Motywy;
Jan Gwalbert Pawlikowski, polski ekonomista, publicysta, historyk sztuki i wielki miłośnik przyrody definiował ochronę przyrody jako ochronę „oblicza ziemi” i w tym sensie uznał ją za „dziecko XX w”.
W artykule otwierającym nowe czasopismo „ochrona przyrody” wyróżnił 3 grupy motywów zachowania oblicza ziemi.
1. Motyw natury estetycznej- zachowanie piękna krajobrazu, jego swoistych cech „szczególnie drogich sercu mieszkańców” odróżniających „krajobraz jednej okolicy od innych”, ściśle łączący się z ochroną „swojszczyzny”.
2. Motyw historyczno- pamiątkowy- związany niekiedy z pewnymi legendami, bardzo stary wyprzedzający „prądy współczesne”.
3. Motyw przyrodniczo naukowy, współczesny i mniej od pozostałych popularny, podkreślający konieczność ochrony „twórców przyrody i pewnych ukształtowań skorupy ziemskiej jako przedmiotu badań i ogniw łączących” w zrozumiałą całość oderwane na pozór zjawiska: świadectwa minionej przeszłości.
Motywy religijne:
Unikanie przez ludzi różnych "groźnych" osobliwości przyrody, nazywano często "diabelskimi", "diablimi", "czartowskimi", "czarodziejskimi", "cudownymi" itp. ratowało przed zniszczeniem wiele starych drzew, skał, źródeł. Czynnikiem ochrony było także czczenie różnych miejsc upamiętnionych w kulturze narodowej zdarzeniami historycznymi, czy związanych z postaciami historycznymi. Przekładów z tej dziedziny jest bardzo wiele, jak choćby liczne w Polsce "aleje Sobieskiego", "lipa w Czarnolesie", dęby "królewskie" w pozostałości Puszczy Niepołomickiej pod Krakowem, "Igła Deotymy" w Dolinie Ojcowskiej, "Wodogrzmoty Mickiewicza" w Tatrach itd
Wg wielu pierwotnych wierzeń "drzewa, jaskinie i inne osobliwości przyrody były siedzibą bogów i duchów, stąd otoczone je kultem religijnym. Dzięki temu stawały sie one 'tabu', którego zniszczenie wiązało sie ze ściągnięciem na siebie potępienia i przekleństwa"[1]. Tak było np. z polami gejzerowymi na terenie Parku Narodowego Yellowstone; Indianie uważali wybuchy gorącej wody i pary wodnej za przejaw gniewu złych duchów i stąd otaczali te miejsca kultem i ochroną.
Korzenie ochrony pewnych tworów i składników przyrody sięgają czasów przed naszą erą i choć brak dobrze udokumentowanych danych, to niewątpliwie ta potrzeba zrodziła się już dawno. Na początku miała ona głownie podłoże religijne, rzadziej wynikała ona z pobudek materialnych, estetycznych i ideowych, które w okresie przedmuzłumańskim w którym panował politeizm.
W Arabii środkowej kolebce islamu, chroniono jako święte drobne drzewa oliwne.
W Indiach czczono pewne gatunki drzew i zwierząt np. nosorożca, tygrysy, słonie, węże, krowy, byki.
W Afryce czczono i chroniono m.in. duże dęby czy baobaby.
Do czasów dzisiejszych w tekstach modlitw różnych religii można znaleźć fragmenty w których ludzie proszą np. o „pokój w głębinach morza”.
W religii chrześcijańskie w Biblii też odnajdujemy różne fragmenty na temat przyrody.
Motywy gospodarcze:
pewne gatunki chronione były z przyczyn ekonomicznych. Jako przykład mogą posłużyć tzw. "regalia" (oddanie prawa odłowu określonych zwierząt i ryb dworom królewskim i książęcym), czy zarządzenie ochrony cisa (z drzewa tego wyrabiano łuki i kusze, nadmierne ich wycinanie i wywóz za granicę mogło grozić osłabieniem siły militarnej kraju), polowań na jelenie, dziki, konie leśne i łososie wydane przez króla Jagiełłę, czy odłowu bobrów wydany Bolesława Chrobrego.
Zrozumienie wartości gospodarczej i ekonomicznej przyrody nie było w starożytności niczym wyjątkowym o czym świadczy wypowiedź Marcuso Cicerao (106-43 r. p.n.e.) pisał: "niszczenie lasów jest najgorszym wrogiem dobrobytu społeczeństwa"
Już w zamierzchłych czasach dostrzegano korzyści materialne z użytkowania zasobów przyrody i tym samym celowość jej ochrony.
W 1100 r. p.n.e. wprowadzono w Chinach prawdopodobnie najstarsze na świecie zarządzenie "zachowania cenniejszych drzew, niektórych lasów i polepszenia gospodarki leśnej"w sprawie zachowania cenniejszych drzew
W średniowieczu możnowładcy zawłaszczyli sobie zasoby przyrody i najczęściej z egoistycznych pobudek wprowadzali nakazy i zakazy dotyczące zasad użytkowania zasobów.
W europie podobnie możnowładcy na ziemiach niemieckich, angielskich i czeskich zabronili poddanym wyrębu lasu, czasem nawet wstępu do lasu.
Już przed wiekami zdawano sobie sprawę z możliwością wyczerpania się zasobów naturalnych i konieczności rozsądnej eksploatacji.
W miarę wyczerpywania się zasobów przyrodniczych zwłaszcza wymieranie gatunków zwierząt łownych i wylesiania dużych obszarów ziemi, ochrona przyrody z pobudek ekonomicznych i gospodarczych stawało się coraz powszechniejsze.
Motywy strategiczne:
W średniowieczu ważne były motywy strategiczne. Nie wycinano drzew wzdłuż granic państw i księstw, bo stanowiły one dla wroga trudną barierę w czasie napadu.
W lasach budowano zakony dzięki czemu zakonnicy mogli odnaleźć spokój od zgiełku zewnętrznego świata co sprzyjało medytacjom i rozwojowi życia duchowego.
Motywy estetyczne:
W dawnych czasach o wiele rzadziej chroniono przyrodę z powodów estetycznych niż religijnych czy ekonomicznych.
W XIX i XX w walory estetyczne stały się powszechnym motywem obejmowania ochroną tworów przyrody.
Pewne elementy środowiska chroniono ze względu na ich piękno. Przykładem jest "prawo ochrony ptaków śpiewających w Szwajcarii z 1353 roku, zakaz zabijania skowronków wydany w Norymberdze w XV wieku, czy zakaz niszczenia kwiatów wiosennych w okresie Świąt Wielkanocnych wydany w XVII wieku w księstwie Műnster". Rozwój motywacji estetycznej przyczynił się np. modny we Francji w XVIII wieku "kult natury", zainicjowany przez Jana Jakuba Rousseau.
Motywy patriotyczne:
Według pisarzy i filozofów ochrona przyrody powinna być obowiązkiem każdego patrioty i elementem patriotycznego wychowania młodego pokolenia. "Miłość do Ojczyzny mieści w sobie nieodzownie miłość ojczystej Ziemi", pisał Jan Gwalbert Pawlikowski. Hasło to zainspirowało w Polsce ruchy krajoznawstwa głoszące potrzebę ochrony przyrody
Motywy ideowe:
Już w starożytności niektórzy władcy chronili przyrodę z pobudek często moralnych niezależnie od wartości utylitarnych i estetycznych.
Król Asioka III w p.n.e.- ograniczył zabijanie zwierząt.
Z pobudek ideowych walczyli o ochronę przyrody afrykańskiej europejscy podróżnicy i przyrodnicy.
Motywy egzystencjonalne i zdrowotne:
W miarę postępującego zniszczenia przyrody ba skutek gwałtownego wzrostu liczby ludności i rozwoju przyrody.
Egzystencjonalne- oparty na oczywistej prawdzie zgodnie z która człowiek jest cząstką przyrody, a jego zależność od innych mieszkańców Ziemi została ukształtowana….
Zdrowotny (higieniczny) podkreśla, że przyroda jest jednym z istotnych czynników kształtowania jakości środowiska życia.
Motywy naukowe:
Podkreślane były przez środowisko przyrodników.
Cele i przedmiot ochrony przyrody w ujęciu formalno- prawnym.
Ochrona przyrody jako dyscyplina naukowa.
- ochrona przyrody nie istnieje jako nauka w oficjalnym spisie dyscyplin naukowych („kształtowanie środowiska- tak”).
Siedlisko przyrodnicze- obszar lądowy lub wodny, naturalny, półnaturalnym lub antropogeniczny wyodrębniony w oparciu o cechy geograficzne abiotyczne i biotyczne.
Siedlisko gatunkowe- obszary występowania roślin i zwierząt lub grzybów w ciągu całego życia lub w dowolnych stadiach ich rozwoju.
Pierwsza w Polsce ustawa o ochronie przyrody- marzec 1934 rok.
Zadania i zakres ochrony przyrody:
„ ochronie podlegają twory przyrody jako to: ziemi, jej ukształtowanie i formacja, jaskinia, wody stojące i płynące, wodospady, brzegi tych wód, zwierzęta, rośliny, minerały, skamieniałości, tak gatunki jak i zbiorowiska i poszczególne okazy, których zachowanie leży w interesie publicznym ze względów naukowych, historycznych, pamiątkowych albo też ze wzg. na swoiste cechy krajobrazu.”
1.Ochrona przyrody, w rozumieniu ustawy, polega na zachowaniu, zrównoważonym
użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody:
1) dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów;
2) roślin, zwierząt i grzybów objętych ochroną gatunkową;
3) zwierząt prowadzących wędrowny tryb życia;
4) siedlisk przyrodniczych;
5) siedlisk zagrożonych wyginięciem, rzadkich i chronionych gatunków roślin,
zwierząt i grzybów;
6) tworów przyrody żywej i nieożywionej oraz kopalnych szczątków roślin i
zwierząt;
7) krajobrazu;
8) zieleni w miastach i wsiach;
9) zadrzewień.
2. Celem ochrony przyrody jest:
1) utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów;
2) zachowanie różnorodności biologicznej;
3) zachowanie dziedzictwa geologicznego i paleontologicznego;
4) zapewnienie ciągłości istnienia gatunków roślin, zwierząt i grzybów, wraz z
ich siedliskami, przez ich utrzymywanie lub przywracanie do właściwego
stanu ochrony;
5) ochrona walorów krajobrazowych, zieleni w miastach i wsiach oraz zadrzewień;
6) utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych,
a także pozostałych zasobów, tworów i składników przyrody;
7) kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez edukację,
informowanie i promocję w dziedzinie ochrony przyrody.
