20. Świadomość teoretyczna literatury: wypowiedzi programowe, poetyki, wzorce, polemiki, refleksja nad rolą pisarza.

Na początku planowałam trzymać się zasad i podziałów, ale nie wyszło mi to przy zetknięciu się z opasłymi i dosyć chaotycznymi opracowaniami. Przepraszam. Ostatecznie, gdy tak sobie przeglądałam poszczególne pozycje, zapisywałam również inne rzeczy (w sensie te spoza mojego zagadnienia), jeśli wydały mi się ważne. Jest też druga strona medalu – robiłam odnośniki do zagadnień innych osób, żeby ten dokument tekstowy nie osiągnął niebotycznych rozmiarów, chociaż niestety i tak małe to one nie są.

Nie wiem, czy rzeczy z podpunktów „wypowiedzi programowe” są rzeczywiście programowe, ale wypisywałam to, co w jakiś sposób oddziaływało na innych pisarzy.

:)

PS Renesans i barok przyfrunie trochę później.

Hasła epok:

- średniowiecze: memento mori

- renesans: człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce

- barok: carpe diem, ale też memento mori

- oświecenie: bawić, ucząc

ŚREDNIOWIECZE

Epokę tą w dziejach Polski można podzielić na trzy okresy:

1. wieki XI – XII – faza bezwzględnej dominacji języka łacińskiego, a zarazem przewagi prozy artystycznej nad formami poetyckimi; literaturę tworzyli przeważnie autorzy obcego pochodzenia, chociaż już w XI w. zaznaczał się pewien udział twórców rodzimych (proza literacka – hagiografia, dziejopisarstwo; epika – zachowane szczątkowo romanse rycerskie; poezja liryczna, choć mniej liczebna, zabłysła różnorodnością form i tematów) Równolegle z łacińskim piśmiennictwem rozwijała się rodzima twórczość oralne. Pierwsze słowa polskie zapisano w XII w.

2. wieki XIII – XIV – nadal dominował język łaciński, ale piśmiennictwo było już wtedy w większości dziełem rodzimych autorów, przeważnie wykształconych w kraju. Repertuar tradycyjnych gatunków prozatorskich wzbogacił się o kaznodziejstwo, nastąpił szybki rozwój poezji liturgicznej, uprawiano tez różne odmiany tematyczne i formalne dramatu liturgicznego. Na wzór łacińskich utworów liturgicznych zaczęto układać śpiewy liturgiczne w języku narodowym. W nurcie świeckim – istotna rola dydaktycznych poematów „stanowych”, a także pieśni o charakterze okolicznościowym (miłosne, swawolne). XIII w. - Bogurodzica. W powszechnym użyciu były polskie modlitwy powszechne, spowiedź powszechna i wierszowane dekalogi; kazania zaczęto głosić po polsku. Polska twórczość oralna zyskiwała coraz szerszy zasięg.

3. wiek XV – w literaturze nastąpiły istotne zmiany – emancypacja języka polskiego i jego stopniowa ekspansja na sferę tekstu pisanego zaowocowała bogatym i zróżnicowanym dorobkiem w zakresie poezji i prozy. Piśmiennictwo łacińskie rozwijało się nadal, zmieniając swój charakter i stając się z wolna, w drugiej połowie stulecia, terenem penetracji nowych na gruncie polskim tendencji humanistycznych. Okres jego wyłączności minął jednak bezpowrotnie, a literatura stała się dwujęzyczna. Nastąpił wzrost znaczenia książki rękopiśmiennej. W drugiej połowie XV w. zaczęła zmieniać polską kulturę literacką książka drukowana.

W polskojęzycznej twórczości tego okresu dominowała tematyka religijna, a główną jej formą była pieśń kościelna, podtrzymująca struktury gatunkowe łacińskiej poezji liturgicznej. Ewolucja śpiewu kościelnego zapoczątkowała proces formowania się zwrotkowych poematów epickich bądź lirycznych on szczególnym klimacie emocjonalnym, odpowiadającym nowej duchowości tego okresu. Zapisywano krążące w ustnym przekazie pieśni o świętych oraz utwory o śmierci i życiu przyszłym. (Rzadkość zachowanych świeckich tekstów poetyckich.) W prozie dużą rolę odegrały utwory o tematyce apokryficznej, eksponującej zwłaszcza wątki pasyjne i narodzeniowe, a obok nich – wcześniej już uprawiane gatunki jak żywoty świętych lub kazania. Polszczono średniowieczne narracje europejskie – budujące, pseudohistoryczne i błazeńskie.

W twórczości łacińskiej zaznaczało się współistnienie dwóch nurtów: tradycyjnego, związanego głównie z formami poezji i prozy kościelnej oraz budującej (pieśniami liturgicznymi, kazaniami, utworami hagiograficznymi, poematami stanowymi), i modernizującego się z wolna, głównie świeckiego, związanego ze środowiskiem dworskim lub uniwersyteckim – poezja polityczno-okolicznościowa, panegiryczna, żakowska oraz proza oratorska, epistolograficzna, dziejopisarska, traktatowa i publicystyczna.

WYPOWIEDZI PROGRAMOWE I POETYKI

U podstaw światopoglądowych europejskiego średniowiecza legło Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Prowadzono wiele badań, mających na celu objaśnienie jej istotnych znaczeń (egzegeza biblijna).

• Augustynizm. Na połozy myśli neoplatońskiej św. Augustyn zabudował doktrynę mającą zainspirować jeden z głównych nurtów myślowych chrześcijaństwa wczesnego i dojrzałego średniowiecza (dzieła: „Wyznania”, „O Trójcy Świętej”, „o Państwie Bożym”). → ponad światem rzeczy istnieje świat boskich idei; przewaga Boga nad światem i jego nieustanne interweniowanie w bieg spraw ziemskich; człowiek składa się z substancji materialnej (ciała) i niematerialnej (duszy). Ciało jest zniszczalne, łączy człowieka ze światem rzeczy; dusza – jest nieśmiertelna i przesądza o jego związku z rzeczywistością supranaturalną. Poznanie ludzkie polega m poszukiwaniu prawd wewnątrz własnego umysłu, obywając się bez pośrednictwa zmysłów. Dualizm Boga i świata, skrajny teocentryzm, przekonanie o możliwości znalezienia przez człowieka prawdy we własnym wnętrzu, a nie w otaczającym go świecie; w etyce – powiązanie pojęcia wolności z koncepcją predestynacji, pojmowanie dziejów jako walki dobra ze złem – wywarły wielki wpływ na chrześcijańską myśl średniowiecza, zwłaszcza w jej nurcie neoplatońskim, dominującym przed przełomem XII i XIII w.

• Mistycyzm. Zakładał poznanie Boga poprzez osobiste z Nim obcowanie, uzyskiwane w wyniku przebywania kolejnych stopni zbliżania się do Stwórcy, aż po osiągnięcie stanu ekstazy. Również wyrósł z neoplatońskiego podłoża i był reprezentowany głównie przez św. Bernarda z Clairvaux oraz myślicieli skupionych przy paryskiej szkole św Wiktora, zwłaszcza Hugona od Św. Wiktora; od XIII w. - również przez św. Bonawenturę.

• Średniowieczna odmiana perypatetyzmu. Zapoczątkowana recepcją dzieł Arystotelesa, wyrosła z zespolenia doktryny Perypatetyka z doktryną chrześcijańską. Zespolenia tego dokonał przede wszystkim dominikanin św. Tomasz z Akwinu (XIII w. - „Summa filozoficzna przeciwko poganom”, „Summa teologiczna”), od imienia którego arystotelizm dojrzałego średniowiecza przyjął nazwę tomizmu. Postawa ta wynikała z radykalnego oddzielania rozumu jako źródła wiedzy od Objawienia jako źródła wiary. W zakresie ontologii odwołał się do założeń perypatetyckich , realne istnienie przyznając tylko konkretnym bytom jednostkowym. Istnienia Boga można dowieść za pomocą analizy świata, będącego jego dziełem. Bóg – samoistny, niematerialny, niedefiniowalny. Człowiek – złożenie formy (ciała) i materii (duszy). Ludzkie poznanie ma podłoże zmysłowe; dopiero na wyższym etapie dokonuje się w umyśle proces rozumowej abstrakcji, pozwalający uchwycić istotę poznawanego przedmiotu.

• Symboliczna koncepcja rzeczywistości. Ugruntowało się przekonanie o znakowej naturze stworzenia. Każda rzecz widzialna okazywała się znakiem (symbolem) niewidzialnej, świat jako całość stawał się swoistym śladem Boga.

• Scholastyka. Objaśnianie chrześcijańskich prawd wiary za pomocą racjonalnych metod filozoficznych. Miała charakter ponadnarodowy i uniwersalny. Wykształciła odpowiednie swym potrzebom formy wypowiedzi piśmienniczej m.in. odmiany komentarza, summę – systematyczny wykład wiedzy).

Światopogląd chrześcijański podsuwał piśmiennictwu wizję świata, której podstaw należy poszukiwać w filozoficznym dualizmie: materii i ducha, rzeczywistości zmysłowej i nadzmysłowej, duszy i ciała, natury i łaski, a także w gradualistycznym porządku bytu, nadającym mu strukturę wertykalną i hierarchiczną. Świat widzialny był mniej doskonały od niewidzialnego i pozostawał odeń w bezpośredniej zależności. Widzialne pełniło rolę znaku niewidzialnego.

Utwory średniowieczne wykazywały dość silne nasycenie tradycyjną symboliką chrześcijańską: zwierzęcą (np. wąż w „Kazaniach Gnieźnieńskich”), roślinną, kolorystyczną lub liczbową.

Problematyka egzystencjalna wiązała się najczęściej z sytuacją Człowieka postawionego w obliczu śmierci (temat często wykorzystywany w poezji eschatologicznej). Opisy, głoszące postawę „pogardy świata” lub nawiązujące do plastycznych wyobrażeń „Tańców śmierci” otwierały pole krytyki obyczajowej i moralnej nabierającej niekiedy znamion satyry społecznej. Opowiadając o losach realnych postaci (wójt Albert, Andrzej Tęczyński) pisarze nie oddawali indywidualnych cech realnych prototypów, ale poddawali je schematyzacji, przystosowując ich obrazy do funkcjonujących ówcześnie wzorów osobowych: pozytywnych (np. świętego, męczennika, ascety, rycerza, idealnego władcy), to znów negatywnych (np. zdrajcy, okrutnika, mściwego zabójcy).

Ważna rola heroizmu – wartość poświęcania własnej osoby nadrzędnemu dobru. Postacie mniej płaskie – cierpiały (zwłaszcza pod krzyżem), kochały (sceny narodzeniowe i pasyjne – miłość macierzyńska), bały się (sceny Zwiastowania).

Operowanie kontrastem było istotne – dobro : zło; cnota : grzech; kontrast potęgi i wielkości Boga oraz kruchości i ubóstwa Dzieciątka.

Teoria poezji. Korzystano z „Ars poetica” Horacego, a także z retoryki Cycerona i Kwintyliana; wszystko to zasilano wątkami estetyki chrześcijańskiej.

Ars dictandi. „Sztuka dyktowania” (Włochy, XI w.) była teorią układania tekstów pisanych, zwłaszcza listów oraz dokumentów, oddziałała jednak na całą twórczość prozatorską, a także na poezję. Odróżniała dwa typy stylów: prosty i ozdobny.

Prosty: przeznaczony dla ludzi mniej wykształconych,

Ozdobny: przeznaczony dla elity intelektualnej, zdania rozwinięte, zbudowane z wyraźnie wyodrębnionych i symetrycznie układanych członów dłuższych lub krótszych, tekst odznaczający się dźwięcznością (rymy) i rytmicznością,

Stosowanie w praktyce zasad ars dictandi, obejmującej także reguły komponowania utworu i wiele innych wskazań, przyczyniło się do powstania prozy i poezji łacińskiej o wysokim stopniu organizacji artystycznej.

WZORCE

Dwa główne nurty – poantyczny i judeochrześcijański.

Wczesne średniowiecze – sporo walk i wstrząsów politycznych = najazdy plemion barbarzyńskich → rozpad kultury antycznej → mieszanie się pozostałości tej kultury z żywiołem napływowym.

