Prawo konfliktów zbrojnych (dawniej łac. ius in bello, prawo w czasie wojny), nazywane też międzynarodowym prawem humanitarnym lub prawem wojennym – zbiór przepisów zaakceptowanych przez społeczność międzynarodową dotyczących sposobów prowadzenia konfliktów zbrojnych, ochrony ich ofiar oraz uczestników.

Zakres przedmiotowy

Jego normy określają:

sposób wszczynania i kończenia konfliktów zbrojnych;

wymogi stawiane członkom sił zbrojnych i ich sytuację prawną;

kwestie związane z okupacją nieprzyjacielskiego terytorium;

ochronę osób cywilnych w tym ludności nieprzyjacielskiego państwa;

formy ochrony chorych i rannych;

środki i metody prowadzenia walki;

prawne następstwa stanu wojny w sferze stosunków międzynarodowych.

Prawo konfliktów zbrojnych zostało skodyfikowane przede wszystkim w szeregu konwencji genewskich i haskich.

Źródła prawa

Główna część międzynarodowego prawa humanitarnego jest określona w konwencjach genewskich i konwencjach haskich, a także:

Deklaracja paryska z 1856 roku, dotyczy prowadzenia wojny na morzu

Deklaracja petersburska z 1868 roku, dotyczy korzystania z pocisków małego kalibru

Konwencja haska IV i Regulamin haski z 1907 roku, dotyczy prowadzenia wojny na lądzie

Protokół genewski z 1925 roku, dotyczy gazów bojowych, broni chemicznej i biologicznej

Protokół londyński z 1936 roku, dotyczy korzystania w walce z okrętów podwodnych.

Główne zasady prawa konfliktów zbrojnych

1. Ograniczenie prawa w doborze i stosowaniu metod oraz środków walki zbrojnej przez strony w konflikcie i członków sił zbrojnych. Zatem zabroniono stosowania takich środków walki zbrojnej, które powodują zbędne cierpienia lub nadmierne straty w środowisku naturalnym (broń chemiczna, broń biologiczna).

2. Obowiązek odróżniania uczestników walki zbrojnej od ludności cywilnej przez strony konfliktu. Oznacza to, że ludność cywilna jak i poszczególne osoby cywilne nie powinny być przedmiotem ataków wojskowych. Ataki powinny być skierowane wyłącznie na cele wojskowe (wojna to stosunek między państwami a nie między ich ludnością cywilną).

3. Zakaz zabijania lub ranienia przeciwnika poddającego się lub wyłączonego z walki.

4. Prawo do poszanowania niezależności fizycznej i moralnej osób wyłączonych z walki. Dotyczyło to też osób nie uczestniczących bezpośrednio w działaniach zbrojnych.

5. Prawo do poszanowania życia, godności, praw osobistych i przekonań uczestników walki zbrojnej i osób cywilnych, które znalazły się pod władzą strony przeciwnej. Wyrażać się to ma w ochronie przed atakami gwałtu i represjami. Ponadto mogą korzystać z wszelkiej pomocy z zewnątrz i mają prawo do wymiany korespondencji ze swoimi rodzinami.

6. Obowiązek zabierania z pola walki i leczenia rannych oraz chorych. Obliguje to stronę konfliktu, pod władzą której się znajdują, do ochrony rannych i chorych oraz do ich poszanowania.

7. Przysługiwanie każdej osobie podstawowych gwarancji procesowych. Do odpowiedzialności za czyn nie zabroniony nikt nie może być pociągnięty. Tortury fizyczne lub psychiczne, kary cielesne oraz traktowanie w sposób okrutny lub poniżający są niedozwolone.

Konwencje genewskie – szereg umów z zakresu prawa międzynarodowego i pomocy humanitarnej podpisanych w Genewie w Szwajcarii, będący częścią międzynarodowego prawa humanitarnego. Konwencje były rezultatem działalności i zabiegów politycznych Henriego Dunanta. Można spotkać się także z pojęciem "prawa genewskiego", czyli prawa opartego na tych konwencjach.