Cele ochrony przyrody są realizowane przez:
1) uwzględnianie wymagań ochrony przyrody w polityce ekologicznej państwa,
programach ochrony środowiska przyjmowanych przez organy jednostek
samorządu terytorialnego, koncepcji przestrzennego zagospodarowania
kraju, strategiach rozwoju województw, planach zagospodarowania przestrzennego
województw, strategiach rozwoju gmin, studiach uwarunkowań i
kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, miejscowych planach
zagospodarowania przestrzennego i planach zagospodarowania przestrzennego
morskich wód wewnętrznych, morza terytorialnego i wyłącznej strefy
ekonomicznej oraz w działalności gospodarczej i inwestycyjnej;
2) obejmowanie zasobów, tworów i składników przyrody formami ochrony
przyrody;
3) opracowywanie i realizację ustaleń planów ochrony dla obszarów podlegających
ochronie prawnej, programów ochrony gatunków, siedlisk i szlaków
migracji gatunków chronionych;
4) realizację krajowej strategii ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności
biologicznej wraz z programem działań;
5) prowadzenie działalności edukacyjnej, informacyjnej i promocyjnej w dziedzinie
ochrony przyrody;
6) prowadzenie badań naukowych nad problemami związanymi z ochroną
przyrody.
( Ustawa z dn. 16.04.2004 r. o ochronie przyrody. Dz. U. nr 92 poz. 880 z poźń. Zm.)
Pojęcia „przyroda nie można utożsamiać z pojęciem „środowisko”- przyroda jest pojęciem węższym. Ustawa nie definiuje pojęcia przyroda.
Cele ochrony przyrody, zgodnie z artykułem 3 ustawy o ochronie przyrody osiągane są przez:
- uwzględnienie wymagań ochrony przyrody w polityce ekologicznej państwa, programach ochrony przyrody
- obejmowanie zasobów, tworów i składników przyrody formami ochrony przyrody.
Formy ochrony przyrody:
parki narodowe;
rezerwaty przyrody;
parki krajobrazowe;
obszary chronionego krajobrazu;
obszary Natura 2000;
pomniki przyrody;
stanowiska dokumentacyjne;
użytki ekologiczne;
zespoły przyrodniczo – krajobrazowe;
ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów.
Parki narodowe:
W brzmieniu Ustawy o ochronie przyrody z 2004 r. "obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż , na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe. Park narodowy tworzy się w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk zwierząt lub siedlisk grzybów."
Sposób powołania: rozporządzenie Rady Ministrów na podstawie Ustawy o ochronie przyrody.
Jednostka nadrzędna: Krajowy Zarząd Parków Narodowych podlegającym głównemu konserwatorowi przyrody, dyrektor parku narodowego.
Finansowanie: budżet państwa.
Gospodarowanie: działania mające na celu ochronę przyrody stanowią priorytet: na terenie rezerwatów ścisłych wydzielonych na terenie parku nie prowadzi się żadnych prac o charakterze gospodarczym: otulina.
Plan ochrony parku narodowego rozporządzany jest na 20 lat. Ustala go minister środowiska. Plan zawiera przede wszystkim:
1. cele ochrony z uwzględnieniem przyrodniczych i społecznych uwarunkowań i ich realizacji
2. ????????????????????????
W parku narodowym nie wolno!!!:
Polować, wędkować, chwytać ani płoszyć zwierząt, zbierać poroży, grzybów, jagód i ziół, uszkadzać i niszczyć jakichkolwiek elementów przyrody, eksploatować kopalin, poruszać się poza wyznaczonymi ścieżkami, pływać i żeglować poza wyznaczonymi akwenami, wprowadzać psów bez smyczy i kagańca, umieszczać tablic nie związanych z ochroną przyrody, zakłócać ciszę, zanieczyszczać ziemi, wód, powietrza, zmieniać stosunków wodnych, prowadzić badań naukowych bez zgody dyrektora, wprowadzać organizmów zmodyfikowanych genetycznie, latać nad terenem parku.
W Polsce mamy 23 parki:
1. Babiogórski Park Narodowy pow. 33,91 km2, utworzony w 1954r symbol- endemit Okrzyn Jeleni
2. Białowieski Park Narodowy pow. 105,17 km2 ut. 1947 sym. żubr
3. Biebrzański Park Narodowy- pow. 593,22 km2, ut 1993, sym. batalion
4. Bieszczadzki Park Narodowy- pow. 292,01km2, ut. 1973, sym. Ryś
5. Park Narodowy Bory Tucholskie- pow. 47,98 km2 ut. 1996, sym. Głuszec na sośnie
6. Drawieński Park Narodowy- pow. 113,42km2, ut. 1990, sym. Wydra
7. Gorczański Park Narodowy –pow. 70,31km2, ut. 1981, sym. Salamandra plamista
8. Park Narodowy Gór Stołowych –pow. 63,40km2, ut. 1993, sym. Szczeliniec
9. Kampinoski Park Narodowy –pow. 385,49km2, ut. 1959, sym. Łoś
10. Karkonoski Park Narodowy –pow. 55,81km2, ut. 1959, sym. Chojnik
11. Magurski Park Narodowy –pow.194,39km2, ut. 1995, sym. Orlik krzykliwy
12. Narwiański Park Narodowy- pow. 73,50 km2, ut. 1996, sym. błotnik stawowy
13. Ojcowski Park Narodowy –pow. 21,46km2, ut. 1956, sym. nietoperz
14. Pieniński Park Narodowy –pow. 23,46km2, ut. 1954, sym. Trzy korony
15. Poleski Park Narodowy –pow. 97,62km2, ut. 1990, sym. żuraw
16. Roztoczański Park Narodowy –pow. 84,83km2, ut. 1974, sym. Konik polski
17. Słowiński Park Narodowy- pow. 215,73 km2, ut. 1967, sym. mewa
18.Świętokrzyski Park Narodowy –pow. 76,26km.2, ut. 1950, sym. Jeleń
19. Tatrzański Park Narodowy –pow. 211,64km2, ut. 1954, sym. Kozica
20. Park Narodowy Ujście Warty –pow. 80,38km2, ut. 2001, sym. Gęś zbożowa
21. Wielkopolski Park Narodowy –pow. 75,84km2, ut. 1957, sym. sowa
22. Wigierski Park Narodowy- pow. 149,86 km2, utworzony w 1989, sym. bóbr
23. Woliński Park Narodowy- pow. 109,37 km2, utworzony w 1960, sym. bielik
Rezerwat przyrody:
Sposób powołania: rozporządzenie wojewody,
Plan ochrony: obowiązuje przez 20 lat i obejmuje te same elementy co w przypadku PN.
Zakazy: takie same jak na terenie PN, może (ale nie musi) mieć otulinę.
W Polsce istnieje 1546 rezerwatów przyrody ( w podkarpackim 113) o łącznej powierzchni .
Ponad połowa z nich to rezerwaty leśne stanowiące ok. 85% ogólnej powierzchni rezerwatów.
Jak utworzyć rezerwat?:
1.Sporządzenie dokumentacji przez specjalistów lub amatorów (wyniki zweryfikowane muszą być wtedy przez profesjonalistów.
+wymagane analizy:
- siedliskowa i glebowo- siedliskowa,
- leśna,
- fitosocjologiczna,
- florystyczna,
- faunistyczna,
- torfoznawcza,
- hydrologiczna,
- przyrody nieożywionej,
- krajobrazowa,
- historyczno- gospodarcza,
- antropopresji.
2. Uzasadnienie i opisanie granic planowanego rezerwatu (wykonywane przez geodetów).
3. Propozycje nazwy.
4. Propozycja zakazów i nakazów.
5. Odszukanie i wymienienie wszystkich podmiotów zarządzających terenami przyszłego rezerwatu.
6. Określenie precyzyjnego celu.
7. Opracowanie dokumentacji projektowej rezerwatu jest zadaniem wojewódzkiego konserwatora przyrody. Jeśli jest inicjatywą ……….
Park krajobrazowy.
Sposób powołania: rozporządzenie wojewody.
Jednostka nadrzędna: dyrektor parku krajobrazowego.
Finansowanie: budżet państwa
Gospodarowanie: grunty orne, leśne i in. nieruchomości znajdujące się w granicach parku krajobrazowego są wykorzystywane gospodarczo, ale nadrzędnym celem gospodarowania jest zachowanie istniejących układów przyrodniczych.
Zadania dyrekcji: organizacja działalności naukowej, dydaktycznej, turystycznej i rekreacyjnej.
Plan ochrony parku krajobrazowego sporządzany jest na 20 lat:
Uwzględnia przede wszystkim:
1. Cele ochrony z uwzględnieniem przyrodniczych, społecznych i gospodarczych uwarunkowań i ich realizacji.
2. Obszar działań ochronnych.
3. Zakres działań związanych z ochroną przyrody i kształtowaniu krajobrazu na obszarach działań ochronnych.
4. Sposoby eliminacji lub minimalizacji zagrożeń dla przyrody.
5. obszary i sposoby ich udostępniania dla celów naukowych, dydaktycznych, edukacyjnych, turystycznych i rekreacyjnych oraz innych form gospodarowania.
6. Ustalanie dla miejscowych placów zagospodarowania przestrzennego.
W Polsce istnieje 126 parków krajobrazowych (w podkarpackim 6) o łącznej powierzchni ponad 2,5 tys. ha. co stanowi 8,1% powierzchni kraju.
Na terenie parku krajobrazowego nie wolno!:
- lokalizować obiektów „szkodliwych” lub „mogących pogorszyć” stan środowiska,
- lokalizować zabudowy lotniskowej (chyba, że inaczej postanowi gmina),
- organizować rajdów motocyklowych i samochodowych oraz pokazów lotniczych,
- zabijać zwierząt,
- lokalizować ferm,……
- trwale zniekształcać formy terenu,
- używać kładów motorowych.
Obszary chronionego krajobrazu:
Sposób powołania: rozporządzenie wojewody lub Rady Gminy
W Polsce mamy 546 obszarów chronionego krajobrazu ( w podkarpackim 12) zajmujących łącznie ok. 7,5 tysiąca ha (około 23% powierzchni kraju).
1. Obszar chronionego krajobrazu obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający
się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze
względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem
lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych.
2. Wyznaczenie obszaru chronionego krajobrazu następuje w drodze uchwały sejmiku
województwa, która określa jego nazwę, położenie, obszar, sprawującego
nadzór, ustalenia dotyczące czynnej ochrony ekosystemów oraz zakazy właściwe
dla danego obszaru chronionego krajobrazu lub jego części, wybrane spośród
zakazów wymienionych w art. 24 ust. 1, wynikające z potrzeb jego ochrony. Likwidacja
lub zmiana granic obszaru chronionego krajobrazu następuje w drodze
uchwały sejmiku województwa, po zaopiniowaniu przez właściwe miejscowo
rady gmin, z powodu bezpowrotnej utraty wyróżniającego się krajobrazu o
zróżnicowanych ekosystemach i możliwości zaspokajania potrzeb związanych z
turystyką i wypoczynkiem.
3. Projekty uchwał sejmiku województwa, o których mowa w ust. 2, wymagają
uzgodnienia z właściwym regionalnym dyrektorem ochrony środowiska.
4. (uchylony).
