Ochrona przyrody - treść wykładów (nieco poszerzona)

Ewa Symonides

Najważniejsze wydarzenia w dziejach życia na Ziemi

Ziemia, wraz z całym układem słonecznym, powstała w obłoku gazowo-pyłowym około 4,7-4,6 Ga ¹. Początek geologicznych dziejów naszej planety - to równocześnie początek jednego z trzech eonów w jej historii geologicznej - archaiku (4,6 - 2,5 Ga)² i najstarszej ery tego eonu - eoarchaiku, trwającego około miliarda lat (tab. 1.1). Kilkadziesiąt milionów lat trwał wzrost planety do obecnych rozmiarów, stopniowo także podlegała ona procesowi schładzania i chemicznej dyferencjacji, w efekcie której wyodrębniło się jądro, płaszcz i skorupa Ziemi. Planetę spowijała wówczas atmosfera złożona głównie z tlenku węgla, wodoru, a prawdopodobnie także metanu.

Do niedawna uważano, że w okresie tworzenia się skorupy ziemskiej, zakończonym w przybliżeniu 3,5 mld lat temu, życie na Ziemi nie istniało.³ Jego ślady, utrwalone w skałach Grenlandii, pochodzą jednak - według najnowszych odkryć kalifornijskiego geologa S. Mojzsisa - sprzed 3,85 mld lat (Mojzsis i Ryder 2001). Owe ślady - to tzw. skamieniałości molekularne, czyli cząsteczki organiczne wytworzone przez „ciała” pierwszych organizmów, które same się nie zachowały. Bez wątpienia natomiast wiele bakterii beztlenowych występowało już w neoarchaiku, mezoarchaiku, a niewykluczone, że w paleoarchaiku, przypadającym na okres 3,6 - 3,2 Ga. W 2005 australijski geolog B. Rasmussen znalazł bowiem szczątki bezkomórkowych organizmów, żyjących 3,235 mld lat temu w niegościnnym środowisku głębin morskich, ponad kilometr pod powierzchnią i w bezpośrednim sąsiedztwie wylotów geotermalnych, z których wypływały gorące wody, bogate w związki wypłukane ze skał płaszcza Ziemi. Bakterie, zwane archeatami, wykorzystywały siarkę i wodór jako źródło energii, zaś węgiel czerpały z tlenku i dwutlenku tego pierwiastka, rozpuszczonych w wodzie.

Przełomem w historii Ziemi było pojawienie się tlenu, a następnie stopniowy wzrost jego stężenia w atmosferze. Wzbogacanie atmosfery w życiodajny tlen naukowcy zgodnie przypisują sinicom, zawierającym chlorofil i zdolnym do asymilacji dwutlenku węgla. Zapoczątkowany przez nie proces fotosyntezy utorował z kolei drogę ewolucji tym wszystkim organizmom, którym tlen jest potrzebny do życia. Niedawno opublikowane wyniki badań zespołu R. Summonsa z Australii i pracowników NASA wskazują, że sinice pojawiły się około 2,5 mld lat temu, czyli na przełomie neoarchaiku i paleoproterozoiku, najstarszej ery wyróżnionej w kolejnym eonie - proterozoiku, a nie miliard lat wcześniej, jak podawały niektóre doniesienia naukowe. Ewolucja toczyła się niespiesznie, dopiero bowiem w późnym mezoproterozoiku (około 1,0 Ga) powstały pierwsze organizmy wielokomórkowe

glony, a w ciągu kolejnych kilkuset milionów lat - prymitywne bezkręgowce morskie, przypominające meduzy i inne krążkopławy, koralowce, pierścienice i stawonogi, zwane ogólnie „fauną z Ediacara” (od nazwy miejscowości w południowej Australii, w okolicach której, w 1947 roku, australijski geolog R. C. Sprigg dokonał odkrycia ich skamieniałości). Przez dziesiątki milionów lat zwierzęta z Ediacara reprezentowały organizmy o najbardziej złożonej budowie ciała, ale ich pojawienie się oznaczało kres istnienia ok. 75% gatunków jednokomórkowych organizmów. Ostatecznie, wyginęły także niemal wszystkie zwierzęta. Dziś nikt nie kwestionuje tezy, że większość z nich nie była ogniwem w ewolucji zwierząt żyjących w następnych okresach i nie miała nic wspólnego z wybuchem rozmaitości form życia niewiele milionów lat później.

Opisany etap historii Ziemi obejmuje 85% jej całkowitego wieku, jednak dalsze dzieje życia na naszej planecie toczyły się szybciej, przebiegały gwałtowniej i były efektem stosunkowo znacznej, bo sięgającej 10%, zawartości tlenu w powietrzu atmosferycznym już na początku kambru (542 - 488 Ma)⁴ , który otworzył nowy, trwający do dziś, eon w dziejach Ziemi - fanerozoik i pierwszą jego erę - paleozoik (tab. 1.2).

Bezprecedensowa eksplozja kambryjska, do której doszło mniej więcej pół miliarda lat temu, jest do dziś niewyjaśniona. Nie wiadomo co spowodowało, szybszy niż kiedykolwiek wcześniej, wzrost liczby i różnorodności form życia na Ziemi, nazywany niekiedy „ewolucyjnym zrywem w historii życia”. W ciągu zaledwie 20-30 mln lat, a niewykluczone, że w okresie o połowę krótszym, powstały bowiem wszystkie podstawowe typy budowy organizmów wielokomórkowych i, jak się szacuje, 470 nowych rodzin. Według jednej z teorii, eksplozja kambryjska była możliwa dzięki ciepłemu klimatowi i ogromnej liczbie wolnych nisz ekologicznych dla najrozmaitszych organizmów, co sprawiało, że wszelkie „innowacje ekologiczne” mogły się swobodnie realizować.

Kambr - to także okres wielkich ruchów górotwórczych i rozpadu superkontynentu, jakim do tej pory była nasza planeta. Jednak już w kolejnym okresie, ordowiku (488 - 443,7 Ma), płyty Ameryki Południowej, Afryki, Indii, Australii i Antarktydy połączyły się w prakontynent południowy - Gondwanę. Ordowik zapisał się w historii Ziemi jako okres największego nasilenia orogenezy kaledońskiej. W morzach panowała obfitość glonów, zaczęły się także tworzyć, podobne do współczesnych, rafy koralowe, a pod koniec tego okresu pojawiły się pierwsze kręgowce. Pod koniec ordowiku klimat wyraźnie się oziębił na

skutek przesunięcia mas lądowych w kierunku bieguna południowego, doszło do globalnego zlodowacenia, a w konsekwencji - najpierw do obniżenia się poziomu wód, a po stopieniu lodów - do ich podniesienia. Zmiany klimatu, masy wód i układu lądów przyczyniły się do wymierania licznych gatunków. Był to pierwszy z pięciu wielkich „megakryzysów” w dziejach życia na Ziemi.

W trwającym 30 mln lat sylurze (443,7 - 416 Ma) ówczesny ocean Japetus skurczył się. Do Europy przyłączyła się syberyjska Azja, a kontynent afrykański zderzył się z północno-amerykańskim. Powstał w ten sposób nowy superkontynent - Laurazja. Przemieszczeniom płyt tektonicznych towarzyszyły intensywne zjawiska wulkaniczne i ruchy górotwórcze. W tym okresie wypiętrzyły się góry Norwegii i Szkocji, Ural oraz Appalachy. Z przybrzeżnych bagien wkroczyły na ląd pierwsze rośliny - psylofity, które stopniowo zaczęły się oddalać od swego pierwotnego środowiska. W morzu rozwijały się sinice, zielenice, krasnorosty i prawdopodobnie brunatnice, a także koralowce i niewielkie mszywioły. Sylurskie rafy koralowe tworzyły ponadto liliowce i gąbki. Znane już od kambru graptolity stopniowo ginęły. Dno morza stało się królestwem drapieżnych trylobitów, przede wszystkim jednak ich naturalnych wrogów i równocześnie przodków współczesnych głowonogów - ogromnych nautiloidów, osiągających 9 m długości. Kręgowce, przybierające kształty podobne do współczesnych ryb, różnicowały się na drapieżne, wyposażone w szerokie, silnie uzębione szczęki oraz bezzębne fałdopłetwe, które żywiły się planktonem lub martwymi szczątkami organicznymi. W sylurze pojawiły się także pierwsze ryby słodkowodne, lądowe skorupiaki i pajęczaki.

Dewon (416 - 359,2Ma) był początkowo okresem panowania lądów, po czym wielkiej transgresji morza, trwającej niemal do końca okresu, tj. do pierwszych faz orogenezy hercyńskiej i ocieplenia klimatu. Roślinność lądową przez większą część tego okresu budowały psylofity, pierwotne widłakowate i skrzypowate. Pod koniec górnego dewonu psylofity wyginęły, pojawiły się natomiast pierwotne paprocie, nowe rodzaje widłakowatych i skrzypowatych, a najprawdopodobniej także pierwsze rośliny nasienne - kordaity oraz paprocie nasienne. Na lądzie żyły także wątrobowce, a w morzach - krasnorosty i brunatnice. Dewońska fauna lądowa - to głównie stawonogi, choć pod koniec okresu pojawiły się gady tarczogłowe. W morzach szczyt rozwoju osiągnęły wówczas ryby pancerne i ostrakodermy, które pod koniec okresu wyginęły ustępując pola rybom chrzestnym, promieniopłetym, zwłaszcza zaś dwudysznym i trzonopłetwym. Nadal liczne były ramienionogi i koralowce, a wśród głowonogów wyewoluowały amonity. Koniec dewonu - to drugie, wielkie wymieranie w dziejach Ziemi.

W karbonie (339,2 - 299 Ma) miały miejsce liczne fazy orogenezy hercyńskiej, po których wystąpiła wielka regresja morza. Ciepły klimat sprzyjał rozwojowi roślin lądowych. Pojawiły się wielkie, drzewiaste widłaki - lepidodendrony i sigillarie, zasiedlające tereny bagienne i tworzące pierwsze, bujne lasy. W ich skład wchodziły ponadto kalamity, paprocie nasienne i paprocie właściwe, kordaity, a także - budujące runo leśne - drobne paprocie, widłaki, skrzypy, mszaki i grzyby - workowce. Pod koniec okresu wyewoluowały pierwsze rośliny iglaste (walchia). W karbonie masowo występowały otwornice i ramienionogi, rozwinęły się goniatyty i pojawiły belemnity. Już wówczas żyły uskrzydlone owady, będące pierwszymi zwierzętami zdolnymi do lotu, rekinowate ryby, tarczogłowe płazy, a pod koniec okresu pojawiły się także kotylozaury - ssakokształtne gady żyjące w pobliżu zbiorników wodnych oraz mezozaury - gady słodkowodne. W karbonie powstały ogromne złoża węgla kamiennego.

Erę paleozoiczną zakończył perm (299 - 251 Ma), charakteryzujący się silną działalnością wulkaniczną w pierwszej epoce i transgresją morza w drugiej. W związku ze zmianą klimatu, z wilgotnego na suchy, nastąpiły znaczące zmiany w składzie lądowej flory, wyraźne zwłaszcza na półkuli północnej. Wymarły kordaity, drzewiaste skrzypy i widłaki oraz większość paproci, wzrósł udział roślin iglastych, miłorzębowatych i sagowców. W południowej części lądów dominowały lasy glosopterysowe. Istotne zmiany dotyczyły także fauny, wymarły bowiem koralowce czteropromienne, trylobity i niektóre ramieniogłowe, natomiast bujny rozwój osiągnęły płazy tarczogłowe, kotylozaury i gady ssakokształtne.

W sumie jednak, koniec Paleozoiku - to okres największego wymierania w dziejach Ziemi, w czasie którego zginęło ok. 95% żyjących wówczas gatunków.

Kolejna era w dziejach Ziemi - mezozoik - należała do stosunkowo spokojnych pod względem ruchów górotwórczych, ale burzliwych, jeśli chodzi o ewolucję świata żywego. W triasie (251-199,6 Ma) początkowo zwarty superkontynent Pangea („Wszechziemia”) zaczął się stopniowo rozpadać, a równocześnie tworzyły się zaczątki Oceanu Atlantyckiego i Oceanu Indyjskiego. Przez większość tego okresu panował suchy, pustynny klimat, niekorzystny dla rozwoju roślinności lądowej, zdominowanej przez rośliny nagonasienne, która dopiero w triasie górnym osiągnęła stan zbliżony do notowanego w następnym okresie. Znaczący rozwój osiągnęły natomiast ssakokształtne gady, pojawiły się pierwsze gady tekodonty i - pod koniec triasu - pierwsze ssaki. W morzach kwitło życie koralowców sześciopromiennych, mszywiołów, małż, ślimaków, amonitów i ryb. U schyłku tego okresu wymarły gady tarczogłowe i kotylozaury, a na granicy triasu i jury miało miejsce kolejne, wielkie wymieranie w dziejach Ziemi, podczas którego w ciągu zaledwie 10 tys. lat zginęło 80% „żywych stworzeń” (Ward i in. 2005).

Jura (199,6 - 145,5 Ma) przez większą część charakteryzowała się klimatem ciepłym i wilgotnym, a gorąca strefa klimatyczna miała znacznie większy zasięg niż obecnie. Dopiero pod koniec okresu zaznaczyły się dość wyraźne strefy klimatyczne, chłodna i ciepła. W pierwszej dominowały miłorzęby i drzewa iglaste, w drugiej - sagowce i bennetyty, zwłaszcza na obszarach subtropikalnych i tropikalnych. W jurze żyły ryby i płazy, nastąpił dalszy rozwój roślinożernych ssaków, pojawiły się pierwsze ptaki, przede wszystkim jednak doszło do rozwoju ogromnych gadów, zwłaszcza plejozaurów, ichtiozaurów i mezozaurów, które zajęły nisze wielkich, wymarłych płazów. Ten okres często nosi miano „złotego wieku dinozaurów”. Bujnie rozwijała się także fauna morska, z koralowcami, otwornicami, gąbkami i jeżowcami na czele. Dużą grupę jurajskiej fauny stanowiły mięczaki: małże, ślimaki, zwłaszcza zaś amonity, a wśród stawonogów - owady, kraby i raki. Niewykluczone, że to z tego okresu (sprzed 195 mln lat!) pochodzi praprzodek wszystkich współczesnych ssaków - mały, ważący zaledwie dwa gramy, wąsaty i pokryty sierścią ssak - Hadrocodium Wu (nazwa zwierzęcia pochodzi od znalazcy jego czaszki - Xiao-Chun Wu w chińskiej prowincji Yunnan).

Kreda (145,5 - 65,5 Ma) należała do stosunkowo spokojnych okresów w dziejach Ziemi, mimo dość znacznych zmian poziomu mórz i dalszej fragmentacji kontynentów. Dominował klimat bardzo ciepły. Początkowo panowała roślinność złożona z gatunków znanych już z jury, w tym sagowców, bennetytów, cisów, sosen, świerków. Później pojawiły się i gwałtownie rozwinęły rośliny okrytonasienne. W kredzie żyły wszystkie, znane dziś, główne typy zwierząt. Szczególnie bujny rozwój osiągnęły otwornice wapienne, małże gruboskorupowe z grupy rudystów, ryby chrzęstnoszkieletowe i różne rodzaje ryb kostnoszkieletowych, a z gadów - dwunożne iguanodony oraz spokrewnione z nimi trachodony. Pod koniec kredy miała miejsce jedna z największych katastrof w dziejach Ziemi, w wyniku której wymarło ok. 75% żyjących wówczas gatunków roślin i zwierząt, w tym dinozaury. Najprawdopodobniej była ona spowodowana zderzeniem naszej planety z wielkim meteorytem, wskutek czego przez wiele następnych lat promienie słoneczne nie docierały do powierzchni Ziemi.

Kenozoik (era trwająca od 65,5 Ma do dziś) dzieli się na paleogen i neogen ³. W historii tych okresów wyróżnia się - odpowiednio - trzy i cztery epoki.

Paleocen (65 - 55,9 Ma)- najstarszą epokę w paleogenie cechował klimat chłodniejszy w porównaniu z Mezozoikiem, ale znacznie cieplejszy (o około 10^o) niż obecny oraz ożywiona działalność wulkanów, m. in. w północnej i zachodniej części Europy. W tym czasie powstała Eurazja. Dominowały rośliny okrytozalążkowe reprezentujące gatunki w większości obecnie wymarłe, a roślinność Europy miała charakter wybitnie podzwrotnikowy. Bogactwo ryb w morzach i owadów na lądzie było podobne do współczesnego. Wśród gwałtownie różnicujących się ssaków wyewoluowały pierwsze roślinożerce i prymitywne naczelne. W morzach szczyt rozwoju osiągnęły otwornice numulity, choć liczne były także ślimaki, małże i koralowce rafotwórcze.

W nieco dłużej trwającym eocenie (55,8 - 33,9 Ma) Antarktyda oddzieliła się od Australii, Ameryka straciła kontakt z Eurazją, a Indie zderzyły się z Azją (około 45 mln lat temu). Skład flory nie zmienił się zasadniczo w porównaniu z wcześniejszą epoką, natomiast roślinność ciepłolubna opanowała nowe obszary, w tym Ural i Antarktydę. W morzach pojawiły się pierwsze ssaki. Do najważniejszych zdarzeń w kończącym okres paleogenu oligocenie (33,9 - 23,03 mln lat Ma) należało z kolei pojawienie się roślin jednoliściennych i antropoidów (małp).

Pierwszą epoką neogenu, młodszego okresu kenozoiku, jest miocen (23,03 - 5,33 Ma). Była to epoka wielkich przemian geologicznych skorupy ziemskiej. Na skutek zamknięcia dawnego Morza Tetydy połączeniem lądowym Afryki z Eurazją powstało Morze Śródziemne. W tym czasie wypiętrzyły się Himalaje, Alpy, Góry Skaliste, Kaukaz, Andy, Karpaty i inne łańcuchy górskie. Formowaniu się gór towarzyszyły zmiany cyrkulacji powietrza atmosferycznego i cyrkulacji wód morskich, a w konsekwencji - zmiany klimatu: jeśli początek miocenu był najcieplejszym okresem w ciągu 35 mln lat, to od połowy trwania tej epoki klimat zaczął się wyraźnie ochładzać. Antarktydę stopniowo pochłaniał lądolód, a na innych kontynentach spadek temperatury powietrza i gleby spowodował kurczenie się powierzchni lasów i ekspansję roślinności trawiastej. Wśród zwierząt późnego miocenu zdecydowanie dominowały trawożerce (u przeżuwaczy doszło do udoskonalenia żołądka), zaczynały wymierać niektóre gatunki drapieżców, gwałtownej radiacji podlegały hieny.

Miocen - to także epoka wędrówek zwierząt, ułatwionych dzięki nowo powstałym pomostom lądowym: w Europie i Azji pojawiły się więc żyrafy, słonie i małpy człekokształtne, do Afryki dotarły króliki, świnie i koty, w Ameryce Północnej zagościły niedźwiedzie i naziemne leniwce, w Ameryce Południowej - szopy, a do Australii zawitały gryzonie. Poza tym, w miocenie wyewoluowały papugi, pelikany, gołębie, sokoły, kruki, a także pierwsze foki. Około 20 mln lat temu pojawiły się pliopiteki - uważane przez niektórych ewolucjonistów za przodków hominidów (człowiekowatych): rodzaje Pliopitheus i Proconsul, a około 7-8 mln lat temu - nastąpiło rozejście się dróg rozwojowych przodków człowieka i najbliższych żyjących krewnych - szympansów. Z późnego miocenu (6 Ma) znane są najstarsze kopalne szczątki hominida - Sahelanthropus tchadensis, poczodzace z Czadu (Afryka).

Pliocen (5,33 - 1,81 Ma) był epoką o dość surowym klimacie, chłodnym i suchym, stąd też na dużych obszarach Ziemi lasy zanikły całkowicie, ustępując miejsca roślinności trawiastej. Kontynenty osiągnęły wielkość i położenie zbliżone do współczesnych. Lądolód pokrył już nie tylko Antarktydę, ale objął także część Ameryki Południowej i duże obszary kontynentów półkuli północnej. Dzięki powstałemu Przesmykowi Panamskiemu zwierzęta migrowały z Ameryki Północnej do Ameryki Południowej, wypierając częściowo gatunki rodzime. Stepowienie roślinności sprawiło, że olbrzymie obszary Eurazji zostały zasiedlone przez wielkie stada gazel, jeleni i antylop, natomiast Ameryka Północna stała się krainą wielbłądów, koni, mastodontów, jeleni i widłorogów. Wzrosła liczebność i różnorodność drapieżców, w tym populacji tygrysa szablastozębego. W Ameryce Południowej żyły szczerbaki, z olbrzymim megaterium (leniwcem wielkości słonia) na czele.

Pliocen - to okres ewolucji australopiteków, które dały początek linii rozwojowej Homo, w tym uważanego za protoplaste naszego rodu - Homo habilis (2,5 - 1,8 Ma) i Homo ergaster (1,9-1,8 Ma) - pierwszy hominid o pokroju ciała przypominającym współczesnego człowieka.

Plejstocen, zwany także epoką lodowcową (1,81 mln - 11,5 tys. lat temu), to okres panowania lądolodu na olbrzymich obszarach Europy (w tym w Polsce), Zachodniej Syberii, Grenlandii, Ameryki Północnej, Ziemi Ognistej, Argentyny, Tasmanii i okres wzmożonych opadów w strefie międzyzwrotnikowej. Klimat plejstocenu ulegał cyklicznym wahaniom: pomiędzy zimnymi glacjałami występowały okresy ciepłych interglacjałów. Liczba i czas trwania poszczególnych glacjałów i interglacjałów były w różnych częściach Ziemi zróżnicowane. Na kontynencie europejskim wystąpiły, dla przykładu, cztery okresy zlodowaceń: podlaskie (Gűnz), krakowskie (Mindel), środkowopolskie (Riss) i - najmłodsze - bałtyckie (Wűrm) oraz trzy interglacjały: przasnyski (Gűnz/Mindel), mazowiecki (Mindel/Riss) i eemski (Riss/ Wűrm). Klimat tych ostatnich był cieplejszy niż obecnie.

