Prusak: Religijność i duchowość w psychoterapii.
Dwa sposoby rozumienia religii i duchowości
Opisowy (fenomenologiczny) – dokumentowanie i analiza różnych typów doświadczeń religijnych najczęściej kategoryzowanych na podstawie wieku lub etapu życia osób je przeżywających; skupia się na pozytywnych skutkach duchowości czy religii na funkcjonowanie jednostki. Główni przedstawiciele: James, Jung, Allport, Fromm
Wyjaśniający – podejście redukcjonistyczne, religia i duchowość jako przejaw deterministycznych procesów psychologicznych. Przekonania i praktyki religijne jako irracjonalne i niedojrzałe manifestacje rozwoju osobowego. Przedstawiciele: Freud, behawioryści
Niektórzy badacze próbowali połączyć oba podejścia jak np. James.
Psychoterapia – specjalistyczna metoda leczenia, polegająca na intencjonalnym stosowaniu zaprogramowanych oddziaływań psychologicznych , wykorzystująca wiedzę teoretyczną
i umiejętności psychoterapeuty w procesie niesienia pomocy (za Grzesiuk, 2000).
Przez wiele lat w psychologii klinicznej dominował trend, w którym podkreślano
i koncentrowano się głównie na negatywnym wpływie religii, jej udziale w patologicznych mechanizmach pacjenta; minimalizowano wpływ religii na radzenie sobie ze stresem itp.
(Znaczny udział psychoanalizy w negatywnym nastawieniu do religii w praktyce klinicznej).
Obecnie dąży się do „integracji” religii i psychologii – od lat 90. ubiegłego wieku nastąpił
5-krotny przyrost badań i artykułów na tematy związane z wpływem religii na radzenie sobie, zdrowie itp. Wynika to ze zmiany standardów dotyczących pracy psychologa (rozszerzenie Kodeksu Etycznego Psychologów przez APA). Dzieje się tak przez:
Badania nad wpływem przekonań religijnych pacjenta na proces leczenia (lata 80.
i 90.) – wyniki: włączenie przekonań religijnych pacjenta w proces psychoterapii przynosi pozytywne efekty w leczeniu zaburzeń lękowych, depresji i uzależnień
Nowa wersja DSM-IV
Pojawienie się podejścia salutogenetycznego w psychologii
Pojawienie się postulatów, by klinicyści dysponowali wiedzą z zakresu religioznawstwa
Uwzględnienie przekonań religijnych w wywiadzie z klientem/pacjentem (de Barbaro, Sperry);
- wg statystyk prawie 2/3 osób odwołuje się do języka religijnego jako środka wyrażania i opisu przeżywanych trudności w trakcie psychoterapii;
- pacjenci sami oczekują, że w przebiegu terapii (zwłaszcza małżeńskiej lub rodzinnej) aspekty religijne zostaną uwzględnione (Worthington, Sandage, 2002);
- osoby religijne często preferują psychoterapię, która w jakiś sposób będzie uwzględniała tą sferę ich życia;
- religijnie zaangażowani pacjenci postrzegają terapeutów w bardziej optymistyczny sposób, jeśli integrują w ramach swojej pracy religię i duchowość (Keating Fretz, 1990; McCullough, Worthington, 1995)
4. Problemy z konceptualizacją religii i duchowości w psychoterapii – 2 główne podejścia: I utożsamianie religii z duchowością (za Jamesem); II możliwość rozróżnienia religii od duchowości.
Religijność „kontra” duchowość – religijność pojmowana jako negatywna, zinstytucjonalizowana, zaś duchowość jako indywidualna, pozytywna w skutkach relacja człowieka do siły wyższej (świadomości, umysły, transcendencji). Takie rozróżnienie pomija jednak 2 fakty: w każdej tradycji religijnej doświadczenie duchowe ma ważne znaczenie oraz osoby odchodzące od religii instytucjonalnej rzadko zrywają z religią instyt. jako taką, częściej (za Grzymała-Moszczyńska, 2004).