5. Projekty studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego
gmin, miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, planów zagospodarowania
przestrzennego województw i planów zagospodarowania przestrzennego
morskich wód wewnętrznych, morza terytorialnego i wyłącznej strefy
ekonomicznej, w części dotyczącej obszaru chronionego krajobrazu, wymagają
uzgodnienia z właściwym regionalnym dyrektorem ochrony środowiska w
zakresie ustaleń tych planów, mogących mieć negatywny wpływ na ochronę
przyrody obszaru chronionego krajobrazu.
1. Na obszarze chronionego krajobrazu mogą być wprowadzone następujące zakazy:
1) zabijania dziko występujących zwierząt, niszczenia ich nor, legowisk, innych
schronień i miejsc rozrodu oraz tarlisk, złożonej ikry, z wyjątkiem
amatorskiego połowu ryb oraz wykonywania czynności związanych z racjonalną
gospodarką rolną, leśną, rybacką i łowiecką;
2) realizacji przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko w
rozumieniu przepisów ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu
informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie
środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko;
3) likwidowania i niszczenia zadrzewień śródpolnych, przydrożnych i nadwodnych,
jeżeli nie wynikają one z potrzeby ochrony przeciwpowodziowej
i zapewnienia bezpieczeństwa ruchu drogowego lub wodnego lub budowy,
odbudowy, utrzymania, remontów lub naprawy urządzeń wodnych;
4) wydobywania do celów gospodarczych skał, w tym torfu, oraz skamieniałości,
w tym kopalnych szczątków roślin i zwierząt, a także minerałów i
bursztynu;
5) wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu, z wyjątkiem
prac związanych z zabezpieczeniem przeciwsztormowym, przeciwpowodziowym
lub przeciwosuwiskowym lub utrzymaniem, budową, odbudową,
naprawą lub remontem urządzeń wodnych;
6) dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli służą innym celom niż
ochrona przyrody lub zrównoważone wykorzystanie użytków rolnych i leśnych
oraz racjonalna gospodarka wodna lub rybacka;
7) likwidowania naturalnych zbiorników wodnych, starorzeczy i obszarów
wodno-błotnych;
8) lokalizowania obiektów budowlanych w pasie szerokości od linii
brzegów rzek, jezior i innych zbiorników wodnych, z wyjątkiem urządzeń
wodnych oraz obiektów służących prowadzeniu racjonalnej gospodarki rolnej,
leśnej lub rybackiej;
9) lokalizowania obiektów budowlanych w pasie szerokości od linii
brzegów klifowych oraz w pasie technicznym brzegu morskiego.
Obszary Natura 2000:
Podstawy prawne:
- Dyrektywa 79/ 409/ EEC w sprawie ochrony dzikich ptaków (tzw. dyrektywa ptasia)
- Dyrektywa 92/ 43/ EEC w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (tzw. dyrektywa siedliskowa).
Cele sieci Natura 2000:
- ochrona zagrożonych składników różnorodności biologicznej kontynentu europejskiego- siedlisk przyrodniczych dzikiej fauny i flory,
- spójne kryteria i metody tworzenia sieci,
- instrumenty umiarkowanego użytkowania nie pogarszające stanu siedlisk i gatunków.
We wszystkich krajach UE w odniesieniu do obszarów Natura 2000 obowiązuje jedna zasada:
Kraje członkowski podejmują odpowiednie działania w celu uniknięcia na obszarach Natura 2000 pogorszenia stanu siedlisk gatunków, dla których zostały wyznaczone obszary Natura 2000.
Regiony i obszary:
1. 8 regionów biogeograficznych,
2. 2 typy obszarów:
- obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) na podstawie dyrektywy ptasiej
- specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) na podstawie dyrektywy siedliskowej
Dla obszarów tworzy się :
- Standardowe Formularze Danych,
- mapę obszarów w skali 1: 100000.
Podstawą wyznaczania obszarów Natura 2000 są tylko i wyłącznie kryteria naukowe czyli najbardziej aktualny stan wiedzy.
Sieć tworzy się w 3 etapach:
- każdy kraj opracowuje krajową listę obszarów Natura 2000
- dla każdego regionu biogeograficznego organizowane jest seminarium biogeograficzne
- uzupełnienie obszarów w sposób zapewniający dobrą reprezentację w sieci siedlisk i gatunków danej strefy.
W Polsce zapisy Dyrektywy Ptasiej i Siedliskowej zostały transponowane do ustawy z dnia 16.04.2004 o ochronie przyrody i stanowią podstawę wyznaczania oraz funkcjonowania sieci Natura 2000 w Polsce.
Na terenie Polski występują 2 regiony biogeograficzne:
- kontynentalny
- alpejski
Zasoby siedlisk i gatunków w Polsce dla których tworzy się obszary Natura 2000.
- 267 gatunków ptaków- są one określone w Rozporządzeniu Ministerstwa Środowiska z dn. 21.07.2004 dz. U nr 229 poz. 2313
- 76 typów siedlisk przyrodniczych w tym 14 priorytetowych
- 46 gatunków roślin w tym 10 priorytetowych
- 88 gatunków zwierząt w tym 13 o znaczeniu priorytetowym.
Wstępny projekt sieci Natura 2000
- 141 proponowanych OSO obszary specjalnej ochrony ptaków (15% powierzchni kraju bez ostoi morskich)
- 279 SOO specjalne obszary ochrony siedlisk (10,4% powierzchni kraju)
Razem 420 obszarów (18% powierzchni kraju).
Krajowa liczba obszarów Natura 2000 z maja 2004 roku.
-72 obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) 2 414 205 ha- 7,8% powierzchni kraju- OSO- 9% łącznie
-184 obszary specjalnej ochrony siedlisk (SOO) 1 135 327 ha- 3,7% powierzchni kraju-
SOO- 13%- łącznie
Dla każdego obszaru w ciągu 5 lat od ustanowienia tworzony jest plan ochrony. Zawierać on powinien:
- opis i ocenę istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych, oraz określenie sposobów eliminacji lub ograniczania tych zagrożeń i ich skutków
- opis warunków zachowania lub przywrócenia właściwego stanu ochrony siedlisk i gatunków
- wykaz zadań ochronnych
- zakres monitoringu przyrodniczego
- opis granic.
W ustawie o ochronie przyrody z 16.04.2004 zostały określone 3 poziomy nadzoru nad obszarami Natura 2000:
1) Minister Środowiska
2) Wojewoda (opisany w ustawie jako koordynujący)
3) Sprawujący nadzór nad obszarami Natura 2000
Minister Środowiska:
+ wyznacza obszary Natura 2000 w tym:
- przekazuje i uzgadnia listy obszarów Natura 2000 z Komisją Europejską
- ustanawia akty prawne dotyczące sieci Natura 2000, w tym w drodze rozporządzenia 20- letni plan ochrony dla każdego z obszarów Natura 2000.
+określa sprawującego nadzór nad obszarem Natura 2000 w drodze rozporządzenia
+prowadzi ewidencję (system zarządzania informacją):
+uczestniczy w pracach komitetów i grup lokalnych KE
+ odpowiada za raportowanie do Komisji Europejskiej w tym opracowuje składa raporty
+Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska składa do Komisji Europejskiej raporty i
notyfikacje dotyczące obszarów Natura 2000 oraz występuje o opinie w sprawie tych
obszarów.
opracowuje raporty i informacje na potrzeby kraju
+ nadzoruje funkcjonowanie obszarów Natura 2000.
- wskazuje na potrzeby badań naukowych działań edukacyjnych na rzecz sieci natura 2000
- wydaje zarządzenia w zakresie gatunków objętych ochroną ścisłą
- określa zakres i tryb przekazywania żądanych informacji
Wojewoda:
- Koordynuje funkcjonowanie obszarów Natura 2000 na obszarze swojego działania
- uzgadnia decyzje o środowiskowych uwarunkowaniach w przypadku przedsięwzięć realizowanych na obszarach Natura 2000
Jako sprawujący nadzór:
- zleca i nadzoruje sporządzenie projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000
- uzgadnia projekt planu ochrony z Radami Gmin
- sporządza i przekazuje Ministrowi Środowiska okresowe oceny realizacji ochrony danego obszaru.
Krajowa lista obszarów Natura 2000 z maja 2004 w 62% pokrywa się z obszarami chronionymi. Podczas jej tworzenia przyjęto, ze lista i zasięg obszarów Natura 2000 będzie rozszerzany w miarę postępu wiedzy o rozmieszczeniu i potrzebach ochrony.
Propozycja optymalizacji sieci obszarów Natura 2000 Shadow List, przesłana przez ekologiczne organizacje pozarządowe do Komisji Europejskiej.
Uzupełnienie krajowej listy obszarów Natura 2000 o:
- 169 specjalne obszary ochrony siedlisk,
- 69 obszary specjalnej obszarów ptaków,
Dalsze rozszerzenie sieci w Polsce nastąpiło po maju 2005 po seminariach biogeograficznych:
Seminarium alpejskie maj 20054
Seminarium kontynentalne kwiecień 2006
Lista 9 nowych obszarów w regionie alpejskim została zatwierdzona przez Radę Ministrów w dn., 20 grudnia 2005 i przesłana w styczniu 2006 do Komisji Europejskiej. Obecnie w uzgodnieniach znajduje się 98 specjalnych obszarów ochrony siedlisk w regionie kontynentalnym.
Zabrania się podejmowania działań mogących w istotny sposób pogorszyć stan siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatunków roślin i zwierząt, a także w istotny sposób wpłynąć negatywnie na gatunki, dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000. z zastrzeżeniem artykułu 34
Artykuł 34- dopuszcza pod pewnymi warunkami realizację przedsięwzięć które mogą mieć negatywny wpływ na obszary Natura 2000.
Warunki wydania decyzji środowiskowych uwarunkowaniach na przedsięwzięcie lub plan które mają negatywny wpływ na obszar Natura 2000.
Jeżeli przemawiają za tym konieczne wymogi nadrzędnego interesu publicznego, w tym wymogi o charakterze społecznym lub gospodarczym, i wobec braku rozwiązań alternatywnych, właściwy miejscowo wojewoda, a na obszarach morskich dyrektor właściwego urzędu morskiego, może zezwolić na realizację planu lub przedsięwzięcia, które
mogą mieć negatywny wpływ na siedliska przyrodnicze oraz gatunki roślin i zwierząt, dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000, zapewniając wykonanie kompensacji przyrodniczej niezbędnej do zapewnienia spójności i właściwego funkcjonowania sieci obszarów Natura 2000, z zastrzeżeniem ust. 2.
Jest to obecnie uzgodnienie przez wojewodę lub dyrektora urzędu morskiego decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach.
2. Jeżeli na obszarze Natura 2000 występuje siedlisko lub gatunek o znaczeniu
priorytetowym, zezwolenie, o którym mowa w ust. 1, może zostać udzielone wyłącznie w celu:
1) ochrony zdrowia i życia ludzi;
2) zapewnienia bezpieczeństwa powszechnego;
3) uzyskania korzystnych następstw o pierwszorzędnym znaczeniu dla środowiska
przyrodniczego;
4) wynikającym z koniecznych wymogów nadrzędnego interesu publicznego, po uzyskaniu
opinii Komisji Europejskiej.