Wielkie obszary w epoce plejstoceńskiej pokrywała tundra przypominająca swą fizjonomią roślinność wysokogórską, złożona m. in. z karłowatych wierzb, karłowatych brzóz, dębika ośmiopłatkowego, maliny moroszki. Bogatsze florystycznie zbiorowiska leśne, torfowiskowe i wodne rozwijały się jedynie w okresach interglacjałów. Zmiany klimatu spowodowały znaczne zubożenie fauny na obszarach dotkniętych lodowcem, który, dla przykładu, był sprawcą wymarcia nosorożców w Ameryce Północnej. Wokół lądolodów, na obszarach pokrytych przez tundrę, żyły mamuty włochate, niedźwiedzie jaskiniowe, tygrysy szablozębne, hieny.

Plejstoceński Homo erectus różnił się od poprzednich praludzi wielkością czaszki, a wysokością przypominał już człowieka współczesnego. Afrykę i Eurazję zasiedlały archaiczne formy ludzkie (około 600-250 tys. lat temu), określane jako Homo heidelbergensis. Najprawdopodobniej w tym okresie rozeszły się drogi ewolucyjne Homo neandethalensis (człowieka neandertalskiego) i Homo sapiens sapiens (człowieka rozumnego a nowoczesnej budowie ciała). Archaiczne formy Homo sapiens pojawiły się w Afryce około 200-150 tys. lat temu. Według paleoantropologów u schyłku plejstocenu wykształciły się także główne rasy ludzkiego gatunku: mongoidalna w Azji, negroidalna w Afryce Środkowej, europoidalna w Europie i australoidalna na kontynencie australijskim.

Epoka obecna - to holocen (od 11,5 Ma do dziś), uważany przez wielu paleoklimatologów za kolejny interglacjał. Ocieplenie klimatu przyczyniło się do niemal całkowitego stopnienia lądolodu skandynawskiego, przesunięcia stref klimatycznych w kierunku biegunów i stopniowego zasiedlenia, uwolnionych od lodu, obszarów przez rośliny i zwierzęta. Liczne gatunki, nieprzystosowane do nowych warunków, wyginęły (w tym mamuty włochate), inne podlegały udomowieniu. Stopniowo kształtowały się współczesne krajobrazy, szata roślinna i świat zwierząt..

W historii polodowcowej Europy wyróżnia się kilka długookresowych wahań klimatu, decydujących o rozwoju szaty leśnej. Pierwszy, preborealny, trwał około 1100 lat (8300-7150 rok p.n.e.) i charakteryzował się klimatem stosunkowo chłodnym i suchym. Początkowo rozwijały się lasy brzozowe, brzozowo-sosnowe i sosnowe, które z czasem pokrywały coraz większe obszary kontynentu. Dopiero pod koniec okresu pojawiły się gatunki o większych wymaganiach termicznych: leszczyna, dąb, jesion, wiąz i olsza.W ciągu 1400 następnych lat, w okresie borealnym (7150-5750 rok p.n.e.), cieplejszy i wilgotniejszy klimat sprzyjał formowaniu się i rozprzestrzenianiu zarośli leszczynowych, mieszanych lasów sosnowych i mieszanych lasów dębowych. Te ostatnie dominowały w bardzo ciepłym okresie atlantyckim, trwającym 2600 lat (5750-3150 rok p.n.e.) i tylko na wyjątkowo ubogich i piaszczystych siedliskach nadal utrzymywały się lasy sosnowe. Klimat ochłodził się nieco w okresie subborealnym (3150-350 rok p.n.e.), choć nadal był cieplejszy w porównaniu z obecnym. Na siedliskach mniej żyznych świerk, buk i jodła stopniowo wypierały lipy, dęby i wiązy.

Naturalne zmiany składu gatunkowego drzewostanów, związane z ochłodzeniem i wzrostem wilgotności klimatu, były także wyraźne na początku okresu subatlantyckiego, który rozpoczął się 350 lat p.n.e. i trwa do dziś. Wyrażały się one spadkiem udziału dębów, przy równoczesnym wzroście roli sosny, świerka, brzozy i buka. Tendencje te utrzymywały się aż do tzw. małej epoki lodowcowej, czyli do połowy XIX wieku, odkąd klimat początkowo nieznacznie, potem coraz szybciej ulegał ociepleniu.

W całym holecenie rosła liczebność populacji człowieka, który - jako jedyny gatunek - z czasem opanował wszystkie zakątki świata i stał się główną siłą sprawczą głębokich, często nieodwracalnych, zmian w środowisku i przyrodzie współczesnej Ziemi

Zagrożenia biosfery

Ziemią zawsze wstrząsały wielkie kataklizmy, ale tempo przeobrażeń środowiska nigdy nie było tak gwałtowne, jak w minionym stuleciu, które w dziejach naszej planety, liczących około 4,6 mld lat, znaczy tyle, co setna część sekundy w okresie roku. Jeden wiek - to także zaledwie ułamek procenta wspólnej historii Ziemi i Homo sapiens, którego współczesna postać powstała ok. 140 tys. lat temu. Miano „szóstej katastrofy”, którym najbardziej lapidarnie można podsumować „dokonania” człowieka XX wieku w kontekście jego wpływu na własne środowisko, wydaje się być w pełni uprawnione. Przyczyną obecnego, globalnego kryzysu biosfery stała się nie tylko eksplozja liczebności Homo sapiens, ale także jego arogancka wiara w możliwość podporządkowania sobie przyrody.

Przez większość czasu z ponad tysiąca wieków, jakie upłynęły od pojawienia się na naszej planecie H. sapiens Ziemię zamieszkiwało tylko kilka milionów osobników. W 1500 r. ludność nie przekraczała 0,5 mld, a do końca 1800 roku (tj. po 300 latach) zwiększyła się o dalsze 0,5 mld. Dwukrotny wzrost nastąpił po 130 latach (1930), na trzeci miliard wystarczyło 30 lat (1960), na czwarty - 16 (1975), na piąty - 11 (1986), a na szósty - tylko 9 lat (1995). Pod koniec XX w. przybywało 250 tys. noworodków dziennie. Co 10 lat populacja człowieka wzrastała więc o liczbę mieszkańców Chin, co roku - Meksyku, co miesiąc - Nowego Jorku.

Żyjemy coraz dłużej: jeśli na początku stulecia zaledwie 1% populacji mieścił się w klasie wieku powyżej 65 lat, to obecnie - ok. 7% . Z pozycji ekologa - formalisty XX w. można uznać za wielki, biologiczny sukces H. sapiens, nie mający odpowiednika wśród innych gatunków ssaków zasiedlających biosferę. To prawda, że już wcześniej Homo mógł się poszczycić najrozleglejszym zasięgiem geograficznym, ale dopiero w wieku XX ludzka biomasa stanowiła „największą część protoplazmy organizmów żywych na naszej planecie”.

Według prognoz - w poł. XXI w. ludność świata będzie przyrastać o miliard osób w ciągu zaledwie roku, tylko 4 lata wystarczą do podwojenia obecnego stanu, przy czym odsetek starych ludzi wyniesie 20%. Oceny dotyczące górnej granicy tzw. pojemności biosfery dla populacji H. sapiens oscylują w zakresie 8-14 mld, nie ulega wątpliwości, że się do niej zbliżamy niebezpiecznie szybko. Z „sukcesem” naszego gatunku wiąże się bowiem przyśpieszenie zużycia wszystkich zasobów przyrody i stopniowa zagłada innych mieszkańców Ziemi. Czy taki scenariusz był wpisany w program ewolucji życia na Ziemi?

Niedawne, fascynujące odkrycia paleobiologów, paleoekologów i paleoantropologów pozwoliły zrekonstruować najważniejsze wydarzenia w dziejach naszej planety i obalić mit o nieuchronności powstania H. sapiens jako szczytowego osiągnięcia ewolucji oraz spojrzeć trzeźwym okiem na szansę przetrwania jako gatunku. Wiadomo zatem, że:

1. ślady życia na Ziemi datują się od 4 mld lat, a pierwsze organizmy eukariotyczne o złożonej budowie ciała wyłoniły się dopiero 530 mln lat temu;

2. w dziejach Ziemi zdarzyło się 3-5 wielkich (i kilkanaście mniejszych) katastrof, każdej towarzyszyło wymieranie 65-95% żyjących wówczas gatunków, ale żadna nie była spowodowana nadmiernym rozwojem populacji któregoś z ówczesnych mieszkańców planety;

3. spośród ogólnej liczby gat. zasiedlających Ziemię wymarło w sumie 99,9%, a przeciętny czas trwania gatunku wynosi od 1 do 4 mln lat;

4. przeżyciem przez nieliczne gatunki kataklizmów, w tym ostatniego i zarazem największego sprzed 65 mln lat, rządził w większym stopniu przypadek niż jakość ewolucyjnych przystosowań do warunków środowiska;

5. gdyby wśród ofiar ostatniej wielkiej katastrofy pod koniec okresu kredowego, która położyła kres trwającej 140 mln lat dominacji dinozaurów w środowisku lądowym, znalazł się niewielki ssak Purgatorius - nie byłoby wśród obecnych mieszkańców Ziemi małpiatek, małp, małp człekokształtnych i ludzi, a zatem

6. Człowiek jest potomkiem przypadkowych szczęśliwców, a nie materialnym produktem i ukoronowaniem procesów doboru naturalnego. Jest jednym z milionów gatunków zasiedlających biosferę, w swej istocie do siebie podobnych pomimo całej różnorodności form, skoro DNA człowieka jest w 98% takie, jak u szympansa, a molekularne mechanizmy zegara biologicznego są identyczne, jak u muszki owocowej lub myszy;

7. H. sapiens jest, jak to z wdziękiem określił kilka lat temu słynny amerykański ekolog Edward Wilson, jedynie „wybrykiem środowiska” Wprawdzie rozum i inteligencja powstałe w procesie ewolucji zapewniły mu zdolność zasiedlenia niemal każdego miejsca na ziemskim globie, to jednak nie ustrzegły go przed drastycznym zubożeniem żywych zasobów biosfery i dewastacją własnego środowiska, postępujących w ślad za eksplozją demograficzną, wzrostem zaludnienia Ziemi i postępem cywilizacji technicznej.

Do groźnych antropogenicznych przemian środowiska w XX wieku należą:

1. wylesienia planety

2. ekspansja pustyń i degradacja gleb

3. zagłada lub drastyczna redukcja populacji wielu dziko żyjących gatunków, głównie poprzez likwidację i dewastację ich naturalnych siedlisk.

4. częściowe zniszczenie warstwy ozonowej i globalne ocieplenia klimatu

Te przeobrażenia biosfery mogą w konsekwencji doprowadzić do kresu istnienia H. sapiens, którego - jak wszystkie inne gatunki - cechuje jedynie ograniczona tolerancja na zmiany warunków środowiskowych.

Wylesianie planety i ekspansja pustyń

Las był niszczony od początku historii człowieka na Ziemi wszędzie tam, gdzie się on pojawił, dopiero jednak gwałtowne zapotrzebowanie na drewno i grunty rolne w powiązaniu z ogromnym wzrostem ludności doprowadziło do globalnej dewastacji lasów. Zniszczeniu uległo w sumie 80% naturalnych lasów. W minionym wieku ofiarą systematycznych wyrębów padały zwłaszcza nizinne lasy deszczowe w wąskim pasie wokół równika. Jeszcze w 1950 roku pokrywały one ok. 15% powierzchni lądu, w 1975 roku tylko 12%, a u schyłku XX wieku - zaledwie 5-6%. W okresie 1950-1975 zagładzie uległo zatem ok. 120 mln ha zwartego lasu, a w ciągu następnych 15 lat - aż 150 mln ha. Tylko na Wybrzeżu Kości Słoniowej w latach 1956-1966 powierzchnia lasów zmniejszyła się o 30%, a w Wenezueli w okresie 1961-1970 - o 20%. Azjatyckie lasy deszczowe w ciągu XX wieku zostały niemal całkowicie wytrzebione, australijskie zredukowano do 50%, amerykańskie do 60%. Na Madagaskarze do 1987 roku pozostało jedynie 16%, a na atlantyckim wybrzeżu Brazylii zaledwie 2% pierwotnych lasów. W ostatniej dekadzie co roku znikało 17-19 mln ha, a w ciągu minionych 15 lat przekształcono w pastwiska, pola orne lub plantacje drzew aż 200 mln ha tzw. lasów tropikalnych, głównie nizinnych lasów deszczowych. Obecnie, zwarte kompleksy nizinnych lasów deszczowych zachowały się jedynie w obrębie basenu amazońskiego i karaibskich zboczy Ameryki Środkowej, w regionie malajskim i w basenie Konga.

Tymczasem, lasy deszczowe są współcześnie najbogatszymi i najbardziej złożonymi ekosystemami lądowymi, w których, według różnych szacunków, zamieszkuje co najmniej 70-95% żyjących obecnie w biosferze gatunków roślin, zwierząt, grzybów i mikroorganizmów.

Wystarczy wskazać, że na 12 ha w drzewostanie lasu deszczowego na Borneo występuje aż 700 gat. drzew - tyle, ile w Am. Pn!, na jednym drzewie lasu deszczowego żyją 43 gat. mrówek - tyle, co na całych W. Brytyjskich, a zalewowe lasy Amazonii, już zredukowane o 80%, są nadal środowiskiem życia aż 3 tys. gat. ryb, z których co najmniej 200 odżywia się owocami i nasionami drzew. Z likwidacją tych lasów wiązałyby się, zdaniem naukowców, największe w historii ludzkości straty w światowej faunie ryb słodkowodnych.

Rzeczywista różnorodność gatunkowa nizinnych lasów deszczowych jest z pewnością wielokrotnie wyższa niż wynikałoby to z liczby dotychczas poznanych i opisanych gat. Warto też dodać, że organizmy zamieszkujące lasy deszczowe są skrajnie wyspecjalizowane i tworzą niewielkie, pojedyncze, a zatem także podatne na wymarcie populacje. Już dziś niektóre gat. drzew reprezentowane są jedynie przez pojedyncze osobniki, jak w Malezji, gdzie na 2 ha deszczowego lasu rośnie 276 gatunków drzew, wśród których aż 114 reprezentowanych jest przez 1 osobnika. Uwzględniając wielką liczbę gat. innych organizmów, powiązanych specyficznymi więzami z każdym drzewem, łatwo zrozumieć, że nawet zniszczenie pojedynczego kompleksu lasu deszczowego może oznaczać całkowitą zagładę dużej liczby gatunków, w tym dotychczas nie znanych człowiekowi i nauce.

Jednym ze skutków zniszczenia wielkich obszarów nizinnych lasów deszczowych, w opinii wielu specjalistów, były częste w mijającym stuleciu anomalie pogodowe, znaczny wzrost zawartości CO₂ w powietrzu (lasy wiążą ogromne ilości tego gazu) i globalne, choć na razie nieznaczne, ocieplenie klimatu. Przeciętne drzewo takiego lasu w ciągu swego życia „pompuje” z gleby do atmosfery aż 9 mln litrów wody, stąd opady deszczu w odległych miejscach Ziemi są uzależnione od istnienia tej formacji. „Produkując” chmury spowijające planetę i odbijające promieniowanie słoneczne lasy deszczowe wydatnie ochładzają jej powierzchnię, a pochłaniając olbrzymią ilość dwutlenku węgla w procesie całorocznej asymilacji - ograniczają wzrost zawartości tego gazu w atmosferze.

Drastyczne wylesienia w XX wieku dotknęły nie tylko lasy po obu stronach równika. We wszystkich krajach o wysokim wskaźniku przyrostu naturalnego niemal regułą była szybko postępująca likwidacja lasów w celu uzyskania dodatkowych hektarów pod uprawę lub hodowlę bydła, a także dochodów ze sprzedaży drewna. Np. lasy, które niegdyś pokrywały 1/3 część obszarów Maroka, Tunezji i Algierii zostały zredukowane do zaledwie 1/10-1/20 powierzchni już w pierwszej poł. XX w. Znaczne obszary na półwyspie Dekan w Indiach, pokrytym jeszcze w 1958 roku zwartymi lasami, zostały wkrótce zamienione na grunty orne, a tempo wylesiania w Chile osiągało w ostatnich dziesiątkach lat 60 tys. ha rocznie. Podobna sytuacja panowała w innych, biednych i przeludnionych krajach, niestety, zalesieniu podlega zaledwie 10% zniszczonych albo przekształconych w grunty orne lub pastwiska powierzchni.

Ekspansja pustyń

Miniony wiek był także świadkiem nie notowanej wcześniej, wielkiej ekspansji pustyń na różnych kontynentach i w różnych rejonach Ziemi, obejmującej niemal 300 mln ha sawann, stepów, pól i pastwisk. Tylko na płd od Sahary w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat pustynia pochłonęła 6,5 mln ha uprawnych gleb, a więc obszar ponad dwukrotnie większy niż powierzchnia naszego kraju. W ślad za gwałtownym wzrostem liczby ludności i potrzebą zintensyfikowania hodowli zwierząt w wielu regionach i krajach świata, zwłaszcza ubogich, następowała bowiem stopniowa degradacja stepów i użytków zielonych, całkowite niszczenie pokrywy roślinnej, a w dalszej konsekwencji - nasilenie procesów pustynnienia.

Możliwość produkcji zwierzęcej jest na świecie silnie zróżnicowana: w krajach o korzystnym klimacie i wysokim poziomie rolnictwa na wyżywienie zwierzęcia o masie 500 kg wystarcza od 0,2 do 0,4 ha pastwiska; w regionach gorących i suchych, charakteryzujących się przy tym słabo rozwiniętym rolnictwem, jak np. w Arabii Saudyjskiej, Meksyku lub Tadżykistanie, obszar ten jest wielokrotnie większy i wynosi 50-60 ha. Niestety, szybko rosnące zapotrzebowanie na żywność w sytuacji dużego przyrostu naturalnego wymuszało stały wzrost produkcji zwierzęcej, opartej w takich krajach głównie na wypasie pastwiskowym, o katastrofalnych skutkach dla środowiska. W Nigerii, dla przykładu, tylko w minionym 30.leciu obciążenie pastwisk wzrosło aż 4-krotnie, co na dużych obszarach doprowadziło do ich silnej, długotrwałej degradacji i pustynnienia; okres niezbędny do samoistnej regeneracji pastwisk wynosi bowiem ok. 60 lat

Degradacja gleb i dewastacja naturalnych siedlisk

Człowiek w toku swojej ekspansji demograficznej i gospodarczej zdegradował lub zniszczył ponad połowę istniejących na świecie zasobów gleby. W minionych dekadach corocznie niszczono 0,5% gleb, a według prognoz FAO utrzymanie tego tempa spowoduje unicestwienie ich przydatności rolniczej w ciągu kilkuset lat.W XX wieku na całej kuli ziemskiej wyraźnie nasilił się proces wietrznej i wodnej erozji gleb, spowodowany przede wszystkim wylesieniem dużych obszarów Ziemi oraz wadliwą gospodarką rolną i pastwiskową na mało wydajnych gruntach. Dane z lat 80. wskazują, dla przykładu, że szybkość erozji wietrznej w USA wynosiła wówczas 18 t/ha w ciągu roku, w Etiopii - 42 t/ha, a w Kenii - 72-138 t/ha. W Indiach ponad połowa obszaru (14 mln ha) systematycznie traciła gleby z powodu erozji wodnej. Z uprawnych gruntów Indii woda wymywała 6 mld ton gleby rocznie, a więc trzykrotnie więcej niż w USA lub na obszarach byłego ZSRR. W skali Ziemi straty gleb spowodowane erozją wynosiły 23 mld t rocznie. Szacuje się, że Ziemia traci co roku 0,7% swoich zasobów glebowych.

W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat ok. 30 mln ha wadliwie nawadnianych gleb przekształciło się w swoiste solniska, zwłaszcza w Afryce i w Australii. Pakistan utracił tą drogą 64% nawadnianych gleb, Irak i Syria - ponad 50%, Egipt - 30%, Iran - 15%. Duże obszary powierzchniowo zasolonych gleb pojawiły się także wokół jeziora Czad i wzdłuż rzeki Senegal oraz w wielu innych regionach Afryki, m.in. w Beninie, Gambii, Nigerii i Togo.

Zasolenie powierzchni ziemi w niektórych rejonach Australii wynikało z wielkoobszarowych wyrębów drzew wyrosłych na glebach z wgłębnymi pokładami soli. Karczunek lasów spowodował gwałtowne podniesienie się lustra wody gruntowej i tym samym wyniesienie warstwy soli na powierzchnię. W ten sposób zasoleniu uległo ok. 1,8 mln ha na zach. i ok. 700 tys. ha na płd i wsch. tego kontynentu. W miejscu lasów powstały słone jeziora i zasolone, nieproduktywne odłogi, z kikutami martwych drzew na obrzeżu.

Jeśli w krajach Trzeciego Świata nadmierna eksploatacja i degradacja gruntów rolnych i użytków zielonych była wymuszona potrzebą zaspokojenia głodu szybko rosnącej liczby mieszkańców, to w krajach rozwiniętych co roku ok. 30 tys. ha wysoce produktywnych gruntów rolnych padało ofiarą urbanizacji. Tylko w ciągu 10 lat (1960-1970), dla przykładu, Japonia straciła pod budowę miast, fabryk lub autostrad 7,3% gruntów rolnych, zaś kraje europejskie niewiele mniej. Straty te są trwałe, bo nawet w korzystnych dla procesu glebotwórczego warunkach 1 cm gleby tworzy się przez 100-400 lat, a głębokość skiby zwykłego pługa osiąga ona dopiero po 3-12 tys. lat, zależnie od rodzaju podłoża i warunków klimatycznych.

