozofią niezrozumiałą, a jeśli już to tylko dla znawców jego problematyki. Przełomem w rozwoju tej filozofii było jego przeniknięcie do Francji, gdzie utworzył się jego główny ośrodek i gdzie zmienił się jego charakter. Stał się on, bowiem o wiele bardziej zrozumiałym i popularnym . Wszedł również w sferę literatury, stając się znaczącym kierunkiem literackim.
W poglądach egzystencjalistów występują znaczne różnice. Istnieje podział na:
który reprezentowali: Martin Heidegger, Jean-Paul Sartre i Albert Camus. Zakłada on, że egzystencja wyprzedza esencję, czyli mówi o tym, że nie ma stałych cech, kryteriów, które mogłby określić człowieka. Człowiek zmienia się tak często, że trudno powiedzieć, iż on jest. Według egzystencjonalizmu ateistycznego jednostka ludzka "staje się", jest tudna do ujęcia. Człowiek kształtuje się sam przez całe życie. Jest bytem wolnym i sam decyduje o swoich losach.
który reprezentowali: Soren Kierkegaard, Gabriel Marcel oraz Karl Jaspers
Podjął rozważania na temat podstawowego dla ludzkiej egzystencji fenomenu śmerci. Jest ona zatem zjawiskiem życia i ściśle do niego przynależy. Byt ludzki okazuje się bytem-ku-śmierci. Człowiek paradoksalnie obawia się śmierci, mimo tego, że jest ona naturalnie przypisana do jego egzystencji. Według Heideggera śmierć w życiu codziennym traktowana jest bezosobowo, społeczne doświadczenie umierania zamyka się w wyrażeniu "umiera się" gdzie to "się" traktowane jest bezosobowo tak, że nas to nie dotyczy bezpośrednio. Dzięki takiemu dystansowi do śmierci zyskujemy spokój duchowy. Owo "się" jak powiada filozof - ,, nie pozwala narodzić się odwadze do lęku przed śmiercią" . Człowiek charakteryzuje się tym, że ciągle ucieka rzed myślami o śmierci czyli nie potrafi do końca zaakceptować swojego przenaczenia.
Sarte z koleii zajmował się pojęciem absolutnej wolności. Dokonał podziału na:
byt-w-sobie (rzeczy)
byt-dla-siebie (człowiek)
Jego rozważania dotyczyły działań człowieka. Tym co go motywuje do działań. Rozważał szereg różnych czynników, które wpływają na podejmowanie działań przez jednostę. Sarte twierdził, że człowiek uczy się swojej wolności przez czyny, które są możliwe dzięki wolności. Ma ona jednak swoje konsekwencje: samotność oraz odpowiedzialność. Człowiek nie może liczyć w swym istnieniu na żadne oparcie, nie może zrzucić odpowiedzialności na innego człowieka lub na tak zwane okoliczności, nie może również odwołać się do religii, ani do jakiegoś innego systemu - na przykład świeckiego - który wskaże co robić. Nie może i nie powinien także polegać na społecznie utrwalonych sposobach osądzania, regulowania i projektowania życia. Zdany jest bowiem tylko i wyłącznie na samego siebiei za wszystko - za każdy swój czyn ponosi bezwzględną odpowiedzialność. Dla człowieka "być" oznacza doświadczać ciągłego lęku związanego z własnym istnieniem i podejmowaniem decyzji.
U Camus najbardziej uwidacznia się literacka strona egzystencjonalizmu. Swoje tezy zawierał głównie w pisanych przez siebie dziełach literackich. Zajmował się on główniem opisywaniem absurdalności otaczającego nas świata. Świat nie niesie za sobą odpowiedzi na pytania człowieka, pozostaje głuch na krzyk jedonstki. Nie realizuje żadnego konkretnego celu. Camus uważał, że należy buntować się wobec wszystkich ideologii, ponieważ bunt to wyrażanie własnego "ja". W ,,Dżumie" postawę egzystencjonalistyczną przyjmują Rieux i Tarru. Słowa ,,zbawienie człowieka to zbyt wielkie słowo dla mnie. Nie idę tak daleko. Interesuje mnie tylko jego zdrowie, przede wszystkim zdrowie" dowodzą temu, że Camus chciał wyraźnie podkreślić ateistyczną postawę bohaterów. Egzystencjonalizm został pokazany przez Camus za pomocą zarazy. Ludzie zobaczyli, że ich życie jest zagrożone. Postanowili podjąć odpowiednie działania by je chronić. Zgodnie z tezami Camus, ludzie zaczeli się buntować wobec otaczającej ich rzeczywistości.