Nadrzędny interes publiczny (NIP)
• zdrowie ludzkie,
• bezpieczeństwo publiczne
• korzystne skutki o podstawowym znaczeniu dla środowiska
• inne powody społeczne i ekonomiczne o charakterze zasadniczym wynikające z NIP, np.: przedsięwzięcia inicjowane przez sektor publiczny lub sektor komercyjny, wypełniający misje sektora publicznego – transport, energia, komunikacja ( interes firm lub osób fizycznych nie zalicza się do NIP)
• zdrowie publiczne, ochrona środowiska, uzasadnione cele polityki społeczno-gospodarczej
Zasady NIP
• Interes publiczny ma względy przeważające w stosunku do obszaru chronionego
• Ma charakter długofalowy
• Proponowane plany i przedsięwzięcia są niezbędne w ramach:
– Ochrony fundamentalnych wartości życia (zdrowie, bezpieczeństwo, życie)
– Fundamentalnych zasad polityki Państwa i Społeczeństwa
– Działań natury ekonomicznej lub społecznej, spełniających zobowiązania usług publicznych
Działania łagodzące
• Unikanie oddziaływań u źródła
• Zmniejszenie oddziaływań u źródła
• Zmniejszanie oddziaływań w obszarze
• Zmniejszanie oddziaływań u odbiorcy
Działania kompensacyjne
• Stosowane wówczas gdy zawiodą inne rozwiązania (alternatywne i minimalizujące)
• działania specyficzne dla planu lub przedsięwzięcia, inne niż normalna praktyka tworzenia sieci (desygnowanie zinwentaryzowanego obszaru),
– Odtworzenie - rekonstrukcja siedliska nowego lub powiększonego obszaru, który zostanie włączony do sieci
– Wzbogacenie -poprawa wartości biologicznej siedliska w części lub w innym obszarze, proporcjonalnie do szkody (poprawa bazy żywieniowej)
– Utworzenie - zaproponowanie nowego obszaru
– Zachowanie gatunków żyjących w siedlisku- działania zapobiegające dalszej erozji spójności sieci Natura 2000.
Różnice między działaniami łagodzącymi i kompensującymi
Jako przykład różnic między działaniami łagodzącymi, a działaniami kompensującymi mogą być działania stosowane dla ochrony siedlisk zamieszkałych przez ryby. Najczęściej stosowane działania łagodzące w tym przypadku to:
- ustalenie przedziałów czasowych pracy w strumieniach, ujściach itp. tak, aby zmniejszyć do minimum zakłócenia wędrówek i tarła;
- modyfikacja lub skrócenie harmonogramu prac tak, aby zakończyć je szybciej;
- wybór najmniej szkodliwego sprzętu/materiałów/technik budowlanych;
• zapewnienie rybom przejść wokół przeszkód w trakcie i po zakończeniu prac budowlanych;
• zapewnienie minimalnego przepływu wody podczas wykonywania prac budowlanych, w wyniku, których zmniejsza się przepływ wody (np. tamy, przepusty itp.);
• działania mające na celu zamówienia na budowach;
• połączenia powyższych w dowolnej kombinacji.
Działania te wdraża się w trakcie planowania, projektowania, budowy i/lub realizacji planu lub przedsięwzięcia.
Natomiast działania kompensujące należy stosować, gdy pozostałe oddziaływania planu lub przedsięwzięcia wciąż uznaje się za znaczące po realizacji rozwiązań się alternatywnych, ponownego zaprojektowania lub działań łagodzących.
Najczęściej stosowane działania kompensujące chroniące siedliska zamieszkałe przez ryby to:
- utworzenie podobnego siedliska na terenie zagospodarowanym lub w jego pobliżu, wewnątrz tej samej jednostki ekologicznej;
- utworzenie podobnego siedliska w innej jednostce ekologicznej podtrzymującej taką samą populację lub te same gatunki;
- zwiększenie zdolności produktywnej istniejącego siedliska na terenie zagospodarowanym lub w jego pobliżu, wewnątrz tej samej jednostki ekologicznej;
- zwiększenie zdolności produktywnej innej jednostki ekologicznej podtrzymującej taką samą populację lub te same gatunki. dalszej erozji spójności sieci Natura 2000.
FORMY OCHRONY PRZYRODY W POLSCE
Pomniki przyrody
„ Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub jej skupienia o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno-pamiątkowej i krajobrazowej oraz
odznaczające się indywidualnymi cechami wyróżniającymi je wśród innych tworów, a w szczególności sędziwe i okazałych rozmiarów drzewa i krzewy gatunków rodzimych i obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe, jaskinie.”
Ustawa o ochronie przyrody.
W Polsce posiadamy ponad 3,5 tysiąca pomników przyrody, w tym:
-Pojedyncze drzewa 26636
-Grupy drzew 4535
-Aleje 786
-Głazy narzutowe 1053
-Skałki, groty, jaskinie 771
Pomnik przyrody powołać może wojewoda lub rada gminy
Minimalne wymiary (cm) drzew kwalifikujących się na pomniki przyrody
| Gatunek | Minimalna średnica i obwód (w nawiasie) na wysokości |
|---|---|
| Dąb szypułkowy, topola biała, topola czarna | 120(377) |
| Dąb bezszypułkowy, jodła, lipa, modrzewie, sosna, świerk, buk, wierzba biała, wierzba krucha | 100(314) |
| Jawor, jesion | 80(251) |
| Klon, osika, wiązy, brzoza brodawkowata | 70(220) |
| Brzoza omszona, grab | 60(157) |
| Grusza, jarząb, klon polny | 50(157) |
| Czeremcha, czereśnia, głogi, jabłoń dzika, leszczyna, szakłak | 30(94) |
Stanowisko dokumentacyjne
„ Stanowiskami dokumentacyjnymi przyrody nieożywionej są wyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do udostępnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym, miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych oraz fragmenty eksploatowanych i nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i
podziemnych” Ustawa o ochronie przyrody
W Polsce istnieje około 120 stanowisk dokumentacyjnych.
Stanowisko dokumentacyjne powoływane jest przez wojewodę lub radę gminy.
Za stanowiska dokumentacyjne w Polsce uznawane są najczęściej:
-Miejsca po eksploatacji surowców mineralnych z interesującym profilem geologicznym
-Fragmenty naturalnych odsłonięć w formie klifów i podcięć w dolinach rzecznych, ukazujące naturalne przekroje geologiczne tych form
-Miejsca interesujących struktur sedymentacyjnych ukazujące genezę form i utworów
-Interesujące profile glebowe i odkrywki poziomów gleb kopalnych
-Miejsca występowania fauny i flory kopalnej – także np. studnie sięgające do utworów interglacjalnych
-Miejsca, gdzie zachodzą żywe i interesujące procesy geologiczne i geomorfologiczne, albo przykłady takich procesów zachodzących w przeszłości – np. wszystkie przykłady cementacji czwartorzędowych utworów piaszczystych
-Wychodnie skał o specyficznych cechach petrograficznych i mineralogicznych
-Miejsca nagromadzenia minerałów określonego pochodzenia – np. aluwia rzek z podwyższoną koncentracją minerałów ciężkich
-Miejsca występowania śladów dawnego górnictwa
Użytek ekologiczny
„ Zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych i typów środowisk, jak: naturalne zbiorniki wodne, śródpolne, śródleśne, „oczka wodne”, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, płaty nie
użytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy kamienie.”
Ustawa o ochronie przyrody
W Polsce istnieje około 6,5 tysiąca użytków ekologicznych o łącznej powierzchnia .
Użytek ekologiczny powołuje wojewoda lub rada gminy.
Wniosek o powołanie użytku ekologicznego powinien zawierać:
-Określenie obiektu i jego granic (oraz własności gruntu)
-Uzasadnienie roli przyrodniczej pełnionej przez obiekt w krajobrazie
-Propozycje zasad postępowania (zakazy, ewentualne nakazy utrzymania tradycyjnego sposobu gospodarowania)
Rejestr użytków ekologicznych prowadzi starosta.
Zespół przyrodniczo-krajobrazowy
„ Zespół przyrodniczo-krajobrazowy wyznacza się w celu ochrony wyjątkowo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego, dla zachowania jego wartości estetycznych.” Ustawa o ochronie przyrody
W Polsce istnieje 107 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych o łącznej powierzchni przekraczającej 65 tys. ha.
Zespół przyrodniczo-krajobrazowy może tworzyć wojewoda albo Rada Gminy
Ochrona gatunkowa roślin zwierząt i grzybów
ISTOTA OCHRONY GATUNKOWEJ
• Jest ważnym narzędziem ochrony różnorodności
• Jej istotą jest stworzenie prawnej ochrony na terenie całego kraju taksonów zagrożonych lub rzadkich, albo z innych powodów zasługujących na ochronę
• Jest uzupełnieniem ochrony obszarowej gdzie chronione są gatunki wraz z siedliskiem
• W ustawie o ochronie przyrody wymieniony jest katalog zakazów (wspólny dla roślin i grzybów, oddzielny dla zwierząt), które w rozporządzeniach o ochronie gatunkowej może
wprowadzić minister środowiska
Art. 51. 1. W stosunku do dziko występujących roślin i grzybów objętych ochroną gatunkową mogą być wprowadzone następujące zakazy:
1) zrywania, niszczenia i uszkadzania;
2) niszczenia ich siedlisk i ostoi;
3) dokonywania zmian stosunków wodnych, stosowania środków chemicznych, niszczenia ściółki leśnej i gleby w ostojach;
4) pozyskiwania, zbioru, przetrzymywania, posiadania, preparowania i przetwarzania całych roślin oraz grzybów i ich części;
5) zbywania, nabywania, oferowania do sprzedaży, wymiany i darowizny roślin i grzybów z martwych, przetworzonych i spreparowanych, a także ich części i produktów pochodnych;
6) wwożenia z zagranicy i wywożenia poza granice państwa roślin i grzybów żywych, martwych, przetworzonych i spreparowanych, a także ich części i produktów pochodnych.
2. W stosunku do dziko występujących roślin i grzybów objętych ochrona gatunkowa mogą być wprowadzone odstępstwa od zakazów, o których mowa w ust. 1, dotyczące:
1) wykonywania czynności związanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej, jeżeli technologia prac uniemożliwia przestrzeganie zakazów;
2) usuwania roślin oraz grzybów niszczących materiały lub obiekty budowlane;
3) pozyskiwania gatunków roślin i grzybów podlegających ochronie częściowej (oraz ich części i produktów pochodnych) przez podmioty, które uzyskały odpowiednie pozwolenie wojewody na ich pozyskiwanie;
4) przetrzymywania, zbywania, nabywania, oferowania do sprzedaży, wymiany, darowizny, a także wywożenia poza granicę państwa żywych, martwych, przetworzonych i spreparowanych roślin, i grzybów podlegających ochronie częściowej które zgodnie z rozporządzeniem mogą być pozyskiwane.