- badania pokazują, że psychologowie i psychoterapeuci mają bardziej pozytywny stosunek do duchowości niż do religii i rzadko umieszczają swoją duchowość w ramach konkretnej religii (Worthington, Sandage, 2002)
- w kontakcie z klientem trzeba mówić o relacjach między religią a duchowością, rozwojem religijnym i duchowym, ale ich nie utożsamiać, ani nie używać zamiennie! Gdyż istnieją znaczące różnice między tymi pojęciami (Chaim, 2002)
Religia a religijność – w psychologii powinniśmy zajmować się religijnością, zwłaszcza
w badaniach, gdyż tylko badanie religijności daje nam konkretny obraz danej jednostki bądź zbiorowości.
Allport – rozróżnienie na religijność zewnętrzną, wewnętrzną i poszukującą
Duchowość – w psychologii jest określana w relacji do świadomości i transcendencji; podział Spilki: a) d. teocentryczna – wiąże doświadczenie d. z Bogiem osobowym;
b) d. naturalistyczna – d. duchowe wiąże z kontaktem z naturą; c) d. humanistyczna – doświadczenie duchowe jest aktualizacją ludzkiego potencjału.
Do tej pory w badaniach duchowość i religijność były często używane zamiennie.
Integracja religii i duchowości w psychoterapii.
Perspektywa psychoterapeuty – wskazuje się na 4 możliwości osobistego zaangażowania w kwestie religijne lub duchowe pacjenta: a) zebranie informacji nt. historii religijnej pacjenta; b) uczestnictwo terapeuty w religijnych bądź duchowych praktykach pacjenta; c) zalecenie pacjentowi przez terapeutę uczestnictwa w praktykach religijnych ze względu na spodziewaną poprawę zdrowia i osiągnięcie życiowej satysfakcji; d) związana z przeciwną postawą terapeuty, odradzanie pacjentowi angażowania się w jakiekolwiek formy działalności religijnej czy duchowej dla jego własnego dobra.
Rodzi to problemy natury etycznej m.in. pytanie o neutralność terapeuty, czy na ile terapeuta może ingerować ustalając cele psychoterapii z pacjentem; trudno spełnić kryterium informowania, a nie zalecania w praktyce klinicznej.
Wskazanie na konieczność wypracowania właściwego modelu superwizji dla terapeutów pracujących z pacjentami religijnymi.
„Problematyczność” pacjentów religijnych, np.
- niektórzy wolą mieć depresję niż wyrzuty sumienia;
- niektórzy cenią bardziej wierność swoim przekonaniom religijnym niż dobre samopoczucie czy unikanie cierpienia
Badania pokazują, że praktyki religijne czy duchowe i wiara w Boga należą do najczęściej przywoływanych środków radzenia sobie ze stresującymi wydarzeniami życiowymi czy chorobami (Miller, Thoresen, 2003).
„Psychoterapeuci często w przypadku „pacjentów religijnych” mylą neutralność terapeutyczną z izolacją materiału religijnego.”
Nowe standardy APA regulują te kwestie – przynajmniej teoretycznie, gdyż badania pokazują, że psychologowie są pozytywnie nastawieni do duchowości co nie przekłada się na ich odbiór religii, do której mają często stosunek negatywny.
Neutralność terapeuty – czy jest w ogóle możliwa?
Neutralność, czyli postawa obiektywnego obserwatora, bazującego głównie na swojej wiedzy teoretycznej; brak udzielania jakichkolwiek rad, neutralność co do wypowiedzi i zachowań pacjenta/klienta, ‘wolność’ od osobistych przekonań i wartości w praktyce klinicznej
A co na to badania?
- wielu terapeutów odwoływanie się jedynie do nauki, uważa za ograniczające w pracy
z pacjentem;
- w badaniach Eckhardta, Kassinove’a o Edwardsa (1992) 75% terapeutów z doktoratem
z psychologii klinicznej nie zgadzało się ze stwierdzeniem, że „nauka jest jedynym źródłem prawdy o świecie”
- 2 pozaprofesjonalne źródła, do których psychoterapeuci najczęściej się odwołują
w poszukiwaniu kryteriów oceny tego, co obserwują w trakcie psychoterapii i jak mają to rozumieć to religia i przekonania polityczne (Bilgrave, Deluty, 2002)
Co robić w praktyce? Propozycja: przyjmowanie postawy agnostycyzmu lub ‘robocze’ przyjęcie światopoglądu pacjenta w celu lepszego zrozumienia (de Barbaro, 2003).
Wpływ przekonań religijnych bądź duchowych na proces psychoterapii.