Wykaz konwencji genewskich

Konwencja genewska z 22 sierpnia 1864 roku

• personel sanitarny jest neutralny w konflikcie, nie może być atakowany i nie bierze udziału w walkach

• cywile, którzy pomagają rannym i chorym żołnierzom powinni być szanowani, nie można ich atakować

• ranni w wyniku konfliktu powinni być traktowani jednakowo bez względu na ich narodowość

• powołano znak czerwonego krzyża, którym podczas konfliktu oznaczane są formacje medyczne i ich personel.

Konwencja genewska z 6 lipca 1906 roku

• zwiększała zakres ochrony rannych i chorych żołnierzy

• wprowadzała zasady ewidencji osób poszkodowanych w konfliktach

• ustalała system wymiany informacji na temat osób poszkodowanych w konfliktach

Konwencje genewskie z 12 sierpnia 1949 roku o ochronie ofiar wojny

• I Konwencja genewska, dotyczyła polepszenia losu rannych i chorych w armiach czynnych na lądzie

• II Konwencja genewska, dotyczyła polepszenia losu rannych, chorych i rozbitków sił zbrojnych na morzu

• III Konwencja genewska, dotyczyła traktowania jeńców

• IV Konwencja genewska, dotyczyła ochrony osób cywilnych podczas wojny

Konwencje obowiązują w każdym przypadku, gdy toczą się działania wojenne, niezależnie od tego czy wojnę wypowiedziano, czy nie. Nie ma tu znaczenia kwalifikacja konfliktu zbrojnego przez jego uczestników (może więc być to wojna obronna, napastnicza, sprawiedliwa bądź niesprawiedliwa). Prócz wojny Konwencje dotyczą też okupacji, nawet jeśli ona nie napotyka zbrojnego oporu. Obecnie większość z artykułów Konwencji ze względu na swoją rangę ma status zwyczajowego prawa międzynarodowego i obowiązuje wszystkie Państwa niezależnie od tego czy są stroną Konwencji.

III Konwencja Genewska

• jeńcy znajdują się we władzy obcego państwa, nie zaś jednostki lub oddziału biorącego ich do niewoli

• jeńcy pozostają pod stałą ochroną prawa międzynarodowego od chwili pojmania do chwili ich uwolnienia

• jeńcy podlegają prawu, regulaminom i zasadom obowiązującym w państwie zatrzymującym i muszą tych norm przestrzegać

• humanitarne traktowanie jeńców

• internowanie jeńców w obozach oddalonych od terenu działań wojennych i obiektów militarnych

• zapewnienie jeńcom jak najszybszego powrotu do kraju po zakończeniu działań wojennych

• zapewnienie jeńcom żywności, pomieszczeń i ubrań

• jeńcy wojenni mogą zostać zatrudnieni jako robotnicy

• oficerowie mogą być zatrudnieni tylko, jeśli sami zgłoszą się z prośbą o pracę

• nie zakazuje się ucieczki jeńca wojennego, który nie może być za nią karany (jedynie dyscyplinarnie), a państwo zatrzymujące może użyć broni wobec uciekającego jeńca jedynie w ostateczności

IV Konwencja Genewska

IV Konwencja Genewska o Ochronie Osób Cywilnych Podczas Wojny została podpisana dnia 12 sierpnia 1949 Przez Pełnomocników Rządów reprezentowanych na Konferencji Dyplomatycznej, która obradowała w Genewie od 21 kwietnia do 12 sierpnia 1949.

Zabrania:

1. zmuszania, bądź nakłaniania ludności cywilnej do służby wojskowej w siłach zbrojnych przeciwnika,
2. przymusowego przesiedlania ludności cywilnej z terytoriów okupowanych,
3. deportacji lub przesiedlania własnej ludności cywilnej na terytorium okupowane,
4. rabunku i brania zakładników.

Zobowiązuje:

1. do zapewnienia ludności cywilnej podstawowego minimum warunków egzystencji (bytowania i wyżywienia),
2. do traktowania jej w sposób humanitarny,
3. do otoczenia troską osób potrzebujących pomocy,
4. do poszanowania dóbr i urządzeń niezbędnych dla przetrwania ludności cywilnej,
5. do poszanowania godności, honoru, praw rodziny, przekonań, praktyk religijnych, zwyczajów i obyczajów ludności cywilnej.