Art. 52.
1. W stosunku do gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną gatunkową
mogą być wprowadzone, następujące zakazy:
1) umyślnego zabijania, okaleczania i chwytania;
1a) transportu, pozyskiwania, przetrzymywania, chowu i hodowli, a także posiadania
żywych zwierząt;
2) zbierania, przetrzymywania i posiadania okazów gatunków;
3) umyślnego niszczenia ich jaj, postaci młodocianych i form rozwojowych;
4) niszczenia ich siedlisk i ostoi;
5) niszczenia ich gniazd, mrowisk, nor, legowisk, żeremi, tam, tarlisk, zimowisk
i innych schronień;
6) wybierania, posiadania i przechowywania ich jaj;
7) wyrabiania, posiadania i przechowywania wydmuszek;
8) preparowania okazów gatunków;
9) zbywania, nabywania, oferowania do sprzedaży, wymiany i darowizny okazów
gatunków;
10) wwożenia z zagranicy i wywożenia poza granicę państwa okazów gatunków;
11) umyślnego płoszenia i niepokojenia;
12) fotografowania, filmowania i obserwacji, mogących powodować ich płoszenie
lub niepokojenie;
13) przemieszczania z miejsc regularnego przebywania na inne miejsca;
14) przemieszczania urodzonych i hodowanych w niewoli do stanowisk naturalnych.
2. W stosunku do gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną gatunkową
mogą być wprowadzone, w przypadku braku rozwiązań alternatywnych i
jeżeli nie spowoduje to zagrożenia dla dziko występujących populacji zwierząt
objętych ochroną gatunkową, odstępstwa od zakazów, o których mowa w ust. 1,
dotyczące:
1) usuwania od dnia 16 października do końca lutego gniazd z budek dla ptaków
i ssaków;
2) usuwania od dnia 16 października do końca lutego gniazd ptasich z obiektów
budowlanych i terenów zieleni, jeżeli wymagają tego względy bezpieczeństwa
lub sanitarne;
3) chwytania na terenach zabudowanych przez podmioty upoważnione przez
regionalnego dyrektora ochrony środowiska zabłąkanych zwierząt i przemieszczania
ich do miejsc regularnego przebywania;
4) chwytania zwierząt rannych i osłabionych w celu udzielenia im pomocy weterynaryjnej
i przemieszczania do ośrodków rehabilitacji zwierząt;
5) zapobiegania poważnym szkodom, w szczególności w gospodarstwach rolnych,
leśnych lub rybackich;
6) przetrzymywania, zbywania, nabywania, oferowania do sprzedaży, wymiany,
darowizny, a także wywożenia poza granicę państwa zwierząt podlegających ochronie częściowej (żywych, martwych, przetworzonych i preparowanych oraz ich części i produktów pochodnych) które zgodnie z rozporządzeniem mogą być pozyskiwane.
Historia ochrony gatunkowej w Polsce
• Gatunki roślin i zwierząt cenne ze względu na ich użyteczność były chronione prawem plemiennym zanim powstało państwo polskie, a potem przez kilka wieków z nakazu jego władców
• Średniowiecze (XI-XII w.)- wprowadzono przepisy ochronne dotyczące bobra i tura
• XV-XVI w. – wprowadzono przepisy ochronne dotyczące żubra, tarpana, łosia, sokoła wędrownego i łabędzia niemego (ochronę gatunków regulowały statuty Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego)
• Ochrona gatunkowa we współczesnym rozumieniu, obejmująca ochroną gatunki nie głównie ze względu na ich wartości użytkowe, ale przyrodnicze, edukacyjne i naukowe, powstałą w Europie dopiero w XIX w.
• 1868 r. – wprowadzenie ustawy o ochronie świstaka i kozicy w Tatrach, uchwalonej pod zaborem austriackim przez sejm galicyjski we Lwowie – prawdopodobnie pierwszy na świecie akt prawny zmierzający do ochrony zwierząt, motywowany względem innym niż użytkowy
• 15 września 1919 r. – minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego wydał rozporządzenie o ochronie zabytków przyrody zakazujące „niszczenia, uszkadzania i wywożenia z kraju” cisa, limby, modrzewia polskiego, różanecznika żółtego i wschodniokarpackiego oraz smaglicy podolskiej
• 1936 r. objęcie ochroną szarotki górskiej
• 1946 r. – pierwsze w Polsce powojennej rozporządzenie o wprowadzeniu ochrony gatunkowej roślin, wydane przez ministra oświaty na podstawie przedwojennej ustawy o ochronie, uwzględniające 110 gatunków; ochrona ta miała charakter bierny i polegała wyłącznie na zakazie bezpośredniego niszczenia roślin lub zwierząt lub ich usuwania z naturalnych stanowisk oraz na zakazie handlu i wywożenia za granicę w stanie świeżym
lub suszonym
• 1957 r. –minister leśnictwa i przemysłu drzewnego wprowadza ochronę całkowitą dla 131 gatunków roślin naczyniowych i ochronę częściową 16 gatunków roślin leczniczych i
przemysłowych oraz po raz pierwszy ochronę 46 gatunków porostów wprowadzenie ochrony częściowej było ważnym wydarzeniem w dziejach ochrony gatunkowej – oznaczało reglamentację i kontrolę ich pozyskiwania ze stanowisk dzikich; od tamtej pory zgodę ministra na pozyskiwanie gatunków częściowo chronionych mogły uzyskać tylko osoby mające upoważnienie z instytucji lub zakładów zainteresowanych zbieraniem (zakłady zielarskie) w ilościach i na obszarach uzgodnionych z organami ochrony przyrody.
• 1983 r. – rozporządzenie ministra leśnictwa i przemysłu drzewnego – wyraźne rozróżnienie ochrony całkowitej i częściowej; ochroną całkowitą objęto 198 gatunków roślin i 25 gatunków grzybów, ochroną częściową 25 gatunków roślin naczyniowych i 46 gatunków
porostów należących do brodawczaków; dzięki temu aktowi prawnemu Polska stałą się pionierem w gatunkowej ochronie grzybów wielkoowocnikowych, ponieważ jako pierwsza na świecie wprowadziła ochronę gatunkową dla całej rodziny smardzowatych i sromotnikowatych, dwóch rodzajów: szmaciaka i soplówki i kilku pojedynczych gatunków
• 1995 r. – rozporządzenie ministra środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa zwiększyło liczbę grzybów objętych ochroną ścisłą do 26 (mądziak malinowy, sromotnik dwoisty), ochroną ścisłą objęto 218 porostów (1 gatunek ochroną częściową) i 206 taksonów roślin
• 2001 r. – minister środowiska poszerza listę gatunków roślin i grzybów objętych ochroną ścisłą i częściową
1920 r. – dzięki staraniom Tymczasowej Państwowej Komisji Ochrony Przyrody powstał projekt ustawy o ochronie zwierząt dziko żyjących – niestety nie wszedł on w życie
• 1934 r. – wprowadzenie pierwszej ustawy o ochronie przyrody; objęcie m.in. ochroną gatunkową żółwia
• 1938 r. objęcie ochroną gatunkową żubra
• Przed II Wojną Światową,mocy zapisów prawa łowieckiego wprowadzono całoroczną ochronę muflonów, niedźwiedzi i samców łosia (byków); całoroczną ochroną objęto jesiotra
• Po II Wojnie Światowej, na mocy pierwszego rozporządzenia ministra leśnictwa w 1952 r., objęto ochroną 386 gatunków zwierząt m.in. wszystkie biegacze, trzmiele, tęczniki, nadobnicę alpejską i niepylaka apollo, kilka gatunków płazów i gadów, 22 gatunki ptaków
drapieżnych, wśród ssaków m.in. bobra, świstaka, kozicę, łosia, żubra; rozporządzenie to zakazywało także prowadzania do środowiska gatunków obcych bez indywidualnego zezwolenia ministra i niszczenia mrowisk; nadal można było zabijać wilka nawet w okresie rozrodczym i wychowywania młodych
• 1983 r. – na mocy rozporządzenia wilk i piżmak został uznany za zwierzę łowne, któremu przysługuje prawo do okresu ochronnego (z wyjątkiem dawnych województw krośnieńskiego, przemyskiego i nowosądeckiego, na terenie których wilk mógł być zabijany przez cały rok)
• Rozporządzenie z 1983 r. objęło ochroną ścisłą wszystkie gatunki ptaków drapieżnych
• 1995 r – objęcie ochroną gatunkową wilka (z wyłączeniem ww. województw)
_ wydłużyła się lista bezkręgowców objętych ochroną ścisłą (załącznik do tego rozporządzenia zawiera listę ponad 500 gatunków zwierząt objętych ochroną – dominują kręgowce
_ rozporządzenie to wprowadza strefy ochrony ścisłej i częściowej wokół gniazd 16 gatunków ptaków i w otoczeniu miejsc gromadnego występowania 2 gatunków gadów, zakaz niszczenia mrowisk i miejsc rozrodu zwierząt – m.in. usuwanie drzew i krzewów, niszczenie skarp, oczek wodnych bagien i torfowisk (zakaz nie obejmuje działań związanych z gospodarką rolną, leśną i rybacką)
• Do dość zabawnych restrykcji w tej ustawie należy wpis o bezwarunkowym zakazie filmowania i fotografowania zwierząt podlegających ochronie prawnej, z bezkręgowcami włącznie (z wyjątkiem terenów zabudowanych i miejsc ogólnodostępnych). Nie wolno więc było fotografować chrząszcza spacerującego po leśnej ściółce bez zgody wojewody, ale w majestacie prawa wolno było niepokoić nietoperze zimujące w fortyfikacjach na zabudowanych terenach podmiejskich
• 2001 r. – wprowadzono sztywny katalog zakazów i odstępstw od zakazów w stosunku do gatunków objętych ochroną ścisłą i częściową, co spotkało się z powszechną krytyką środowisk naukowych i organizacji ekologicznych bóbr został przesunięty z grupy gatunków objętych ochroną ścisłą do grupy objętej ochroną częściową – dowód na osiągnięcie pełnego
sukcesu w ochronie tego gatunku niegdyś skrajnie zagrożonego wyginięciem
OCHRONA GATUNKOWA ROŚLIN:
Nowe rozwiązania prawne Obecnie obowiązuje!!!