Za panowania Karola Wielkiego (VIII/XIX w.) - odrodzenie tradycji starożytnej, połączonej z tak znaczącym rozwojem duchowym i materialnym, że okres ten nazywany bywa „renesansem karolińskim” (zjawisko raczej krótkotrwałe, bo zakończyło się wraz z rozpadem państwa Karola). Istotne znaczenie ożywczego ruchu umysłowego polegało na zespoleniu dziedzictwa „pogańskiego” z chrześcijańskim nurtem kultury.

Za panowania Ottona I i Ottona III (X w.) - kolejne ożywienie, tzw. „renesans ottoński”.

Dojrzałe średniowiecze – rozkwit feudalizmu, formowanie się państw i narodów, wyprawy krzyżowe (XI – XIII w.). Umocnienie duchowej jedności świata zachodniego i ostateczne wykrystalizowanie się uniwersalnej kultury, wyrosłej z przyswojonych i swoiście przetworzonych źródeł starożytności zespolonych z tradycją chrześcijańską.

Fascynacja antykiem (zwana niekiedy „renesansem XII wieku”) – niektóre dzieła Platona, Arystotelesa i innych pisarzy greckich tłumaczono na łacinę; studiowano autorów rzymskich, komentowano i rozwijano płynącą stąd wiedzę w duchu zgodności z Biblią. Uznanie autorytetu pisarzy „pogańskich” wpłynęło ożywczo na naukę oraz na myśl filozoficzno-estetyczną chrześcijaństwa.

Sztuka rozwijała się w Polsce pod wpływem wzorów zachodnio-europejskich. W fazie przedromańskiej oddziaływał tzw. „styl karoliński”. Przyjmuje się, że romanizm zaznaczył się w architekturze, rzeźbie i malarstwie po reakcji pogańskiej i najeździe Brzetysława, a więc w drugiej połowie XI wieki, a rozwinął się zwłaszcza w stuleciu XII.

W sztuce nastąpiło przejście od romanizmu do gotyku . Styl romański dominował w architekturze, rzeźbie i malarstwie do około połowy w. XIII, po czym zaczął zanikać. Zapowiedzi gotyckiego stylu pojawiły się w architekturze sakralnej już w pierwszej połowie XIII w, zwłaszcza w ceglanych kościołach dominikańskich i franciszkańskich. Rzeźba i malarstwo gotyckie rozwinęły się nieco później. Panował w nich tzw. „styl miękki”, przejawiający się rysunkiem postaci wydłużonych o kształtach falistych, łagodnie zaokrąglonych. Sztuczne wysmuklenie postaci prowadziło do ich odrealnienia i idealizacji. Z końcem XIV w. pojawił się w rzeźbie zabarwiony realizmem „styl piękny”, reprezentowany zwłaszcza w twórczości tzw. Mistrza Pięknych Madonn.

W późnym średniowieczu pełnię rozwoju przeżywała sztuka gotycka. Tendencje do wzbogacania zdobień budowli. Powrót ku „stylowi łamanemu” - linie proste i załamywane, co wpłynęło na zmianę w kształtowaniu obrazu ciała ludzkiego i szat. Dawniejszą idealizację postaci zastąpiła naturalistyczna dosłowność. Madonny i święte upodabniały się do żywych kobiet. Najwybitniejsze dzieło tego okresu: Ołtarz Mariacki (Wit Stwosz) – sceny zaśnięcia i wniebowzięcia Marii. (Tematy te były chętnie eksploatowane nie tylko w ówczesnej sztuce, ale również w poezji i w prozie.)

Podłoże światopoglądowe tego prądu tworzyło chrześcijaństwo rozumiane nie tylko jako system teologiczno-filozoficzny, posiadający różne odcienie doktrynalne, ale przede wszystkim jako łącząca twórców i odbiorców literatury wiara, implikująca chrześcijańską wizję świata, oraz związane z religią formy duchowości; dotyczy to wszystkim odmian i nurtów piśmiennictwa tego czasu.

Podstawowy zasób tematów i wzorów czerpano z Biblii (zwłaszcza z „Psałterza”, „Pieśni nad Pieśniami” oraz z „Nowego Testamentu), apokryfów, hagiografii lub innych form średniowiecznej twórczości religijnej.

Świeckie piśmiennictwo Zachodu inspirowało przede wszystkim dziejopisarstwo, epikę rycerską, niektóre formy liryki, poezję :stanową” czy okolicznościową. Tradycja antyczna oddziaływała słabo i raczej pośrednio. W Polsce wpływ jej zaznaczył się w zasadzie tylko w obrębie piśmiennictwa łacińskojęzycznego i sprowadzał się bądź do przejmowania (często z drugiej ręki) tekstów funkcjonujących w całym świecie chrześcijańskim (m. in. Owidiusza, Wergiliusza, Horacego, Liwiusza), bądź też do prób stosowania niektórych starożytnych form metrycznych. Zmiana postawy wobec dziedzictwa literatury antycznej i ogólnie - „pogańskiej” starożytności dokonała się dopiero w XV w. za sprawą pisarzy humanistycznych.

POLEMIKI

Spór o uniwersalia. Kwestia realnego istnienia odpowiadających nazwom pojęć ogólnych. Realizm pojęciowy (umiarkowany, arystotelesowski) uznawał istnienie uniwersaliów w konkretnych rzeczach jednostkowych. Realizm skrajny – uniwersalia miały być idealnymi wzorami rzeczy. Nominalizm – zakładał realne istnienie tylko jednostkowych przedmiotów, odmawiając substancjalnego bytu pojęciom ogólnym.

Spór „nominalistów” i „realistów” odżył w XIV w., stając się jednym z głównych probierzy podziału pomiędzy starą szkołą scholastyczną a tzw. nową drogą, negującą główne założenia myślowe minionej epoki z pozycji krytycyzmu i sceptycyzmu.

Wulgata. Przekład Biblii na język łaciński (św. Hieronim – IV/V w.), przy czym język jest nie tak bogaty jak ten w dziełach antycznych, aby ludzie mogli go zrozumieć. Sam papież Grzegorz I Wielki (VI/VII w.) domagał się od duchowieństwa unikania lektury starożytnych twórców (aby nie przychodziło im potem do głowy naśladowanie ich retoryczno-ozdobnego stylu), a sam posługiwał się prozą daleką od wzorów klasycznych.

Polemiki z renesansowymi założeniami właściwie nie było. Proces wzajemnego przenikania się idei średniowiecznych i renesansowych trwał już od XV w.

REFLEKSJA NAD ROLĄ PISARZA

Uniwersalizm czyli jedność epoki polegał na tym, że państwa Europy były podporządkowane jednej władzy kościelnej i świeckiej. W całej Europie dominował kościół, wszystkie państwa uznawały zwierzchnictwo papieża. Z kolei władzę świecką sprawował cesarz - władca Cesarstwa Rzymskiego, Narodu Niemieckiego wyrosłego na gruzach imperium rzymskiego. W konsekwencji urzędowym językiem państw europejskich była łacina, a poszczególne państwa dopiero zaczynały się wyodrębniać. Fakty te spowodowały iż Europa była uniwersalną całością - uniwersalizm.

Konsekwencją średniowiecznego uniwersalizmu było ówczesne pojmowanie roli poety i sztuki. Anonimowy twórca, piszący na chwałę Boga, pełnił rolę odkrywcy i propagatora boskich wiecznych prawd. Literatura chrześcijańska kształtowała wzorce osobowe, gloryfikowała postawę człowieka, który odrzucając doczesne sprawy, celem swego życia czyni pośmiertne zbawienie. Celem poezji stało się ukazanie nadrzędnego sensu istnienia.

Dzieła poetyckie , które powstały w średniowieczu mają ściśle określone cele , a mianowicie służą one zbudowaniu , moralnemu wychowaniu i pouczeniu , potępieniu zła i ofiarności dobra , poszerzaniu wiedzy , przechowaniu pamięci o wielmożnych tego świata i o zwykłych ludziach. Ludzie średniowiecza posiadali własne ideały i cele , którymi się kierowali. Posiadali także własną szczęścia. W czasie ziemskiego życia dążyli do świętości , do pojednania z Bogiem , a prawdy przekazywane przez kościół uznawali za niepodważalne zasady ziemskiego postępowania. Ich wizja szczęścia zawarta była właśnie w owym dążeniu do doskonałości , umiłowanie ubóstwa , skromności spowodowało iż twórcy średniowieczni pozostawali anonimowi. Ważne było samo dzieło , jego wartość dydaktyczna. Poeta pozostawał w cieniu. Okres końcowego średniowiecza wykształcił nurt tzw. plebejsko-mieszczański , krytykujący wartości głoszone przez literaturę kościelną i dworską. W jego utworach szyderstwo i kpina nie mają granic. Wyśmiewają one wiarę w cuda , świętych , atakują kościół jako instytucję feudalną , żyjącą w wyraźnej niezgodzie z duchem Ewangelii. Przedmiotem szyderstwa są też ideały rycerza bez skazy , a nawet platoniczne ideały miłości. Jest tak jakby pomost łączący średniowiecze z nową epoką - odrodzenia.

Związane z Uniwersytetem w Krakowie oraz ze środowiskiem dworskim elity intelektualne najwcześniej zaczęły ulegać wpływom humanizmu – prądu umysłowego zrodzonego we Włoszech jeszcze w XIV w. w związku z dokonującym się fermentem w obrębie takich dyscyplin wiedzy jak: gramatyka, retoryka, poetyka, historia, filozofia moralna, wywołanym fascynacją grecko-rzymskim antykiem. Fascynacja ta prowadziła do uznania dzieł starożytnych za najdoskonalsze wzory do naśladowania. Wpływy humanizmu w Polsce, zaznaczające się już około połowy XV wieku w różnych odmianach łacińskiego piśmiennictwa, sprowadzały się początkowo do przejmowania wzorów literackich i idei starożytnych głównie za pośrednictwem dzieł humanistów europejskich, zwłaszcza włoskich. Ważną rolę odegrało też oddziaływanie przebywających w naszym kraju intelektualistów nowego typu, a wśród nich poety, teoretyka prozy i dyplomaty włoskiego Kallimacha.

OŚWIECENIE

Nazwa epoki pochodzi od głębokiej wiary jej twórców w siłę rozumu jako światła rozjaśniającego drogi poznania człowieka i świata. Życie społeczne i kulturalne nacechowane było krytycyzmem, wobec istniejącej rzeczywistości i pragnieniem wyzwolenia człowieka z więzów feudalnych, krępujących jego myśli, hamujących rozwój postępu nauki i oświaty. Termin „oświecenie” ma innych charakter od „baroku”, „romantyzmu” i „renesansu”, bo obejmuje całokształt zjawisk i procesów zachodzących w Europie XVIIIw.

Głównym nurtem myślowym epoki był racjonalizm, który podkreślał znaczenie i możliwości ludzkiego umysłu uznawały rozum za najbardziej istotny i twórczy element każdego człowieka. W związku z powyższym, odczuwa się potrzebę szerzenia oświaty i wpajania w społeczeństwo przekonania o konieczności powszechnej edukacji.

OŚWIECENIE NA ZACHODZIE

Nowe tendencje pojawiające się najpierw w Anglii końca XVII wieku, widoczne są przede wszystkim w rozkwicie nauk eksperymentalnych, przyrodniczych, w licznych odkryciach w tej dziedzinie, np. teorie rozszczepienia światła i przyciągania ciał Newtona.

W połowie stulecia centralnym ośrodkiem nowych trendów stała się Francja. Rozkwit klasycyzmu przypada na okres rządów Ludwika XIV (1660-1680), zwanego Królem-Słońcem, który wsławił się powiedzeniem “Państwo to ja”. Kryzys zapoczątkowany jego rządami pogłębił się w latach następnych. Kolejny król, Ludwik XV, znajdujący się pod przemożnym wpływem faworyt: Madame de Pompadour i Madame du Barry, nie zdołał uzdrowić państwa. Podobnie rzecz się miała za rządów Ludwika XVI. Nowe idee przybrały najpierw formy walki ideologicznej z absolutyzmem królewskim, dominującą rolą kościoła i ustrojem feudalnym, a potem przekształciły się w przygotowania do przewrotu społecznego zakończonego wybuchem Rewolucji Francuskiej 27 sierpnia 1789 roku.