Duże straty gleb były wreszcie konsekwencją budowy wielkich zapór wodnych, spiętrzających wodę na wysokość co najmniej 15 m, których do 1990 roku powstało łącznie 13 tys. Zbiorniki zalały w sumie ponad 3,5 mln ha gruntów rolnych, łąk i pastwisk, spowodowały także trwałe zmiany w środowisku na rozległych obszarach sąsiadujących.

XX wiek był niechlubnym okresem niszczenia niemal wszystkich naturalnych ekosystemów Ziemi. Na wielką skalę i z rozmachem karczowano i wypalano lasy, osuszano bagna i torfowiska, użyźniano jeziora, zmieniano bieg rzek i regulowano ich koryta, budowano ogromne zapory wodne i kanały, nawadniano pustynie, zabudowywano wybrzeża mórz i oceanów, bagrowano otoczenie raf koralowych. Pozostałe resztki naturalnych ekosystemów lądowych pocięto autostradami, trakcjami kolejowymi, rurociągami, a ekosystemy wodne zatruwano ropą, ściekami, odpadami przemysłowymi i zrzutami ciepłej wody. Ogromne tempo likwidacji i przekształcania naturalnych siedlisk (biotopów) w ciągu XX wieku praktycznie uniemożliwiało zasiedlającym je gatunkom przystosowanie się do drastycznie zmienionych warunków życia.

Istotnym czynnikiem degradującym środowisko w minionym stuleciu był wzrost zanieczyszczeń powietrza, gleby i wody. Przez kilka pierwszych dziesięcioleci zwiększało się nie tylko ogólne stężenie szkodliwych gazów i pyłów w powietrzu atmosferycznym, ale rosła także ich różnorodność. Pod koniec wieku, powietrze w miastach USA zawierało aż 2,6 tys. związków chemicznych antropogenicznego pochodzenia, w tym wiele rakotwórczych. Zdecydowana większość substancji zanieczyszczających atmosferę wytwarzana jest w dużych ośrodkach przemysłowych, są więc one szczególnie dotkliwe w wielkich metropoliach, skąd wędrują na duże odległości od źródeł emisji.

Karczowanie i wypalanie lasów spowodowało w latach 1860-1990 wydzielenie do atmosfery 90-180 mld t węgla, a obecne zniszczenia nizinnych lasów deszczowych są przyczyną wzrostu zawartości węgla w atmosferze o ok. 1,0-2,6 mld t rocznie! W skali globalnej z obu tych powodów stężenie CO₂ w atmosferze Ziemi wzrosło aż o 25%. Co gorsze, w tym czasie podwoiła się także ilość metanu, a znacznie wzrosła praktycznie wszystkich innych gazów, w tym sprawców i składników kwaśnych deszczy - tlenków siarki i azotu oraz trującego dla ludzi i zwierząt COa. Wśród metalicznych substancji zanieczyszczających szczególnie groźne, bo silnie toksyczne, są ołów, rtęć i beryl. Do 1985 roku ok. 70% emisji ołowiu pochodziło ze spalania benzyny ołowiowej, potem - dzięki jej zastępowaniu przez benzynę bezołowiową - prym wiodły miejskie spalarnie odpadów.

Rozwój przemysłu i wysoki poziom zanieczyszczenia powietrza tlenkami siarki i azotu spowodowały na wszystkich kontynentach silne zakwaszenie wód w jeziorach i rzekach, likwidując w wielu z nich życie biologiczne. W wyniku drastycznej zmiany pH wód aż 13 rzek w kanadyjskiej prowincji Nowa Szkocja i ponad 1600 jezior w prowincji Ontario przekształciło się w cmentarzyska ryb. W Europie nie było lepiej: pod koniec lat 80. stwierdzono zakwaszenie 21 500 jezior w Szwecji. Przyczyną degradacji śródlądowych zbiorników wodnych, mórz i oceanów była także erozja wodna gleb, zwykle zanieczyszczonych pestycydami, herbicydami i nawozami sztucznymi. Aby uświadomić skalę tego zjawiska wystarczy wskazać, że wprawdzie Ren i jego dopływy w ostatnich 30 latach corocznie deponowały w morzu „tylko” 19 mln t gleby zmytej z pól w jego dorzeczu, ale Amazonka lub Missisipi - aż 370 mln t.

Życie mórz

Jeśli zamieranie lasów w efekcie oddziaływania kwaśnego deszczu było widoczne gołym okiem, to skutków zatruwania mórz i oceanów na ogół się nie dostrzegało. Tymczasem, co roku do mórz i oceanów trafiało ok. 3,2 mln t ropy naftowej, zwykle wskutek beztroski i zaniedbań ludzi, a ilość szkodliwych pierwiastków wprowadzonych wraz ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi znacznie przekraczała ilości trafiające tam w sposób naturalny: rtęci - 2,5 raza, manganu - 4 razy, cynku, ołowiu i miedzi - 12 razy, antymonu - 30 razy, fosforu - 80 razy. Oceany były także „karmione” substancjami wyłącznie produkowanymi przez człowieka, takimi jak DDT i inne środki owado- i chwastobójcze oraz wypłukiwane z pól i transportowane przez rzeki nawozy sztuczne. Na szczęście, po niemal 40 latach złej praktyki zatapiania odpadów promieniotwórczych (od 1982 roku) proceder ten stał się niedozwolony. W ostatnich latach pojawiło się natomiast inne niebezpieczeństwo dla życia biologicznego mórz i oceanów, określane jako „nienaturalny” wzrost temperatury wody.

Gospodarka leśna

Wiele zła naturalnym biotopom czyniła wreszcie wadliwa gospodarka naturalnymi zasobami, i to w krajach wcale nie najbiedniejszych. W XX wieku należała do nich m. in. gospodarka leśna, funkcjonująca pod presją stałego wzrostu zapotrzebowania na drewno. Do niedawna, w miejscu wielkoobszarowych wyrębów z użyciem ciężkiego sprzętu nasadzano drzewka jednego gatunku wyhodowane w szkółkach, często z nasion obcego pochodzenia, o niedostosowanych do panujących warunków siedliskowych genotypach. Śródleśne torfowiska i oczka wodne - jako „nieproduktywne nieużytki” - likwidowano i zalesiano. Monokultury drzew traktowano bezlitośnie chemicznymi środkami owadobójczymi, które przy okazji niszczyły wiele innych składników leśnej biocenozy, w tym owady i ptaki pożyteczne z punktu widzenia interesów człowieka. Drzewa nie miały szans osiągnąć wieku fizjologicznej starości, a martwe kłody i gałęzie skrzętnie uprzątano pod hasłem troski o sanitarny stan lasu, likwidując tym samym siedliska życia licznych gatunków zwierząt bezkręgowych, mszaków i porostów. Na szczęście, w ostatnich latach XX wieku w wielu krajach, w tym także w Polsce, zaniechano podobnej, niszczycielskiej, postawy wobec lasów.

Zagłada gatunków i spustoszenia żywych zasobów Ziemi

Z najnowszych badań paleontologicznych wynika, że w okresie ostatnich setek milionów lat liczba gatunków na kuli ziemskiej była względnie stabilna, nie licząc epizodycznych katastrof, które nękały naszą planetę co ok. 26 mln lat. W okresach „spokoju” ginął przeciętnie jeden gatunek rocznie na każde 1-10 mln gatunków obecnych na Ziemi. Niewielka i rozproszona populacja Homo sapiens nie była w stanie doprowadzić do globalnego zubożenia jej zasobów przyrodniczych. Obecnie, człowiek wybija lub pośrednio skazuje na zagładę ok. 100 gatunków dziennie. Tempo wymierania jest więc współcześnie 1000 razy wyższe niż w poprzednich okresach geologicznych, choć według bardziej pesymistycznych ekstrapolacji szybkość wymierania gatunków jest większa nawet 10 tys. razy. Aż 50% obecnie żyjących gatunków może nie dotrwać do końca XXi wieku. Co prawda, nawet wielkie katastrofy nie były sprawcą całkowitej zagłady życia na Ziemi, tym niemniej bogactwo form odtwarzało się w ciągu 5-25 mln lat . Zderzenie bardzo szybkiego wymierania i + niezwykle powolnego odtwarzania się różnorodności biologicznej powinno budzić co najmniej niepokój.

Do 1600 roku zginęło w sumie 485 gatunków zwierząt, w tym 29 gatunków ryb, 116 gatunków ptaków i 59 gatunków ssaków. Pod koniec XX wieku, według skrupulatnie przeprowadzonych obliczeń, skrajnie zagrożonych wyginięciem było już 3565 gatunków zwierząt, w tym 452 ryb, 1029 ptaków i aż 505 ssaków. Nie lepiej przedstawia się los roślin. Do końca XVI wieku zginęło w sumie 584 gatunków roślin kwiatowych, w tym - dla przykładu - tylko 2 gatunki palm. Wg wersji IUCN tzw. „czerwonej” listy gatunków roślin z 1997 r., wiek XX sprowadził zagrożenie całkowitym wymarciem na blisko 34 tys. gatunków (12,5% flory Ziemi), w tym 8750 gatunków drzew ogółem i aż 925 gatunków palm. Lista gatunków zagrożonych wymarciem wydłuża się z każdym rokiem.

Oto kilka innych faktów. Na wzgórzach Centinela (Ekwador), w ciągu paru miesięcy 1985 r. zginęło wraz z wycięciem drzew 90 endemicznych gat. roślin, z licznymi storczykami na czele. W okresie niewiele dłuższym zginęła 1/2 gatunków ryb na Półwyspie Malajskim, 10 gat. ptaków na Filipinach, 20 gat. ślimaków na wyspie Cebu, 44 z ogólnej liczby 68 płytkowodnych małży na łachach rzeki Tennessee. W Jeziorze Wiktorii w ciągu 20 lat wymarło 200 gat. ryb, a w Australii - tylko w ciągu ok. 40 lat minionego wieku - 4 gat. torbaczy.

Wiele gatunków pod koniec XX wieku znalazło się na krawędzi życia. Np. z żyjących na Hawajach populacji 135 gat. ptaków tylko 11 ma szansę przetrwać do końca XXI wieku. Pozostałe, reprezentowane przez niewielką liczbę osobników, niewątpliwie podzielą los gatunków wymarłych, podobnie jak cietrzew preriowy - ulubiony przysmak kolonistów Ameryki, wybity do poziomu 50 osobników w 1908 r., który wyginął, mimo że tę populację objęto w końcu ochroną. Wiele gatunków drzew żyje w naturze w stanie szczątkowym, często w liczbie zaledwie kilkunastu osobników, istnieją zaś tylko dzięki ochronie w rezerwatach przyrody lub ogrodach botanicznych. Ich przykładem może być brzoza Betula uber w Apallachach, której populacja w 1975 roku liczyła 13 drzew i kilka siewek lub inny gatunek drzewa - Persea theobrominifolia, ekwadorskiego endemita, reprezentowanego pod koniec minionego wieku przez 12 osobników

Główne przyczyny wymierania i zagrożenia gatunków tkwią w tym samym stopniu w nadmiernym pozyskiwaniu dziko żyjących, użytecznych lub atrakcyjnych dla człowieka gatunków, co w zniszczeniu lub ograniczeniu środowisk ich życia i nieprzemyślanej introdukcji gatunków obcych.

Światowa opinia publiczna jest informowana o groźbie zagłady różnych gatunków ssaków, ptaków i ryb, na które polowano lub które wyławiano niemal do ostatniego osobnika. Tak wybito ogromne stada gołębi wędrownych lub kulików stepowych (źródło mięsa). Oba gatunki ptaków, choć jeszcze 120 lat temu żyły w milionowych populacjach, ostatecznie zginęły z rąk człowieka w XX wieku. Trudno także o wyrozumiałość dla ludów azjatyckich, z inspiracji których dokonywano eksterminacji nosorożców w Afryce i Indiach.

XX wiek był świadkiem wielu innych, masowych rzezi zwierząt w celu zdobycia mięsa, rogów, poroży, futer lub skór, zyskania nowych terenów rolniczych lub z kilku innych powodów. Np. w latach 20. XX w. w Australii masowo wybijano koalę, a tylko w 1924 r. wyeksportowano 2 mln skór tych zwierząt. W 1927 r. koala był już niemal doszczętnie wytępiony. W Afryce w latach 1924-1944 na obszarze prowincji Natal (w RPA) wybito bawoły, antylopy, gazele, nosorożce i 100 tys. zwierząt innych gatunków - potencjalnych nosicieli wiciowców wywołujących śpiączkę u ludzi i chorobę nagana u bydła, a przenoszonych przez muchę tse-tse. Zabieg był zresztą bezskuteczny, ale życie traciło rocznie ok. 11-30 tys. ssaków. W 1946 r. Anglicy zaangażowali ponad 30 tys. myśliwych, których zadaniem było całkowite wytępienie zwierząt w Tanganice na obszarze 1,2 mln ha projektowanym pod plantację orzeszków ziemnych. Dodatkowo wytruto środkami chemicznymi ptaki oraz owady i inne zwierzęta bezkręgowe.

Bestialskie wyczyny kontynuowano w drugiej połowie XX wieku. Trudno inaczej nazwać masowe wybijanie słoni wyłącznie dla zdobycia ich gigantycznych kłów, maleńkich fok grenlandzkich dla ich puszystych futer, krokodyli i kaimanów ze względu na atrakcyjną skórę, ślimaków, z muszli których wyrabiano naszyjniki lub motyli, wyłapywanych w milionach osobników i naklejanych na pudełka oferowane jako suweniry turystom, a także wielu innych zwierząt, zabijanych wyłącznie z żądzy posiadania pięknych lub rzadkich przedmiotów.

Spustoszenie żywych zasobów biosfery nie ominęło mórz i oceanów. Niemal całkowicie wytępiono wieloryby, w tym płetwala błękitnego - „producenta” fiszbin i tłuszczu i humbaka. W latach 30. odławiano po ok. 7 tys. tych zwierząt rocznie. Postęp techniki połowów spowodował, że w latach 40. wymordowano aż 26 tys. finwali, a w 1965 r. - 20 tys. sejwali. I chociaż w 1986 r. uchwalono moratorium na komercyjne połowy waleni, to w latach 1986-1995 wybito 14 tys. wielorybów, a tylko w sezonie 1991/1992 flota japońska upolowała na wodach Antarktydy 327 płetwali karłowatych. Nie lepszy był los delfinów, fok, żółwi morskich i wielu gatunków ryb, do niedawna bardzo pospolitych.

W ostatnim półwieczu zapanowała ponadto nowa, groźna w skutkach, moda na „żywe pamiątki” z dalekich podróży. Tylko w latach 1968-1970 wwieziono na Florydę znad Amazonki 200 tys. zagrożonych skrajnie pigmejek, lwiatek, marmozetek i tamarynek, sprzedawanych później turystom.

Zwierzęta są, niestety, całkowicie bezbronne także w konfrontacji z wytworami ludzkiej cywilizacji. Z danych duńskiego ornitologa J. Hansena wynika, np, że już w latach 50. na drogach niewielkiej Danii ginęło pod kołami samochodów 10 mln zwierząt rocznie, wśród których niemal połowę stanowiły płazy, blisko 1,5 mln - ptaki, a prawie 60 tys. - zające. Nikt nie zadał sobie trudu, by policzyć owady, które straciły życie na szybach pędzących pojazdów. Ta statystyka pogarsza się wskutek wzrostu liczby samochodów i prędkości, z jaką poruszają się po drogach. Miliardy ptaków, jak obliczają ornitolodzy, ginęły każdego roku także w zderzeniu z samolotami, a podobnego rzędu straty podobno dotyczą ryb, miażdżonych w turbinach elektrowni wodnych, pozbawionych filtrów.

Duża i stale rosnąca liczba gatunków lub ich populacji ginęła w minionym stuleciu z powodu utraty właściwych im biotopów. Poza całkowitą zagładą ogromnych kompleksów nizinnych lasów deszczowych, ginęły także ich odpowiedniki w oceanach - niezwykle bogate w gatunki rafy koralowe. Śmierć większości raf na kuli ziemskiej spowodowały najróżniejsze działania człowieka, z militarnymi włącznie. Znaczna fragmentacja utrzymujących się jeszcze przy życiu lasów deszczowych i raf koralowych, a także większości innych, naturalnych środowisk, nie gwarantuje przetrwania gatunków wymagających dużej przestrzeni życiowej lub wąsko wyspecjalizowanych.

W wielu krajach spadek bogactwa gatunkowego rodzimej flory i fauny powodowała nieprzemyślana introdukcja gatunków obcych. Pod tym względem niechlubny prym wiedzie Australia, do której już w połowie XIX wieku koloniści brytyjscy sprowadzili - w imię „przybliżenia Australii do Europy” - m. in. króliki, osły, konie, kozy, psy, lisy, a także pstrągi, łososie i wróble. Zwierzęta, pozbawione w obcych środowiskach swych naturalnych wrogów, rozmnażały się bez żadnych przeszkód czyniąc spustoszenie w populacjach rodzimych gatunków roślin i zwierząt. Plaga królików, jaka dotknęła Australię, jest powszechnie znana, choć gorsze w skutkach okazało się przywiezienie w 1935 roku agi - hawajskiej ropuchy olbrzymiej, która miała uporać się z owadzimi szkodnikami trzciny cukrowej. Tego zadania powleczona toksyczną skórą ropucha nie wykonała, natomiast bardzo szybko rozprzestrzeniła się w całym kraju zatruwając wiele rodzimych drapieżników, łasych na z pozoru atrakcyjne danie.

Australijska lekcja nie była dostateczną przestrogą dla innych, skoro w 1955 r. do Jeziora Wiktorii wprowadzono obcego temu ekosystemowi okonia nilowego. Okoń najpierw osiągnął odpowiednio wysoki stan liczbowy populacji, po czym - w ciągu kilku lat (1985-1995) - zbiorowym apetytem jej członków doprowadził do takich zaburzeń w strukturze biocenozy, z powodu których zginęło 200 gatunków rodzimych ryb, w tym endemiczne pielęgnice. Sprowadzona do Polski norka amerykańska całkowicie wyeliminowała rodzimą norkę europejską, jenoty konsekwentnie trzebiły populacje cietrzewi, a obce gatunki drzew i krzewów, np. klon jesionolistny, dąb czerwony, jesion pensylwański i czeremcha amerykańska, gwałtownie rozprzestrzeniły się w naszych lasach wypierając gatunki rodzime.

Nasuwa się ważne pytanie: czy zachowanie dziko żyjących gatunków roślin, zwierząt, grzybów i mikrorganizmów w ich naturalnych środowiskach ma istotne znaczenie dla przyszłości Homo sapiens? Czy postęp biotechnologii i inżynierii genetycznej będzie w stanie zrekompensować stratę gatunków i informacji zawartej w genach organizmów zasiedlających naszą planetę? Zdania są podzielone.

Przyrodnicy nie mają wątpliwości, że byt człowieka na Ziemi zależy od całego bogactwa powiązanych z sobą funkcjonalnie organizmów odpowiedzialnych za produkcję tlenu, obieg pierwiastków i przepływ energii w biosferze, których nie zastąpią nawet najdoskonalsze wytwory biotechnologii i inżynierii genetycznej. Te argumenty rzadko trafiają do przekonania technokratów, wg których wystarczy niewielka liczba gatunków na poszczególnych poziomach troficznych. To prawda, że nie znając większości gatunków zasiedlających biosferę nie wiemy, ile ich może wyginąć zanim wygasną podstawowe procesy ekologiczne, a wraz z nimi warunki niezbędne do życia Homo sapiens . Prawdą jest jednak przede wszystkim to, że każdego dnia odkrywane są nowe gatunki, a wraz z nimi ich cenne dla człowieka właściwości. Człowiek powinien zatem chronić przyrodnicze bogactwa we własnym interesie, zwłaszcza w sytuacji gwałtownego wzrostu liczby ludności.

Wystarczy wskazać, że tzw. społeczeństwa cywilizowane wykorzystują na szerszą skalę zaledwie 1% spośród 75 tys. gatunków jadanych przez plemiona tubylcze na całym świecie. Jak wiele dziko żyjących gatunków będzie można i będzie trzeba eksploatować jako źródło pokarmu - pokaże czas. Ponadto, już dziś ponad 40% leków zawiera składniki naturalne wyekstrahowane przede wszystkim z roślin, ale także mikroorganizmów, grzybów i zwierząt, przy czym aż 50% gat. roslin leczniczych, używanych jako surowiec w nowoczesnym przemyśle farmaceutycznym, pozyskuje się ze stanowisk naturalnych, a 25% - tylko w połowie pochodzi z uprawy. Codziennie w laboratoriach naukowych odkrywane są nowe, nie znane dotąd, właściwości lecznicze różnych gatunków, także tych pogardliwie nazywanych chwastami lub szkodnikami.

Mimo osiągnięć „zielonej rewolucji” współczesny człowiek nie może się obejść bez dziko żyjących przodków i krewniaków odmian uprawnych roślin i ras hodowlanych zwierząt, protegowanych i użytkowanych jako pokarm lub surowce w przemyśle spożywczym, farmaceutycznym, drzewnym lub odzieżowym. Selekcjonowane przez człowieka odmiany i rasy są bowiem wyjątkowo nietrwałe. Np, przeciętny czas użytkowania jednej odmiany pszenicy to nie więcej niż 5-15 lat. Możliwość wyprowadzania nowych odmian, odpornych na wysoki poziom zanieczyszczeń i skażeń powietrza, wody i gleby, skutki efektu cieplarnianego i inne, niekorzystne czynniki składające się na syndrom antropopresji współczesnego świata, jest warunkiem sine qua non choćby tylko utrzymania produkcji żywności na obecnym poziomie. Selekcja gospodarczo użytecznych gatunków prowadzona jest, niestety, skrajnie jednostronnie, z nastawieniem na promocję ich zaledwie jednej-dwóch cech użytkowych. Drastyczne uszczuplenie puli genowej dziko żyjących przodków i krewniaków gatunków użytkowych jest dla człowieka potencjalnie niezwykle groźne, podczas gdy jej zachowanie może się okazać wysoce opłacalne. Wielkie przedsiębiorstwa w latach 70. i 80. XX wieku zbiły przecież fortuny na antybiałaczkowym leku wyprodukowanym z ekstraktu niepozornej rośliny - barwinka madagaskarskiego lub na uprawie pomidora uszlachetnionego genami dzikiego krewniaka z Peru. Niedawno zresztą odkryto na Karaibach odmianę barwinka, który zawiera 10 razy więcej pożytecznych alkaloidów, co pozwoli przyspieszyć proces produkcji leku.