Rozporządzenie ministra środowiska z 9 lipca 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dz.U. 2004 Nr 168, poz. 1764)
•Po raz pierwszy treść rozporządzenia dotyczy wyłącznie roślin; grzyby doczekały się osobnego aktu prawnego
•Na listach znalazło się większość gatunków roślin chronionych do tej pory i sporo nowych
•Nowym rozwiązaniem jest nadanie wszystkim chronionym taksonom liczby porządkowej, co ułatwia korzystanie z rozporządzenia i odwoływanie się do poszczególnych pozycji
•Po raz pierwszy wprowadzono , zgodnie z art.. 48 ustawy, cztery kategorie gatunków prawnie chronionych:
1.Objęte ochroną ścisłą, wśród których są gatunki wymagające ochrony czynnej
2.Objęte ochroną częściową
3.Objęte ochroną częściową, które mogą być pozyskiwane
4.Wymagające ustalenia stref ochronnych ich ostoi i stanowisk
• Załącznik nr 1 do tego rozporządzenia określa gatunki roślin objętych ochroną ścisłą, z wyszczególnieniem za pomocą symbolu „(1)” 44 gatunków, w stosunku do których nie
obowiązują odstępstwa od zakazów przewidziane dla pozostałych taksonów, oraz za pomocą symbolu „(2)” 105 taksonów (gatunków lub rodzajów) wymagających ochrony czynnej (intencja ustawodawcy – wskazanie gatunków, które w pierwszej kolejności wymagają działać czynnej ochrony; rozporządzenia nie zabrania objęcia ochroną czynną
pozostałych gatunków)
• Załącznik obejmuje łącznie 428 pozycji, gatunków jest więcej bo np. pod pozycją 397 są ujęte wszystkie gatunki storczyków, a pod pozycją 404 wszystkie gatunki ostnic
• Załącznik nr 1 c.d. Na liście gatunków objętych ochroną ścisłą znalazły się głównie takie, które bezpośrednio i pośrednio zagrożone są poprzez działalność człowieka powodującą
zanikanie lub przekształcanie ich siedlisk
•Mniej liczną grupę stanowią gatunki tzw. „specjalnej troski” – rośliny o wąskim zakresie tolerancji (stenotopowe), endemity, relikty, gatunki występujące nielicznie i na rozproszonych
stanowiskach lub wyspowo występujące na granicach swojego zasięgu
• Załącznik nr 2 do tego rozporządzenia określa gatunki roślin objętych ochroną częściową, dopuszczającą możliwość regulacji liczebności populacji oraz pozyskiwania osobników tych
gatunków lub ich części
•Obejmuje 51 pozycji (w tym 19 roślin naczyniowych np. bluszcz pospolity, grążel żółty, grzybień biały, kocanki piaskowe, kruszyna pospolita, kalina koralowa, turówka leśna,
turówka wonna)
• Załącznik nr 3 do tego rozporządzenia określa gatunki roślin objętych ochroną częściową, które mogą być pozyskiwane, oraz sposoby ich pozyskiwania
•Obejmuje 14 pozycji
• Jest pierwszą w ustawodawstwie próbą określenia bezpiecznych dla dziko żyjących a użytkowanych przez roślin sposobu zbioru ich kory, liści lub kwiatów albo całych roślin
• Dozwolone jest np. zbieranie kory ze ściętych pędów kruszyny, ręczny zbiór liści porzeczki czarnej, ścinanie i zrywanie pędów kwiatostanowych kocanek piaskowych, ręczny zbiór
kwiatostanów konwalii majowej
Zakazy w stosunku do chronionych gatunków roślin
Pierwsze trzy zakazy w stosunku do dziko występujących roślin należących do gatunków podlegających ochronie z wyjątkiem gatunków oznaczonych symbolem „(1)” w załączniku nr 1 do rozporządzenia, nie dotyczą:
• Wykonywania czynności związanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej i rybackiej, jeżeli technologia prac uniemożliwia przestrzeganie zakazów
• Usuwania roślin niszczących materiały lub obiekty budowlane
Zastrzeżenie z którego wynika, że w stosunku do niektórych gatunków nie ma odstępstw od zakazów jest rewolucyjnym i bardzo ważnym osiągnięciem tej ustawy!!!
Dotyczy grupy gatunków najbardziej narażonych i najcenniejszych (np. obuwik pospolity, wierzba lapońska,) W sytuacji kiedy nie można zmienić technologii w gospodarce
leśnej, rolnej lub rybackiej lub jakiejkolwiek innej, należy tych prac zaniechać!!! = nie istnieje wyższość celów gospodarczych nad zakazami wynikającymi z konieczności ochrony gatunków zagrożonych (jak to było dotychczas), a wszelkie odstępstwa od
zakazów wymagają indywidualnej zgody ministra.
Nowe rozwiązania prawne:
• Załącznik nr 4 do tego rozporządzenia zawiera listę 10 gatunków roślin wymagających ustalenia stref ochronnych ich ostoi lub stanowisk, co jest kolejną nowością w ochronie gatunkowej roślin; strefy ochrony określa wojewoda, a zgodnie z ustawą ich granice powinny być oznaczone tablicą „ostoja roślin” oraz „osobom nieupoważnionym wstęp wzbroniony”
Zabrania się w strefie ochronnej:
• Przebywania osób, z wyjątkiem właściciela danej nieruchomości oraz osób
sprawujących nadzór nad tym obszarem
• Wycinania drzew i krzewów
• Dokonywania zmian stosunków wodnych, chyba, że jest to związane z
potrzebą ochrony gatunku dla którego utworzono ostoję
• Wznoszenia obiektów, urządzeń i instalacji
WOJEWODA MOŻE WYDAĆ ZEZWOLENIE NA WYCINANIE DRZEW
LUB KRZEWÓW, NA ODSTĘPSTWA OD POZOSTAŁYCH ZAKAZÓW
MUSI WYDAĆ ZEZWOLENIE MINISTER
JAK TWORZY SIĘ STREFY OCHRONNE?
Dla roślin wodnych (aldrowanda pęcherzykowata, elisma wodne) ochronną strefą obejmuje się cały zbiornik, w którym gatunek występuje.
Dla roślin lądowych tworzy się strefę w promieniu 30- od zewnętrznej granicy ich stanowisk.
Sposoby czynnej ochrony gatunków roślin.
Po raz pierwszy w rozporządzeniu o ochronie gatunkowej roślin wyszczególniono sposoby ich czynnej ochrony:
• Zabezpieczanie ostoi i stanowisk roślin przed zagrożeniami zewnętrznymi
•Wykonywanie zabiegów zmierzających do utrzymania właściwego stanu siedliska roślin, zwłaszcza do zachowania lub odtworzenia właściwych dla gatunku warunków świetlnych,
glebowych lub stanu wody i stosunków wodnych, zabiegów koszenia lub wypasu, z uwzględnienie, właściwości gatunku
• Regulacji liczebności populacji niechronionych roślin, grzybów i zwierząt mających wpływ na chronione gatunki oraz – w razie konieczności – podlegających ochronie prawnej
Po raz pierwszy w rozporządzeniu o ochronie gatunkowej roślin wyszczególniono sposoby ich czynnej ochrony:
•Wspomaganie rozmnażania się gatunków na stanowiskach naturalnych
• Zabezpieczenie reprezentatywnej części populacji przez ochronę ex situ, a następnie przywracanie roślin z uprawy do środowiska naturalnego
• Zasilanie populacji naturalnych przez wprowadzanie osobników pochodzących z hodowli ex situ oraz przenoszenie roślin zagrożonych na nowe stanowiska.
• Uprawa roślin należących do gatunków chronionych i wykorzystywanych do celów gospodarczych
• Promowanie technologii sprzyjających racjonalnej gospodarce rolnej, leśnej i rybackiej, umożliwiających zachowanie ostoi i stanowisk gatunków chronionych
Wyliczenie sposobów czynnej ochrony nie skutkuje prawnie w postaci obowiązku ich wprowadzania, ale ma znaczenie głównie edukacyjno-informacyjne – stanowi wskazówkę
Rozporządzenie ministra środowiska z 9 lipca 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dz. U. 2004 Nr 168, poz. 1764)
Nowe rozporządzenie o ochronie gatunkowej roślin jest istotnym postępem w stosunku do wszystkich dotychczasowych rozporządzeń, niezależnie od błędu, który do niego się wkradł:
mszak
Sierpowiec błyszczący = haczykowiec błyszczący
OCHRONA GATUNKOWA ZWIERZĄT.
Obecnie obowiązuje!!!
Rozporządzenie ministra środowiska z 28 września 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz.U. 2004 Nr 220, poz. 2237)
•Nowym rozwiązaniem jest nadanie wszystkim chronionym taksonom liczby porządkowej, co ułatwia korzystanie z rozporządzenia i odwoływanie się do poszczególnych pozycji
•Wyraźniej niż dotychczas podkreślono podział gatunków na grupy zróżnicowane pod względem reżimu i strategii ochronnej oraz zróżnicowano zakazy, zależnie od rzeczywistych zagrożeń gatunków
Nowe rozwiązania prawne
• Rozporządzenie obejmuje 750 gatunków zwierząt, w tym ok. 220 bezkręgowców
• Uwzględniono kategorie gatunków:
1. Objęte ochroną ścisłą, wśród których są gatunki wymagające ochrony czynnej
2. Objęte ochroną częściową
3. Objęte ochroną częściową, które mogą być pozyskiwane
4. Ptaków, które mogą być sprzedawane, transportowane i przetwarzane w celach handlowych, jeżeli zostały legalnie upolowane
5. Wymagających ustalenia stref ochronnych ostoi, miejsc rozrodu lub regularnego przebywania
•Załącznik nr 1 - Gatunki zwierząt objętych ochroną ścisłą, z wyszczególnieniem za pomocą symbolu „(1)” 16 gatunków bezkręgowców i 56 gatunków kręgowców, w stosunku do których nie stosuje się odstępstwa od zakazów przewidzianych dla pozostałych taksonów, oraz za pomocą symbolu „(2)” 55 gatunków bezkręgowców i 89 taksonów kręgowców
wymagających ochrony czynnej
•Załącznik obejmuje łącznie 326 pozycji, gatunków jest więcej bo np. pod pozycją 22 są ujęte wszystkie gatunki biegaczy, a pod pozycją 264 wszystkie gołębie z wyjątkiem grzywacza.
• Załącznik nr 1 c.d. - Podobnie jak w przepadku roślin ustawa ułatwia stosowanie ochrony czynnej także wobec innych gatunków zwierząt jeśli stan ich populacji lub siedlisk będzie tego wymagał
• Na szczególną uwagę zasługują gatunki tzw. „specjalnej troski” – zwierzęta wąsko wyspecjalizowane, o niewielkim zakresie tolerancji na zmiany warunków siedliskowych (stenobionty), endemity, relikty, gatunki występujące nielicznie i na rozproszonych stanowiskach lub wyspowo występujące na granicach swojego zasięgu, zagrożone
spadkiem liczebności lub wyginięciem
• Podstawowe kryterium wprowadzenia gatunku na listę zwierząt ściśle chronionych: stopień zagrożenia, ocena liczebności populacji i kierunków oraz dynamiki jej zmian, ocena areału, ocena stanu siedliska i jego zmian.
•Załącznik nr 2 zawiera listę gatunków objętych ochroną częściową, dopuszczającą możliwość regulacji liczebności ich populacji ich oraz pozyskiwania osobników tych gatunków lub ich części
•Obejmuje 23 gatunki, w tym 7 bezkręgowców
•Na liście są gatunki pozyskiwane przez człowieka ze stanu dzikiego np. kormorany i czaple (gatunki zwierząt czyniące niekiedy duże szkody gospodarcze, które na stawach rybnych uznawanych za obręby hodowlane nie podlegają ochronie prawnej).