Badania dotyczące terapeutów:
- psychiatrzy i psychologowie kliniczni nie są zazwyczaj zaangażowani religijnie; około 50-60% z nich określa się jako ateistów lub agnostyków w porównaniu z 1-5% ogółu społeczeństwa;
- znaczna liczba terapeutów mieści się w ramach grupy ‘apostatów religijnych’ (900 osób
z grupy 3 tysięcy badanych; USA);
- w opinii publicznej klinicyści i psychoterapeuci jawią się jako osoby mało interesujące się religią i mające do niej negatywny stosunek;
- wielu terapeutów (zwł. psychiatrzy i klinicyści) patrzy z góry na religijnych pacjentów, uważając ich za naiwnych, neurotycznych lub niewykształconych (Larson, 1986);
- t. postrzegają klientów religijnych w bardziej pesymistyczny sposób (Aten, Hernandez, 2004);
- nawet jeśli psycholog był przychylnie nastawiony o religii to jednak jego osobiste zaangażowanie religijne, a nie kliniczna ocena, decydowało o stopniu wykorzystania materiału religijnego pacjenta w trakcie psychoterapii (1990);
- wśród grupy psychologów, którzy byli bardzo zaangażowani religijnie tylko 29% uważało, że podjęcie kwestii religijnych w trakcie terapii ma znaczenie (Bergin, 1991);
- 51% t. uważa, że religia nie ma dla nich większego znaczenia w życiu (w porównaniu z 11% ogółu społeczeństwa);
- tylko 50% badanych psychologów stwierdza, że określenie religijnych przekonań pacjenta
i jego religijnej historii ma znaczenie dla terapii (Shafranske, 2000);
- badania Shafranske i Gorsuch (1984) terapeuci o orientacji jungowskiej, egzystencjalno-humanistyczno-rogeriańskiej uważali materiał religijny bądź duchowy za istotną część psychoterapii w przeciwieństwie do terapeutów o orientacji kognitywnej, behawioralnej, psychodynamicznej;
- Bilgrave & Deluty (1998) – zainteresowanie wschodem i doświadczeniami mistycznymi były pozytywnie skorelowane z podejściem humanistycznym i egzystencjalnym; psychologowie, którzy utożsamiali się z fundamentalistycznymi albo konserwatywnymi przekonaniami chrześcijańskimi, w większości identyfikowali się z podejściem kognitywno-behawioralnym;
- t. posiadający własne przekonania religijne są skłonni do bardziej optymistycznego określania kondycji pacjenta religijnego (zwłaszcza, gdy przekonania religijne terapeuty silnie wpływają na jego przekonania zawodowe; Gerson, 2000);
- t.. często mają albo wyraźnie pozytywny albo wyraźnie negatywny stosunek do religijności swoich pacjentów (Kochems); postawa wobec religijności bazuje głównie na osobistych upodobaniach i doświadczeniach terapeutów;
- t.. wykazują skłonność do wysuwania ogólnikowych stwierdzeń bez poznawania historii religijnej pacjenta (nie określają jak była ona zintegrowana z osobowością, poziomem funkcjonowania interpersonalnego i społecznego);
- 82% badanych mówiło: „Zaczynam interesować się religijnymi czy antyreligijnymi wartościami, postawami czy doświadczeniami pacjenta tylko wtedy, kiedy bezpośrednio zaczynają mieć wpływ na trudności, jakie pojawiają się w trakcie leczenia.”(Kochems, 1993).
Badania dotyczące pacjentów:
- 2 główne obawy ze strony klientów religijnych dot. terapii: a) lęk, że niewierzący terapeuta będzie ignorował lub deprecjonował wiarę lub założy, że działa patologicznie na klienta lub ma wartość jedynie psychologiczną, a nie nadprzyrodzoną; b) lęk związany
z zakwestionowaniem ich religijnego systemu wartości w przypadku rozwiązywania kryzysów interpersonalnych czy problemów osobowościowych (Yaihouse, VanOrman, 1999);
- klienci często wybierają terapeutę o podobnych przekonaniach religijnych (większe poczucie zaufania, większa łatwość w nawiązywaniu relacji, mniejsze ryzyko krytyki poglądów klienta bądź kościoła, itp.)