Wreszcie, liczne dziko żyjące gatunki nieoczekiwanie okazały się przydatne w badaniach naukowych jako zwierzęta doświadczalne lub „prototypy” rozwiązań trudnych problemów technologicznych. Dla przykładu, pancerniki - jedyne poza człowiekiem organizmy nieodporne na bakterie wywołujące trąd - były bezcenną pomocą w znalezieniu skutecznego leku przeciwko tej groźnej chorobie, a odkrycie właściwości niedźwiedziego futra, skutecznie absorbującego ciepło, podsunęło pomysł, jak projektować i produkować materiały odzieżowe najlepiej chroniące przed zimnem i będące kolektorami energii słonecznej.

Widmo katastrofy globalnej

Człowiek i jego gospodarka przygotowały w XX wieku solidny grunt pod kolejne, potencjalnie znacznie groźniejsze, przeobrażenia naszej planety: zanik warstwy ozonowej i globalne ocieplenie klimatu. Wprawdzie w świecie nauki panują kontrowersje co do przewidywanych skutków obu zjawisk dla mieszkańców Ziemi, tym niemniej nadchodzącego niebezpieczeństwa nikt nie kwestionuje.

Problem ubytku ozonu w górnych warstwach atmosfery był sygnalizowany już w latach 70., dopiero jednak w ostatnich dwóch dekadach traktowany jest jako poważne zagrożenie dla zdrowia i życia roślin, zwierząt i człowieka. Stwierdzono bowiem, że szybkość zaniku ozonu osiąga 1-2% na rok, a już 20 lat temu nad Antarktydą pojawiła się „dziura” ozonowa wielkości obszaru USA. Agencja Ochrony Środowiska w USA szacuje, że 10% zanik warstwy ozonowej, jaki prawdopodobnie nastąpi w poł. XXI w, spowoduje ogromne straty w zbiorach płodów rolnych, florze i faunie, zwiększy także zachorowalność na raka skóry.

Wśród antropogenicznych przyczyn ubytku ozonu w stratosferze otaczającej Ziemię, najistotniejszą rolę odgrywają zanieczyszczenia atmosfery freonami i halonami, które ze względu na swą trwałość mogą powodować łańcuchowy proces rozpadu cząsteczek ozonu jeszcze przez wiele lat po ustaniu ich emisji. Następstwem tego zjawiska będzie dalszy wzrost ilości szkodliwego promieniowania nadfioletowego nawet po całkowitym zaprzestaniu wprowadzania do atmosfery sprawców zaniku ozonowej warstwy ochronnej.

Z zanikiem tarczy ozonowej absorbującej promieniowanie ultrafioletowe, wiąże się także globalne ocieplenie klimatu Ziemi, spowodowane jednak w głównej mierze antropogenicznym wzrostem emisji gazów cieplarnianych, głównie dwutlenku węgla, a ponadto związków chlorofluorowęglowych, metanu, tlenku azotu i ozonu w niskich warstwach atmosfery.

Roczna emisja węgla (w postaci CO₂) ze spalania paliw kopalnych i węgla wzrosła z ok. 100 mln ton na początku wieku do ok. 5 mld ton w 1987 r. co oznacza w przybliżeniu jedną tonę rocznie na statystycznego mieszkańca Ziemi. Zawartość dwutlenku węgla w powietrzu atmosferycznym rosła średnio o 0,35% rocznie, przy czym kolosalną rolę odegrało w tym procesie karczowanie i wypalanie dużych kompleksów leśnych. Obecnie, niszczenie nizinnych lasów deszczowych powoduje przyrost 1,0-2,6 mld ton węgla w atmosferze rocznie, częściowo wskutek zahamowanej asymilacji tego gazu przez liście drzew i innych roślin. Prognozy przewidują dalszy wzrost stężenia nie tylko dwutlenku węgla, ale także metanu i tlenku azotu - podstawowych składników gazów cieplarnianych, odpowiedzialnych za wzrost temperatury powietrza. Co gorsze, naukowcy z uniwersytetu w Norwich zidentyfikowali niedawno nowy gaz cieplarniany, będący związkiem siarki, fluoru i węgla, który zatrzymuje ciepło o wiele efektywniej niż dotychczas znane gazy cieplarniane. Prawdopodobnie powstaje on w pobliżu urządzeń wysokiego napięcia, pojawił się w atmosferze 40 lat temu, a jego stężenie wzrasta o ok. 6% rocznie.

Wyniki pomiarów temp.powietrza prowadzone przez różne stacje monitoringu środowiska nie są całkowicie zgodne, niemniej faktem jest jej wzrost o 0,6-0,8 ^o C w ciągu ostatnich 100 lat. Przewiduje się także ocieplenie klimatu o 3,3-4^o C do końca XXI wieku, jeśli nie uda się znacząco ograniczyć emisji gazów cieplarnianych. Byłby to dramat - dotychczasowe tempo zmian temperatury w atmosferze Ziemi wynosiło zaledwie kilka stopni w ciągu dziesiątków tysięcy lat.

Symptomy ocieplenia klimatu już są widoczne. W ciągu 100 lat o 10-25 cm podniósł się poziom oceanów, wzrosła ich temperatura (o 1^oC od początku XX w.), zmniejszył się zasięg czapy lodowej w Arktyce (o 9% w latach 1990-1995), a lodowce w Alpach straciły 30-40% swojej powierzchni i około połowę objętości. Jeśli prognozowany scenariusz spełni, to nastąpią istotne zmiany powierzchni lądów i oceanów, zniknie wiele wysepek, zalaniu ulegną nadbrzeżne obszary pól, łąk i lasów, nastąpi uwolnienie wielkich zasobów metanu zamrożonego w lodach i śniegach północnej tundry o katastrofalnych skutkach dla klimatu Ziemi. Strefy klimatyczne, jak przewidują modele symulacyjne, przesuną się o kilkaset km w kierunku biegunów. W takim tempie nie zdołają się przemieścić zasięgi roślin i zwierząt, ponieważ ewolucja adaptacji organizmów do zmian klimatycznych jest znacznie wolniejsza. Wiele gat. zatem wyginie, co będzie oznaczało dalszy spadek różnorodności biologicznej biosfery. Wg prawdopodobnej wersji wypadków - zachowają się głównie pospolite gatunki o najszerszej amplitudzie ekologicznej.

Opamiętanie

Przełomem w stosunku człowieka do środowiska przyrodniczego był, opublikowany w maju 1969 r., raport sekretarza generalnego ONZ - U Thanta „The problems of human environment”, zawierający udokumentowane dane dotyczące globalnego zanieczyszczenia powietrza, wody i gleby, tępienia gatunków roślin i zwierząt, rabunkowej gospodarki wodą, ziemią i żywymi zasobami. Wstrząsnął on opinią publiczną świata, a jego liczne wątki były przez wiele lat niemal codziennie cytowane w mediach. W rok po jego opublikowaniu Amerykanie zapoczątkowali obchody Międzynarodowego Dnia Ziemi- manifestacje w obronie przyrody. Raport przyczynił się do poważnego traktowania problemów ochrony środowiska przez rządy i parlamenty większości krajów.

Z inspiracji U Thanta, 5 czerwca 1972 roku, odbyła się w Sztokholmie pierwsza światowa konferencja ONZ poświęcona ochronie środowiska z udziałem przedstawicieli 113 państw, obradująca pod hasłem „Mamy tylko jedną Ziemię”. Uchwalono na niej „Deklarację zasad ochrony środowiska”, zawierającą uzgodnione stanowiska państw w sprawach moralnych, politycznych i technologicznych związanych z zapobieganiem zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego, wód lądowych i oceanicznych, niszczenia gleb, tworzenia prawa i racjonalizacji użytkowania zasobów.

Najważniejszym elementem raportu U Thanta było zwrócenie uwagi na ogólnoświatowy zasięg kryzysu postawy człowieka wobec środowiska, na fakt gwałtownie pogarszającego się stanu biosfery zarówno w krajach rozwijających się, jak i rozwiniętych, na brak barier uniemożliwiających dotarcie zanieczyszczeń powietrza i wód do jakiegokolwiek kraju. Uświadomienie zagrożeń o charakterze regionalnym i globalnym zmobilizowało rządy do podjęcia szerokiej współpracy międzynarodowej na rzecz powstrzymania degradacji środowiska i poprawy stanu biosfery. Kolejne lata zaowocowały zatem licznymi umowami i konwencjami międzynarodowymi, regulującymi zasady korzystania z zasobów środowiska i nakładającymi na poszczególne strony konwencji obowiązek podejmowania wszelkich działań zmierzających do ich ochrony (np. k genewskiej - w sprawie transgranicznego zanieczyszczania powietrza na dalekie odległości (1979), wiedeńskiej - o ochronie warstwy ozonowej (1985) i bazylejskiej (1989)- o kontroli transgranicznego przemieszczania niebezpiecznych odpadów i ich unieszkodliwiania. Wiele regulacji zawierają także dyrektywy UE.

W czerwcu 1992 r, w 20 lat po konferencji sztokholmskiej, odbyła się w Rio de Janerio największa w dziejach ONZ konferencja na temat „Środowisko i rozwój”, zwana także „Szczytem Ziemi”, z udziałem przedstawicieli 183 państw oraz setek NGO. Mimo wielu kontrowersji w Rio zrodził się nowy sposób rozumowania o problemach gatunku Homo sapiens w biosferze i o społeczeństwach ludzkich w ich środowisku. Owocem konferencji są, m. in., konwencja o różnorodności biologicznej i konwencja w sprawie zmian klimatu, „Deklaracja w sprawie środowiska i rozwoju”, zawierająca zbiór praw i obowiązków w zakresie dbałości o biosferę oraz zasady tworzenia nowego ładu ekonomicznego w celu powstrzymania globalnej katastrofy na Ziemi, wreszcie „Agenda 21”, w której zarysowano strategię działań w XXI wieku we wszystkich sferach ludzkich działań. W dokumencie tym wyraźnie stwierdzono, że „ludzkość znajduje się w krytycznym momencie swych dziejów” oraz podkreślono „wspólnotę losów ludzi i losów przyrody”. W Rio uchwalono ponadto „Deklarację o ochronie lasów”, która wyraża intencję powszechnego porozumienia w sprawie ich trwałego i zrównoważonego rozwoju, a ponadto zachęca do „zazielenienia świata”.

Wyrazem powszechnego wzrostu świadomości globalnej katastrofy naszej planety i pilnej konieczności przedsięwzięcia wszelkich możliwych działań poprawy stanu biosfery są, m. in., międzynarodowe programy, deklaracje, dokumenty, fundacje, organizacje, stowarzyszenia, akcje oraz ogromna liczba konferencji, publikacji,filmów, audycji radiowych i programów telewizyjnych.

Szczypta optymizmu

W wielu wysoko rozwiniętych krajach świata (w USA, W. Brytanii i Niemczech) odtwarza się mokradła i torfowiska, przebudowuje mln ha leśnych monokultur, nadaje rzekom o wyprostowanym korycie bieg. „Moda” na kosztowną renaturalizację zdewastowanych siedlisk obejmuje coraz większą liczbę państw.

Dzięki nowym technologiom przemysłowym produkuje się coraz mniej energochłonne maszyny, sprzęt i samochody, a zanieczyszczenie powietrza gazami i pyłami w wielu krajach zmniejsza się mimo rozwoju przemysłu i wzrostu liczby mieszkańców. Walka z niszczącą siłą kwaśnego deszczu przyniosła pewne efekty, podobnie, jak próby ograniczenia emisji spalin z silników samochodowych dzięki produkcji paliw alkoholowych. W najbardziej zanieczyszczonych miastach świata spadła emisja dwutlenku siarki (N. Jork, Toronto, Frankfurt, Londyn, Mediolan), choć wzrosła w Hong Kongu. Emisja pyłów zmniejszyła się w Houston i Hong Kongu, ale wzrosła we Frankfurcie i Kalkucie. Doskonali się sposoby oczyszczania ścieków i metod składowania i recyklingu odpadów, coraz śmielej wykorzystuje sie alternatywne źródła energii. W większości krajów umiarkowanej strefy klimatycznej w II połowie minionego w. nieco wzrosła lesistość, a co nie mniej ważne - zasadniczo zmieniła się w nich polityka leśna. W ostatnim trzydziestoleciu utworzono na całym świecie ponad 400 MaB i setki parków narodowych, a tysiące innych obszarów i obiektów przyrodniczo cennych objęto różnymi formami prawnej ochrony. Przykłady pozytywnych działań w minionym wieku można mnożyć i choć nie powstrzymały one dalszej degradacji biosfery, to z pewnością spowolniły jej tempo. Podstawowym ratunkiem dla życia na Ziemi może być, jak się wydaje, zasadnicza zmiana stosunku młodych ludzi do otaczającej przyrody. Jeśli zaakceptują oni dewizę, w myśl której „Ziemi nie odziedziczyliśmy po naszych rodzicach, my ją pożyczyliśmy od naszych dzieci” - wizja katastrofy globalnej pozostanie tylko wizją.

Historia ochrony przyrody w Polsce

Okres I Rzeczypospolitej

Ochronę zasobów przyrodniczych na ziemiach polskich wprowadzali już pierwsi królowie, kierując się zresztą troską o własne dobra. Bolesław Chrobry, dla przykładu, wyłączył z kategorii zwierząt łownych bobry, na które mogła polować - wyłącznie na jego polecenie - tylko specjalnie wyszkolona i utrzymywana kadra bobrowników, podczas gdy ludność miała obowiązek sprawowania pieczy nad żeremiami.

Inne, udokumentowane informacje, wynikające z feudalnego ius regale (czyli prawa wyłączności w korzystaniu z dóbr przyrody) dotyczyły ograniczania eksploatacji lasów oraz utrzymywania na określonym poziomie populacji dużych zwierząt łownych i ryb. W zależności od stanu zwierzyny mogli więc na nią polować wszyscy lub tylko możnowładcy, natomiast ochrona ryb polegała, między innymi, na wprowadzeniu okresów połowowych oraz reglamentacji liczby statków i rybaków.

„Statuty” królów polskich i książąt litewskich

1. Statut „Wiślicki” Kazimierza Wielkiego (1357-62) wprowadził zakaz wyrębu dorodnych dębów oraz wypasu świń w cudzym lesie.

2. Satut „Warecki” Władysława Jagiełły (1420-23) objął ochroną cisa i pod groźbą kary śmierci (!) zabraniał wzniecania pożarów w lesie.

3. Statut Sejmu Warszawskiego (1457) wprowadził zakaz wybierania młodych lisów z nor.

4. Statuty Wielkiego Księstwa Litewskiego (1529, 1566 i 1588) zabraniały niszczenia drzew bartnych oraz zabijania sokołów, łabędzi i bobrów, a także wprowadzały - z ograniczeniem prawa własności - strefy ochronne na odległość „rzutu pałką” od żeremii bobrowych, w których nie wolno było „...podorywać pola, kosić siana i wyrąbywać krzaków wierzby...”.

5. Stefan Batory wprowadził zakaz polowań w królewskiej Puszczy Niepołomickiej oraz obowiązek respektowania okresów ochronnych dla ryb i minimalnego rozmiaru oczek sieci rybackich.

6. S. Batory zarządzenie (1578), na mocy którego zakazano używania wołoków na Zalewie Wiślanym, ponieważ „wielką ilość narybku i ikry wyciągają i niszczą”.

7. „Ustawa na wołoki” (1557) - całkowicie zakazywała ich stosowania na obszarze Puszczy Białowieskiej - istotne dla ochrony żubra.

Ochroniarska postawa i dalekowzroczna polityka dawnych władców polskich nie zawsze przekładały się na skuteczne działania zapobiegające ekstynkcji gatunków i rabunkowej gospodarce leśnej. Świadczy o tym historia tura, który mimo statusu zwierzęcia „głównego i patriarcharnego”, objętego ius regale, ostatecznie wyginął w 1627 roku. Nie udało się także powstrzymać wielkoobszarowej wycinki drzew, wskutek której lesistość kraju spadła z ok. 80% w X w. do ok. 40% w II połowie XVIII. U schyłku I Rzeczypospolitej król Stanisław August Poniatowski próbował wprawdzie zreorganizować leśnictwo w dobrach królewskich, ale nie miał wpływu na arystokrację i szlachtę, która przejęła większość dawnych królewszczyzn w drodze nadania i była zainteresowana wyłącznie zyskami czerpanymi ze sprzedaży drewna, potażu i popiołu, eksportowanych niemal do wszystkich państw europejskich. Wydany w 1778 r., dramatyczny w tonie, „Uniwersał względem borów y Lasów w Koronie y Wielkim Xięstwie Litewskim”, odwołujący się do tradycji wcześniejszych Statutów królewskich, wskazujący na realną groźbę całkowitego „ogołocenia kraju z drzew” i nawołujący do ochrony lasów dla „...potrzeb dalszych y wygody całego kraju...”, nie zdołał odegrać większej roli z powodu utraty przez Polskę państwowości.

XVIII wiek, zwłaszcza zaś schyłek I Rzeczypospolitej, to początek ochrony roślin w warunkach ex situ (powstały ogrody botaniczne w Gdańsku, Grodnie, Krakowie) i początek rozwoju nauk przyrodniczych w Polsce, któremu nie przeszkodziła trudna sytuacja polityczna, związana z zaborami.

Okres zaborów - opracowania florystyczne, faunistyczne, fizjograficzne i geologiczne, które stały się podstawą nowego nurtu ochrony przyrody, w tym przyrody nieozywionej

1.Ks. Jan Kluk (prekursor nauk przyrodniczych) - I podręcznik z zakresu leśnictwa, I krytyczny opis flory Polski „Dykcjonarz roślinny”, 3-tomowy podręcznik botaniki w ścisłym powiązaniu z zagadnieniami praktycznymi z zakresu leśnictwa, rolnictwa i ogrodnictwa oraz 4-tomowy podręcznik zoologii, hodowli i weterynarii „zwierząt domowych i dzikich, osobliwie krajowych, historyi naturalnej początki i gospodarstwo”, 2-tomowy podręcznik mineralogii i geologii pt. „Rzeczy kopalnych osobliwie zdatnieyszych szukanie, poznanie i zażycie”;

2.Władysław Taczanowski opracował ekologiczną faunę ptaków polskich oraz książkę o ptakach drapieżnych, w której głosił - w owych czasach światoburcze - poglądy na temat konieczności ochrony zwierząt drapieżnych, z ptakami włącznie;

3.Konstanty Tyzenhauz wydał I polski atlas ptasich jaj i spis ssaków i ptaków Europy, a także polską wersję terminoogii ornitologicznej;

4.prof. Józef Rostafiński (XIX w.) opracował, wielokrotnie wznawiany aż do dnia dzisiejszego, klucz do oznaczania roślin;

5.Maksymilian Siła-Nowicki - pierwsze monografie gatunków zagrożonych wyginięciem (świstaka i kozicy). Podobnych dzieł powstało w tym okresie znacznie więcej;

6.Stanisław Staszic - opis budowy geologicznej i zasobów mineralogiczne kraju;

7.Ludwik Zejszner - podstawy stratygrafii Polski Południowej oraz opracował mapę geologiczną Królestwa Polskiego i Tatr;

8.Józef Siemiradzki - I książka o głazach narzutowych.

Okres zaborów - inne wydarzenia i inicjatywy

Wydawnictwa: „Sylwan”, „Pamiętnik Fizjograficzny”, „Wszechświat”, „Kosmos”, a także: „Przyjaciel Ludu”, „Przyroda i przemysł”, „Przyjaciel Dzieci”, „Świat”, „Wieczory rodzinne”, „Miesięcznik”, którego celem było „rozwijanie zmysłu dla przyrody i rozszerzenie rozumnych pojęć o stosunku człowieka do niej” .

1800 r., Warszawa - Towarzystwo Przyjaciół Nauk; prace dokumentacyjne i konserwatorskie, obejmujące zabytki przyrody (Staszic, J. Niemcewicz, pionier polskiego krajoznawstwa).

1816 r., Kraków - Towarzystwo Naukowe Krakowskie (potem - PAU); arboretum w Kórniku i I zoo o charakterze naukowo-dydaktycznym w Podhorcach k. Lwowa.

1873 r., Kraków - Towarzystwo Tatrzańskie (od 1919 r. Polskie TT); ochrona gór.

1874 r., Lwów - Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika oraz Galicyjskie Towarzystwo Ochrony Zwierząt.

1887 - Towarzystwo Ochrony Tatr Polskich, organizowanie zbiórki pieniędzy na wykup z rąk prywatnych części Tatr (tzw. dóbr zakopiańskich) pod przyszły park narodowy.

1906 r., Warszawa - Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, ochrona przyrody, popularyzacja jej idei (Ziemia” i „Orli lot”).

1908 r. - PTK utw. Komisję Ochrony Osobliwości Przyrody.

1913 r. na UJ - I na świecie wykłady z ochrony przyrody - prof. Marian Raciborski. Jan Gwalbert Pawlikowski - wybitny ekonomista i badacz literatury- w artykule „Kultura a natura” („Lamus”, Lwów), ukierunkował pod względem ideologicznym i filozoficznym dalszy rozwój ochrony przyrody w Polsce.