• Zgodnie z ustawą oraz Konwencją Berneńską chwytanie lub zabijanie tych dziko występujących zwierząt nie może być wykonywane przy użyciu:
- Oślepianych lub okaleczanych zwierząt jako wabików
- Urządzeń odtwarzających nagrania głosów zwierząt
- Urządzeń elektrycznych lub elektronicznych mogących zabijać lub ogłuszać
- Sztucznych źródeł światła, luster i innych urządzeń oślepiających
- Urządzeń wizyjnych ułatwiających strzelanie w nocy, powiększających lub przetwarzających obraz oraz oświetlających cel
- Materiałów wybuchowych
- Sieci lub pułapek działających wybiórczo
- Kusz, sideł, lepów i haków
- Trucizn lub przynęt zatrutych albo zawierających środki usypiające oraz gazów i dymów stosowanych do wypłaszania
- Automatycznej lub półautomatycznej broni z magazynkiem mieszczącym więcej niż dwa naboje
- Statków powietrznych, pojazdów silnikowych w ruchu oraz łodzi prowadzonych z prędkością większą niż pięć kilometrów na godzinę
•Załącznik nr 3 zawiera listę gatunków objętych ochroną częściową, które mogą być pozyskiwane, a także sposoby ich pozyskiwania
•Obejmuje 5 gatunków bezkręgowców
•Na mocy rozporządzenia dozwolone jest zbieranie ślimaków winniczków wyłącznie w maju i tylko takich, których muszla osiągnęła średnicę przekraczającą
•Dozwolone jest pozyskiwanie wiosennych matek trzmieli: kamiennika i ziemnego oraz części mrowisk należących do mrówek: ćmawej i rudnicy
Zakazy w stosunku do chronionych gatunków zwierząt:
•Wymienione zakazy w stosunku do zwierząt objętych ochroną ścisłą lub częściową, z wyjątkiem opatrzonych w załączniku nr 1 symbolem „(1)”, nie dotyczą wykonywania czynności związanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej i rybackiej, jeśli
technologia prac uniemożliwia ich przestrzegania
•Ponadto zakazy nie dotyczą:
•Usuwania od 16 października do końca lutego gniazd z budek dla ptaków i ssaków oraz z obiektów budowlanych i terenów zieleni, jeżeli wymagają tego względy bezpieczeństwa lub sanitarne
•Chwytania na terenach zabudowanych przez podmiot upoważniony przez wojewodę zabłąkanych zwierząt i przemieszczania ich w bezpieczne miejsce
•Chwytania zwierząt rannych i osłabionych w celu udzielenia im pomocy weterynaryjnej oraz przetrzymywania w ośrodkach rehabilitacji zwierząt do czasu odzyskania zdolności samodzielnego życia i przywrócenia ich do środowiska przyrodniczego.
•Zastrzeżenie, zgodnie z którym nie ma odstępstw od zakazów dotyczy 72 gatunków najcenniejszych np. żółw błotny, wąż Eskulapa, bocian czarny, puchacz, nocek orzęsiony, ryś, niedźwiedź brunatny, kozica
•Załącznik nr 4 – lista gatunków ptaków, które mogą być sprzedawane, transportowane i przetrzymywane w celach handlowych, jeżeli zostały legalnie upolowane (bażant, kuropatwa, krzyżówka)
•Załącznik nr 5 – lista gatunków zwierząt dla których wymagane jest ustalenie stref ochronnych ich ostoi, miejsc rozrodu lub regularnego przebywania oraz szerokość całorocznej strefy wraz z terminem ochrony strefowej
•Strefy ochronne przewidziano dla 26 gatunków (szerokości stref różne) np. strefa ochronna dla żółwia błotnego – od miejsca rozrodu i przebywania i od nory od pocz. III do końca IX; dla wilka od nory od pocz. IV do połowy VII.
Sposoby czynnej ochrony zwierząt:
• Zabezpieczanie ostoi i stanowisk zwierząt przed zagrożeniami zewnętrznymi
• Wykonywanie zabiegów ochronnych utrzymujących właściwy stan siedliska zwierząt, renaturalizacja i odtwarzanie siedlisk, utrzymywanie lub odtwarzanie właściwych dla gatunku
stosunków wodnych, stanu gleby lub wody
• Zapobieganie sukcesji roślinnej przez wypas, koszenie, wycinanie drzew i krzewów albo odtwarzanie lub zakładanie nowych zakrzaczeń i zadrzewień śródpolnych
• Dostosowanie terminów i sposobów wykonywania prac agrotechnicznych, leśnych, budowlanych, remontowych i innych do okresów lęgu, rozrodu lub hibernacji
• Tworzenie i utrzymywanie korytarzy umożliwiających migrację, instalowanie przejść dla zwierząt pod i nad drogami publicznymi czy liniami kolejowymi oraz zapewnienie drożności cieków będących szlakami migracji, budowa przepławek i kanałów, rozbiórka przeszkód oraz stała konserwacja istniejących przepławek
• Regelacja liczebności populacji niechronionych roślin, grzybów i zwierząt mających wpływ na chronione gatunki oraz, w razie konieczności, podlegających ochronie prawnej
• Wspomaganie rozmnażania się gatunków na stanowiskach naturalnych, m.in. przez budowę sztucznych miejsc lęgowych
• Zabezpieczanie reprezentatywnej części populacji przez ochronę ex situ i przywracanie zwierząt z hodowli ex situ do środowiska przyrodniczego
• Zasilanie populacji naturalnych przez wprowadzanie osobników z hodowli ex situ i przenoszenie zwierząt zagrożonych na nowe stanowiska
• Prowadzenie hodowli zwierząt gatunków chronionych, wykorzystywanych do celów gospodarczych
• Promowanie technologii sprzyjających racjonalnej gospodarce rolnej, leśnej, rybackiej i wodnej, umożliwiającej zachowanie ostoi i stanowisk gatunków chronionych
• Prowadzenie obserwacji i monitoringu stanu populacji gatunków chronionych, ich stanowisk i ostoi
• Edukacja społeczeństwa i właściwych służb w zakresie rozpoznawania gatunków chronionych i sposobów ich ochrony
(Traszka karpacka (Lissotriton montandoni), chomik europejski (Cricetus cricetus))
Rekompensaty za szkody spowodowane przez zwierzęta gatunków chronionych
Skarb Państwa odpowiada za szkody wyrządzone przez:
• Żubry w uprawach, płodach rolnych lub gospodarstwie leśnym
• Wilki i rysie w pogłowiu zwierząt gospodarskich
• Niedźwiedzie w pasiekach, w pogłowiu zwierząt gospodarskich oraz w uprawach rolnych
• Bobry w gospodarstwie rolnym, leśnym lub rybackim
Na obszarze parku narodowego - dyrektor, a poza nim wojewoda
• Dokonuje oględzin szkód
• Szacuje szkody
• Ustala wysokość odszkodowania ustala szczegóły jego wypłaty Odszkodowanie nie obejmuje utraconych korzyści i nie przysługuje osobom, które np. nie dokonały w porę sprzętu upraw lub płodów rolnych (tj. w w ciągu 14 dni od zakończenia zbiorów tego gatunku roślin w danym regionie) albo nie wyraziły zgody na wykonanie odpowiednich zabiegów
zapobiegających szkodom powodowanym przez zwierzęta.
Odszkodowanie nie przysługuje także za szkody:
• Powstałe w mieniu Skarbu Państwa, z wyjątkiem oddanego do gospodarczego korzystania na podstawie kodeksu cywilnego
• Nie przekraczającego w ciągu roku wartości żyta w przeliczeniu na uprawy
• W uprawach rolnych założonych z naruszeniem powszechnie stosowanych wymogów agrotechnicznych
• Wyrządzone przez wilki, niedźwiedzie lub rysie w pogłowiu zwierząt gospodarskich pozbawionych bezpośredniej opieki w okresie od zachodu do wschodu słońca
Ustawa zachęca właścicieli i użytkowników gospodarstw do współpracy z wojewodą lub dyrektorem parku narodowego w zakresie sposobów zabezpieczenia upraw i płodów rolnych, lasów i zwierząt gospodarskich przed szkodami powodowanymi przez zwierzęta chronione.
Ochrona gatunkowa grzybów:
Obecnie obowiązuje!!!
Rozporządzenie ministra środowiska z 9 lipca 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (Dz.U. 2004 Nr 168, poz. 1765)
• Jest pierwszym aktem prawnym odnoszącym się wyłącznie do tej grupy organizmów
•Obejmuje ochroną grzyby wielkoowocnikowe i porosty
•Większość gatunków chronionych wcześniej + duża liczba nowych
• Taksony opatrzone liczbami porządkowymi – ułatwieni w korzystaniu z rozporządzenia i odwoływaniu się do pozycji.
Po raz pierwszy wprowadzono (art. 50 ustawy o ochronie przyrody) cztery kategorie gatunków grzybów prawnie chronionych:
a) objętych ochroną ścisłą
b) objętych ochroną częściową
c) objętych ochroną częściową, które mogą być pozyskiwane oraz sposoby ich pozyskiwania
d) wymagających ustalenia stref ochrony ich ostoi lub stanowisk.
Gatunki grzybów objęte ochroną ścisłą
•Załącznik nr 1 do rozporządzenia - Gatunki grzybów objętych ochroną ścisłą, z wyszczególnieniem za pomocą symbolu „(1)” 2 gatunki w stosunku do których nie stosuje się odstępstwa od zakazów przewidzianych dla pozostałych taksonów
•Załącznik obejmuje łącznie 109 pozycji: 52 gatunki grzybów i 57 taksonów porostów (liczba gatunków porostów jest większa bo np. pod pozycją 57 są ujęte wszystkie gatunki chróścików, a pod pozycją 61 wszystkie gatunki kruszonic, pod pozycją 89 wszystkie
gatunki przylepek, pod pozycją 99 wszystkie gatunki żełuczek z wyjątkiem żełuczki izydiowej.
W stosunku do gatunków grzybów objętych ochroną ścisłą wprowadzono następujące zakazy:
• zrywania, niszczenia i uszkadzania
• niszczenia ich siedlisk i ostoi
• dokonywania zmian stosunków wodnych, stosowania środków chemicznych, niszczenia ściółki leśnej i gleby w ostojach;
• pozyskiwania, zbioru, przetrzymywania, posiadania, preparowania i przetwarzania całych grzybów i ich części
• zbywania, nabywania, oferowania do sprzedaży, wymiany i darowizny grzybów żywych, martwych, przetworzonych i spreparowanych, a także ich części i produktów pochodnych
• wwożenia z zagranicy i wywożenia poza granicę państwa grzybów żywych, martwych, przetworzonych i spreparowanych, a także ich części i produktów pochodnych.