- klienci, którzy wybierają terapeutów o odmiennych poglądach kierują się głównie lękiem przed negatywną oceną ich postępowania ze strony współwyznawcy
na podstawie badań nad związkiem oczekiwań osób „bardzo religijnych” z postawą psychoterapeutów ustalono, że (Worthington, Sandage, 2002):
Bardzo religijni pacjenci (Żydzi, mormoni, protestanci i katolicy) preferują terapeutów
o podobnych poglądach religijnych;
Bardzo religijni chrześcijanie obawiają się bolesnych doświadczeń związanych z terapią prowadzoną przez osoby mniej religijne i luźno związane z instytucjami religijnymi;
Informacje dot. religijnych wartości i przekonań pacjenta mogą wpływać na szczerość
i otwartość pacjenta w mówieniu o sobie;
Bardzo wierzący chrześcijanie oczekują (od t. identyfikowanych jako wierzący) bezpośredniego łączenia różnych religijnych praktyk z procesem psychoterapii;
B. w. pacjenci postrzegają zagadnienia religijne jako centralne dla terapii;
Ilość i rodzaj inf. Dot. religijnych preferencji terapeuty przed rozpoczęciem terapii stwarzają różnicę, jeśli chodzi o spodziewany przez pacjenta efekt końcowy terapii –
z tendencją do wzrostu tych oczekiwań i pozytywnego ukończenia terapii w odp. na ujawnienie swoich wartości przez chrześcijańskich terapeutów;
B. r. małżeństwa preferują chrześcijańskich terapeutów (gdyż postrzegają swój związek jako święty) i spodziewają się lepszych wyników terapii.
Podsumowanie (Wothington, Sandage, 2002):
Ujawnienie własnych przekonań religijnych przez terapeutów może być problematyczne w sytuacji, gdy:
- religijne wartości pacjenta różnią się znacznie od wartości terapeuty;
- pacjenci zaczynają się zamykać w odp. na ujawnienie religijnych przekonań t.;
- pacjenci, mają silne, negatywne stereotypy dot. ludzi wierzących;
- sesje terapeutyczne zaczynają się za bardzo koncentrować na kwestiach religijnych, a nie na pozostałych celach psychoterapii;
- t. formułują interpretacje, które zakładają większe podobieństwo pomiędzy duchowością i religią niż to rzeczywiście ma miejsce w życiu pacjenta lub jego wierze.
Historia religijna pacjenta jako element diagnozy.
Zdarzają się pacjenci, którzy przychodząc na terapię wyrażają wprost swój problem
w kategoriach religijnych, duchowych. Zazwyczaj ma to związek z przemieszaniem się sfery duchowej z psychologiczną. Terapeuta nie powinien wówczas rezygnować z kontaktu terapeutycznego, ale stworzyć przestrzeń, w której pacjent będzie mógł swobodnie wyrazić to co chce nam przekazać (Zeiger, Lewis, 1998).
Kiedy pacjent wprowadza wątki religijne bądź duchowe w spotkanie terapeutyczne, pierwszą rzeczą, jaką musi zrobić terapeuta, jest klaryfikacja motywów wyboru jego osoby, a nie innego terapeuty.
Jeśli wątki religijne pojawiają się na dalszych etapach terapii prowadzący powinien przeanalizować, w którym momencie się one pojawiły i do czego się odnosiły.
Kliniczne standardy diagnozy materiału religijnego.
Zanim nastąpi jakakolwiek interwencja psychoterapeutyczna, wstępna rozmowa diagnostyczna musi uwzględnić chociażby w podstawowym wymiarze przekonania religijne i środowisko pacjenta, a terapeuta musi ocenić, jak mogą one przyczyniać się do rozwoju zaburzeń danej osoby lub sprzyjać powrotowi do zdrowia.