Okres zaborów - przykłady aktów prawnych

1. ustawa lasowa z 1852, zabór austriacki - wprowadziła kategorię lasów ochronnych, obowiązek zalesiania zrębów, zakaz pustoszenia lasu;

2. ustawa z 1869 „względem zakazu łapania, wytępiania i sprzedawania zwierząt alpejskich, właściwych Tatrom, świstaka i dzikich kóz” (Sejm galicyjski we Lwowie z inicjatywy profesorów UJ - M. Siły-Nowickiego, E. Janoty i L. Zejsznera) - I na świecie ustawa, na mocy której ochroną prawną objęto gatunki zwierząt z pobudek naukowych;

3. ustawa o ochronie zwierząt - prawo łowieckie na terenie Galicji;

4. ustawa z 1874 r., uchwalona w Galicji, „o ochronie niektórych zwierząt dla uprawy ziemi pożytecznych”, prawna ochrona ptaków, nietoperzy i jeża, nałożyła na nauczycieli szkół ludowych obowiązek wyjaśniania dzieciom przepisów ustawy i jej celów (I przypadek nakazanej przez prawo edukacji ekologicznej w szkołach).

5. ustawa (lata 70.) o ochronie ssaków i ptaków (zab. pruski);

6. ustawa z 1907 „przeciw zeszpeceniu miejscowości i krajobrazów wybitnych okolic” (zab. pruski)

7. ustawa z 1916 o rybołówstwie, przewidująca m. in. możliwość wprowadzania okresów i wymiarów ochronnych, zakazu stosowania niedozwolonych narzędzi i technik połowu oraz wprowadzania do wód gatunków obcych.

8. zarządzenie Prezesa Regencji Gdańskiej z 1902 „o ochronie mikołajka nadmorskiego”,

9. rozporządzenie z 1906 o „zasadach określających działalność Państwowego Urzędu opieki nad pomnikami przyrody w państwie pruskim”

10. rozporządzenie Ministerstwa Rolnictwa, Domen i lasów z 1907 „w sprawie ochrony w lasach pomnikowych tworów przyrody, rzadkich gatunków flory i fauny oraz zbiorowisk roślinnych” (zab. pruski).

Część aktów prawnych państw zaborczych nie przestała obowiązywać w II Rzeczypospolitej.

Okres zaborów - praktyczna działalność „ochroniarska”

1. ustanowienie w 1886 r. pierwszego na ziemiach polskich rezerwatu przyrody pod nazwą „Pamiątka Pieniacka”, przez Włodzimierza Dzieduszyckiego dla ochrony starego lasu bukowego;

2. wprowadzenie w całym zaborze rosyjskim zakazu stawiania sideł na „ptaki śpiewające i niełowne” - dzięki wieloletniej walce burmistrza Zagórowa, Jana Kurkowskiego;

3. utworzenie w 1866 r. pierwszej, prywatnej, straży góralskiej do walki z kłusownictwem w Tatrach.

Przed uzyskaniem przez Polskę niepodległości istniało już 39 rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni 28,5 tys. ha oraz nieźle funkcjonująca ochrona gatunkowa.

Okres I wojny światowej i II Rzeczypospolitej (1918-1939)

1. W czasie wojny wybitni uczeni i działacze ochrony przyrody (m. in. A. Janowski, J. Kołodziejczyk, K. Kulwieć, J. G. Pawlikowski, S. Sokołowski, W. Szafer) przygotowali projekt organizacji ochrony przyrody w Polsce i zasad funkcjonowania instytucji państwowych, oraz dokumentowali zabytki przyrody.

2. Dekret Rady Regencyjnej z 1918 „o opiece nad zabytkami sztuki i kultury” („ogrody ozdobne oraz aleje stare cmentarne i przydrożne, drzewa sędziwe i okazałe...”), przyznający rządowi prawo do wywłaszczenia lub ograniczenia użytkowania „zabytków nieruchomych” oraz niedopuszczenia do „...niszczenia, zasłaniania lub szpecenia widoku na zabytki lub z zabytków nieruchomych”.

Ochrona przyrody została przypisana kompetencji Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Ksawerego Praussa, miłośnika Tatr i przyjaciela wielu przyrodników, który w 1919 przygotował i rozesłał do konsultacji projekt ustawy o ochronie przyrody (ochrona krajobrazu znalazła się w gestii Ministerstwa Kultury, które miało opracować osobną ustawę). Jako zbyt anachroniczny, nie uzyskał jednak akceptacji specjalistów.

3. 1919 - powołano, w drodze rozporządzenia, Tymczasową Państwową Komisję Ochrony Przyrody jako organ doradczy Ministerstwa WRiOP w sprawach ochrony przyrody (przew. - W.Szafer),która zajęła się:

- opracowaniem projektu ustawy o ochronie przyrody,

- wprowadzaniem elementów „ochroniarskich” do aktów prawnych regulujących inne dziedziny życia gospodarczego i społecznego kraju,

- organizacją terenowych struktur i konkretnych działań na rzecz obejmowania ochroną cennych przyrodniczo obiektów i obszarów,

- inwentaryzacją i dokumentacją przyrodniczą,

• powołaniem w 1920, z inicjatywy W. Szafera, rocznika „Ochrona Przyrody” (prace naukowych, akty prawne, informacje bieżące)

Okres II Rzeczpospolitej (1918-1939)

1. 1921 - Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej - zapis o zabytkach przyrody, określonych jako „wyższe dobro publiczne”.

2. Kilkanaście rozporządzeń Prezydenta RP lub ministrów kierujących różnymi resortami, na mocy których:

• obejmowano ochroną gatunki roślin (kosodrzewinę) i zwierząt

(żubra, bobra, świstaka, kozicy, czarnego bociana) oraz lasy,

- wprowadzono ochronę częściową zwierząt łownych,

• nakazywano wprowadzanie zadrzewień i pielęgnację drzew wzdłuż

dróg publicznych,

• zakazano niszczenia, uszkadzania lub wywożenia z kraju obiektów i okazów przyrody żywej i nieożywionej, zwłaszcza licznych gatunków roślin i zwierząt.

4. 1925 r. - Rozporządzenie Rady Ministrów „o trybie załatwiania spraw ochrony przyrody” - powołano urząd Delegata Ministra WRiOP do Spraw Ochrony Przyrody (Głównego Konserwatora Przyrody); do 1949, z przerwą w latach 1937-1945, był nim Szafer.

5. 1925 - powołano Państwową Radę Ochrony Przyrody (siedziba - Kraków) - ciało doradcze Ministra;

6. 1928 - z inicjatywy W. Szafera, powstała w W-wie Liga Ochrony Przyrody, I w Polsce organizacja społeczna o zasięgu ogólnokrajowym (wykup gruntów pod przyszłe rezerwaty przyrody, edukacja przyrodniczą, popularyzacja dóbr przyrody, utworzenie podziemnego rezerwatu przyrody w Wieliczce.

7. 1932 - opublikowano podręcznik ochrony przyrody i środowiska przyrodniczego w Polsce, jeden z pierwszych na świecie, „Skarby przyrody i ich ochrona” ( red. W. Szafer).

Okres międzywojenny - zaczątki pierwszych parków narodowych w Polsce.

1920 - Minister Rolnictwa i Dóbr Państwowych tworzy rezerwat przyrody na Górze Chełmowej w Górach Świętokrzyskich, umownie traktowany jako początek tworzenia Świętokrzyskiego PN;

1921 - wydzielono z Puszczy Białowieskiej obszar o pow. 452 ha („Rezerwat”) - początek procesu tworzenia Białowieskiego PN;

1921 - na prośbę W. Szafera, hr. Drohojowski ofiarował wzgórze z zamkiem Czorsztyn jako rezerwat przyrody - zaczątek przyszłego Pienińskiego PN;

1921-1925 - powstały rezerwaty przyrody na stokach Łysicy i Świętego Krzyża (na obszarze późniejszego Świętokrzyskiego PN), znacznie powiększono Nadleśnictwo „Rezerwat”, powstała dojrzała koncepcja transgranicznego parku narodowego w Tatrach, Pieninach i na Babiej Górze;

1932 - rozporządzenia Ministra Rolnictwa - utworzenie w Pieninach pierwszego polskiego parku narodowego (o pow. zaledwie 736,32 ha), który stał się częścią I w Europie i II na świecie Międzynarodowego Parku Przyrody, parku narodowego w Puszczy Białowieskiej, (po 11 latach starań) oraz rezerwatu przyrody w Puszczykowie i Osowej Górze - początek Wielkopolskiego PN.

W sumie, w okresie międzywojennym utworzono zaczątki 6 parków narodowych i 180 rezerwatów przyrody.

Okres międzywojenny - inne wydarzenia

1932 - utworzono w Berlinie, z inicjatywy polskiego zoologia Jana Sztolcmana, Międzynarodowe Towarzystwo Ochrony Żubra, w celu restytucja żubra, rozpoczętej w 1929. Powierzyło ono Polsce prowadzenie światowych „Ksiąg Rodowodowych Żubra” - uznanie zasług Polski w dziele ochrony żubra przed całkowitą zagładą;

1936 - rozpoczęto restytucję tarpana (konika leśnego) w Białowieży.

Koncepcja budowy kolejek linowych na Czerwone Wierchy, Kasprowy Wierch i Krzyżne - protesty członków LOP, PROP i innych organizacji społecznych i towarzystw naukowych, rezygnacja W. Szafera ze stanowiska Delegata ministra i przewodniczącego PROP, przewodniczących terenowych oddziałów PROP w W-wie, Krakowie, Poznaniu i Wilnie oraz PROP jako całości. Protest nie zrobił na władzy większego wrażenia: kolejka na Kasprowy Wierch została zbudowana - istotny wzrost turystycznej penetracji Tatr.

Pierwsza ustawa o ochronie przyrody - 10 marca 1934

(autorzy - prof. J. G. Pawlikowski i inni członkowie PROP),

1. Nowoczesna, nakazująca chronić „...tak gatunki, jak zbiorowiska i poszczególne okazy”, których zachowanie leży w interesie publicznym ze względów naukowych, historycznych, pamiątkowych, albo też ze względu na swoiste cechy krajobrazu...”.

2. Łamanie prawa ochrony przyrody - surowo karane; ograniczenia i szkody materialne z tytułu wprowadzenia ochrony mogły być, na wniosek właściciela gruntu, rekompensowane przez państwo.

3. Kierownictwo i zwierzchni nadzór nad wykonywaniem ochrony przyrody” sprawował Minister WRiOP, który mógł wprowadzać ochronę gatunkową roślin i zwierząt;

4. Tworzenie parków narodowych - kompetencje Rady Ministrów;

5. Wprowadzanie wszelkich ograniczeń i zakazów - kompetencje wojewodów, zobowiązanych do zasięgania opinii PROP.

6. Obowiązek prowadzenia centralnego i wojewódzkich rejestrów „tworów” przyrody podlegających ochronie prawnej;

7. Ustanowienie urzędów wojewódzkich konserwatorów przyrody, Funduszu Ochrony Przyrody, wojewódzkich komisji ochrony przyrody; umożliwienie tworzenia straży ochrony przyrody;

8. Potwierdzenie roli i organizacji Państwowej Rady Ochrony Przyrody, której przewodniczącym był z urzędu Minister WRiOP.

Niestety, funduszu i straży nie utworzono, nie powołano wojewódzkich konserwatorów przyrody, wydano nieliczne akty wykonawcze: rozporządzenia Ministra WRiOP w sprawie ochrony na obszarze całego kraju żółwia błotnego (1935 r.) i żubra (1938 r.) oraz w sprawie organizacji PROP i utworzenia Komitetów Ochrony Przyrody w Krakowie, Lwowie, Poznaniu, Warszawie i Wilnie.

Okres Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej

Po wojnie - reaktywowano LOP i PROP jako organ doradczy Ministra Oświaty, która do 1949 była - wraz z Biurem Delegata Ministra Oświaty jedyną instytucją państwową zajmującą się ochroną przyrody (W. Szafer);

• inwentaryzacja przyrodnicza na Ziemiach Odzyskanych;

• utworzenie przy Ministerstwie Leśnictwa Wydziału Parków Narodowych i Rezerwatów (potem - Biura Ochrony Przyrody);

• Minister Oświaty wydaje I rozporządzenie w sprawie ochrony gatunkowej roślin (110 gatunków);

• 1947 - Rada Ministrów - rozporządzenie w sprawie Białowieskiego PN (organizacja zgodna ze standardami światowymi; 5107 ha);

• 1948 - Polska została członkiem - założycielem IUCN;

• kolejno powstały: Świętokrzyski, Babiogórski, Pieniński, Tatrzański, Ojcowski, Wielkopolski, Kampinoski, Karkonoski, Woliński, Słowiński, Bieszczadzki, Roztoczański, Gorczański i Wigierski PN; przygotowano dokumentację dla Poleskiego i Drawieńskiego PN;

• rosła liczba rezerwatów przyrody (985), parków krajobrazowych

(50) i pomników przyrody;

1952 - wypuszczono w Puszczy Białowieskiej pierwsze żubry;

1957 - powstał Komitet Ochrony Przyrody PAN i SOP (LOP, PTTK,

PZW, PZŁ i PZ Alpinistycznego);

• - objęto ochroną wszystkie ptaki drapieżne, a także rzadkie

grzyby wielkoowocnikowe (pierwszy tego typu akt na świecie).

1971 - uchwała prezydiów WRN w Kielcach i Łodzi - pierwsze

obszary chronionego krajobrazu;

1974 - pierwsze bobry z hodowli w Popielnie przeniesiono na

naturalne stanowiska;

1976 - zarządzenie wojewody - Suwalski Park Krajobrazowy (I).

1976-7 - ratyfikacja k. o ochronie światowego dziedzictwa

kulturalnego i naturalnego i k. o obszarach wodno-błotnych....

• - Słowiński, Białowieski, Babiogórski PN i rezerwat przyrody

Łuknajno, zostały uznane za światowe rezerwaty przyrody;

- utworzenie Ministerstwa Ochrony Środowiska i Zasobów

Naturalnych. Nadzór nad parkami narodowymi - Departament Leśnictwa w M. Rolnictwa, Leśnictwa i Gospodarki Żywnościowej.

II Ustawa ( 7 04 1949 r.) o ochronie przyrody (37 art.)

1.Ochrona przyrody - w kompetencjach Ministra Leśnictwa, a do Ministra Oświaty należały „sprawy krzewienia zasad ochrony przyrody na wszystkich szczeblach szkolnictwa i oświaty dorosłych oraz szerzenia idei ochrony przyrody w społeczeństwie”.

2. Formy ochrony przyrody:

• - pomnik przyrody (zarządzenie prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej),

- rezerwat przyrody (zarządzenie Ministra Leśnictwa),

- park narodowy (rozporządzenie Rady Ministrów)

• ochrona gatunkową roślin i zwierząt (rozporządzenie M. Leśnictwa, w porozumieniu z M. Rolnictwa i Reform Rolnych, a w stosunku do roślin leczniczych także w porozumieniu z M. Zdrowia).

3. Pojęcie „zasobów przyrody”; obowiązek zarządzających i użytkowników do przestrzegania zasad ochrony przyrody w działalności gospodarczej („zrównoważony rozwój!).

4. Obowiązek sporządzania centralnego, wojewódzkiego i powiatowego rejestru poszczególnych form ochrony przyrody, wg zasad określonych w 1952 r. w zarządzeniu Ministra Leśnictwa.

5. Hierarchiczny, 3-stopniowy system organów ochrony przyrody: „organ fachowy Ministra Leśnictwa - Naczelny Konserwator Przyrody, władza II instancji - wojewoda z własnym „organem fachowym” - konserwatorem przyrody oraz organem doradczym i opiniodawczym - wojewódzkim komitetem ochrony przyrody (powoł. przez M. Leśnictwa), władza I instancji - starosta, działający poprzez nadleśniczego „państwowego” lub dyrektora pn.

6. PROP - organ doradczy Rady Ministrów; M. Leśnictwa - przewodniczący z urzędu; siedziba PROP - W-wa. Zlikwidowano możliwość funkcjonowania struktury terenowej. Status PROP zmienił się ponownie w 1987 - znowu organ doradczy ministra, zajmującego się ochroną przyrody.

Nie wszystkie sprawy rozwijały się jednak pomyślnie. Już w latach 70., wraz z nowymi koncepcjami form ochrony przyrody, obowiązująca ustawa o ochronie przyrody okazała się być przestarzała i wymagała gruntownej nowelizacji. Niestety, ani tzw. społeczny projekt ustawy, ani projekt opracowany w Departamencie Ochrony Przyrody Ministerstwa Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego nie był rozpatrywany przez Sejm. Urzędnicy Ministerstwa, wspierani przez sporą liczbę prawników i przyrodników, przeciwstawiali się odrębnej ustawie o ochronie przyrody, lansując koncepcję włączenia spraw ochrony przyrody do jednej ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska. Prace nad taką „wielką” ustawą trwały kilka lat i nie przyniosły efektu z powodu niemożności osiągnięcia porozumienia w wielu istotnych kwestiach. Spory i dyskusje przerwały wydarzenia polityczne w 1989 r.

7. Okres III Rzeczypospolitej Polskiej - stan obecny ochrony przyrody

Od początku odzyskania przez Polskę rzeczywistej niepodległości rozpoczęły się prace nad nową ustawą o ochronie przyrody. Inicjatorem i głównym autorem projektu ustawy był ówczesny poseł na tzw. „Sejm kontraktowy”, wieloletni dyrektor Słowińskiego PN i Kampinoskiego PN oraz organizator i pierwszy dyrektor KZPN - Jan Wróbel. Po raz pierwszy jednak projekt ustawy był poddany szerokim konsultacjom społecznym. Istotny wkład merytoryczny do nowego prawa ochrony przyrody w Polsce wnieśli zwłaszcza członkowie Państwowej Rady Ochrony Przyrody i Komitetu Ochrony Przyrody PAN. Ustawa, uchwalona ostatecznie przez Sejm 14 października 1991 r. po nie kończących się sporach i dyskusjach w sejmowych komisjach, różniła się dość znacznie, i to na niekorzyść, w stosunku do jej projektu. Stało się jasne, że nadzieje uczonych i społecznie działających przyrodników na wzmocnienie ochrony przyrody w wolnym kraju mogą okazać się płonne, a demokracja niekoniecznie musi dobrze służyć przyrodzie. Kolejne lata w zasadzie to smutne odkrycie jedynie potwierdziły.

III ustawa o ochronie przyrody

1. Nowe cele ochrony przyrody: „przywracanie do stanu właściwego zasobów i składników przyrody” oraz „kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody”.

2. Nałożenie obowiązku ochrony przyrody na każdego obywatela, organ państwowy i samorządowy oraz na każdą osobę prawną, prowadzącą działalność wpływająca na przyrodę, obowiązku nauczania ochrony przyrody przez szkoły wszystkich stopni i jej popularyzowania przez oświatowe i publiczne mass media.

3. Usankcjonowanie 2 form: parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu; wprowadzenie 3 nowych: użytek ekologiczny, zespół przyrodniczo-krajobrazowy i stanowisko dokumentacyjne; (na mocy zarządzenia, później rozporządzenia wojewody lub uchwały Rady Gminy. Samorządowcy uzyskali uprawnienia do wprowadzenia na swoim terenie ochrony gatunkowej.

4. Obowiązkowa otulina dla pn, nieobowiązkowa dla pk i rp.

5. Obowiązek opracowania w ciągu 5 lat planu ochrony (pn, pk, rp).

6. PROP - organ o-d MOŚZNiL; przewodniczący- wybierany demokratycznie przez członków Rady ze swojego grona. GKP uczestniczył jedynie w posiedzeniach Rady oraz - na zaproszenie przewodniczących - w posiedzeniach komisji problemowych.

7. Dyrektorzy pn uzyskali rady naukowe, powoływane przez Ministra, a pk - rady naukowo-społeczne, powoływane przez wojewodę.

Ustawę nowelizowano 17 razy (zmiany innych ustaw, w tym Prawa ochrony środowiska, zmiany podziału administracyjnego kraju, ratyfikowania konwencji międzynarodowych). Ostatnie, pozorem konieczności dostosowania przepisów ustawy do dyrektyw UE, niekorzystne (usunięto przymiotnik „naukowa” z rady pn, zaledwie 3-letnie kadencje PROP, wkop, rad pn i pk, likwidacja SOP, obowiązek uzgadniania z samorządami gmin projektu utworzenia pn lub zmiany jego powierzchni w miejsce dotychczasowego „opiniowania”). Niezależnie od niekorzystnych przepisów, wielokrotnie nowelizowana ustawa stawała się coraz mniej czytelna i coraz bardziej niespójna.

Z czysto formalnego punktu widzenia dorobkiem minionych 15 lat III RP był dalszy wzrost liczby i powierzchni parków narodowych i krajobrazowych oraz powierzchni obszarów i liczby obiektów reprezentujących pozostałe formy ochrony przyrody (tab. 1). Opracowano koncepcję ogólnokrajowego monitoringu przyrodniczego i Strategię Ochrony Przyrody w Polsce - dokument przyjęty przez Sejm (?). Dwukrotnie wydano nowe rozporządzenia w sprawie ochrony gatunkowej roślin (do których uparcie zaliczano grzyby) i ochrony gatunkowej zwierząt. Elementy ochrony przyrody zaczęły się coraz śmielej pojawiać w innych ustawach, np. Ustawie o lasach, ustawie Prawo łowieckie, ustawie ..... Rozwinęła się współpraca międzynarodowa, czego wyrazem było ratyfikowanie przez Polskę kilku konwencji międzynarodowych (tab. 2), uznanie za światowe rezerwaty biosfery, w tym transgraniczne, nowych obszarów chronionych (tab. 3), wpisanie na listę konwencji ramsarskiej kolejnych obszarów wodnych i błotnych.

