Friedrich Nietzsche

Piszę tu o poglądach Nietzschego na literaturę jakie funkcjonują współcześnie, tj. piszę o Nietzschem ponowoczesnym, interpretowanym już po upowszechnieniu się zdobyczy literaturoznawstwa poststrukturalistycznego. Jak wiadomo Nietzsche zanim został filozofem był bardzo zdolnym filologiem klasycznym, faktu tego nie pomija żadna monografia myśliciela i słusznie, bowiem wiele z jego twierdzeń uznawanych za ściśle filozoficzne ma swe podłoże w obserwacji tekstów literackich a zwłaszcza języka. Ma ten fakt istotne znaczenie i dla zrozumienia jego filozofii życia jak i dla uświadomienia sobie pełnej skali jego poglądów na literaturę. Nie będę tu referował dziejów jego błyskotliwej kariery uniwersyteckiej w Bazylei i jej smutnego końca wynikłego z krytyki jaka spadła na autora Narodzin Tragedii oraz otwartego konfliktu powstałego w wyniku różnic poglądów między nim a jego kolegami po fachu. Każda poważna monografia tego myśliciela zawiera stosowne informacje na ten temat i do nich powinienem odesłać wszystkich zainteresowanych. Interesuje mnie Nietzsche postmodernistów. Ten Nietzsche, którego filozofię literatury (konsekwentnie wiążącą się z jego krytyką epistemologii, etyki i ontologii) trzeba z takim trudem odczytywać z licznych książek pisanych aforystycznym i fragmentarycznym stylem, utrudniającym ogarnięcie całości jednym szybkim spojrzeniem. Z tego powodu pozwolę sobie skorzystać tu z doskonalej pracy M.P. Markowskiego pt. Nietzsche – filozofia interpretacji, Kraków 1997.

Koncepcja Nietzschego zyskała nazwę genealogii. Genologia to filologia świata, metoda interpretacji zakładająca, że kultura jest tekstem, który podlega odczytaniu krytycznemu.Genealogia posiada podłoże filozoficzne. Jest nim antymetafizyczność, rozumiana jako odrzucenie metafizyki zachodnioeuropejskiej ufundowanej na platonizmie (odróżniającym świat wiecznych idei i świat realny, głębię i pozór zjawisk) oraz na chrześcijaństwie (świat ziemski, czyli realny i pozaziemski, czyli duchowy). Metafizyka ta zakłada istnienie opozycyjnych kategorii zjawiska i jego istoty, formy i treści, głębi i powierzchni, prawdy i fałszu i poprzez nie tłumaczy byt. Nietzsche był tym, który dokonał filozoficznej krytyki tego schematu. W jej następstwie odrzucił on wszelkie opozycje i twierdził, że istnieje tylko to, co powierzchniowe, a poznanie jest określone nie przez opozycje lecz perspektywę i dystans (perspektywizm). Nietzsche odrzuca dualizm na rzecz monizmu oraz hierarchizm na rzecz perspektywizmu. Teorii tej towarzyszy odrzucenie korespondencyjnej teorii prawdy pochodzącej od Arystotelesa. Genealogia jest zatem zawsze krytyką zachodniej metafizyki opartej na filozofii Arystotelesa (logika), Platona (idee platońskie) i chrześcijaństwie (moralność).

Fundamentalne twierdzenia genealogii autor wspomnianej książki ujmuje następująco:

- Nie posiadamy bezpośredniego wglądu w istotę świata.
- Jesteśmy skazani na interpretacje, które są ograniczone naszym punktem widzenia.
- Fakty nie istnieją, istnieją tylko interpretacje.
- Nic nie istnieje bezpośrednio, wszystko jest znakiem czegoś i odsyła do innych znaków (symptomologia).
- Rzeczywistość ma charakter znakowy (symboliczny), dlatego można ją interpretować.
- Nie liczy się intencja czynu, tekstu, autora lecz to, co w nim skryte, niejawne, wymagające interpretacji.

Genealogia jest zatem dyskursem dotyczącym powstawania lub pochodzenia idei tworzących kulturę Zachodu. Jest to dyskurs rozwijany przez filologa, dla którego owe idee powstały dzięki określonemu sposobowi lektury tekstu świata i dla którego one same splotły tekst poddany interpretacji. Tym dla Nietzschego jest kultura: narosłym nad tekstem świata wtórnym tekstem, którego strukturę należy odsłonić, reguły funkcjonowania uczytelnić, a zamaskowane intencje obnażyć. Genealogia stanowi antidotum na gigantyczną pomyłkę interpretacyjną, na jakiej wzniesiono gmach europejskiej kultury oraz jest sposobem na ujawnianie dowolności wykładni, którą chrześcijaństwo (idąc śladami nauk Platona) narzuciło Zachodowi. Genealogia demistyfikuje kulturę przez przypisanie jej instytucjom (religia, moralność, władza) historycznej względności. Opiera się ona na socjo-historyczno-kulturowej analizie języka. A pod sądami moralnymi, aktami świadomości, ideologią, odkrywa podszewkę fizjologii, psychologii, nieświadomości. Genealogia jest praktyką interpretacyjną, dążącą do odkrycia historii powstawania świata kultury jako przedstawienia. Opisuje ona jak powstają i dochodzą do głosu przesądy. Jej naukowość jest jednak problematyczna. Z tego powodu uznaje się ją za rodzaj hermeneutyki.