Przesłanki przemawiające za uzwgl. religijności pacjenta w procesie psychoterapii:
Lepsze rozumienie świata pacjenta większa empatia;
Pozwala ocenić na ile duchowa bądź religijna orientacja jest funkcjonalna dla pacjenta;
Określenie czy przekonania religijne i wspólnota wyznaniowa, do której pacjent należy, mogą być wykorzystane jako źródło wsparcia;
Pozwala określić terapeucie, czy i które z duchowych lub religijnych interwencji mogą być pacjentowi pomocne a trakcie psychoterapii;
Określenie czy pacjent ma jakieś nierozwiązane duchowe lub religijne problemy (konflikty), które mogą być podjęte w trakcie leczenia; wskazanie tych, które wymagają pomocy osób duchownych (Sperry, 2001);
Przekonania religijne jednostki i jej konflikty mają swój wpływ, mniej lub bardziej uświadomiony, na całokształt psychologicznego funkcjonowania i wskazują na dynamiczne aspekty jego psychicznej struktury, np. siłę ego, poczucie tożsamości, kontrolę superego i jakość relacji interpersonalnych;
Terapeuta nie jest światopoglądowo neutralny i ma własną wizję dobrego funkcjonowania społecznego, która jeśli nie jest skonfrontowana explicite z wizją samego pacjenta, może być formą nieświadomej manipulacji i prowadzić do marginalizacji jego systemu wartości, np. przez kwestionowanie bądź odrzucanie religijności pacjenta;
Rozróżnienie między eksplorowaniem religijności pacjenta a konfrontowaniem jej z poglądami terapeuty; terapeuta powinien zachęcać do mówienia o swojej religijności bądź duchowości bez interpretowania doświadczeń religijnych pacjent bądź odnoszenia ich do własnego systemu wartości (Zeiger, Lewis, 1998).
* przykład standardowego pytania: „Czy masz jakieś religijne lub duchowe potrzeby, o których powinienem wiedzieć?”
8. Problematyka diagnozy różnicującej.
Określenie roli jaką pełni religia – czy jest czynnikiem: patogennym, patoplastycznym, stabilizującym, ucieczkowym, terapeutycznym w obrazie klinicznym schizofrenii, psychozy maniakalno-depresyjnej padaczki oraz nerwic (Grzymała-Moszczyńska, 1991);
Identyfikacja „kryzysów duchowych” (które nie są oznaką psychopatologii, Speny, 2001); do najczęściej pojawiających się kryzysów duchowych należą: kryzysy związane z utratą wiary czy pojawiającymi się wobec niej wątpliwościami, problemy związane z konwersją religijną, kwestionowanie wartości duchowych, pytania
o moralne, duchowe i religijne znaczenia bolesnych doświadczeń, jakie pojawiły się
w wyniku praktyki duchowej czy pogłębiania życia wiary lub o traumatyczne doświadczenia mające związek z religią czy ścieżką duchową.
Rozróżnienie urojeń od doświadczeń mistycznych i wizji religijnych; podstawowe pytania: „Czy wizje i/lub głosy należą do kategorii przeżyć religijnych czy psychopatologicznych?”, „Czy istnieje jakaś różnica między wizjami i objawieniami
a halucynacjami i urojeniami?”
badania Petersa (1999): diagnoza choroby musi być określona na podstawie przebiegu, a nie zawartości urojeń „Ważne nie jest to w co wierzysz, ale jak wierzysz (not what you believe but how you believe)”;
Problemy: a) z jakimi problemami należy zwracać się o pomoc do duszpasterza,
a z jakimi do psychoterapeuty?; b) jakie są granice kompetencji psychiatry i teologa pomagających osobom z trudnościami psychicznymi?; c) jaki język jest najbardziej użyteczny przy porozumiewaniu się osób pomagających? (de Barbaro, 2003);
1/3 osób szukających pomocy u duszpasterzy ma symptomy chorób psychicznych, tylko 10% z nich jest kierowanych do specjalistów; w sytuacji odwrotnej – kiedy klient/pacjent wymaga konsultacji z duchownym (wg badań amer. jest to 73% wszystkich pacjentów) – liczba osób kierowana do duszpasterzy jest jeszcze niższa;
Skuteczne „metody” pracy z pacjentami religijnymi: a) interwencje odnoszące się wprost do religijnych wartości uznawanych przez pacjenta (skuteczne tylko
w przypadku osób bardzo religijnych!, de Barbaro, 2003); b) wykorzystanie religijności pacjenta w leczeniu depresji w podejściu poznawczo-behawioralnym (Propst, 1992).
Zalecenia:
- edukacja psychologów pod kątem psychologii religii i badania tego obszaru
u klientów;- przepracowanie własnej religijności i integracja z innymi sferami osobowości (wg badań religijnie zaangażowani psychoterapeuci często mają trudności
z integracją swojej religijności z rozwojem psychologicznym, zarówno w ramach własnego światopoglądu, jak i praktyki klinicznej).