Konwencje i porozumienia międzynarodowe

L p.	Nazwa konwencji lub porozumienia	Data ratyfikacji i podstawa prawna
1	Konwencja o ochronie światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego (k. paryska)	1978
2	Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego (k. Ramsarska)	22.03.1978 r. Dz. U. Nr 7 poz. 24 i 25 z 1978 r.
3	Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem (k. waszyngtońska, CITES)	12.12.1991 r. Dz. U. Nr 27, poz. 112 i 113 z 1991 r.
4	Konwencja o ochronie dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk naturalnych (k. berneńska)	01.01.1996 r. Dz. U. Nr 58, poz. 163 i 264 z 1996 r.
5	Konwencja o różnorodności biologicznej	1996, tekst nieopublikowany
6	Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (k. bońska)	1.05.1996 r., tekst nieopublikowany
7	Porozumienie o ochronie małych waleni Morza Północnego i Bałtyku	1996 r. Dz. U. Nr 96, poz. 1108 z 1999 r.
8	Porozumienie o ochronie nietoperzy	10.05.1996 r. Dz. U. Nr 96, poz. 1112 z 1999 r.
9	Nowa konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza bałtyckiego (II K. helsińska, HELCOM)	06. 1999 r. Dz. U. Nr 62, poz. 687 z 1999 r.
10	Porozumienie o ochronie wodniczki	2004 r.

Okres współczesny - IV ustawa o ochronie przyrody( z 16 marca 2004 r)

Wykaz aktów prawa unijnego, do których trzeba było dostosować zapisy nowej ustawy o ochronie przyrody:

1. Dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 roku w sprawie ochrony dzikich ptaków (Dyrektywa Ptasia),

2. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Dyrektywa Siedliskowa),

3. Dyrektywa Rady 1999/22/EC z dnia 29 marca 1999 roku w sprawie trzymania dzikich zwierząt w ogrodach zoologicznych,

4. Rozporządzenie Rady (WE) Nr 338/97 z dnia 9 grudnia 1996 roku w sprawie ochrony gatunków dzikich zwierząt i roślin poprzez regulacje obrotu nimi,

5. Rozporządzenie Komisji (WE) Nr 1808/2001 z dnia 30 sierpnia 2001 roku ustalające szczegółowe zasady dotyczące wdrażania rozporządzenia Rady (WE) Nr 338/97 w sprawie ochrony gatunków dzikich zwierząt i roślin poprzez regulacje obrotu nimi.

oraz

6. Wprowadzenie nowej formy ochrony przyrody pod nazwą „obszary Natura 2000”, zmiana przepisów w kilku innych ustawach oraz zmiany w przepisach przejściowych. Łączna liczba artykułów związanych z dostosowaniem naszego prawa ochrony przyrody do przepisów prawa UE wynosi 45. Kilka innych ma związek z ratyfikowanymi przez Polskę konwencjami międzynarodowymi.

Państwowa Rada Ochrony Przyrody

PROP - wprowadzono w ustawie dwie istotne zmiany: (1) powrót do 5-letniej kadencji oraz (2) zwiększenie liczby członków Rady do 40. Ta pierwsza zmiana miała, w intencji ustawodawcy, umożliwić Radzie realizację jej zamierzeń. Okres 3 lat był zbyt krótki, biorąc pod uwagę konieczność jej ukonstytuowania się, opracowania i przyjęcia regulaminu i planu pracy, dokonania wyboru przewodniczącego Rady i kilku komisji problemowych, zwłaszcza, że zwyczajowo sesje plenarne PROP odbywają się zaledwie dwa razy w roku. Druga zmiana wynika z ogromnego wzrostu zadań, które organy ochrony muszą wykonać i w sprawie których muszą lub powinny zasięgać opinii fachowców, a zatem także z konieczności faktycznego zwiększenia liczby specjalistów. Wystarczy wspomnieć o konieczności wydawania, a zatem także opiniowania przez PROP, rozporządzeń w sprawie planów ochrony parków narodowych, rezerwatów przyrody i parków krajobrazowych, o konieczności powoływaniu, w drodze rozporządzeń, obszarów Natura 2000, których prawdopodobnie będzie kilkaset, oraz o kilku konwencjach i międzynarodowych porozumieniach, których Polska jest stroną i które do realizacji wymagają merytorycznej wiedzy specjalistów.

Zadania PROP w ustawie o ochronie przyrody były i są zapisane dość lapidarnie: (1)ocena realizacji ustawy, (2) opiniowanie strategii, planów i programów dotyczących ochrony przyrody, (3) ocena realizacji krajowej strategii ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej, (4) opiniowanie projektów aktów prawnych dotyczących ochrony przyrody, (5) przedstawianie wniosków i opinii w sprawach ochrony przyrody i (6) popularyzowanie ochrony przyrody). Pod tymi zapisami kryje się jednak wielka i ogromnie ważna dla ochrony przyrody praca. Trzeba tu zaznaczyć, że w przeciwieństwie do wielu innych organów opiniodawczo-doradczych”, Państwowa Rada Ochrony Przyrody pracuje społecznie, jej członkowie nie otrzymują bowiem ani złotówki honorarium.

Trudny do przecenienia wkład PROP w dzieło ochrony ojczystej przyrody nie byłby możliwy, gdyby nie wybitni ludzie, którzy byli jej członkami. Oto kilkanaście takich nazwisk w historii PROP, poza wspomnianym już Władysławem Szaferem: Mieczysław Limanowski (zorganizował Komitet Ochrony Przyrody w Wilnie), Bolesław Hryniewiecki (kierował Komitetem Ochrony Przyrody w Warszawie, a przez wiele lat był prezesem Ligi Ochrony Przyrody), Adam Wodziczko (wybitny teoretyk ochrony przyrody, kierował Komitetem w Poznaniu), Józef Paczoski (współtwórca fitosocjologii, współtwórca Białowieskiego Parku Narodowego), Stanisław Małkowski (organizował Muzeum Ziemi i stworzył pierwsze ramy organizacyjne dla ochrony przyrody nieożywionej), Jan Sztolcman (zainicjował międzynarodową akcję na rzecz ochrony żubra), Jan Gwalbert Pawlikowski (tworzył podstawy prawa oraz filozofii ochrony przyrody), Stanisław Sokołowski (zajmował się tworzeniem rezerwatów leśnych oraz działaniami na rzecz utworzenia Tatrzańskiego Parku Narodowego), Walery Goetel (twórca nowej dziedziny nauki zwanej sozologią i współtwórca górskich parków narodowych), Michał Siedlecki (odegrał ważną rolę w tworzeniu podstaw organizacyjnych międzynarodowej ochrony przyrody), Aleksander Janowski (twórca polskiej szkoły krajoznawstwa), Adam Stadnicki (utworzył szereg prywatnych rezerwatów przyrody). Lista nieżyjących już, wybitnych działaczy PROP jest znacznie dłuższa. Dokonania żyjących, byłych i obecnych członków PROP, właściwie doceni historia.

Wraz z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej ochrona przyrody przestała być naszą wewnętrzną sprawą lub też dobrowolnym zobowiązaniem do współpracy, w ramach umów, porozumień lub konwencji międzynarodowych. Podobnie, jak inni członkowie Wspólnoty będziemy zatem zmuszeni realizować Rozporządzenia Komisji (obowiązujące wprost) i Dyrektywy Rady (poprzez ich implementację do prawa krajowego).

„NATURA 2000” - nowa forma ochrony przyrody

„Natura 2000”, nazywana także Europejską Siecią Ekologiczną, jest systemem obszarów chronionych, wyznaczonych we wszystkich państwach należących do |Unii Europejskiej w celu stworzenia szans przetrwania flory i fauny Starego Kontynentu. Ochronie podlegają zatem zarówno populacje ginących lub zagrożonych gatunków roślin i zwierząt, jak też ginące lub zagrożone siedliska przyrodnicze, jako miejsca ich bytowania. „Natura 2000”, jako koncepcja ochrony przyrodniczego dziedzictwa Europy, wykracza poza prawny zakaz bezpośredniego niszczenia roślin lub też zabijania zwierząt, różni się też istotnie od ochrony przyrody realizowanej w parkach narodowych lub rezerwatach przyrody. Istotą „Natura 2000” jest bowiem integracja ochrony gatunków i siedlisk z gospodarczą działalnością człowieka, a więc urzeczywistnienie idei zrównoważonego rozwoju państw i społeczeństw. Podstawowym zadaniem państw członkowskich jest troska o niepogarszanie stanu zagrożonych populacji i siedlisk przyrodniczych, a jeśli jest to możliwe - o ich poprawę. Dotychczasowa działalność rolnicza, leśna, wodna, rybacka lub łowiecka nie podlegają zatem ograniczeniom na obszarach ”naturowych”, a sytuacja konfliktowa może powstać dopiero przy takiej zmianie sposobu użytkowania gruntów, która znacząco negatywnie wpłynie na stan chronionych obiektów i obszarów. Niestety, w odbiorze dużej części społeczeństwa niezwiązanego zawodowo, społecznie lub emocjonalnie z ochroną przyrody, inicjatywa ta jest postrzegana jako zagrożenie rozwoju gospodarczego, społecznego lub wręcz cywilizacyjnego. Mnożą się mity o paraliżu dotychczasowej gospodarki i protesty przeciwko typowaniu poszczególnych obszarów jako „oczek” sieci „Natura 2000”. To największe przedsięwzięcie na rzecz ochrony europejskiej przyrody od 1 maja 2004 r. objęło 25 krajów, warto zatem poznać jego podstawy prawne, merytoryczne i organizacyjne.

Dyrektywa Ptasia

Dyrektywa 79/409/EWG o ochronie dziko żyjących ptaków, zwana Dyrektywą ptasią, uchwalona 2 kwietnia 1979 r. (a następnie zmodyfikowana dyrektywami 81/854/EWG, 85/411/EWG, 86/122/EWG, 91/244/EWG i 94/24/EWG).

Dyrektywa ptasia wyposażona jest w 5 załączników:

(1) lista 180 gatunków ptaków „specjalnej troski” (wymierających lub zagrożonych głównie wskutek niekorzystnych zmian ich siedlisk), dla których Dyrektywa nakazuje wytypowanie tzw. obszarów specjalnej ochrony (OSO), zwanych potocznie obszarami ptasimi - jedna z dwóch składowych sieci obszarów Natura 2000. Wytypowanie OSO jest narzucony przez dość precyzyjne kryteria ilościowe, opracowane przez międzynarodowe stowarzyszenie BirdLife International.

(2) dwuczęściowy - spis gatunków, na które wolno polować bądź na terenie całej Wspólnoty, bądź też w poszczególnych państwach na mocy prawa krajowego (co wymaga uzgodnienia w odrębnym dokumencie).

(3) dwuczęściowy - spis gatunków, które mogą być przedmiotem obrotu, transportu lub przetrzymywania w celach handlowych, pod warunkiem legalnego ich pozyskania w krajach członkowskich lub tylko na terenie naszego kraju, zgodnie z prawem krajowym.

(4) spis nieakceptowanych w krajach Wspólnoty Europejskiej metod odłowu lub zabijania ptaków, przede wszystkim ze względu na ich niską selektywność

(5) propozycje tematów badań naukowych lub ekspertyz, które powinny przyczynić się do wzrostu efektywności ochrony ptaków.

Dyrektywa siedliskowa

Dyrektywa 92/43/EWG o ochronie siedlisk przyrodniczych oraz dziko żyjącej fauny i flory, zwana Dyrektywą siedliskową, uchwalona 21 maja 1992 r. (zmieniona dyrektywą 97/62EWG). Nakłada na kraje UE obowiązek ochrony naturalnych typów siedlisk oraz gatunków roślin i zwierząt innych niż ptaki, głównie poprzez ochronę ich siedlisk. 6 załączników precyzuje jej zakres i realizację postanowień.

(1) spis 198 typów zagrożonych w Europie siedlisk (61 ma status priorytetowych ze względu na ich podatność na antropogeniczne przekształcenia lub rzadkość), wymagających wyznaczenia tzw. specjalnych obszarów ochrony (SOO). Zostały one opisane w przewodniku pt. „Interpretation Manual of Europaean Union Habitats” (1999) i sklasyfikowane na podstawie kryteriów geograficznych i ekologicznych; jednostkom przypisano kod liczbowy, ułatwiający tworzenie baz danych. Przykład: w obrębie „Lasów” wyróżnia się, m.in. „Lasy strefy umiarkowanej Europy” (kod: 91), w wśród nich „Lasy dębowo-grabowe Galio-Carpinetum /grądy/” (kod: 9170)

(2) lista 483 taksonów roślin i 222 taksonów zwierząt (pewne wyróżniono jako priorytetowe). Dla ochrony siedlisk i gatunków należy wyznaczyć specjalne obszary ochrony (SOO), nazywane obszarami „siedliskowymi” (II składnik sieci Natura 2000”).

(3) kryteria selekcji i identyfikacji obszarów wstępnie uznanych jako te o znaczeniu wspólnotowym (OZW).

(4) lista taksonów roślin i zwierząt, które na terenie Wspólnoty Europejskiej wymagają ochrony ścisłej.

(5) lista taksonów, których pozyskanie ze stanu dzikiego może podlegać reglamentacji.

(6) lista zabronionych metod odławiania i zabijania ssaków i ryb.

Dyrektywy są uzupełnione decyzjami Komisji Europejskiej, odnoszącymi się do metodycznych i formalnych aspektów wdrażania koncepcji „Natura 2000”, a także zawierają zakazy i nakazy związane z szeroko pojętą ochroną dzikiej flory i fauny w Europie.

W Polsce gniazduje aż 161 zagrożonych gatunków ptaków wymienionych w załączniku do tej dyrektywy, występujących w trzech zasadniczych typach krajobrazów: leśnych, wodno-błotnych i wiejskich (rolniczych). Dalszych 11 gatunków ptaków przebywa w naszym kraju regularnie w czasie przelotów. W kwietniu 2004 r. Rząd RP przedstawił Komisji Europejskiej listę 72 OSO, obejmujących łącznie ok. 6,8 % powierzchni kraju, licząc się jednak z tym że w drugim etapie prac nad ”Naturaą 2000” liczba OSO wzrośnie. Procent powierzchni kraju objętej granicami obszarów jest jednak większy w Polsce niż we Francji lub Szwecji, choć mniejszy niż w Holandii lub Hiszpanii.

Warto zaznaczyć, że wprawdzie OSO i SOO wyznacza się na podstawie innych kryteriów, to obszary te mogą się w poszczególnych przypadkach pokrywać całkowicie lub częściowo, i tak w istocie jest, nie tylko w naszym kraju. Lista typów siedlisk i lista gatunków, wymienionych w dyrektywie siedliskowej, będą co jakiś czas weryfikowane i mogą być uzupełniane w zależności od stanu zasobów przyrodniczych i ich zagrożenia w Europie.

Tryb zatwierdzania obszarów ptasich jest stosunkowo prosty. Jeśli są one wyznaczone zgodnie z kryteriami dyrektywy ptasiej - automatycznie stają się elementem sieci Natura 2000. Problem powstaje tylko wówczas, gdy Komitet do spraw ptaków „Ornis”, złożony z przedstawicieli każdego kraju członkowskiego UE, stwierdzi zbyt małą liczbę lub powierzchnię obszarów w stosunku do danych europejskiej bazy informacji o ostojach ptasich. Taki kraj może być nawet poddany osądowi Trybunału Sprawiedliwości, który w orzeczeniach konsekwentnie wyklucza możliwość kierowania się względami ekonomicznymi podczas wyznaczania OSO i pod groźba surowych kar pieniężnych nakazuje uzupełnienie sieci. Stąd też niemal każdy kraj „starej” Unii był zmuszony do uzupełnienia pierwotnie proponowanej sieci o brakujące obszary.

Wyznaczanie sieci SOO odbywa się w trzech etapach. W pierwszym etapie państwo przedstawia krajową listę proponowanych obszarów, uwzględniających kryteria przewidziane w załączniku III dyrektywy siedliskowej. W przypadku typów siedlisk odwołują się one do globalnej oceny wartości obszaru, reprezentatywności danego typu na danym obszarze, jego powierzchni w stosunku do powierzchni zajmowanej w kraju oraz stopnia zachowania, właściwej dla typu, struktury i funkcji siedliska. W przypadku gatunków wyszczególnionych w załączniku II istotna jest zwłaszcza wielkość (liczebność) populacji na danym obszarze, szczególnie w stosunku do liczebności populacji krajowej oraz stan zajmowanego siedliska. W drugim etapie Komisja Europejska ocenia, które z proponowanych obszarów zasługują na status obszarów o znaczeniu wspólnotowym (OZW). Warto tu jednak zaznaczyć, że obszary reprezentujące priorytetowe typy siedlisk i wyznaczone dla ochrony priorytetowych gatunków stają się takimi obszarami automatycznie, podobnie jak obszary „ptasie”. W Polsce takimi priorytetowymi siedliskami są, dla przykładu, lasy bagienne, a priorytetowymi gatunkami - wilk, niedźwiedź i ryś. W trzecim etapie, po zatwierdzeniu przez Komisję poszczególnych OZW, państwa członkowskie muszą formalnie uznać te obszary jako specjalne obszary ochrony, a jeśli obszar tego wymaga - do opracowania i wdrożenia planu jego ochrony.

W Polsce występuje 68 typów zagrożonych siedlisk przyrodniczych wymienionych w załączniku I dyrektywy oraz 22 gatunki roślin i 70 gatunków zwierząt, wymienionych w załączniku II. W 2002 r., a więc jeszcze przed podpisaniem traktatu akcesyjnego w Atenach, Komisja Europejska zaakceptowała propozycję Polski w sprawie uzupełnienia załącznika I dyrektywy siedliskowej o 3 typy siedlisk oraz załącznika II tej dyrektywy - o 19 gatunków roślin i 21 gatunków zwierząt, a także załącznika I dyrektywy ptasiej - o 6 gatunków ptaków. W ten sposób, dla przykładu, na listę europejskich gatunków zagrożonych i wymagających wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony, w dodatku o znaczeniu priorytetowym, wpisano żubra, co ma o tyle istotne znaczenie dla Polski, że ochrona naszego zwierzaka nr 1, niezwykle kosztowna, stała się od momentu poszerzenia Unii Europejskiej problemem całej Wspólnoty, a nie tylko naszym.

Zgodnie z art. 6 dyrektywy siedliskowej każde państwo członkowskie UE jest odpowiedzialne za utrzymanie spójności ekologicznej sieci „Natura 2000”, co zobowiązuje do opracowania ramowej krajowej strategii jej ochrony. Warto podkreślić, że obszary „Natura 2000” mają funkcjonować niezależnie od krajowego systemu obszarów prawnie chronionych, takich jak parki narodowe lub rezerwaty przyrody, wyłączone z gospodarczego użytkowania, gdzie ochronie podlega cała przyroda. Podstawowym efektem wdrożenia Europejskiej Sieci Ekologicznej ma być pogodzenie ochrony przyrody z użytkowaniem jej zasobów według zasad tzw. „umiarkowanego użytkowania”, a więc zgodnie z koncepcją zrównoważonego rozwoju, przy czym ostatecznym rezultatem ochronnego i równocześnie gospodarczego postępowania na takich obszarach ma być niepogarszanie stanu tych siedlisk lub populacji gatunków, z powodu których obszary te stały się „oczkami” sieci. Inne kraje, o znacznie silniej przekształconym środowisku, zobowiązane są najczęściej do renaturalizacji lub też do odtwarzania właściwości zniszczonych biotopów, co z oczywistych względów będzie zabiegiem bardzo kosztownym.

Wstępną koncepcję sieci „Natura 2000” w Polsce opracowano w latach 2000-2001 w ramach programu Phare. Zadanie to wykonała Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, która została wybrana do jego realizacji w drodze przetargu i która zaprosiła do współpracy, jako podwykonawców, specjalistów ekologów i ornitologów z Instytutu Ochrony Przyrody PAN i Zakładu Ornitologii PAN. Opracowaniem wszystkich materiałów kartograficznych oraz komputerowej bazy danych zajął się GRID Warszawa.

Na podstawie istniejących baz danych przestrzennych, a także dostępnej literatury naukowej, w ramach pierwszego etapu prac

• przeprowadzono wstępną analizę obszarów podlegających ochronie prawnej na mocy ustawy o ochronie przyrody oraz nie objętych żadną z form ochrony przewidzianych tą ustawą, pod względem kryteriów obowiązujących w dyrektywie ptasiej i dyrektywie siedliskowej;

• wytypowano i scharakteryzowano obszary spełniające wymogi obu lub jednej z tych dyrektyw oraz opracowano listy gatunków i typów siedlisk proponowanych następnie przez nasz kraj Komisji Europejskiej do uzupełnienia załączników dyrektywy ptasiej i dyrektywy siedliskowej.

W drugim etapie prac, nazwanym „Wdrażaniem koncepcji Natura 2000 w Polsce”, który ostatecznie powinien się zakończyć w kwietniu minionego roku, powołano Wojewódzkie Zespoły Realizacyjne (WRZ), funkcjonujące przy Wojewódzkich Konserwatorach Przyrody. Ich zadaniem było przede wszystkim: (1) weryfikacja, skorygowanie i uszczegółowienie eksperckiej, wstępnej koncepcji obszarów „naturowych” i (2) przygotowanie, zgodnie ze standardem narzuconym Decyzją Komisji Europejskiej 97/266/EC, dokumentacji krajowej listy obszarów proponowanych do sieci Natura 2000, wraz z materiałem przedstawionym w formie kartograficznej oraz w postaci GIS. W skład poszczególnych WRZ weszli, między innymi, przedstawiciele administracji samorządowej, środowisk naukowych, organizacji pozarządowych, Lasów Państwowych i Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej. W 2002 r. powołano także Komitet Sterujący Natura 2000, który poza okresowym opiniowaniem toku prac nad jej wdrażaniem, zajmuje się przebiegiem realizacji umowy dwustronnej z partnerem francuskim.