Główne idee

Wiara w możliwości naukowe poznania, kult “oświeconego rozumu” oraz wyzwolenie się spod dominacji Kościoła przyczyniły się w wieku XVIII do powstania wielu nurtów i prądów filozoficznych, określających nową świadomość człowieka, kształtujących rozwój kulturalno-społeczny. Przy wielości formujących się wówczas idei daje się zauważyć charakterystyczne dla nich nastawienie krytyczne (krytycyzm) wobec dotychczasowych dogmatów i wzorców oraz sposobów poznania. Celem nowej myśli filozoficznej było oswobodzenie człowieka z pęt schematycznego, uwarunkowanego społecznie i historycznie myślenia nowatorskich koncepcji życia społecznego, opartego na porządku natury. Do najważniejszych nurtów należą:

racjonalizm

Termin pochodzi od łacińskiego “ratio” - rozum. Za twórcę kierunku uważa się René Descartesa, zwanego Kartezjuszem, którego koncepcja wyłożona w słynnym studium “Rozprawa o metodzie” zapoczątkowała nowy okres w filozofii. Punktem wyjścia rozważań filozofa był sceptycyzm, czyli zwątpienie wobec dotychczasowych metod poznania, które doprowadziło do znalezienia oparcia w ludzkiej myśli (“Cogito ergo sum” - parafraza augustiańskiego “Myślę, więc jestem”). Poszukując nowej metody doskonałego poznania, filozof odwołał się do nauk matematycznych i stosowanej w nich analizy.

W ten sposób Kartezjusz uznał rozum za najwyższą instancję poznania rzeczywistości.

W drugiej połowie XVII wieku metodologia kartezjańska stała się niezwykle popularna, a do upowszechnienia jej przyczyniła się teoria Barucha Spinozy. Odchodząc od prezentowanego przez Kartezjusza dualizmu (rozdzielenie pierwiastka duchowego od materialnego) stał na stanowisku panteizmu, utożsamiającego Boga z przyrodą. Według Spinozy rzeczywistość, nie mająca charakteru ani czysto materialnego, ani duchowego monizm), poddana jest wiecznym prawom, wywodzącym się z natury Boga. Pogląd ten, wykluczający istnienie przypadku i wolnej woli, nosi nazwę determinizmu.

Znaczącą rolę w umacnianiu filozofii racjonalistycznej odegrała również działalność Izaaka Newtona, fizyka, matematyka i astronoma, odkrywcy prawa powszechnego ciążenia, trzech zasad dynamiki i wynalazcy rachunku różniczkowego. Newton bowiem głosił teorię, że zasady matematyczne mają znaczenie dla nauk filozoficznych.

ateizm i deizm

Rozwój filozofii racjonalistycznej miał wpływ na zmianę poglądów dotyczących religii.

Deiści uznawali istnienie Boga, ale zakładali, iż stworzył on świat, ale w jego sprawy nie ingeruje. Przyjmowali więc zasadność pewnych nakazów moralnych, wypływających z religii, ale krytykowali fanatyzm i negowali objawienie (D. Diderot, Wolter).

Ateiści, czerpiąc z filozofii materialistycznych, negowali istnienie Boga (P. Holbach).

empiryzm

Nurt, początkowo przeciwstawny wobec racjonalizmu, bo uznający, iż prawdziwe poznanie możliwe jest jedynie za pomocą obserwacji i doświadczenia, zapoczątkował w kulturze nowożytnej w XVII wieku Franciszek Bacon. Odrzucił zasadność uprawiania nauki “czystej”, wskazywał na pragmatyczny (możliwy do wykorzystania) charakter wiedzy, którą należy zdobywać poprzez eksperymenty. Za najdoskonalszą metodę badawczą uznał indukcję (na podstawie danych doświadczalnych formułuje się ogólne wnioski). Teoria Bacona praktycznie zapomniana po jego śmierci, odżyła w wieku XVIII, stanowiąc przeciwwagę dla racjonalizmu, a w niektórych wypadkach ją uzupełniając.

Podstawy oświeceniowego empiryzmu stworzył Anglik, John Locke. Ten filozof uznał, że każde poznanie, zarówno prawdziwe jak i błędne, ma charakter empiryczny. Umysł ludzki pojmował jako czystą, niezapisaną tablicę (tabula rasa), którą wypełnia zdobywane w trakcie życia doświadczenie. W ten sposób odrzucił kartezjańską teorię idei zrodzonych. Wiedza, twierdził, jest zawsze zdobywana, wrodzone są tylko władze umysłu. Zasługą Locke’a było to, iż położył nacisk na konieczność właściwego rozwoju człowieka i kształtowania jego umysłu w sposób jak najbardziej korzystny dla niego samego i całego społeczeństwa.

Empiryzm Locke’a znacząco wpłynął na rozwój myśli filozoficznej w Anglii. Jego następcami byli między innymi Berkeley i Hume. We Francji nurt ten rozpowszechnił się dzięki Wolterowi.

sensualizm

U podstaw sensualizmu leży przekonanie, że jedynym źródłem wiedzy są zmysły. Nurt ten wywodzi się z filozofii Locke’a, a ugruntował się w pismach George’a Berkeleya twierdzącego, że istnieją tylko te rzeczy, których doświadczamy. Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli skrajnego sensualizmu był Condillac. Zakładał istnienie jedynie doświadczeń zewnętrznych, zaś rozumowi przyznawał jedynie bierną rolę w procesie poznania. W tym ujęciu filozofia zbliżała się do psychologii.

utylitaryzm

Utylitaryzm jest ideą, według której gwarantem szczęścia jest pożyteczność tego, co robimy. D. Hume zasadę tę sformułował, a przyjęła ją większość angielskich etyków. W XVIII wieku powszechnie uważano, że człowiek, dążąc do zaspokojenia interesu prywatnego, powinien równocześnie przyczynić się dla dobra ogółu. Etykę rozumiano jako “sztukę kierowania czynnościami ludzkimi tak, aby wytwarzały możliwie najwięcej szczęścia”, szczęście pojmowano w kategoriach przyjemności, a to z kolei utożsamiano z korzyścią.

Utylitaryzm stworzył własną teorię ekonomiczną, polityczną i prawną. Zwolennicy “pożyteczności” znaczną rolę w oświecaniu umysłów ludzkich i wychowaniu przypisywali literaturze.

humanitaryzm

Wyrazem humanitaryzmu jest dbałość o zachowanie godności jednostki i poszanowanie jej prawa do wolności i równości. Idea ta korespondowała z szerzącą się krytyką ustroju absolutystycznego oraz żądaniem powszechnej tolerancji religijnej.

libertynizm

Ruch umysłowy, nawiązujący do tradycji humanizmu renesansowego. Ukształtował się w XVII wieku we Francji i silnie oddziaływał na kulturę oświecenia. Libertyni odrzucali wszelkie dogmaty, reprezentowali postawę laicką i wolnomyślicielską, charakteryzowali się swobodnym podejściem do norm obyczajowych, przyznając każdemu prawo wyboru odpowiadających mu zasad etycznych. Bliskie im były nastroje hedonistyczne.

idea powrotu do natury

Przeciwwagą dla utylitaryzmu i racjonalizmu, zakładających optymistyczną wizję człowieka i świata, była filozofia Jana Jakuba Rousseau. Autor między innymi “Umowy społecznej”, przeciwstawiał cywilizacji i kulturze, które zabiły w człowieku pierwotną naturalność, naturę. Według francuskiego myśliciela tylko w otoczeniu natury człowiek może być prawdziwie dobry, wolny i szczęśliwy. Rozwój cywilizacji zaś spowodował upadek moralności, zanik prawdziwych więzi międzyludzkich oraz powstanie nierówności społecznych. W związku z tym Rousseau postulował nawrót do natury i takie wychowanie człowieka, które odbudowałoby w nim pierwotne, utracone zdolności i przygotowanie do życia w społeczeństwie, opartym na zasadach dobrowolnej umowy. Russoizm stał się podstawą rozwoju sentymentalizmu.

irracjonalizm

W końcowej fazie oświecenia pojawił się nurt przeciwny racjonalizmowi. Zwolennicy irracjonalizmu zakładali możliwość pozarozumowego poznania rzeczywistości, a decydującą rolę przypisali: intuicji, natchnieniu, wierze, uczuciu i instynktowi.

Nurty estetyczne

Klasycyzm

Prąd kulturalny nawiązujący do dziedzictwa renesansu i tradycji kultury starożytnej i literatury francuskiej XVII wieku, którego pełny rozkwit przypadł na wiek XVII we Francji, czyli na czasy panowania Ludwika XIV. Po raz pierwszy tendencje charakteryzujące go pojawiły się już we Włoszech w XIV wieku oraz w okresie renesansu we Francji w twórczości poetów grupy Plejada.

Termin “klasycyzm” pochodzi od łacińskiego przymiotnika oznaczającego “szkolny, uczniowski”. Pojęcie to stosować poczęto jako określenie wartościujące, dla nazwania najdoskonalszych poetów i artystów oraz w odniesieniu do twórców starożytnych. Klasyczną nazywano także sztukę i literaturę opartą na wzorach antycznych, cechującą się umiarem, harmonią, równowagą, spokojem i przeciwstawną wobec tendencji romantycznych.

Francuski klasycyzm wieku XVII wyrósł z zainteresowania sztuką antyczną i był związany z założeniami filozofii kartezjańskiej. Próby określenia reguł nowego kierunku zaowocowały powstaniem dzieł - zbiorów zasad sztuki poetyckiej, spośród których największą sławę zyskała “Poetyka” N. Boileau. Za najważniejszy cel sztuki uznane zostało dążenie do prawdy, czyli piękna poprzez korzystanie z wzorów antycznych i odtwarzanie natury. Postulat ten, znany jako arystotelesowskie mimesis (łacińskie imitatio), wyklucza w procesie twórczym rolę natchnienia i działania nieskrępowanej niczym wyobraźni. Ukazana w sztuce rzeczywistość winna cechować się harmonią, symetrią, ładem, umiarem i spokojem właściwym dla procesów intelektualnych.

Sztuce przypisano cele dydaktyczne i utylitarne, miała ona służyć edukacji społeczeństwa, jego wychowaniu i ogólnemu pożytkowi. Autor ponosił wewnętrzną odpowiedzialność za swoje dzieło i nie mógł lekceważyć skutków moralnych własnej twórczości.

Obowiązująca poetyka normatywna przyjmowała zasadę trzech stylów, w których ściśle określono hierarchię gatunków i obowiązujące w nich środki artystyczne:

• wysokiego: bogactwo figur retorycznych, obrazowy, patetyczny język, duży ładunek emocjonalny: oda, epos rycerski, tragedia;

• niskiego: skromność środków obrazowania, prosty język: satyra, bajka, poemat heroikomiczny, komedia;

• średniego: umiarkowane ozdoby: elegia, sielanka, poemat opisowy.

W tragedii powrócono do zasady trzech jedności.

(Klasycyzm: mitologizacja – tak; i to nie było tak, że świat przedstawiany przez klasyków był w sposób chłodny, jednowymiarowy, czysto rozumowy, bo obraz poezji oświeceniowej jest rzeczywiście daleko bardziej skomplikowany , nie brak w niej uczuć i emocji tak, jak nie brak wśród jej poetów prawdziwych talentów stających ponad normami poetyk.)

Sentymentalizm

Nazwa tego prądu literackiego wywodzi się od tytułu powieści Laurenca Sterne’a “Podróż sentymentalna”. Filozoficznym podłożem kierunku były sensualizm i empiryzm. W obydwu kierunkach filozoficznych zainteresowania myślicieli kierowały się w stronę psychologii, co wpłynęło na zainteresowanie twórców literatury wnętrzem człowieka i jego przeżyciami osobistymi. Do upowszechnienia się nowego kierunku przyczyniły się poglądy i twórczość J.J. Rousseau. Twórcy literatury sentymentalnej poddawali krytyce ówczesny feudalno-absolutystyczny ustrój, bohaterem utworów czyniąc przedstawicieli mieszczaństwa czy ludu. Przedmiotem zainteresowania pisarzy stało się życie wewnętrzne człowieka, analiza uczuć, ukazywanie prawdziwych więzi międzyludzkich: miłości, przyjaźni, relacji rodzinnych. Dogłębnej analizie psychologicznej towarzyszyło wprowadzanie realiów obyczajowych epoki oraz postulaty prostoty i czułości. Najwybitniejszymi realizacjami sentymentalizmu były między innymi: "Nowa Heloiza", "Emila" i "Wyznania" J.J. Rousseau.