W odpowiedzi na klasyczny model prawdy i tradycyjną epistemologię (Arystotelesa i Platona) Nietzsche wypracował własne założenia poznawcze:

a) Nie istnieje ostateczny fundament na którym wspierałaby się rzeczywistość; nie istnieje ani arché, ani telos świata, który dany jest nam w doświadczeniu.
b) Rzeczywistość nie jest ani się nie staje; tym, co dane jest continuum zdarzeń.
c) Uwikłani jesteśmy w dwukierunkowe relacje ze światem; świat stracił swą autonomię.
d) Niemożliwa jest wierna ekspresja naszego bycia w świecie.

Podstawą tej strategii jest ciało. Stanowi ono osnowę tej hermeneutyki cielesności – strategii lektury potrzeb i popędów fizjologicznych stłumionych w tekście kultury (w tym miejscu Nietzscheańska filozofia interpretacji łączy się z innymi hermeneutykami podejrzeń jak psychoanaliza, marksizm, Sartrowski egzystencjalizm, czy fenomenologia Morleau-Ponty’ego). Ciało istnieje tu jako instrument krytyki świadomości dokonującej się pod znakiem filozofii życia, jako gwarant perspektywicznego widzenia, jako znak indywidualizacji, jako przypadkowe pole sił, pokazujące ich działanie, jako miejsce pośredniczące między chaosem świata a ładem intelektu, jako znak na podstawie którego odczytujemy ukryty sens tekstu moralności, jako paradygmat kulturowy, jako metafora poznawcza (interpretacyjna) wreszcie...

Na zakończenie o dwóch elementach, których w charakterystyce literackich poglądów autora Zaratustry pominąć nie można. Mowa oczywiście o tropach. Wszelkie poznanie, zdaniem Nietzschego, jest ustrukturowane w tropy językowe. Poznanie polega zatem na szeregu przeniesień, substytucji, wzięciu części za całość i tym podobnych zabiegach. Całość ludzkiego poznania określa pięć głównych tropów: 1. metafora (przeniesienie), 2. metonimia (substytucja, czyli utożsamienie rzeczy i jej następstwa; tutaj mieszczą się wszelkie sądy syntetyczne znane z logiki), 3. synekdocha (wzięcie części za całość), 4. personifikacja (lub antropomorfizm, tj. przypisanie tego, co właściwe ludzkiemu myśleniu – rzeczywistości nieludzkiej) i 5. hypallag (zamiana porządków przyczyny i skutku). Prawda jest niemożliwa do poznania, bo „zasłaniają ją tropy”.

„Metafora oznacza traktowanie jako tożsamych rzeczy rozpoznanych pod jakimś względem jako podobne.” [...] [Jeżeli więc] „każde posuwające nas na przód poznanie jest utożsamianiem niepodobnego, to każde poznanie jest z natury metaforyczne.”

Na koniec poświęcić wypada kilka słów na temat wpływu Nietzschego na literaturoznawstwo poststrukturalne. Pod jego wpływem, aczkolwiek była to recepcja spóźniona o pół wieku (a od lat 60-tych trwająca), część kierunków badawczych w ramach teorii literatury porzuciła lub istotnie zmodyfikowała swój statyczny, obiektywistyczny obraz rzeczywistości, traktując przy tym świat jako tekst i przechodząc od jego poznania (epistemologia) do jego interpretacji (hermeneutyka). Efektem tych przesunięć w obrębie teorii literatury było: 1. zakwestionowanie ważności intencji domniemanego autora tekstu, 2. odrzucenie koncepcji tekstu zamkniętego, skończonego, samowystarczalnego i statycznego, a w konsekwencji radykalne uczasowienie interpretacji, będącej odpowiedzią na tekst, 3. uznanie ścisłej zależności między sensem tekstu a jego wykładnią, 4. podanie w wątpliwość prawomocności każdego dyskursu interpretacyjnego zmierzającego do adekwatności własnego dyskursu wobec tekstu, 5. odczarowanie władzy podmiotu, który nie panuje już nad tekstem w postaci transcendentalnego podmiotu poznania. Zmiany to istotne i z pewnością nie jedyne. Głównymi kontynuatorami myśli Nietzschego byli w drugiej połowie XX wieku Jacques Derrida i Paul de Man oraz całe pokolenie amerykańskich dekonstrukcjonistów (tu np. J. Hillis Miller).