W ciągu lutego i marca 2003 r. w każdym województwie odbyły się seminaria z udziałem Głównego Konserwatora Przyrody i kilkudziesięciu osób zainteresowanych, pozytywnie lub negatywnie, Natura 2000 na terenie województwa, podczas których szczegółowo prezentowano koncepcję sieci, scharakteryzowano poszczególne obszary proponowane jako jej „oczka”, sprecyzowano kryteria, na podstawie których obszary te powinny być uznane za „naturowe” (populacje gatunków lub typy siedlisk z list - załączników do dyrektywy ptasiej lub dyrektywy siedliskowej) oraz omówiono podstawowe zasady ich funkcjonowania i ochrony. Seminaria były także okazją do wyjaśniania wszelkiego rodzaju wątpliwości, obaw lub zastrzeżeń oraz zgłaszania najrozmaitszych uwag, związanych z pominięciem pewnych obszarów lub też z błędnym wyznaczeniem innych w pierwszym etapie prac. Uwagi te, w ciągu trzech-czterech tygodni, były rozpatrzone przez WZR i przekazane do Narodowej Fundacji Ochrony Środowiska.

Natura 2000 - w ustawie o ochronie przyrody

Art. 26. Minister określi (rozporządzenie) typy siedlisk przyrodniczych oraz gatunki roślin i zwierząt, ze wskazaniem tych priorytetowych, wymagające ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000, a także kryteria i sposoby wyboru reprezentatywnej liczby i powierzchni siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk roślin i zwierząt;

Art. 27. Minister opracowuje projekt listy obszarów Natura 2000 zaopiniowany przez rady gmin (30 dni); po uzyskaniu zgody Rady Ministrów, przekazuje Komisji Europejskiej:

1) projekt listy specjalnych obszarów ochrony siedlisk;

2) szacunek dotyczący współfinansowania przez WE ochrony obszarów „naturowych” o znaczeniu priorytetowym.

Art. 28. Wyznaczenie obszaru Natura 2000, zmiana jego granic lub likwidacja następuje w porozumieniu z ministrem RiRW w drodze rozporządzenia ministra środowiska (nazwa, położenie administracyjne, obszar i mapę obszaru, cel i przedmiot ochrony oraz sprawującego nadzór nad obszarem. Po wyznaczeniu OSO minister przekazuje ich listę Komisji Europejskiej. SOO wyznacza minister po uzgodnieniu z Komisją Europejską.

Art. 29. Dla obszaru Natura 2000 minister ustanawia (rozporządzenie) plan ochrony na okres 20 lat, wykorzystując plany ochrony pn, rp i pk oraz plany urządzenia lasu. Projekt planu sporządza sprawujący nadzór nad obszarem w terminie 5 lat, w uzgodnieniu z radami gmin.

Plan ochrony obszaru Natura 2000 zawiera:

1) opis i ocenę zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz określenie sposobów ich eliminacji (lub ograniczania);

2) opis warunków zachowania lub przywrócenia właściwego stanu ochrony siedlisk i gatunków „naturowych”;

3) wykaz zadań ochronnych - rodzaj, sposób, zakres, miejsce;

4) określenie zakresu monitoringu przyrodniczego;

5) opis przebiegu granic obszaru Natura 2000.

Art. 30. Minister określi (rozporządzenia) tryb i zakres projektu planu ochrony oraz sposoby ochrony siedlisk i „naturowych”.

Art. 31. Sprawujący nadzór nad obszarem Natura 2000 sporządza i przekazuje ministrowi ocenę realizacji ochrony tego obszaru (co 6 lat - SOO, co 3 lata - OSO).

Art. 32. Minister nadzoruje funkcjonowanie obszarów Natura 2000 (wydaje zalecenia i wytyczne w funkcjonowania obszarów Natura 2000; kontroluje realizację ustaleń ich planów ochrony, prowadzi ewidencję danych niezbędnych do podejmowania działań ochronnych). Wojewoda koordynuje funkcjonowanie obszarów Natura 2000. W Lasach Państwowych zadania ochronne wykonuje nadleśniczy, zgodnie z planem ochrony.

Art. 33. Zabronione są działania mogące w istotny sposób pogorszyć stan obszarów „naturowych” (także projektowanych). Projekt przedsięwzięcia o potencjalnym wpływie na stan obszaru podlega ocenie wg ustawy Prawo ochrony środowiska pod względem ewentualnych skutków przedsięwzięcia na siedliska i gatunki „naturowe”, wykonanej na koszt inwestora.

Art. 34. Z powodu nadrzędnego interesu publicznego i braku rozwiązań alternatywnych wojewoda (dyrektor urzędu morskiego) może zezwolić na realizację przedsięwzięcia o negatywnym wpływie na obszary „naturowe” (kompensacja przyrodnicza, niezbędna do właściwego funkcjonowania sieci obszarów Natura 2000). Jeżeli jednak na obszarze „naturowym” występuje siedlisko lub gatunek „priorytetowy”, zezwolenia udziela się wyłącznie w celu ochrony zdrowia i życia ludzi, zapewnienia bezpieczeństwa powszechnego, uzyskania efektów o pierwszorzędnym znaczeniu dla środowiska przyrodniczego lub spełnienia koniecznych wymogów nadrzędnego interesu publicznego (opinia KE).

Art. 35. Wydając zezwolenie wojewoda (dyrektor urzędu morskiego) ustala zakres, miejsce termin i sposób wykonania kompensacji przyrodniczej, której koszty ponosi inwestor.

Art. 36. Na obszarach Natura 2000 (poza pn, rp) nie podlega ograniczeniu działalność związana z utrzymaniem urządzeń i obiektów służących bezpieczeństwu przeciwpowodziowemu oraz działalność gospodarcza, jeżeli nie zagraża zachowaniu siedlisk i gatunków „naturowych”. Wojewoda może zawrzeć umowę z prywatnym właścicielem obszaru, która zawiera wykaz niezbędnych działań, sposoby i terminy ich wykonania oraz warunki rozliczenia należności za wykonane czynności, a także wartość rekompensaty za utracone dochody wynikające z wprowadzonych ograniczeń.

Art. 37. Jeżeli działania na obszarze Natura 2000 zostały podjęte bez zezwolenia lub bez przeprowadzenia niezbędnej oceny wojewoda nakazuje ich natychmiastowe wstrzymanie i podjęcie niezbędnych czynności w celu przywrócenia poprzedniego stanu danego obszaru, jego części lub chronionych na nim gatunków.

Art. 38. Minister składa do Komisji Europejskiej raporty i notyfikacje dotyczące obszarów Natura 2000 oraz występuje o opinie w sprawie tych obszarów.

Art. 39. Koszty związane z wdrożeniem i funkcjonowaniem sieci obszarów Natura 2000 w zakresie nieobjętym finansowaniem przez Wspólnotę Europejską są finansowane z budżetu państwa, z części, której dysponentem jest minister właściwy do spraw środowiska, oraz z funduszy celowych.

Konwencja o różnorodności biologicznej

Preambuła:

1. ochrona r.b. - wspólna sprawa całej ludzkości

2. podstawowy warunek ochrony r.b. - „ochrona ekosystemów i naturalnych środowisk in situ oraz utrzymanie i restytucja zdolnych do życia populacji gatunków w ich naturalnym środowisku”

3. rozwój społeczno-gospodarczy i zlikwidowanie ubóstwa są głównymi i podstawowymi priorytetami w państwach rozwijających się

4. ochrona r.b. i umiarkowane użytkowanie jej elementów mają zasadnicze znaczenie dla wyżywienia i zaspokojenia zdrowotnych potrzeb stale rosnącej populacji ludzkiej; dzielenie się zasobami genetycznymi i rozwiązaniami technologicznymi jest niezbędne

5. ochrona r.b. i umiarkowane użytkowanie jej elementów doprowadzi do umocnienia przyjaznych stosunków między państwami i przyczyni się do pokoju na świecie

Cel konwencji:

1. ochrona różnorodności biologicznej

2. umiarkowane użytkowanie elementów r.b.

3. sprawiedliwy podział korzyści z wykorzystania zasobów genetycznych, dostęp do tych zasobów i transfer technologii

Każda ze stron, w miarę możliwości.....”

Art. 6. ....opracuje krajową strategię oraz plany i programy ochrony r.b. i umiarkowanego użytkowania jej elementów.....; włączy je do resortowych i międzyresortowych planów, programów i strategii

Art. 7. („Identyfikacja i monitoring”)

...zidentyfikuje elementy tworzące r.b., zwłaszcza wymienione w załączniku I, czyli:

1. ekosystemy i siedliska o cechach pierwotnych lub o dużej różnorodności i liczbie gatunków specyficznych dla danego obszaru, zagrożonych, istotnych dla gatunków migrujących, unikatowych, reprezentatywnych, o dużym znaczeniu naukowym, ekonomicznym, społecznym, kulturowym

2. gatunki, zespoły i zgrupowania, które zagrożone są dzikimi krewnymi gatunków udomowionych lub hodowlanych, mają duże znaczenie dla medycyny, rolnictwa itp.,

3. opisane genomy i geny o znaczeniu naukowym, społecznym i gospodarczym

...będzie powadziła monitoring elementów wymienionych w . a, b, c

....rozpozna procesy i rodzaje działalności, które wywierają lub mogą wywierać negatywny wpływ na r.b. oraz będzie monitorowała skutki..

....będzie przechowywała i katologowała dane uzyskane z badań i monitoringu......

Art. 8 „Ochrona in situ”; „Każda ze stron, w miarę możliwości....”

1. ustanowi system obszarów chronionych....

2. będzie promowała ochronę ekosystemów i naturalnych siedlisk

oraz utrzymanie populacji gatunków zdolnych do życia...

3. będzie promowała nie zagrażający środowisku rozwój na obszarach sąsiadujących z obszarami chronionymi

4. przywróci i odnowi zniszczone ekosystemy, będzie promowała restytucję zagrożonych gatunków

5. ustanowi środki kontroli zagrożeń wynikających z użytkowania i uwalniania się GMO.......

6. ograniczy lub zlikwiduje gatunki obcego pochodzenia.....

7. będzie dążyła do pełnej zgodności obecnych sposobów użytkowania elementów r.b. z zasadami jej ochrony i umiarkowanego użytkowania jej elementów

8. będzie szanowała i chroniła praktyki i tryb życia tubylczej ludności, sprzyjające ochronie r.b. i „ekorozwojowi”

9. opracuje i wprowadzi przepisy prawne dotyczące restytucji zagrożonych gatunków i populacji będzie pomagała, także finansowo, w realizacji ochrony r.b. w krajach rozwijających się

Art. 9 „Ochrona ex situ”; „Każda ze stron, w miarę możliwości....”

1. podejmie kroki w celu ochrony ex situ elementów r.b. i stworzy dla tej ochrony oraz dla badań naukowych nad roślinami, zwierzętami i mikroorganizmami dogodne warunki

2. będzie sprawowała kontrolę nad pozyskiwaniem zasobów biologicznych z naturalnych siedlisk w celu ochrony ex situ......

3. będzie pomagała w ochronie ex situ krajom rozwijającym się

Art. 10 „Umiarkowane użytkowanie elementów r.b.”; „Każda ze stron, w miarę możliwości....”

1. włączy ochronę i umiarkowane użytkowanie zasobów biologicznych do polityki państwa

2. roztoczy kontrolę nad użytkowaniem zasobów biologicznych w celu zminimalizowania jego negatywnych skutków na r.b.

3. będzie chroniła tradycyjne sposoby wykorzystywania zasobów biologicznych, jeśli są korzystne dla ochrony r.b.

4. będzie udzielała pomocy społecznościom lokalnym w ich działaniach zmierzających do renaturalizacji obszarów zniszczonych i poparcia dla współpracy sektora rządowego i prywatnego w poszukiwaniu metod umiarkowanego użytkowania zasobów biologicznych

Konwencja ramsarska (o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego)

(12 art.; ok. 100 państw i 1000 obszarów, sekr. - Gland, Szwajcaria)

1. państwa - strony wskażą przynajmniej 1obszar w-b na swoim terytorium o międzynarodowym znaczeniu ekologicznym, botanicznym, hydrologicznym lub limnologicznym, zwłaszcza taki, który ma międzynarodowe znaczenie jako środowisko życia ptaków wodnych we wszystkich porach roku

2. spis takich obszarów będzie prowadzony przez biuro konwencji

3. państwa opracowują i realizują plany zachowania obszarów w-b umieszczonych w spisie (tworzenie rezerwatów przyrody), popierają badania naukowe, wymianę informacji i publikacji na temat obszarów oraz ich flory i fauny; chronią także obszary w-b nie umieszczone w spisie

4. państwa są odpowiedzialne za ochronę, utrzymanie lub umiarkowane użytkowanie zasobów wędrownego ptactwa wodnego; o niekorzystnych zmianach warunków życia ptaków informuje biuro

5. państwa mogą proponować nowe obszary w-b, zmieniać ich granice oraz proponować skreślenie ze spisu „z powodu swych pilnych interesów narodowych” i równocześnie inny obszar do spisu

6. co 3 lata - Konferencja Uczestniczących Stron; w składzie delegacji - naukowcy i urzędnicy.

Lista obszarów wodnych i błotnych zgłoszona przez Polskę:

1. Słowiński Park Narodowy

2. Biebrzański Park Narodowy

3. Rezerwat Jezioro Łuknajno

4. Rezerwat Jezioro Świdwie

5. Rezerwat Jezioro Karaś

6. Rezerwat Jezioro Siedmiu Wysp (Jezioro Oświn)

7. Rezerwat Słońsk (Park Narodowy Ujście Warty)

8. Rezerwat Stawy Milickie

W 2002 r zgłoszono:

9. Wigierski Park Narodowy

10. Poleski Park Narodowy

11. Narwiański Park Narodowy

12. Rezerwat Jezioro Drużno

13. Subalpejskie torfowiska w Karkonoskim PN

2 luty (podpisanie konwencji) - Międzynarodowy Dzień Mokradeł

Konwencja paryska (k. o ochronie światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego)

(1972; UNESCO; Polska 0 1976/77)

Cel:

1. Pobudzenie aktywności narodów w ochronie własnego dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego

2. Poprawę ochrony najcenniejszych obiektów o światowym znaczeniu

3. Organizowanie pomocy intelektualnej, technicznej i finansowej krojom, które tej pomocy potrzebują

Instrumenty:

1. lista obiektów światowego dziedzictwa (propozycje zgłaszają kraje)

2. fundusz ochrony światowego dziedzictwa, powstający z wpłat sygnatariuszy konwencji

Obiekty:

1. Białowieski Park Narodowy (obszar ochrony ścisłej)

2. Kopalnia soli w Wieliczce

3. Starówka w Krakowie, Warszawie, Toruniu, Gdańsku

Konwencja waszyngtońska- CITES (k. o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem)

(1973; w Polsce - 1989; rząd Szwajcarii; ok. 170 państw; ok. 50 tys. gatunków rzadkich i ginących taksonów)

Podmiot konwencji - grupy gatunków wymienione w 3 załącznikach:

I - zagrożonych wyginięciem - handel szczególnie reglamentowany

II - narażonych na wyginięcie - handel regulowany i kontrolowany

III - uznanych przez jedną ze Stron k. jako wymagających kontrolowanego obrotu i współpracy innych Stron

„Gatunek” - także podgatunek lub odrębna geograficznie populacja;

„Okaz” - to:

1. każde zwierzę lub roślina, żywe lub martwe

2. każda łatwo rozpoznawalna część rośliny lub zwierzęcia (nasiona, liście, drewno, poroża, skóra, ciosy, muszle) wymienionych w załącznikach

3. każdy produkt otrzymany z rośliny lub zwierzęcia wymienionych w załącznikach (buty, torby, paski, korale, wyroby z drewna, pudełka na biżuterię, fortepian itd.)

„Handel” - eksport, reeksport (eksport okazu uprzednio wiezionego), import, sprowadzanie z morza (nie będącego w jurysdykcji żadnego z państw)

Obowiązki Stron: kontrole graniczne, sankcje karne za nielegalny handel, utworzenie organu wydającego pozwolenia i świadectwa pochodzenia, składanie corocznych raportów z wykonania konwencji

Rozp. Rady WE nr 338/97 z 1996 r. w sprawie ochrony gatunków dzikiej fauny i flory poprzez reglamentację handlu nimi)

Art. 61. nowej ustawy o ochronie przyrody (z 2004 r.)

1. Przewożenie przez granicę państwa gatunków roślin i zwierząt podlegających ograniczeniom na podstawie przepisów prawa UE, ich rozpoznawalnych części i produktów pochodnych, wymaga uzyskania zezwolenia ministra ( i opinii PROP), z tym, że wywóz żywych roślin pochodzących z uprawy, jest dozwolony na podstawie świadectw fitosanitarnych.

2. Do wniosku o wydanie zezwolenia dołącza się opinię lub orzeczenie lekarsko-weterynaryjne powiatowego lekarza weterynarii stwierdzające spełnienie przez importera warunków przetrzymywania zwierząt, odpowiadających ich potrzebom biologicznym.

3. Do wniosku o wydanie zezwolenia na eksport dołącza się:

1) zezwolenie na pozyskiwanie ze środowiska gatunków wymienionych we wniosku albo

2) wypis z dokumentacji hodowlanej lub orzeczenie lekarsko-weterynaryjne powiatowego lekarza weterynarii potwierdzające urodzenie w hodowli zwierząt i ich rodziców albo oświadczenie wnioskodawcy o pochodzeniu roślin z uprawy.

4. Minister może odmówić wydania zezwolenia, jeżeli importer, eksporter lub reeksporter był skazany prawomocnym wyrokiem sądu za przestępstwo mające związek z przewożeniem przez granicę państwa roślin lub zwierząt gatunków, o których mowa w ust. 1, w okresie 3 lat od dnia uprawomocnienia się wyroku.

5. Minister cofa zezwolenie, o którym mowa w ust. 1, jeżeli:

1) po wydaniu zezwolenia zostaną ujawnione okoliczności uzasadniające odmowę wydania zezwolenia;

2) zezwolenie zostało użyte niezgodnie z warunkami w nim zawartymi.

Rozp. Rady WE nr 338/97 z 1996 r. w sprawie ochrony gatunków dzikiej fauny i flory poprzez reglamentację handlu nimi)

Art. 128. nowej ustawy o ochronie przyrody (z 2004 r.)

Kto:

1) bez zezwolenia lub wbrew jego warunkom albo bez świadectwa fitosanitarnego przewozi przez granicę państwa rośliny lub zwierzęta.., a także ich rozpoznawalne części i produkty pochodne,

2) narusza przepisy prawa UE dotyczące ochrony gatunków dziko żyjących zwierząt i roślin w zakresie regulacji obrotu nimi poprzez:

1. nieprzedkładanie zgłoszenia importowego,

b) używanie okazów określonych gatunków w innym celu niż wskazany w zezwoleniu importowym,

c) korzystanie w sposób nieuprawniony ze zwolnień od nakazów przy dokonywaniu obrotu sztucznie rozmnożonymi roślinami,

d) oferowanie zbycia lub nabycia, nabywanie lub pozyskiwanie, używanie lub wystawianie publicznie w celach zarobkowych, zbywanie, przetrzymywanie lub przewożenie w celu zbycia okazów określonych gatunków roślin lub zwierząt,

e) używanie zezwolenia albo świadectwa dla okazu innego niż ten, dla którego było ono wydane,

f) składanie wniosku o wydanie zezwolenia importowego, eksportowego, reeksportowego, lub świadectwa bez poinformowania o wcześniejszym odrzuceniu wniosku

- podlega karze pozbawienia wolności od 3 m-cy do lat 5.

Konwencja berneńska (k. o ochronie dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk naturalnych)

1. Każda ze Stron podejmie właściwe i niezbędne środki ustawodawcze i administracyjne, by zapewnić ochronę siedlisk dzikich roślin i zwierząt, zwłaszcza gat. wymienionych w załącznikach I i II (ściśle chronione)

2. Każda ze Stron podejmie właściwe i niezbędne środki ustawodawcze i administracyjne, by zapewnić ochronę gatunków dziko rosnących roślin z zał. I; zakaże ich posiadania lub sprzedaży

3. Każda ze Stron podejmie właściwe i niezbędne środki ustawodawcze i administracyjne, by zapewnić ochronę gatunków dzikich zwierząt wymienionych w zał. II i zakaże:

1. umyślnego chwytania, przetrzymywania i zabijania

2. umyślnego uszkadzania miejsc rozrodu lub odpoczynku

3. umyślnego niepokojenia dzikich zwierząt, zwłaszcza w okresie rozrodu, wychowu młodych lub snu zimowego

4. umyślnego niszczenia lub wybierania jaj, posiadania jaj i wydmuszek

5. posiadania i handlu tymi zwierzętami, także martwymi, ich częściami lub produktami pochodnymi

4. Każda ze Stron podejmie właściwe i niezbędne środki ustawodawcze i administracyjne, by zapewnić ochronę gatunków dzikich zwierząt wymienionych w zał. III, poprzez:

1. wyznaczanie okresów ochronnych

2. regulację eksploatacji, sprzedaży itd.

Konwencja otwarta dla innych państw; raporty - co 2 lata; depozytariusz - sekretarz Rady Europy; zał. IV - zakazane metody połowu i zabijania

Zakazane metody połowu i zabijania - osobny artykuł w nowej ustawie o ochronie przyrody

Art. 54.