Rokoko

Termin oznaczający "muszlę" pojawił się początkowo w sztukach plastycznych na określenie tendencji rozwijających się w Europie w latach 1720-1780, a następnie stosowany był w odniesieniu do zjawisk literackich, charakterystycznych zwłaszcza dla twórczości pisarzy francuskich za czasów panowania Ludwika XV. Okres ten odznaczał się porzuceniem dworskiego ceremoniału na rzecz kameralności, swobody życia towarzyskiego, przejawiającego się w atmosferze erotyzmu, słownego flirtu i zmysłowości. Filozoficznymi podstawami tego nurtu był epikureizm.

Twórcy rokoka traktowali literaturę jako grę, zabawę, nadrzędną rolę przypisując kategoriom dobrego smaku, wdzięku i elegancji. Nastrojowość i uczuciowość sentymentalizmu łączyli z motywami pasterskimi, co między innymi doprowadziło do powstania nowej odmiany sielanki, a motywy mitologiczne wykorzystywali w celach dekoracyjnych.

Na twórczość rokokową składały się głównie małe formy poetyckie: anakreontyk i epigramat.

Pierwiastki rokoka można odnaleźć w twórczości pisarzy angielskich, włoskich, niemieckich i polskich.

Uwaga:

Przy polskim oświeceniu zastosowałam wewnętrzny podział na okresy wg „Oświecenia” Karpińskiego:

1. Wczesne oświecenie.

2. Literatura stanisławowska wobec sarmatyzmu i oświecenia.

3.Rokoko, sentymentalizm, ośrodek puławski.

4. Literatura sejmu wielkiego, antytargowicka i powstania kościuszkowskiego.

1.Wczesne oświecenie (1730-1764)

• Kult rozumu cechuje pierwszą fazę oświecenia. Towarzyszy mu optymistyczna wiara, że przy jego pomocy można opracować zasady sprawiedliwego systemu społecznego, wyzwolić energię twórczą mas społecznych.

• Kojarz: reforma szkolnictwa Konarskiego; walka o język narodowy (spór starożytników z nowożytnikami → niżej)

• Oświeceni wprzęgli historię do walki o kształtowanie współczesności, przeprowadzili rewizję tradycji, odrzucili typy bohaterów pozytywnych i wzorce osobowe pielęgnowane przez kulturę sarmacką, zakwestionowali fałsze i zmyślenia kronikarzy. Celem ataków stało się przede wszystkim średniowiecze.

WYPOWIEDZI PROGRAMOWE

• Sarmatyzm. Andrzej Maksymilian Fredro: „Monita politico-moralia” - dzieło, które wywarło wielki wpływ na poglądy szlachty, przyniosło apologię (usprawiedliwienie, obronę) owego stanu, postulowało kultywowanie sarmackich wolności i obyczaju wraz z całkowitym odcięciem się od Europy. Można powiedzieć, że było swoistym dziełem programowym sarmatyzmu w jego końcowej fazie (wtedy, kiedy już szlachta nie poczuwała się do odpowiedzialności za Polskę, nie tolerowała „nowinek”, trzymała się razem i ogólnie myślała tylko o bogaceniu się, a społeczeństwo – w sensie jego reszta – tylko na tym cierpiała).

• „Encyklopedia” Diderota (współtwórcy: m.in. d'Alembert, Montesquieu, Rousseau, Turgot) – dała przegląd krytycznie zinterpretowanych informacji ze wszystkich dziedzin życia.

• Zasadniczą inspirację pierwsza faza polskiego oświecenia otrzymała z Niemiec. Ważny wpływ filozofii Wolffa – kompromisowa propozycja, typowa dla okresu przejściowego. Poprzez negację roli doświadczenia, poprzez stwierdzenie, że prawd nie odkrywamy, lecz ich dowodzimy, racjonalizm Wolffa bliski był scholastyce, oświeceniowe tendencje natomiast uwidaczniały się w głoszeniu zasady racji dostatecznej, co znacznie ograniczało rolę Opatrzności i objawienia, przede wszystkim wyzwalało nauki ścisłe i przyrodnicze z niewoli dogmaty i dominacji teologii, wyłączając równocześnie z filozofii wszelkie zjawiska irracjonalne.

• W Polsce pierwsze objawy odwrotu od scholastyki wyraziły się w przyjęciu eklektycznej filozofii tzw. myślicieli „nowych” - Kartezjusz, Gassendie, Leibnitz, Newtona, nawet Kopernika. Podstawę widziano jednak w nauce Wolffa.

• „Programma litterarium” - Józef Andrzej Załuski – pierwsza połowa XVIII w. - zawierał szeroko zakrojony plan położenia fundamentów pod odbudowę i rozwój nauk humanistycznych w Polsce. Apel do pisarzy, bibliofilów, zakonników, księgarzy itd. o przesyłanie książek do jego biblioteki. Z późnobarokową frazeologią, przetykaną licznymi makaronizmami, kontrastuje wyraźnie treść programu Załuskiego, uderza nowoczesnością i rozmachem,

• Klasycyzm jako doktryna i typ literatury został ukształtowany we Francji XVII wieku. Wybitne dzieła: Moliera, Corneille'a, Racine'a. Doktrynę skodyfikował Boileau. Zmieniło się pojęcie literatury jako sztuki naśladowczej. Dzięki uznaniu przez renesans „natury” za źródło inspiracji przestała wystarczać teoria imitacji „wzorów”, zrodziła się potrzeba opracowania reguł naśladowania owej „natury”. Było to zerwanie z uniwersalizmem i kosmopolityzmem o proweniencji jeszcze średniowiecznej, oznaczało zwrot w kierunku powstawania literatury narodowej. Klasycyzm francuski tworzył program sztuki dydaktycznej. Jego podstawą stał się siedemnastowieczny racjonalizm. Literatura oparta na wiedzy służyła celom praktycznym, stąd dyskursywny charakter ówczesnej poezji oraz nadrzędność retoryki, uznanej za szkołę klasycyzmu. Piękne oznaczało również „przyzwoite”. Klasycyzm był sztuką zorientowaną intelektualnie, obcą indywidualizmowi i subiektywizmowi. Gust – kategoria estetyczna, jako forma rozsądku miał decydować o wyborze tematu o konstrukcji idealnego obrazu świata, sposobie realizacji uogólnienia artystycznego.

• Pod koniec XVII w. zaczyna się tworzyć kierunek wyrastający z klasycyzmu, ale wobec niego opozycyjny – rokoko. Wprowadza on całkowicie inne rozumienie gustu, pozbawia go cech racjonalnych. Rolę decydującą w sądach o sztuce przypisuje sferom emocjonalnym. Odrzuca dydaktyczny i moralistyczno-społeczny charakter literatur, jest przepełniony liberalizmem obyczajowym i erotyzmem.

POETYKI

• Klasycyzm. Podział na gatunki poetyckie: na pierwszym miejscu gatunki „królewskie” - epopeja i tragedia.

• Próby powieści → więcej w zagadnieniu dotyczącym prozy.

• Satyra w klasycyzmie nie mogła być imienna.

WZORCE

• Sarmatyzm. W kulturze szlacheckiej istotne były wzory rzymskie, które odegrały największą rolę w Polsce. Ziemianin czuł się kontynuatorem tradycji starożytnego Rzymu, jego republikańskich cnót (widoczne w np.: dorabianiu fikcyjnych genealogii, sięgającej hen hen daleko wstecz, czasem aż do postaci biblijnych; ale także w ceremoniałach, stylu życia przeciętnego szlachcica). Ale: eksponując republikańskie cnoty, pomijał karność, dyscyplinę i silny rząd, czyli brał (szlachcic) z kultury rzymskiej tylko to, co mu odpowiadało.

• Na tel twórczości literackiej schyłku XVII i początku XVIII w., w całości barokowej, należy wyróżnić istnienie wąskiego nurtu świadczącego o wpływie klasycyzmu francuskiego, jak np. przekład „Cyda” Corneille'a czy bajek La Fontaine'a; odkrywa się też w zachowanych rękopisach epoki interesującą grupę anonimowej satyry politycznej, a nawet utwory proweniencji plebejskiej, nie odegrały one jednak poważniejszej roli w kształtowaniu ogólnego profilu literatury czasów saskich.

Ton nadawały poezje religijne, podręczniki retoryki, czy wreszcie najbardziej typowe dla klimatu epoki „Nowe Ateny” ks. Benedykta Chmielewskiego – encyklopedia wiedzy o świecie przeciętnego szlachcica, spóźniony okaz średniowiecznego polihistoryzmu, w której dziwy, cuda i opowieści bajeczne mieszały się z zasobem nieraz użytecznej erudycji z różnych dziedzin życia.

• ok. 1730 zaczynają się pojawiać inicjatywy i dzieła zapowiadające nowe tendencje – oświeceniowe.

• Konarski „O poprawie wad wymowy” - podręcznik retoryki, ograniczony do zagadnień języka i stylu łacińskiego, dotyczył jednak pośrednio polszczyzny, stanowiąc wstęp do żywej polemiki lat następnych. Oddzielił styl poetycki od stylu prozy.

POLEMIKI

• Pisarze i filozofowie, wychodząc z podstawowych aksjomatów epoki, że wszyscy ludzie są równi, zakwestionowali cały system wartości pielęgnowanych w okresie poprzednim. Kryterium prawdy stał się oświecony rozum, wyzwolony z więzów teologicznego myślenia. Rewizjonizm historyczny zaatakował przede wszystkim epokę średniowiecza, określaną jako epokę barbarzyństwa i upadku cywilizacji, narodzin feudalizmu wraz z jego mitami i instytucjami. Był to również atak przeciw Kościołowi, który sprawował kontrolę nad życiem kulturalnym społeczeństwa.

• Na czoło zagadnień literatury czasów saskich wysunęła się prowadzona przez wielu pisarzy i działaczy walka o unowocześnienie języka narodowego, wzbogacenie jego słownictwa, frazeologii, o poszerzenie obszaru znaczeniowego. Odrzucając konstrukcje oparte na barokowym koncepcie i makaronicznej ornamentyce, postulowano kształt wypowiedzi jasny i zrozumiały, przydatny dla wyrażania problemów współczesności.

• SPÓR NOWOŻYTNIKÓW ZE STAROŻYTNIKAMI

Ludzie wieku XVIII uważali się w wielu dziedzinach ideowych za kontynuatorów renesansu, nawiązywali do tej epoki również w dziedzinach walki o język (od początku były tutaj pewne różnice). Różnice wynikały z bardziej zaawansowanego stanu świadomości narodowej w Europie, który dał o sobie znać w ostatniej ćwierci XVII w., najpierw we Francji, podczas tzw. sporu nowożytników ze starożytnikami, toczącego się w różnym nasileniu i formach w głąb epoki oświecenia. Przeciwstawiano w nim osiągnięcia literatur narodowych, przede wszystkim francuskiego klasycyzmu (dzieła Corneille'a, Racine'a, Moliera; z włoskich – Tassa i Ariosta) utworom starożytnym, uważając, że dorównują im one całkowicie, a w wielu wypadkach przewyższają antyczne wzory, uznawane dotąd za niedoścignione. Zgłaszano postulaty zerwania z naśladownictwem, uprawiania twórczości wyrosłej ze źródeł rodzimych, co wyrażało się w polemice o machinę bogów w epopei, w kwestionowaniu przydatności rekwizytów mitologicznych, stanowiących główne tworzywo klasycystycznej metaforyki. Istotną rolę odegrały spory o kształt języka narodowego, eufonię słowa i zdania, wskrzeszanie wyrazów dawnych itd. Ogniskowały się one wokół słownika Akademii Francuskiej (1694).

W czasie tego sporu rozwijał się szczególnie poemat heroikomiczny we Francji, służąc jako dogodny oręż w polemikach obyczajowych, ideologicznych i literackich.