Protokoły dodatkowe I i II z 1977 r. do Konwencji Genewskich z 12 sierpnia 1949

Rozwijają postanowienia konwencji genewskich. Wynika z nich zasada ograniczenia stron konfliktu w stosowaniu metod i środków szkodzenia nieprzyjacielowi.

Protokół Dodatkowy I:

• zabrania się atakowania ludności cywilnej

• zabrania się atakowania szpitali i innych urządzeń służących opiece nad rannymi i chorymi

• zabrania się atakowania obiektów bez ich rozróżnienia oraz niszczenia dóbr niezbędnych do przetrwania ludności

• zabrania się stosowania w walce metod i środków powodujących zbędne cierpienia oraz długotrwałe i poważne szkody w środowisku naturalnym

• stanowi podstawę prawną do powołania i działania organizacji i instytucji obrony cywilnej

Protokół Dodatkowy II: Dokument ten jest rozwinięciem postanowień artykułu 3, wspólnego dla czterech Konwencji Genewskich. Protokół obowiązuje strony konfliktu toczącego sie wewnątrz jednego państwa i upoważnia do niesienia pomocy osobom poszkodowanym, zapewniając minimum praw humanitarnych.

Protokół dodatkowy III z 2005 r. do Konwencji Genewskich z 12 sierpnia 1949

Dokument nakazuje personelowi sanitarnemu, który nie używa znaków czerwonego krzyża lub czerwonego półksiężyca używanie symbolu "czerwonego kryształu".

Konwencje haskie z 29 lipca 1899 roku

• I Konwencja haska - pokojowe rozstrzyganie międzynarodowych sporów - Haga, 18 października 1907 r.

• II Konwencja haska - normowała zwyczaje i prawa podczas wojny lądowej.

• III Konwencja haska - zastosowanie Konwencji genewskiej z 1864 roku do wojny na morzu.

Konwencja haska z 1904 roku

• dotyczyła ochrony okrętów szpitalnych.

Konwencje haskie z 18 października 1907 roku

Rozszerzała zakres konwencji haskich z 1899 roku i ustanawiała nowe przepisy; podczas konferencji przyjęto 13 konwencji (z czego ratyfikowano 12), dotyczących m.in.:

• sposobu rozpoczęcia konfliktu (konwencja haska III)

• sposobu prowadzenia wojny na lądzie (konwencja haska IV)

• sposobu zachowania się mocarstw neutralnych (konwencja haska V)

• sposobu traktowania statków handlowych należących do nieprzyjaciela

• utworzenia Międzynarodowego Trybunału Łupów (XII Konwencja) - nie została ratyfikowana

Konwencja haska z 14 maja 1954 roku

Jest jedną z najważniejszych konwencji podpisanych w Hadze, dotyczy postępowania wobec dóbr kultury w czasie konfliktu zbrojnego. Ustala m.in., że

• państwa, które podpisują konwencję, mają obowiązek utworzyć w ramach swoich sił zbrojnych jednostkę zajmującą się ochroną dóbr kulturalnych

• państwa, które podpisują konwencję, mają obowiązek włączyć jej postanowienia do prawa krajowego

• sygnatariusze konwencji powinni unikać wywozu dóbr kulturalnych z krajów i terytoriów okupowanych

Dodatkowo konwencja haska z 1954 roku ustanawia definicję dobra kulturalnego i sposobu jego ochrony. Status obiektu chronionego przez konwencję mają m.in.:

• schrony, w których przechowywane są dobra kultury

• wszelkie nieruchomości mające status zabytku (z wyjątkiem obiektów wykorzystywanych do celów wojskowych oraz tych, które znajdują się w bezpośrednim sąsiedztwie ośrodków przemysłowych i wojskowych)

Rejestrację takich obiektów prowadzi UNESCO (Międzynarodowy Rejestr Dóbr Kultury Objętych Ochroną Specjalną). Nieruchomości uznane za zabytkowe są specjalnie oznakowane - tarczą skierowaną ostrzem w dół, przedzieloną po przekątnych na dwa pola białe i dwa pola niebieskie.

Konwencja haska z 5 października 1961 roku

Konwencja znosząca wymóg legalizacji zagranicznych dokumentów urzędowych przez placówki dyplomatyczne lub urzędy konsularne.