Pierwsze trzy zakazy (zrywania, niszczenia i uszkadzania; niszczenia ich siedlisk i ostoi; dokonywania zmian stosunków wodnych, stosowania środków chemicznych, niszczenia ściółki leśnej i gleby w ostojach) nie dotyczą:
• wykonywania czynności związanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej, jeżeli technologia prac uniemożliwia przestrzeganie zakazów
• usuwania roślin oraz grzybów niszczących materiały lub obiekty budowlane
z wyjątkiem gatunków oznaczonych w załączniku symbolem („1”)
Gatunki grzybów oznaczone w załączniku symbolem („1”):
• pniarek (modrzewnik) lekarski Fomitopsis (Laricifomes) officinalis
Gatunki porostów oznaczone w załączniku symbolem („1”):
• granicznik - wszystkie gatunki Lobaria spp.
• podgranicznik - wszystkie gatunki Sticta spp.
• tarczynka przygraniczna Lobarina scrobiculata
• turzynka okazała Heterodermia speciosa
• odnożyca rynienkowata Ramalina calicaris
• odnożyca włosowata Ramalina thrausta
• kobiernik - wszystkie gatunki Parmotrema spp.
• pawężnik Laurera Tuckernaria laureri
• zeżyca seledynowa Flavopunctelia flaventior
•mąkla rozłożysta Evernia divaricata
Gatunki grzybów objęte ochroną ścisłą
Zastrzeżenie, zgodnie z którym nie ma odstępstw od zakazów w stosunku do sporej liczby grzybów i porostów jest dużym postępem w ochronie gatunkowej!!!
Oznacza to, że ich prawa są ważniejsze od potrzeb gospodarczych, a wszelkie odstępstwa od tej zasady wymagają indywidualnej zgody ministra środowiska W stosunku do pozostałych gatunków wykonywanie czynności związanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki człowieka zwalnia z respektowania zakazów pod warunkiem, że technologie prac uniemożliwiają ich przestrzegania W przeciwieństwie do roślin ustawa nie przewiduje wskazania gatunków, które wymagają ochrony czynnej.
Grzyby chronione:
Szmaciak krótkotrzonowy (siedzuń dębowy) zdecydowanie woli pasożytować na korzeniach dębów i buków.
Szmaciak gałęzisty (siedzuń sosnowy) zwany „kozią brodą” jest grzybem pasożytującym na
korzeniach sosen.
Smardz jadalny to grzyb rosnący wiosną. Choć jest smaczny, należy pamiętać, że nie wolno go zrywać – wszystkie gatunki smardzów są chronione. Co ciekawe owocnik smardza jest od wewnątrz pusty. Można go znaleźć w łęgach, sadach i pod klonami.
Ozorek dębowy pasożytuje na starych dębach, znacznie rzadziej kasztanowcach. Jego miąższ przepełniony jest krwistym sokiem. Wygląda jak czerwony jęzor wystający z dębu.
Gatunki grzybów objęte ochroną częściową.
•Załącznik nr 2 do rozporządzenia - gatunki dziko występujących grzybów objętych ochroną częściową, dopuszczającą możliwość regulacji liczebności populacji oraz pozyskiwania osobników tych gatunków lub ich części
•Załącznik obejmuje 1 gatunek grzyba włóknouszka ukośnego oraz 9 gatunków porostów (4 gatunki chrobotków, 4 gatunki płucnic i mąklę tarniową.
•Załącznik nr 3 do rozporządzenia - gatunki dziko występujących grzybów objętych ochroną częściową, które mogą być pozyskiwane, oraz sposoby ich Pozyskiwania
•Załącznik obejmuje 2 gatunek: grzyb – włóknouszka ukośnego oraz porost - płucnicę islandzką, których – odpowiednio owocniki i plechy wolno zbierać ręcznie.
Zakazy w stosunku do chronionych gatunków grzybów.
W stosunku do grzybów i porostów wyszczególnionych w obu załącznikach wprowadza się następujące zakazy:
•zrywania, niszczenia i uszkadzania;
•niszczenia ich siedlisk i ostoi;
•dokonywania zmian stosunków wodnych, stosowania środków chemicznych, niszczenia ściółki leśnej i gleby w ostojach;
•pozyskiwania i zbioru
Dwa pierwsze zakazy nie dotyczą włóknouszka ukośnego i płucnicy islandzkiej w przypadku podmiotów, które uzyskały zezwolenie wojewody na pozyskiwanie ich owocników lub plech.
Strefy ochrony ostoi lub stanowisk grzybów:
•Załącznik nr 4 do rozporządzenia – lista 4 gatunków porostów wymagających ustalenia stref ochronnych ich ostoi lub stanowisk (nowość w ochronie gatunkowej tej grupy organizmów)
Wielkość strefy ochronnej:
•Granicznik płucnik – wokół granic stanowiska
•Trzy gatunki brodaczki: kędzierzawa, kępkowa i zwyczajna –
Sposoby czynnej ochrony gatunków grzybów:
1. zabezpieczaniu ostoi i stanowisk grzybów przed zagrożeniami zewnętrznymi;
2. zapewnianiu obecności i ochronie różnego rodzaju podłoża, na którym rozwijają się chronione gatunki grzybów, w szczególności:
a) drzew w odpowiednim wieku i gatunku,
b) rozkładającego się drewna,
c) skał i głazów;
3. wykonywaniu zabiegów ochronnych utrzymujących właściwy stan siedliska grzybów, w szczególności:
a) utrzymywaniu lub odtwarzaniu właściwych dla gatunku stosunków świetlnych,
b) utrzymywaniu lub odtwarzaniu właściwego dla gatunku stanu gleby,
c) utrzymywaniu lub odtwarzaniu właściwych dla gatunku stosunków wodnych,
d) koszeniu siedliska, w sposób właściwy dla gatunku,
e) wypasie zwierząt gospodarskich na obszarze siedliska, w sposób właściwy dla gatunku chronionego,
f) regulowaniu liczebności roślin, grzybów i zwierząt mających wpływ na chronione gatunki;
4. obserwacji i dokumentowaniu (monitoring) stanowisk, ostoi i populacji gatunków;
5. zabezpieczaniu reprezentatywnej części populacji przez ochronę ex situ;
6. przywracaniu grzybów z hodowli ex situ do środowiska przyrodniczego;
7. przenoszeniu grzybów zagrożonych na nowe stanowiska;
8. edukacji w zakresie rozpoznawania gatunków chronionych i sposobów ich ochrony;
9. promowaniu technologii prac związanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki rolnej i leśnej, umożliwiających zachowanie ostoi i stanowisk gatunków chronionych.
FORMY OCHRONY PRZYRODY W POLSCE
Terytorialne nakładanie się form ochrony przyrody
| Forma ochrony | Sens występowania na terenie: |
|---|---|
| pn | |
| Park narodowy | - |
| Rezerwat przyrody | |
| Park krajobrazowy | |
| Obszar chronionego krajobrazu | |
| Zespół przyrodniczo- krajobrazowy | |
| Użytek ekologiczny | |
| Stanowisko dokumentacyjne | Tak |
| Pomnik przyrody | Tak |
Przepisy karne (Ustawa o ochronie przyrody):
Art. 127.
Kto umyślnie:
narusza zakazy obowiązujące w:
a) parkach narodowych,
b) rezerwatach przyrody,
c) parkach krajobrazowych,
d) obszarach chronionego krajobrazu,
e) obszarach Natura 2000,
Narusza zakazy obowiązujące w stosunku do:
a) pomników przyrody,
b) stanowisk dokumentacyjnych,
c) użytków ekologicznych,
d) zespołów przyrodniczo-krajobrazowych,
e) roślin, zwierząt lub grzybów objętych ochroną gatunkową,
podlega karze aresztu albo grzywny.
Przepisy karne (Ustawa o ochronie przyrody)
Art. 129.
W razie ukarania za wykroczenie określone w art. 127, sąd może orzec:
1. przepadek przedmiotów służących do popełnienia wykroczenia lub przestępstwa oraz przedmiotów, roślin, zwierząt lub grzybów pochodzących z wykroczenia lub
przestępstwa, chociażby nie stanowiły własności sprawcy;
2. obowiązek przywrócenia stanu poprzedniego, a jeśli obowiązek taki nie byłby wykonalny - nawiązkę do wysokości 10 000 złotych na rzecz organizacji społecznej działającej w zakresie ochrony przyrody lub właściwego, ze względu na miejsce popełnienia wykroczenia lub przestępstwa, wojewódzkiego funduszu ochrony środowiska i gospodarki wodnej.
Art. 130.
1. Sąd doręcza odpis wydanego prawomocnego orzeczenia o przepadku roślin, zwierząt lub grzybów, ich rozpoznawalnych części oraz produktów pochodnych wojewodzie właściwemu
ze względu na miejsce popełnienia wykroczenia lub przestępstwa.
2. Rośliny, zwierzęta lub grzyby, ich rozpoznawalne części oraz produkty pochodne, o których mowa w ust. 1, podlegają przekazaniu podmiotom uprawnionym do ich utrzymywania, wyznaczanym przez:
- wojewodę - w stosunku do gatunków rodzimych;
- ministra właściwego do spraw środowiska - w stosunku
do gatunków obcych lub objętych ochroną na podstawie przepisów prawa Unii Europejskiej.
Prawna ochrona dziko żyjących roślin, zwierząt i grzybów nie objętych ochroną gatunkową.
Zgodnie z ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. 2004 nr 92 poz. 880)
Art. 117.
1. Gospodarowanie zasobami dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów oraz zasobami genetycznymi roślin, zwierząt i grzybów użytkowanymi przez człowieka powinno zapewniać ich trwałość, optymalną liczebność i ochronę różnorodności genetycznej, w szczególności przez:
- ochronę, utrzymanie lub racjonalne zagospodarowanie naturalnych i półnaturalnych ekosystemów, w tym lasów, torfowisk, bagien, muraw, solnisk, klifów nadmorskich i
wydm, linii brzegów wód, dolin rzecznych, źródeł i źródlisk, a także rzek, jezior i obszarów morskich oraz siedlisk i ostoi roślin, zwierząt lub grzybów;
- stworzenie warunków do rozmnażania i rozprzestrzeniania zagrożonych wyginięciem roślin, zwierząt i grzybów oraz ochronę i odtwarzanie ich siedlisk i ostoi, a także ochronę tras
migracyjnych zwierząt.
2. Na gruntach użytkowanych gospodarczo w parkach narodowych lub rezerwatach przyrody stosuje się ochronę krajobrazową.
Inne akty prawne regulujące przepisy w stosunku do gatunków nie objętych ochroną prawną
• Ustawa z dnia 18 kwietnia 1985 r. o rybactwie śródlądowym (Dz. U. 1999, nr 66, poz. 750)
• Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o rybołówstwie morskim (Dz. U. 2001, nr 129, poz. 1441)
• USTAWA z dnia 10 października 2002 r. o organizacji rynku rybnego oraz o zmianie ustawy o rybołówstwie morskim (Dz. U. 2002, nr 181, poz. 1514)
• USTAWA z dnia 13 października 1995 r. Prawo łowieckie. (Dz. U. 1995, nr 147, poz. 713).