Nowożytnicy na przykład usiłowali dać wzór narodowego poematu, zamiast antycznej „machiny” bogów wprowadzali rekwizyty chrześcijańskie.

2. Literatura stanisławowska wobec sarmatyzmu i oświecenia (1765-1787)

Kojarz:

(To wszystko powinno się znaleźć w innych zagadnieniach, ale tutaj chcę to wypunktować, żeby łatwiej było złapać kontekst)

- wstąpienie na tron Stanisława Augusta oddziela epokę oświecenia od bloku kultury staropolskiej

- ośrodek wokół króla i Czartoryskich, skupiający grono pisarzy, działaczy, zdolnych realizatorów zamierzonych reform

- „Monitor” = rozwój publicystyki → odrzucił niemal całkowicie założenia publicystyki staropolskiej, opartej na konstrukcji retorycznej, nasyconej topiką klasycystyczną, która uogólniała i odkonkretniała rzeczywistość. Zwracano uwagę na konkret, dyscyplinę empirycznego rozumowania, używano mowy potocznej, nazywającej rzecz po imieniu. Stał się w latach 1765-1767 szkołą ideologii polskiego oświecenia oraz szkołą literacką, przez którą przeszła większość pisarzy pierwszej generacji stanisławowskiej.

- Teatr narodowy, który stał się instytucją edukacyjną, podporządkowaną programowi reform

- Powstała Szkoła Rycerska z inicjatywy króla i Adama Kazimierza Czartoryskiego

- Narodziny polskiej sceny narodowej (osobne zagadnienie → teatr)

- konfederacja barska – barscy obrońcy wiary i „rycerze Maryi” - poeci.

- Komisja Edukacji Narodowej

- Mecenat Stanisława Augusta, „obiady czwartkowe”, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” - redaktor: Naruszewicz.

- Naruszewicz – ody, satyry, sielanki i inne niskie gatunki, ale te głównie; pochwała mitu ziemiańskiego, mit przodków poczciwych (pojawiał się również u innych poetów „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych). Satyry: wyczulony na fałsz, kompromituje fałszywe wartości oraz proponuje „powrót do źródeł” (barokowe satyry były skierowane na konkretne wydarzenia, sprawy polityczne, a satyry Naruszewicza były narzędziem akcji demaskatorskiej – stwierdzał rozkład norm moralnych życia społecznego, co z kolei doprowadziło do degeneracji instytucji i urządzeń państwowych – stawiał sobie więc na cel wychowanie człowieka i obywatela, wyposażonego w nowy system wartości → satyra = narzędzie edukacji). Ody: „za królem”, za ograniczeniem przywilejów szlacheckich, obywatelskie, patriotyczne; Naruszewicz zrezygnował z konceptu na rzecz wypowiedzi jasnej, logicznej.

Cechą twórczości Naruszewicza jest łączenie poetyki barokowej i oświeceniowej. Z baroku zabierał całą sarmacką zamaszystą otoczkę, ale przy metaforyzowaniu był dosadny i konkretny, racjonalny, w czym realizowały się założenia oświeceniowe (demaskatorstwo, moralizatorstwo, naprawa społeczeństwa).

Naruszewicz jako poeta przełomu przedstawiał w swojej twórczości próbę stworzenia nowej klasycystycznej poezji o charakterze oświeceniowym, w oparciu o rodzime, staropolskie tradycje (wyraźnie barokowe, odzwierciedlające typ literatury i kultury sarmackiej prowincji lat siedemdziesiątych XVIIIań. w.) → symbioza sarmatyzmu i oświecenia, wyrażająca się próbą dostosowania barokowych form wypowiedzi do klasycystycznych norm i wymagań. → Naruszewicz jako czołowy reformator poezji polskiej w pierwszym okresie stanisławowskim.

- Krasicki – najwybitniejszy z pisarzy polskiego oświecenia; wiąże się z grupą reformatorów skupionych przy królu, gdy Stanisław August wstąpił na tron; redaktor i autor „Monitora”; brak nawiązań barokowych w twórczości, brał przykład z poetów francuskiego klasycyzmu i w pewnej mierze z Horacego, Wergiliusza, Seneki.

Poematy heroikomiczne, satyry (po tym poecie właściwie gatunek ten zginął), bajki (!) - bohaterowie to głównie zwierzęta, reprezentujące cechy ludzkie. Obraz „poczciwych przodków”.

Był jednym z nielicznych poetów związanych do pewnego stopnia z dworem, a nie uprawiającym panegiryku. Najwięcej utworów poświęcił krytyce życia dworskiego.

Umiejętnie operował skrótem.

Dwie jego powieści przynoszą obraz pozytywny. „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” - utwór scalający prawie wszystkie elementy nowoczesnej oświeceniowej powieści: satyryczno-obyczajowej, przygodowej, robinsonady połączonej z utopią. Postuluje wzorem Rousseau model społeczeństwa nie skażonego cywilizacją.

„Pan Podstoli” - bohater realizuje edukację od podstaw. Stanowi bezpośrednią kontynuację Doświadczyńskiego. Nawiązuje do mitu ziemiańskiej arkadii. Próba stworzenia pozytywnego bohatera szlacheckiego, wyrastającego z rodzimych tradycji, ale wyposażonego w poglądy oświeceniowe.

WYPOWIEDZI PROGRAMOWE

• Próby kodyfikacji programowego klasycyzmu adaptowanego do zadań reformatorskich: „O wymowie i poezji” Golańskiego, „Sztuka rymotwórcza w czterech pieśniach” Dmochowskiego.

• „O wymowie i poezji”: rozprawa; najwięcej miejsca poświęcono retoryce, rozważaniom o guście. Zagadnienia poezji ze szczegółową charakterystyką gatunków. O operach – obydwie formy: komiczna i poważna. Twierdził, że wymowa jest w pewnym stopniu również wstępną szkołą poezji. Tendencje oświeceniowe widać w podkreśleniu wychowawczych celów dramatu. Najciekawsze są rozdziały poświęcone tragedii (powinna podejmować tematy poważne z dziejów ojczystych, a jej zadaniem jest wzbudzanie w sercach politowania aż do wyciśnięcia łez i sprawienie rodzaju przestrachu) i operze.

• „Sztuka rymotwórcza” - poemat dydaktyczny; opis prawideł sztuki poetyckiej.

Kopiuj, wklej z opracowania drogiej Angeliki:

Dowcip = talent

Różnorodność figur musi być kontrolowana przez rozum

Talent + znajomość reguł (sztuka) = poeta

Prawa Geniusza = prawo przekraczania reguł

Starać się oswajać nowe gatunki (dramat)

Przykłady Miltona i Junga – oboje łamali reguły

Autor ma żyć tak, by potwierdzać to, co pisze

Łączenie zabawy z nauką  etyka + estetyka

Autor = nauczyciel, mentor, nie może zamykać się od społeczeństwa

Klasyczna wizja poety  słowem może zmieniać świat i ludzi

- Istota rola natury i harmonii

- Poetyka poezji

- Talent i reguły rzeczą konieczną

- Autor = mentor

- Starożytność wzorem doskonałym

- Prawda i stosowność najważniejsze

- Wieś przyczyną dobrego pisania

- Poezja ma również nauczać

- Panowanie Stanisława Augusta = wspaniała epoka

Dziękuję! :)

POETYKI

• Francja. Twórczość głównego nurtu oświecenia wyraziła się w formach dotychczas pogardzanych lub spychanych na margines kultury, jak publicystyka i powieść oraz w gatunkach nowych, opozycyjnych wobec klasycyzmu, jak drama mieszczańska i opera komiczna. Wielki awans prozy. Powieści: „Nowa Heloiza” Rousseau, „Cierpienia młodego Wertera” Goethego, „Pamela” Richardson.

• W Polsce nowe próby są wynikiem przejmowania, obok włoskich, wzorów francuskich: klasycystycznych i oświeceniowych, a równocześnie własnych rodzimych tradycji renesansowych, o czym świadczy popularność poezji czarnoleskiej.

• Satyra, bajka, epigramat – popularne gatunki, podporządkowane bezpośrednio założeniom dydaktyzmu stanisławowskiego.

• Aprobowano i starano się stosować uznane przez poetykę Boileau reguły, ale traktowano je dość liberalnie.

• Naruszewicz, Krasicki, Trembecki, Tomasz Kajetan Węgierski, Zabłocki.

• drama mieszczańska, opera komiczna

• Do akcji wychowawczej, mającej na celu przeobrażenie świadomości społecznej, wykorzystane zostały takie formy, jak oda, list poetycki, sielanka, poemat opisowy, bajka, satyra i poemat heroikomiczny. Charakter tej poezji jest przeważnie satyryczny, sposób argumentacji oparty na racjonalistycznej metodzie poszukiwania prawdy. - To w pierwszym typie polskiego klasycyzmu.

• Trembecki, Węgierski) - twórczość ich, oparta na ideologii oświeceniowego libertynizmu i epikureizmu, cechowała postawa krytyczna, często buntownicza wobec ówczesnej rzeczywistości. Sięgali głównie do mniejszych form poetyckich. - To w drugim typie polskiego klasycyzmu.

• Powieść, publicystyka – w zagadnieniu dotyczącym prozy i publicystyki.

• Oda, czyli pieśń, była w poetyce klasycystycznej XVII w. najbardziej reprezentatywnym obok hymnu gatunkiem lirycznym. Jak wszystkie mniejsze formy nie zwracała uwagi teoretyków i prawodawców poezji. Podejmowała ważne tematy – pochwały Boga, wielkich wydarzeń, spraw i ludzi.

• Klasycystyczna poetyka dążyła do uogólnień, nie do konkretu. Powinni poeci przestrzegać reguły przystojności, elegancji języka, jedności tonu, symetrii kompozycyjnej.

• W XVIII w. obok stale jeszcze żywego wzoru sielanki arkadyjskiej i rokokowej, której założenia sformułował Fontenelle, pojawiają się nowe tendencje oparte na Russowskiej koncepcji „stanu natury”, poszukujące powrotu do źródeł, do świata autentycznych wartości.

• Koncepcja „stanu natury” - podstawowa dla oświecenia. Stan natury ujmowany w kategoriach historycznych, odnoszony do niesprecyzowanej bliżej epoki, w której ludzie praktykowali autentyczne cnoty, żyli w całkowitej równości i wolności, a ich wzajemne stosunki cechowała szczerość i bezpośredniość. Oświeceniowa tendencja – awans tematyki ludowej.

• Główne problemy epoki oraz główne próby poszukiwania pozytywnego bohatera wyrażają się nie w epopei, ale w gatunku nie uznawanym dotąd przez poetyki klasycystyczne, mianowicie w powieści.

• Satyra, jako jedyny gatunek klasycystyczny, dozwalała wprowadzenie realiów życia codziennego i tematów „niskich”.

WZORCE

- W pierwszych latach działalności środowiska stanisławowskiego widoczne są nawiązania do tradycji staropolskiej, przede wszystkim do Kochanowskiego oraz do sielanki.

- Bajki ezopowe – wzór, np. dla Krasickiego w jego bajkach.

- Bajki La Fontaine'a – również stanowiły wzór, ale przy bajkach dłuższych, narracyjnych.

- W XVII i XVIII w. odkryto motywy orientalne.

- „Pieśni Osjana” – powstanie tzw. mody osjanicznej, wywarły duży wpływ na literaturę w Europie lat siedemdziesiątych XVIII w. Urok rzekomego prymitywizmu, wrażliwość uczuciowa bohaterów, specyficzny nastrój smutku z powodu bezpowrotnego przemijania (tęsknotę za czasami przeszłymi to wzbudzało), księżycowe noce, szalejące burze. Krasicki przetłumaczył te pieśni, ale wyszło mu nieco parodystycznie (szczególnie w opisach ponurych nocy), ponieważ miał takie zboczenie zawodowe. Co go pokusiło o przełożenie poematu, który negował całkowicie sens poezji klasycystycznej, wyrażał nowe postawy i sposób odczuwania?

Krasicki, podobnie jak Naruszewicz próbował tworzyć mit „przodków poczciwych”, nie lokalizując go w czasie (w literaturze oświecenia pojawiały się próby historycznej motywacji istnienia społeczeństw żyjących w „stanie natury”), czego liczne dowody można odnaleźć w satyrach. I oto w okresie jego poszukiwań pojawia się poemat przynoszący opis kultury pierwotnej jednego z narodów europejskich. Poezja Osjana, obok rzekomego prymitywizmu ludowego, urzekała współczesnych jako źródło historyczne.

POLEMIKI

• SPÓR NOWOŻYTNIKÓW ZE STAROŻYTNIKAMI (patrz → wyjaśnienie: wczesne oświecenie)

3.Rokoko, sentymentalizm, ośrodek puławski

Rokoko w Europie.

W terminie „rokoko” mieści się szeroki nurt życia kulturalnego XVIII w., obejmujący różne dziedziny sztuki. Związane jest okresem po kryzysie monarchii absolutnej Ludwika IV we Francji, z dążeniem do uzyskania maksimum rozkoszy (przy czym miłość jest rozumiana jako przeżycie zmysłowe, jako gra, w której partnerzy używają z premedytacją wymyślnych broni), linią falistą, motywami roślinnymi, elegancją, lekką konstrukcją, bogatymi wnętrzami, wytwornymi i delikatnymi meblami, skłonnością do małych form literackich (erotyk, sielanka, poemat heroikomiczny i sielski). Kojarz też z: karierą teatru marionetek.

Polskie adaptacje rokoka.

Wcześnie, bo już za czasów panowania obu Sasów. Propagatorkami nowinek są kobiety – one nadają ton w salonie, zakładają ogrody i budują w nich pałacyki i „świątynie dumania”. Sztuka rokokowa poprzez zgłaszany postulat delikatności i czułości była jakby predestynowana do przyjmowania kobiecego mecenatu.

Powązki – typowo rokokowa konstrukcja.

Charakterystyczna postać fircyka, modnego kawalera, uwodzący libertyn, ale na gruncie polskim wyposażony w cechy pozytywne: epikurejską pochwałę radości życia, awersję do sarmackiego zacofania.

Program poezji rokokowej: „Listy o guście” Szymanowskiego. Koncepcja gustu na pozór nie różni się od zgłoszonych kilka lat później przez Golańskiego i Dmochowskiego. Podstawowymi przymiotami gustu są: czułość (w znaczeniu wrażliwości na piękno i dobro, nie w znaczeniu sentymentalnym), delikatność, trafność. Koncepcja poezji intelektualnej, produktu wykwintnej kultury salonów. Główny punkt: odrzucenie wszelkich reguł i przykładów. Założenie, że najpierw powstały dzieła poetyckie, a dopiero później tworzono normy uogólniające doświadczenia pisarzy.

Widoczne podkreślenie roli geniuszu.

W kręgu Puław:

Puławy to ośrodek, który prócz Warszawy odegrał zasadniczą rolę w inspirowaniu nowych wzorów i programów. Miały charakter na ogół jednolity, reprezentowały opozycyjny wobec stanisławowskiego klasycyzmu wzór obyczajowy i kulturalny. Powstanie: 1783 r. Osoba: Izabela Czartoryska.

Puławy stały się głównym ośrodkiem zebrań politycznych i inspiracji kulturalnych stronnictwa magnackiego. Ważny element w nowej polityce kulturalnej stanowił zwrot ku pielęgnowaniu i odświeżaniu staropolskich wzorów obyczajowych. Na dworze puławskim zarzucano rokokowe peruki i francuskie stroje, przywdziewając demonstracyjnie kontusze. (Czyli byli anty-modowi.)

Środowisko królewskie, pielęgnujące francuskie obyczaje i mody, klasycystyczną literaturę, nie mogło darzyć sentymentem tych przejawów rodzimości, które łączyły się bezpośrednio z sarmackim typem kultury, ze starymi, „republikańskimi” tradycjami, uważanymi za przeszkodę opóźniająca dzieło reformy kraju. A Puławy właśnie opóźniały tę reformę.

Atmosfera afirmacji czynu zbrojnego oraz poezja, która nawiązuje do staropolskich wzorów rycerskich.

Sentymentalizm (liryka bezpośredniego wyznania) w twórczości poetów pozostających pod wpływem Puław zwierał w zasadzie te same elementy, które pojawiają się w opozycji do klasycyzmu w Europie drugiej połowy XVIII w. - Próby ukształtowania nowego typu uczuciowości, postulat „powrotu do źródeł”, mit arkadyjski, stylizacje ludowe.

W Puławach pielęgnowano kult „Pieśni Osjana” (budziły emocjonalny stosunek do historii dzięki nastrojowi żalu i przemijania).

• Szymanowski (poeta rokokowy)

• Kniaźnin (nosił się po sarmacku, Powązki, twórczość rokokowa, ale w przeciwieństwie do Szymanowskiego wyrosła bezpośrednio z baroku, kontynuuje stare, sarmackie tradycje kulturalne; związany z teatrem w Puławach)

• Karpiński - „O wymowie w prozie albo w wierszu” - formułuje założenia literatury sentymentalnej. Trzy źródła poezji: „pojęcie rzeczy, serce czułe i piękne wzory”. Emocjonalny stosunek do przyrody.

4. Literatura sejmu wielkiego, antytargowicka i powstania kościuszkowskiego (1787-1795)

Ferment umysłowy i polityczny okresu Sejmu Czteroletniego.

(Poniżsi panowie mają osobne zagadnienie dla siebie.)

• Staszic (w „Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego” analizował objawy degeneracji ustroju Rzeczpospolitej szlacheckiej i wskazał środki wiodące do naprawy;

w „Przestrogach dla Polski” zawarł konieczność reform; na plan pierwszy wysunął dwie sprawy: ustrój rzeczypospolitej szlacheckiej oraz koncepcję narodu)

• Kołłątaj (organizator i przywódca sprzysiężenia, które doprowadziło do Insurekcji Kościuszkowskiej)

• Jezierski (współpracownik Kołłątaja; publicystyka z wykorzystaniem form „encyklopedycznych”, takich jak katechizm czy spopularyzowany dzięki Wolterowi słownik filozoficzny; krytyczna analiza stosunków w Polsce jest na ogół zgodna z programem Kołłątaja w okresie Sejmu Wielkiego, cechuje ją tylko większa zjadliwość i ton satyryczny. Uważa, że cechą charakterystyczną narodu nie są tradycje szlacheckie, ale ludowe, chłopskie)

• Publicyści, czasopisma, retoryka sejmowa. - Inne zagadnienia.

• Poezja patriotyczna i rewolucyjna – to co wyżej, ale zaznaczam, że to się działo tutaj.

• Zabłocki – atakował ze szczególną zaciekłością stronników hetmańskich, a zwłaszcza samego Branickiego; twórczość paszkwilancka, trawestacje tekstów religijnych.

• Niemcewicz – poezja antytargowicka.

• Jasiński – liryka powstania kościuszkowskiego. Pochwały postępu cywilizacji, ułatwiającej życie człowiekowi. Piosenki i wiersze pisane w tonie anakreontycznym, głoszące horacjańską pochwałę mierności i równowagi, z których przebija epikurejska filozofia rozkoszy, radości życia, wyznawana przez młodego libertyna, brylującego w salonach. „Sprzeczki” - pierwszy tak rozbudowany poemat dygresyjny w literaturze polskiej.

• Pamiętnikarze

• pamiętnik-historia – tendencja do rygorystycznego stosowania zasad oświeceniowej krytyki historycznej, efekty literackie, anegdoty, fikcyjne nieraz realizacje fabularne

• „Wyznania” J. J. Rousseau - autobiografia sentymentalna, nastawiona przede wszystkim na opis przeżyć wewnętrznych, niejako wzorcowe dla epoki.

• Pamiętniki awanturnika i amanta wieku oświecenia – Giacoma Casanovy – trzeci rodzaj pamiętnika, obfitujący w sensacyjne przygody i zdarzenia

• Wszystkie te rodzaje się wzajemnie przenikały i awansowały do literatury sensu stricto, powstało wiele powieści podróżniczych, psychologicznych, satyryczno-obyczajowych w formie pamiętnika lub „Nowa Heloiza” i „Cierpienia młodego Wertera” wykorzystywały list i pamiętnik.

• Pierwsza nowożytna powieść polska - „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” Krasickiego ma kształt pamiętnika.

• Pamiętniki Stanisława Augusta – przerastały współczesnych autorów pamiętników kulturą, szerokością horyzontów, umiejętnością wnikliwego ujawniania ukrytych sprężyn machinacji i układów politycznych, odmalowywaniem obyczajów.

OGÓLNA REFLEKSJA NAD ROLĄ PISARZA W OŚWIECENIU

• Epoka polskiego oświecenia przypada na czasy panowania Sasów i Stanisława Augusta. Od początku XVII w. państwo polskie stawało się coraz słabsze a istotny wpływ na zaistniałą sytuację miał kryzys demokracji szlacheckiej i nadmierne wzmocnienie niektórych rodów magnackich, poczynających sobie w kraju niezwykłe zuchwałe czyny. Brak świadomości politycznej, absolutne egzekwowanie wolności szlacheckiej zwłaszcza "liberum veto", a co za tym idzie osłabienie władzy centralnej, powodowały ciągły stan zagrożenia. W związku z zaistniałą sytuacją powstało wiele dzieł nawołujących do "naprawy Rzeczpospolitej". Literatura pełniła zatem rolę służebną wobec idei, ale czasami wyprzedzała myśl polityczną oraz torowała drogę nowym poglądom. W literaturze oświecenia powstają i rozwijają się w czasach kryzysu politycznego Rzeczypospolitej wywołała niewątpliwy wpływ na świadomość narodową. Może ona sobie zapisać zasługi w zwalczaniu ciemnoty i zacofania, przekształcając zastałą zaściankową świadomość szlachecką i rozszerzając horyzonty myślowe poza ziemiańskie.

• Poeta może zmieniać świat, ucząc go.

• Bajka ucząca bawiąc, stała się dobrym narzędziem dla literatów, realizujących ambitny program kulturalny obozu reform.

• Jedno z haseł – bawić, ucząc – mówi samo przez się.

PS

• Osjan przyczynił się w dużej mierze do rozwoju no­wego gatunku literackiego: dumy: Duma Lukierdy czyli Luidgardy Franciszka Karpińskiego, Duma o Żółkiews­kim Juliana Ursyna Niemcewicza i jego Śpiewy historyczne (1816). Maria z Czartoryskich Wirtemberska dała swojej powieści tytuł Malwina, czyli domyślność serca a w tekście przyrównywała swoją bo­haterkę do dziewic snujących się po "bajecznych pałacach Fingala", zaś Adam J. Czartoryski stworzył postać "barda bolejącego" nad upadkiem ojczyzny w Bardzie Polskim. Osjan był fermentem, który doprowadził do powstania nowej wrażliwości artystycznej i estetycz­nej. Wywołanie w czytelnikach żalu i świadomości przemija­nia wszystkiego stwarzało emocjonalny stosunek do his­torii i uczylo odmiennego, nowego sposobu jej przeży­wania.

• Obok oddziaływania na kształtowanie się nowego poj­mowania poezji, obok wpływu na rozwój poezji rodzimej, Osjan oddał Polsce jeszcze jedną ważną usługę: obudził zainteresowanie folklorem.

KLASYCYZM I SENTYMENTALIZM

1795-1830 (po trzecim zaborze)

W związku z upadkiem państwa trzy prądy literackie: rokoko, sentymentalizm, klasycyzm, które zdominowały piśmiennictwo polskie w epoce oświecenia, musiały zmienić zarówno swój charakter, jak i swoją funkcję. Każdy z tych trzech prądów inaczej opisywał ówczesny świat, miał inny stosunek do języka, inne poglądy na istotę i funkcję twórczości, ale mogły one ze sobą współgrać w dziele literackim.

Rokoko – jednoznaczne odrzucenie dydaktyczno-moralizatorskich zobowiązań pisarstwa artystycznego oraz roli społecznej twórcy jako trybuna określonych przekonań społeczno-ideowych, wzniosłego piewcy aktualnych wydarzeń lub prywatnego nauczyciela cnót osobistych i rodzinnych. O wartości poezji decydowała satysfakcja samego twórcy i zadowolenie estetyczne czytelnika. Ceniło całkowite bezinteresowne poznanie, wynikające z naturalnej u ludzi ciekawości, dlatego też propagowano wzór czytelnika sprawnego intelektualnie i posiadającego umiejętność analizy. Wobec klasycznego ideału człowieka heroicznego i zaangażowanego społecznie czy sentymentalnego kultu jednostki pogrążonej w przeżywaniu wewnętrznych konfliktów i analizowaniu własnego czułego sumienia utrzymywano pewien dystans. Typowy gatunek: anakreontyk.

Sentymentalizm – specyficzne reakcja na ideały propagowane przez oświeceniowy racjonalizm. Cenił to, co jednostkowe, a nawet regionalne. Skupiał się głównie na życiu wewnętrznym człowieka. Natury ludzkiej zamiast w „mózgu” zaczęto szukać w „sercu”. Był wielką krytyką cywilizacji, którą oskarżano wówczas o fałsz. Wierzył w utopię, że przez powrót do natury da się ocalić zepsutą kulturę. Literatura miała uczyć niezakłamanej, naturalnej moralności, co sprzyjało tożsamości narodowej. Model człowieka czułego, który słuchał się sumienia. Uczył, że walka o tożsamość narodową może przyjmować różnorodne formy.

Klasycyzm – kult idei, uraz do indywidualności, kult ścisłości, jasności i liczby. Fatalizm – w związku z chaosem wydarzeń dziejowych, odczucie bycia marionetką w rękach tajemniczego losu. Kult postępu szybko zmienił na fascynację upadkiem. Na rozczarowanie historią klasycyzm odpowiedział miłością do muzyki – czas muzyczny, w którym panuje idealny porządek dzieła sztuki. Cenili głośne czytanie literatury – walor muzyczny. Klasyk żył w epoce, w której nie tylko gust, lecz przede wszystkim wiedza i wartości moralne stały się względne. Ten kryzys wytrącił życie duchowe z norm, zionął chaosem, którego tak bardzo się obawiali. Kult wzoru, ponieważ wzór kojarzy się ze stałością i niezmiennością. Każda dziedzina życia społecznego i gatunek literacki miał więc swoje wzory. Starał się wyprowadzić po rozbiorach człowieka poza czas historyczny, szukając wartości w wymiarze ponaddziejowym. Chciał bronić ludzi przed pogrążeniem się w obojętności i cynizmie, który był groźny, bo narażał na grzech zdrady narodu.

Zanim pojawili się wielcy romantycy, przejmujący dramat polskiego rozumu, udręczonego szokiem niewoli, znalazł najpierw wyraz w literaturze sentymentalizmu i klasycyzmu. Pojawił się problem patriotycznych obowiązków naszej kultury.

Była to epoka, w której pojawił się nowy czytelnik, czyli nowe zapotrzebowania, nowe tematy, nowe gusty. Relacje między historią i literaturą były bardzo ścisłe. Po każdym kolejnym wydarzeniu historycznym literatura podejmowała inną problematykę i nabierała nieco innego tonu. Żadnej stabilności. Dlatego w tej epoce dają się wyróżnić trzy okresy:

1. Pierwsze dziesięciolecie po upadku państwa (1795 – 1805)

2. Księstwo Warszawskie (1806-1814)

3. Królestwo Kongresowe (1815-1830)

Uwaga:

(1.) przy informacji dotyczy okresu pierwszego dziesięciolecia po upadku, (2.) - Księstwa Warszawskiego, itd. Obowiązuje to do momentu spacji i nawiasu z kolejną cyferką.

W przypadku tej części nie sugerujcie się zbytnio zagadnieniami. Nie wiedziałam, jak to ugryźć, żeby było czytelnie. To znaczy wszystko tu jest, ale niekoniecznie w odpowiednich działach ;]

WYPOWIEDZI PROGRAMOWE

(2.) Stanisław Staszic – za sprawą jego rozprawy „O statystyce Polski...” nastąpiła erupcja nastrojów mesjanistycznych, związanych z nowym posłannictwem Polski..

(3.) Na łamach „Pamiętnika Warszawskiego” Kazimierz Brodziński wystąpił z głębokim uzasadnieniem programu literatury narodowej, który – aczkolwiek związany z estetycznymi wartościami propagowanymi przez sentymentalizm – wytyczył już drogi rozwojowe całej naszej literatury.

(3.) „Prawidła wymowy i poezji” - Euzebiusz Słowacki, klasyk.

POETYKI

(2.) Esej, narodziny współczesnego eseju, próba powieści gotyckiej, tragedia klasyczna, oda klasyczna.

Od kultu Wieków Średnich i gotyku wziął swój początek szczególny gatunek prozy fabularnej – powieść gotycka. W dziejach literackiej kultury epoki oświecenia odegrał on właściwie rolę herezji. Romanse (raczej mizerne pod względem literackim) Anny Mostowskiej uchodzą za zwiastuny polskiej powieści gotyckiej, zwanej niekiedy romansem grozy.

(3. ale dotyczy wszystkiego) W poetyce klasyków, która pełniła funkcję strażnika norm i gustów, wymieniana była tylko proza dyskursywna (oracja, kazanie), a o prozie fabularnej w ich poetykach nie było mowy. (Zmiana składu społecznego narodu – mieszczaństwo - a klasycy pisali tylko dla czytelnika elitarnego.) Klasycyzm musiał więc upaść z tego powodu, że jego poetyka nie była dostosowana do zapotrzebowania ludowego.

Sentymentalizm zajął całkowicie odmienne stanowisko. Powieść – wyszła poza krąg hierarchii wartości, ustalonych przez potrzeby estetyczne elitarnego czytelnika. Otworzył się więc na prozę fabularną, której tematem było zarówno współczesne życie obyczajowe, jak i dramaty duchowe przeciętnych jednostek czy zajmujące wydarzenia historyczne.

(3.) Proza fabularna:

* Powieść obyczajowa – tematem było współczesne życie codzienne przeciętnych ludzi, ich kłopoty osobiste, rodzinne itd. Zamiast na cechy charakteru, skłonności duszy czy wzniosłe idee, autorzy zaczęli zwracać uwagę na stan społeczny i warunki majątkowe egzystencji. („Pan Starosta” Skarbek)

* Romans sentymentalny - „czuła powieść”. Miłość w tych powieściach została potraktowana jako wypowiedź o kondycji ludzkiej – jest esencją ludzkiej natury i filozoficzną metaforą losu człowieczego. (Wirtemberska „Malwina, czyli domyślność serca”) Powieść w listach lub elementy listowne – na tak, ponieważ narrator oddawał w nich głos samemu bohaterowi, który wylewał swe uczucia wprost do serca czytelnika.

* Romans historyczny – powstał na zamówienie patriotyczne. Powinien krzepić serca. („Jan z Tęczyna” Niemcewicz)

(3.) Idylle, elegie. Ostatni odzew sentymentalizmu. (Kazimierz Brodziński)

(3.) Poemat heroiczny klasyków.

W hierarchii gatunków, bok tragedii, klasycyzm stawiał najwyżej „wiersz bohaterski”. Nie udało się jednak stworzyć nowożytnej epopei. Źródłem klęski była dialektyka wzoru i naśladowania. Samą ideę wzoru klasycyzm przejął od renesansu (Torquato Tasso). Za bardzo skupiali się jednak klasycy na myśleniu historycznym i nawet gdy zmodyfikowali zasady antyczne i tak im nie wyszło.

(3.) Bajka klasyków – niespodziewany sukces. Sama bajka przeżyła rozkwit w epoce oświecenia w XVIII w. Do bajek zaczęto się zwracać ze względu na prostą, choć jednocześnie wyszukaną formę, z uwagi na możliwość bezpiecznego komentarza do trwożliwych i przełomowych wydarzeń politycznych. Ezopowy język bajek pozwalał na wyrażenie poglądów, których nikt nie wyraziłby wprost. Taki przywilej bajki był we wszystkich epokach.

(3.) Proza klasyków – nie narracyjno-fabularna, bo ta wciąż znajdowała się poza ich poetyką. Prozę ceniono pod warunkiem, że była piękna i że jej gatunek związany był z „wymową” (list, rozmowa, styl dydaktyczny, historiografia, „mowa krasomowska” - na takie rodzaje dzielono wymowę).

Mając takie pojęcie o pięknie prozy, klasycy starali się sprostać swojemu ideałowi. Napisali kilka dobrych pamiętników. O prozie więcej zaserwowała Wam Angelika w innym zagadnieniu. :]

WZORCE

• (1.) Modele postaw duchowych wobec nowej sytuacji politycznej Polski: człowiek walczący (u Józefa Wybickiego), poeta (u Krasickiego) albo mieszkający na wsi (idea wiejskiego odosobnienia).

• W klasycyzmie czułością darzono ogrody, szczególnie angielskie (nieuporządkowane, dzika natura) – u podstaw: Eden z Księgi Rodzaju.

• Klasycyzm posługiwał się toposem wieszczego snu, którego wzorem był słynny Sen Scypiona z dzieła Cycerona „O państwie”.

• (2.) Ze względu na oddziaływanie tradycji antycznej i renesansowej, każda wypowiedź, napisana czy wygłoszona, musiała być piękna. Z uwagi na przywiązanie do staropolskiej tradycji w czasach Księstwa Warszawskiego starano się trzymać wytycznych z tamtych czasów.

• Za ody wzorowe uchodziły ody Pindara na cześć zwycięzców w igrzyskach. Chodziło w nich o naśladowanie i osiągnięcie boskiego archetypu. Boileau (prawodawca francuskiego klasycyzmu) uważał, że poeta-wieszcz, pełniący właściwie funkcję kapłana, przekazuje w odzie wiedzę o najtajniejszych sprawach człowieka. Ody, których temat był właściwie świecki i tak ujmowano w kategoriach religijnych.

• (3.) Klasycy brali wzór z renesansowych utworów, wzorowanych z kolei na antycznych.

POLEMIKI

- sentymentalizm sprzeciwiał się wartościom wypływającym z apologii oświeceniowego uniwersalizmu. Nie interesował go człowiek oglądany w świetle swoich związków z uniwersalnymi ideami, lecz człowiek poszczególny, odczuwający konkretne i własne otoczenie.

(3.) Brodziński a romantycy. Oskarżali Brodzińskiego o bezsensowne przywiązanie do autorytetów, wzorów i prawideł – raczej pomówienie, bez uzasadnienia. Atakowali ahistoryczny styl myślenia i idylliczny model kultury narodowej. Według nich te wartości uniemożliwiały Polakom poznania prawdziwej istoty swej tożsamości i własnego przeznaczenia historycznego, bo ćwiczyły świadomość w szacunku dla spokoju i bezruchu.

(3) BARDZO WAŻNY:

Spór romantyków z klasykami.

Klasycyzm przestał być atrakcyjny, bo:

- czasy się zmieniły ;P Chodzi o to, że naród zmieniał swój skład społeczny. Poważna część szlachty odczuwała coraz większą łączność z inteligencją pochodzenia mieszczańskiego i przekształcała się albo w „arystokrację ducha”, albo w „proletariat umysłowy”. Powstawały ugrupowania, głoszące, że bez włączenia chłopstwa we wspólnotę narodową, odnowienie Polski i restytucja państwa nie jest możliwe. W tej sytuacji idea zamknięcia polskości w zagrodzie ziemiańskiej, którą głosił Koźmian, wyglądała tylko na zacofany przesąd. Klasycyzm po prostu nie godził się na nowy kształt społeczny narodu, mimo że dobrze dawał sobie radę z pojmowaniem owych społecznych procesów.

- Klasycy uważali, że Księstwo Warszawskie, a potem Królestwo Polskie było darem i trzeba go doceniać, a nie rzucać się o odzyskanie niepodległości, nie mając wystarczająco sił. Romantycy, jak wiemy, ciągle gadali o niepodległości i bynajmniej nie zadowalał ich „zalążek”, bo nie dawał on możliwości scalenia wszystkich trzech zaborów. No i w końcu młodzież romantyczna zaczęła klasyków atakować.

Spór nie dotyczył tylko sprawy narodowej, ale ona tkwiła u jego podstaw.

Poglądy klasycyzmu zaprezentował Śniadecki w artykule „O pismach klasycznych i romantycznych”. Była to polemika z Brodzińskim i jego traktatem „O klasyczności i romantyczności”. Dopiero Adam Mickiewicz podważył teorię poezji klasycznej.

Mickiewicz vs Śniadecki:

Śniadecki wychwycił, że romantycy z założenia stali się niewolnikami własnych fanatyzmów. Oskarżył romantyków o to, że „uorganizowali szaleństwo”, że szaleńców filozoficznych przekształcili w turystów metafizyki, że zrównali „ja” romantyczne z „ja” szaleńca. Z rozprawy Śniadeckiego mógł więc romantyk wyciągnąć wniosek, że „ja” szaleńca jest przepaścią, w którą wrzucono wszystkie „rzeczy pierwsze”, całą problematykę metafizyczną i odwieczną tajemnicę człowieka. Taki wniosek wyciągnął Mickiewicz w programowej balladzie romantyzmu „Romantyczność”.

Spór dotyczy więc możliwości i sposobu widzenia rzeczy niewidzialnych.

Mickiewicz nie dyskutował ze Śniadeckim, on go niszczył, aby oczyścić sobie przedpole dla prezentacji idei romantycznych. Przedstawił klasycyzm jako fałszywą mądrość, zadufaną starość i prymitywny empiryzm. Po prostu przedstawił klasyka jako tępego uczonego ;)

Niebo, które uczyło romantyka buntu, klasyka nauczyło pokory umysłu. „Szkiełko”było dla klasyka symbolem wspaniałych możliwości poznawczych człowieka, niemal talizmanem zbawienia. U Mickiewicza stało się to samo „szkiełko” talizmanem tępego empiryka.

Mochnacki vs Śniadecki

M. przyjął inną krytykę niż Mickiewicz. Wytknął Ś., że sprymitywizował postawę romantyków i oparł swoje rozumowanie na antynomii między przeczuciem lepszego, trwalszego bytu i harmonii, a znikomością rzeczy widzialnych, z niedolą i cierpieniem, z nierządem i zamieszaniem w świecie wcielonym.

Romantycy zarzucali klasycyzmowi:

- kolaborację z zaborcami

- fałszywą mądrość, zadufaną starość i prymitywny empiryzm

Klasycyzm zarzucał romantykom:

że nawiązują do starych wierzeń, gminnych przesądów – duchy i rozmowy z nimi dzięki „oku wewnętrznemu”.

Klasycyzm: „podmiot-ciało”. Romantyzm: bezcielesny podmiot.

Śniadecki był fajny. Powiedział, że romantycy to gromada szaleńców, sekta metafizyczna Kanta, a Platon to najpierwszy z czeredy wariatów greckich ;P Platon to ten od określenia „oczyma duszy”.

REFLEKSJA NAD ROLĄ PISARZA

• W obliczu niewoli obowiązki patriotyczne pisarza były bardziej agresywne i bardziej kategoryczne.

• (1.) pisarze chwytali za pióro głównie po to, aby dać wyraz swojemu żalowi nad okropną niedolą ojczyzny.

• (2.) literatura czuła ciężar obowiązków patriotycznych, którym jednak nie chciała się bynajmniej podporządkować bez reszty, więc nie zawsze uznawała roszczenia historii, nawet te najbardziej święte. Z tego też powodu myśl ówczesnych literatów uciekała od zadań bieżących w „długie trwanie”, które miarą wartości czyni dorobek wielu stuleci, a nie potrzeby chwili.

• (2.) Wincenty Reklewski (jego wiersze były jakby zanegowaniem realnej rzeczywistości wojny, nie pisał o niej, a raczej o tym jak „skraść całusa dziewczynie”) - miał bardzo określony pogląd na zadania poezji. Powinna ona opisywać uroki miłości a nie historyczne czyny. Poeta zaś lepiej zrobi, jeśli zadba o własne prywatne życie, aniżeli o gromką sławę. Toteż łącząc prostotę z ozdobnością i rzeczywistość z wdziękiem, Reklewski z radością zanurzył się w „urodzie życia”. Nie był wolny od wpływów estetyki z kręgu Puław. Mimo że mieszał konwencje rokokowe z sentymentalnymi, aby tu i ówdzie potrącić nawet o ton klasyczny, wyróżniał się bardzo swoistą tematyką (zaloty, oświadczyny, beztroska radość, nawet wyjazd na wojnę był u niego zaplanowanym numerem w festynie życia).

• Rola poezji zmieniła się diametralnie w epoce romantyzmu. Wyrażała ona przede wszystkim uczucia jednostki. Sztuka miała odpowiedzialne zadanie narodowe i społeczne. Jej celem było poprowadzenie narodu ku wolności kraju. Poeta miał za zadanie zmobilizować ludzi do walki i wzbudzić w nich poczucie patriotyzmu oraz chęci odzyskania wolności. Poeta jako geniusz wyniesiony ponad tłumy zwykłych ludzi niejednokrotnie mierzy się z samym Bogiem; jak Konrad w III cz. Dziadów. Jest jednak samotny i przez to niezrozumiany przez ludzi. Również Strach i Imaginacja jak w przypadku Kordiana przeszkadzają mu w dokonywaniu wzniosłych czynów.

Twórcy ówczesnej polskiej literatury postawili przed sobą kilka zadań. Pierwszym z nich było obudzenie i podtrzymanie ducha narodowego. Następnym - przewodniczenie narodowi na jego historycznej drodze. Poza tym literatura tego okresu miała za zadanie rozpowszechnić i ukazywać kultywowanie tradycji narodowych, ukazywać cierpienia narodu, odwoływać się do honoru i ambicji Polaków, umacniać wiarę w zwycięstwo nad zaborcami, dokonywać analizy niepowodzeń oraz propagować kult uczucia postawionego ponad rozumem i zimnym wyrachowaniem, a także zachęcić wszystkie klasy społeczne do zapomnienia dawnych wewnętrznych zatargów i połączenia sił do wspólnej walki z wrogami naszej ojczyzny. Powstało wówczas wiele nowych, niespotykanych dotąd gatunków literackich. Nastąpił duży rozwój liryki społecznej, patriotycznej, osobistej i religijnej. Poezja romantyczna wykształciła wiele pięknych wzorów osobowościowych dla potrzeb uciemiężonego narodu. Najpiękniejszym wyrazem osobowości ludzkiej jest w przekonaniu romantyków artysta. Stanowił on "wzór i szczyt" postawy duchowej. Jest człowiekiem doskonałym, gdyż jako geniusz wciela w życie dwie najważniejsze wartości indywidualność i wolność. Artysta - poeta przyjmuje na siebie rolę przywódcy narodu. Wyzwala to uczucie dumy, graniczącej z samouwielbieniem, ale równocześnie stwarza pustkę wokół twórcy. Przyjmuje on na siebie rolę mitycznego Prometeusza. Jego siła i źródło dumy tkwi w świadomości bycia wielkim poetą i dysponowania nieprzebytą mocą duchową:

"Ja czuję nieśmiertelność, nieśmiertelność tworzę, Cóż Ty większego mogłeś zrobić Boże". Taki właśnie tytaniczny obraz poety - proroka i naszego Prometeusza, przewodnika narodu narzucił całej Polsce Mickiewicz. Wiersz miał sprowadzić władzę nad narodem poprzez poezję, ale za nakaz moralny uważano przede wszystkim czynny udział w walce, czyn stworzył wartość niezwykle cenną, a nawet uświęcającą. Wzorem aktywnego poety stał się dla twórców renesansowych wódz i poeta - Tyrteusz, który głosił męstwo pojęte jako obowiązek obywatelski i pieśniami zagrzewał wojsko do walki. Tyrteizm w literaturze romantycznej oznaczał najwyższy ideał człowieka, głosił on tożsamość myśli i działania.

Zygmunt Krasiński. We wstępie do " Nie - Boskiej komedii" pisał, iż poezja to piękno i prawda, a poeta to człowiek wyróżniający się spośród innych ludzi, rozumiejący przeszłość i przyszłość, docierający do prawdy. Uważa że poezja realizowana jest przez człowieka będącego tworem niedoskonałym. Stąd rozróżnia dwa rodzaje poetów : nieszczęśliwego, którego życie osobiste zaprzeczeniem idealnych wartości, oraz błogosławionego - który nie oddziela się od poezji.

PRZYDATNE

(1.) W okresie pierwszego dziesięciolecia po upadku państwa powstał tekst „Mazurka Dąbrowskiego” Wybickiego – hymnu narodowego.

Krasicki obdarzył nas „niezwykle zdumiewająco prozą”, Godebski i Woronicz – dobrą, przejmującą poezją, a Trembecki – arcydziełem poetyki najwyższej próby.

Ludzie, sytuacja a Bóg:

- jedni przestali wierzyć, że Opatrzność jest z natury dobra i sprawiedliwa, skoro dopuściła się zbrodni rozbiorów

- inni na przekór faktom wierzyli, że ukrywa ona swój plan edukacji ludzkości i dzieje doprowadzą Polaków do szczęśliwego końca

- jedni skapitulowali przed fatalizmem, pogodzeniu z wypadkami wynikającymi z nieuchronnej konieczności

- inni twierdzili, że historię tworzą ludzie i tylko ludzie, toteż Polacy powinni wziąć swój los we własne ręce.

Zawiązał się na dobre przedziwny węzeł religii i kultury, charakterystyczny dla wspólnoty polskiej. W sytuacji porozbiorowej, po klęsce ideałów oświeceniowych i rewolucyjnych, niektórzy sądzili, że Polakom została właściwie tylko religia. Instytucją, w której schronił się naród była wspólnota religijna, żyjąca od wieków w ustalonych formach, zespolona łańcuchem żywych symboli i zorganizowana przez rytuał liturgiczny. Zamiast relacji Kościół i państwo powstała niezwykle żywi przeżywana relacja Kościół i naród.

(2.) Chciano wierzyć, że Księstwo Warszawskie to początek odrodzenia państwowości.

Konflikt klasyków między niepohamowaną namiętnością osobistą a dobrem państwa, czyli – w systemie przyjętym przez klasyków – między osobistym szczęściem a najwyższą racją społeczną („Barbara Radziwiłłówna” Felińskiego) Wnosząc Barberę konającą na deski teatru złamał zasadę antycznego dramatu.

Duchowa nadzieja Polaków na odzyskanie niepodległości została zawarta w cyklu ód Koźmiana, których głównym bohaterem i tematem był Napoleon. Trzy pierwsze ody – boskość Napoleona. Gdy jednak nastąpił odwrót Wielkiej Armii z Rosjo, Koźmian otrzeźwiał. „Oda na upadek dumnego”. Wyjął z ręki mocarza pioruny, symbol władzy nad światem, i uroczyście wręczył je samemu Bogu. Napoleon ukazał się mu jako grzeszny buntownik.

W porównaniu z pierwszym dziesięcioleciem po katastrofie państwa, drugie miało już zupełnie inny ton. Zniknęła groźba unicestwienia języka i kultury polskiej. Pojawiła się nadzieja, podszyta ciągle niepewnością, która wyrugowała jednak beznadziejność i strach. Polskość odrodziła się i okrzepła (widać to chociażby po szkolnictwie i drukarstwie).

Literatura tego okresu nie wykazywała więc już takiej nerwowości. Spokojnie i konsekwentnie drążyła istotę polskości, ale też nie zapomniała, że jest dziedziną autonomiczną, która nie musi spełniać zapotrzebowania historycznego. Sentymentalizm, zawsze wyczulony na problemy egzystencjalne, potrafił już przenieść uroki :normalnego” życia ponad obowiązki patriotyczne, które w czasach Księstwa Warszawskiego sprowadzały się do bezustannego wojowania. Klasycyzm rozkwitł. Nastał szczytowy rozkwit w jego rozwoju, powstała bowiem świetna tragedia (Feliński) i znakomite ody (Koźmian).

(3.) Po 1815 r. mogło się wydawać, że klasycyzm i sentymentalizm będą przeżywały rozkwit (naród odzyskał swoje imię – Królestwo Polskie) , ale stało się inaczej. Prądy te nie były zdolne podjąć istotnych problemów, nurtujących wówczas naród. Utraciły one łączność z aspiracjami narodu (rozerwanym pomiędzy nadzieją na połączenie wszystkich ziem a buntem przeciwko obecnemu stanie rzeczy).