Chwytanie lub zabijanie dziko występujących zwierząt wymagających ochrony ... , nie może być wykonywane przy użyciu:

1) oślepionych lub okaleczonych zwierząt jako wabików;

2) urządzeń odtwarzających nagrania głosów zwierząt;

3) urządzeń elektrycznych lub elektronicznych, mogących

zabijać lub ogłuszać;

4) sztucznych źródeł światła;

5) luster i innych urządzeń oślepiających;

6) urządzeń wizyjnych ułatwiających strzelanie w nocy, w tym

powiększających lub przetwarzających obraz oraz

oświetlających cel;

7) materiałów wybuchowych;

8) sieci działających niewybiórczo;

9) pułapek działających niewybiórczo;

10) kusz;

11) trucizn lub przynęt zatrutych albo zawierających środki

usypiające;

12) gazów i dymów stosowanych do wypłaszania;

13) automatycznej lub półautomatycznej broni z magazynkiem

mieszczącym więcej niż 2 naboje;

14) statków powietrznych;

15) pojazdów silnikowych w ruchu;

16) sideł, lepów i haków;

17) łodzi prowadzonych z prędkością większą niż 5 kilometrów

na godzinę.

Konwencja bońska (k. o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt)

Przyjęta w Bonn w 1979; weszła w życie w 1983;

80 państw z 5 regionów; depozytariusz - rząd Niemiec

Strony podejmą działania w celu uniknięcia zagrożenia jakiegokolwiek gatunku wędrownego, a w szczególności:

1. będą sprzyjać badaniom nad tymi gatunkami, popierać je oraz współpracować z innymi państwami;

2. podejmą starania dla zapewnienia bezzwłocznej ochrony gatunków wędrownych wym. w załączniku I

3. podejmą starania w celu zawarcia porozumień dotyczących ochrony i zarządzania gatunkami wędrownymi, wymienionymi w zał. II.

Art. 3 (Zał. I) - zagrożone gatunki zwierząt wędrownych. Strony wydają zakaz ich chwytania (wyjątki!!) i podejmą starania w celu:

1. ochrony i odtworzenia, jeśli to możliwe, siedlisk ważnych dla gatunku

2. zapobiegania, usuwania itd. przeszkód, utrudniających lub uniemożliwiających wędrówkę zwierzętom

3. zapobiegania, eliminowania, ograniczania itd. czynników zagrażających zwierzętom wędrownym, łącznie z gatunkami obcymi

Art. 4 - gatunki wędrowne objęte POROZUMIENIAMI (zał. II) - gat. o nieodpowiednim stanie zachowania, który mogą poprawić porozumienia między państwami. Kopie porozumienia składa się w sekretariacie konwencji.

Art. 5 - wytyczne do porozumień

W każdym - nazwa gatunku, trasa wędrówek, plany ochrony i kontroli, instytucja państwowa realizująca porozumienie, itd.

W Polsce - 200 gatunków z listy konwencji

Porozumienia

1. O ochronie nietoperzy w Europie - Eurobats

26 państw; Polska - w 1966 r.

2. O ochronie małych waleni Bałtyku i Morza Północnego - Ascobans

8 państw; Polska - w 1966 r.

3. O ochronie wodniczki

Przykładowe postanowienia Stron:

• zakaz zabijania i odłowu

• identyfikacja zimowisk i miejsc żerowania

• ochrona zimowisk i miejsc żerowania

• wspieranie badań naukowych i programów badawczych

• edukacja społeczeństwa

• wprowadzenie odpowiednich rozwiązań prawnych i administracyjnych

• opracowanie planów ochrony nietoperzy

W Polsce 23 gatunki i największe zimowisko nietoperzy w Europie (rez. Nietoperek)

Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego

1974 r.; Polska - od 1980 r.

reguluje zagadnienia związane z kompleksową ochroną środowiska morskiego Morza Bałtyckiego

• obejmuje zapobieganie zanieczyszczeniu z lądu, ze statków,

• wprowadza zakaz zatapiania odpadów i innych substancji

• propaguje współpracę przy zwalczaniu zanieczyszczenia morza, listę substancji niebezpiecznych oraz substancji i materiałów szkodliwych.

Konwencja Helsińska o ochronie środowiska morskiego obszaru morza Bałtyckiego

(1992 r.; II Konwencja Helsińska; Polska - 1999 r.)

• wzmacnia zobowiązania stron w porównaniu do Konwencji z 1974 r.

• możliwość prowadzenia przez Polskę działań dotyczących całego zlewiska Morza Bałtyckiego

- Art. 7 - każde przedsięwzięcie, które może mieć negatywny wpływ na środowisko Morza Bałtyckiego wymaga przeprowadzenia oceny oddziaływania na środowisko oraz powiadomienia Komisji Helsińskiej i państw stron, które mogą być narażone na transgraniczne oddziaływanie planowanej działalności.

Państwa - strony, które dzielą wspólnie transgraniczne wody, są zobowiązane do:

współpracy przy przeprowadzaniu procedury OOS i podjęcia wspólnych środków w celu zapobiegania zanieczyszczeniom i ich eliminacji.

Są też konwencje i inne akty prawne pośrednio oddziałujące na przyrodę, np.

Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu

(1992 r.; Polska - 1994 r.)

Cel: zapobieganie dalszym zamianom klimatu globalnego, z uwzględnieniem długoterminowego jego ocieplania na skutek wzrostu stężenia gazów cieplarnianych w atmosferze.

Strony są zobowiązane do:

• stabilizacji emisji gazów cieplarnianych w 2000 roku na poziomie roku bazowego

• prowadzenia badań i monitoringu w zakresie zmian klimatu

• opracowania i wdrożenia krajowej strategii redukcji emisji gazów cieplarnianych oraz jej kontrolę.

Protokół z Kioto ( 1977r.; Polska - 1998 r.)

w sprawie redukcji zagregowanej, antropogenicznej emisji sześciu gazów cieplarnianych (CO2, CH4, N2O, SF6, HFCs, PFCs).

Dla Polski - zobowiązanie do redukcji gazów cieplarnianych w latach 2008-2012 o 6% w stosunku do bazowego roku 1988.

Kategorie obszarów chronionych wg IUCN

K	Nazwa Obszaru	Główny cel ochrony	Definicja Obszaru
Ia	Obszar ścisłej ochrony	Naukowy, Monitoring	L. lub m.; wyróżniające się lub reprezent. ekosystemy, walory geolog., fizjonom. oraz gatunki
Ib	Obszar naturalny	Ochrona nienaruszonej przyrody	Duży, l. lub m., naturalny lub słabo zmieniony, bez osadnictwa
II	Park narodowy	Ochrona ekosystemów i rekreacja	l. i m., naturalny, funkcje duchowe, naukowe, eduk., wypoczynkowe, turystycz. - przyjazne środowisku
III	Pomnik przyrody	Ochrona specyficznych walorów przyrodniczych	1 (więcej) specyf. walorów przyrodn. lub kulturowych, unikatowe, estetyczne, reprezentatywne.
IV	O. ochrony siedliskowej lub (i) gatunkowej	Czynna ochrona przyrody	l. i m., użykowanie ma sprzyjać zachowaniu siedlisk lub gatunków
V	O. chronionego krajobrazu lub (i) morza	Ochrona krajobrazu lądowego lub morskiego i rekreacja	l. i m., działalność człowieka i natury zadecydowała o szczegól. charakterze obszaru, który powinien być zachowany
VI	O. chroniony o użytkowanych zasobach	Trwałe użytkowanie naturalnych ekosystemów	Obszary przyrodniczo cenne, tradycyjnie użytkowane przez człowieka

Rodzaje ochrony przyrody w Polsce - wg ustawy o ochronie przyrody

• ochrona ścisła - całkowite i trwałe zaniechanie bezpośredniej ingerencji człowieka w stan przyrody oraz w przebieg procesów przyrodniczych na obszarach objętych ochroną, a w przypadku gatunków - całoroczna ochrona należących do nich osobników i stadiów ich rozwoju

• ochrona częściowa - ochrona gatunków roślin, zwierząt, a także grzybów, dopuszczająca możliwość redukcji liczebności populacji i pozyskiwania osobników tych gatunków (ich części)

• ochrona czynna - stosowanie, w razie potrzeby, zabiegów ochronnych w celu przywrócenia naturalnego stanu ekosystemów i składników przyrody lub zachowania siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk roślin, zwierząt lub grzybów

• ochrona in situ - ochrona gatunków roślin, zwierząt i grzybów, a także elementów przyrody nieożywionej, w miejscach ich naturalnego występowania

• ochrona ex situ - ochrona gatunków roślin, zwierząt i grzybów poza miejscem ich naturalnego występowania oraz ochrona skał, skamieniałości i minerałów w miejscach ich przechowywania

• ochrona krajobrazowa - zachowanie cech charakterystycznych danego krajobrazu

Siedlisko przyrodnicze - obszar lądowy lub wodny, naturalny, półnaturalny lub antropogeniczny, wyodrębniony w oparciu o cechy geograficzne, abiotyczne i biotyczne

Siedlisko roślin, zwierząt i grzybów - obszar ich występowania w ciągu całego życia lub w dowolnym stadium ich rozwoju.

Formy ochrony przyrody w Polsce

Park narodowy

- obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o pow. >1 000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda i walory krajobrazowe.

Cel - zachowanie różnorodności biologicznej i walorów krajobrazowych, przywrócenie właściwego stanu zasobów przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk

Pn jest państwową jednostką budżetową w rozumieniu przepisów o

finansach publicznych, nadzorowana przez ministra środowiska.

Utworzenie pn, zmiana jego granic lub likwidacja - w drodze rozporządzenia RM, (nazwa, obszar, przebieg granicy, otulina i nieruchomości Skarbu Państwa nieprzechodzące w trwały zarząd pn)

Likwidacja lub zmniejszenie obszaru pn - wyłącznie w razie bezpowrotnej utraty jego wartości przyrodniczych i kulturowych.

Utworzenie pn, zmiana jego granic lub likwidacja wymaga uzgodnienia z właściwym miejscowo samorządem terytorialnym

Administrowanie obszarami morskimi odbywa się na podstawie ustawy o obszarach morskich RP i administracji morskiej

Na obszarach graniczących z pn wyznacza się otulinę, w której może być utworzona strefa ochronna zwierząt łownych (nie podlega włączeniu do obwodu łowieckiego) w celu:

1) ochrony gatunków zwierząt łownych w pn;

2) ochrony tych gatunków w czasie żerowania poza obszarem pn;

Park jest udostępniany w celach naukowych, edukacyjnych, kulturowych, turystycznych, rekreacyjnych i sportowych w sposób, który nie wpłynie negatywnie na przyrodę. W planie ochrony pn ustala się miejsca, które mogą być udostępniane, oraz maksymalną liczbę osób mogących przebywać jednocześnie w tych miejscach.

W parku narodowym (i rp) zabrania się:

- budowy lub rozbudowy obiektów budowlanych i urządzeń technicznych, z wyjątkiem służących celom pn;

- rybactwa, zmw (z wyjątkiem miejsc wyznaczonych w planie o.);

- chwytania lub zabijania zwierząt, niszczenia jaj i form

rozwojowych, płoszenia zwierząt kręgowych, zbierania poroży,

niszczenia nor, gniazd, legowisk oraz miejsc rozrodu;

- polowania (zmw - tylko w rezerwatach przyrody!);

- pozyskiwania, niszczenia lub uszkadzania roślin oraz grzybów;

- zmiany stosunków wodnych, regulacji rzek i potoków, jeżeli nie

służą ochronie przyrody;

- pozyskiwania skał (torfu), skamieniałości (kopalnych szczątków

roślin i zwierząt), minerałów i bursztynu;

- niszczenia gleby lub zmiany przeznaczenia gruntów;

- palenia ognisk i wyrobów tytoniowych oraz używania źródeł

światła o otwartym płomieniu, zmw

- prowadzenia działalności gospodarczej zmw

- stosowania nawozów oraz chem. i biol. środków ochrony roślin

- zbioru roślin, grzybów i wędkowania, zmw

- ruchu pieszego, rowerowego, narciarskiego, jazdy konnej

wierzchem, zmw

- wprowadzania psów na obszary objęte ochroną ścisłą i czynną,

zmw oraz psów pasterskich na obszarach ochrony czynnej

- wspinaczki, eksploracji jaskiń lub zbiorników wodnych, zmw

- ruchu pojazdów poza drogami publicznymi

- umieszczania tablic i innych znaków niezwiązanych z ochroną

przyrody, edukacją i udostępnianiem pn albo rp, z wyj. znaków

związanych z ochroną bezpieczeństwa i porządku powszechnego;

- zakłócania ciszy, używania łodzi motorowych itp. uprawiania

sportów wodnych i pływania, zmw

- biwakowania, zmw

- prowadzenia, bez zgody, badań naukowych

- wprowadzania GMO oraz gatunków roślin, zwierząt lub grzybów,

bez zgody ministra

- organizacji, bez zgody, imprez rekreacyjno-sportowych

Zakazy w parku narodowym (i rp) nie dotyczą:

1. wykonywania zadań wynikających z planu ochrony lub zadań ochronnych;

2. likwidacji nagłych zagrożeń oraz wykonywania czynność i nieujętych w planie ochrony lub zadaniach ochronnych, za zgodą organu ustanawiającego plan lub zadania;

3. prowadzenia akcji ratowniczej oraz działań związanych z bezpieczeństwem powszechnym;

4. wykonywania zadań z zakresu obronności kraju w przypadku zagrożenia bezpieczeństwa państwa;

5. obszarów objętych ochroną krajobrazową w trakcie ich gospodarczego wykorzystywania przez jednostki organizacyjne, osoby prawne lub fizyczne oraz wykonywania prawa własności, zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego.

Uwaga: Minister może zezwolić na odstępstwa od zakazów, jeżeli jest to uzasadnione:

1. potrzebą ochrony przyrody

2. wykonywaniem badań naukowych

3. celami edukacyjnymi, kulturowymi, turystycznymi, rekreacyjnymi i sportowymi

4. celami kultu religijnego

5. realizacją inwestycji liniowych celu publicznego w przypadku braku rozwiązań alternatywnych, pod warunkiem przeprowadzenia przez inwestora działań kompensujących utratę wartości przyrodniczych danego obszaru.

Plan ochrony - park narodowy (pn), rezerwat przyrody (rp) i park krajobrazowy (pk)

Projekt planu ochrony sporządza dla:

1) pn i pk (lub zespołu pk) - ich dyrektorzy;

2) rp - organ, który uznał dany obszar za rezerwat przyrody lub po uzgodnieniu z tym organem - zarządzający rezerwatem albo sprawujący nadzór nad rezerwatem;

2. Projekt planu ochrony (lub zmian w tym planie) wymaga:

• zaopiniowania przez rady gmin w odniesieniu do

nieruchomości Skarbu Państwa

• uzgodnienia z radami gmin ustaleń dotyczących infrastruktury technicznej, zagospodarowania turystycznego, sposobu użytkowania gruntów, eliminacji lub ograniczania zagrożeń zewnętrznych, a także ustaleń do studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, w odniesieniu do nieruchomości niebędących własnością Skarbu Państwa.

3. Projekt planu ochrony dla rezerwatu przyrody wymaga uzgodnienia z ministrem.

4. Minister ustanawia plan ochrony dla pn (rozporządzenie) w

terminie 6 m-cy od dnia otrzymania projektu planu.

5. Plan ochrony może być zmieniony, jeżeli wynika to z potrzeb ochrony przyrody.

Plan ochrony dla parku narodowego, rezerwatu przyrody oraz parku krajobrazowego zawiera:

- cele ochrony przyrody oraz wskazanie przyrodniczych i społecznych uwarunkowań ich realizacji;

- identyfikację i określenie sposobów eliminacji (ograniczania) zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz ich skutków;

• wskazanie obszarów ochrony ścisłej, czynnej i krajobrazowej i określenie działań ochronnych - rodzaj, zakres, lokalizacja;

• analizę skuteczności dotychczasowych sposobów ochrony;

• wskazanie miejsc i sposobów udostępniania dla celów naukowych, edukacyjnych, turystycznych, rekreacyjnych, sportowych, amatorskiego połowu ryb i rybactwa;

- wskazanie miejsc, w których może być prowadzona działalność wytwórcza, handlowa i rolnicza;

- ustalenia do studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, planów zagospodarowania przestrzennego województw, morskich wód wewnętrznych, morza terytorialnego i wyłącznej strefy ekonomicznej, dotyczące eliminacji (ograniczenia) zagrożeń zewnętrznych.

Rozwój sieci parków narodowych w Polsce

Lp	Nazwa	Województwo	Rok	Kate-goria IUCN	Obszar (ha)
1	Białowieski	Podlaskie	1947	II*	10501,9
2	Świętokrzyski	Małopolskie	1950	II	7626,4
3	Babiogórski	Małopolskie	1954	II*	3391,6
4	Pieniński	Małopolskie	1954	II	2346,2
5	Tatrzański	Małopolskie	1954	II**	21164,0
6	Ojcowski	Małopolskie	1956	V	2145,6
7	Wielkopolski	Wielkopolskie	1957	II	7583,0
8	Kampinoski	Mazowieckie	1959	II*	38544,3
9	Karkonoski	Dolnośląskie	1959	II**	5560,5
10	Woliński	Zach.-pomorskie	1960	II	10937,4
11	Słowiński	Pomorskie	1967	II* ^r	32478,8
12	Bieszczadzki	Podkarpackie	1973	II***	29201,9
13	Roztoczański	Podkarpackie	1974	II	8482,8
14	Gorczański	Małopolskie	1981	II	7030,8
15	Wigierski	Podlaskie	1989	V	9464,2
16	Poleski	Lubelskie	1990	II*	9762,3
17	Drawieński	Wielkoposkie	1990	II	11342,0
18	Biebrzański	Podlaskie	1993	-	59223,0
19	Gór Stołowych	Dolnośląskie	1993	II	6339,7
20	Magurski	Małopolskie	1995	-	19438,9
21	Bory Tucholskie	Kujawsko-pomorskie	1996	-	4798,0
22	Narwiański	Podlaskie	1996	-	7350,0
23	Ujście Warty	Lubuskie	2001	-	8037,6

Organy ochrony przyrody (op)

Minister właściwy do spraw środowiska, wojewoda, starosta, wójt, burmistrz albo prezydent miasta.

Minister wykonuje zadania organu administracji rządowej w zakresie op przy pomocy Głównego Konserwatora Przyrody (GKP), będącego sekretarzem lub podsekretarzem stanu w urzędzie obsługującym tego ministra, powoływanego i odwoływanego przez premiera na wniosek ministra, a wojewoda - wojewódzkiego konserwatora przyrody (WKP). Zadania wojewody w zakresie op na terenie pn wykonuje dyrektor pn.

Organy opiniodawczo-doradcze w zakresie ochrony przyrody:

1) Państwowa Rada Ochrony Przyrody (PROP) - przy ministrze

2) wojewódzka rada ochrony przyrody - przy wojewodzie;

3) rada naukowa parku narodowego - dyrektorze pn;

4) rada parku krajobrazowego (zespołu) - przy dyrektorze pk

PROP

(1) 40 członków PROP na 5 lat powołuje (zarządzenie) minister spośród działających na rzecz ochrony przyrody przedstawicieli nauki, praktyki i organizacji ekologicznych. PROP wybiera ze swojego grona przewodniczącego i zastępców oraz uchwala regulamin działania. Do zadań PROP należy w szczególności:

1) ocena realizacji ustawy i krajowej strategii ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej

2) opiniowanie strategii, planów i programów oraz projektów aktów prawnych dotyczących ochrony przyrody;

3) przedstawianie wniosków i opinii w sprawach ochrony przyrody;

4) popularyzowanie ochrony przyrody.

Wydatki związane z działalnością PROP pokrywa budżet państwa z części, której dysponentem jest minister ...

Wojewódzka rada ochrony przyrody (WROP)

20-30 członków na 5 lat powołuje wojewoda (zarządzenie), spośród działających na rzecz ochrony przyrody przedstawicieli nauki, praktyki, organizacji ekologicznych i Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe oraz sejmiku województwa. WROP wybiera ze swojego grona przewodniczącego, zastępców oraz uchwala regulamin działania.

Do zadań WROP należy w szczególności:

1) ocena realizacji zadań w zakresie ochrony przyrody;

2) opiniowanie projektów aktów prawnych w zakresie op wydawanych przez wojewodę oraz planów rozwoju i strategii wojewódzkich w zakresie ochrony przyrody.

3) przedstawianie wniosków i opinii w sprawach op.

Wydatki związane z działalnością WROP pokrywane z budżetu państwa z części, której dysponentem jest wojewoda.

Rada naukowa parku narodowego (RNPN)

10-20 członków na 5 lat powołuje, minister (zarządzenie) spośród działających na rzecz ochrony przyrody przedstawicieli nauki, praktyki i organizacji ekologicznych oraz właściwych miejscowo samorządów wojewódzkich i samorządów gminnych.

RNPN wybiera ze swojego grona przewodniczącego i zastępcę oraz uchwala regulamin działania.

Do zadań RNPN należy w szczególności:

1) ocena stanu zasobów, tworów i składników przyrody oraz realizacji ustaleń planu ochrony, rocznych zadań ochronnych i skuteczności zabiegów ochronnych;

2) opiniowanie projektu planu ochrony i zadań ochronnych oraz programów badawczych i naukowych w zakresie op;

3) przedstawianie wniosków i opinii w sprawach ochrony przyrody i funkcjonowania parku narodowego.

Wydatki związane z działalnością RNPN są pokrywane z budżetu państwa, z części przeznaczonej na działalność pn.

Rada parku krajobrazowego (RPK) lub rada zespołu parków krajobrazowych (RZPK)

10-20 członków na 5 lat powołuje wojewoda (zarządzenie) spośród działających na rzecz ochrony przyrody przedstawicieli nauki, praktyki, organizacji ekologicznych i właściwych miejscowo samorządów wojewódzkich i gminnych oraz organizacji gospodarczych. Członków RPK lub RZPK położonych na terenie kilku województw powołuje wojewoda tego województwa, na którego obszarze znajduje się największa część parku lub zespołu parków w porozumieniu z pozostałymi.

RPK lub RZPK wybiera ze swojego grona przewodniczącego i zastępców oraz uchwala regulamin działania.

Do zadań RPK lub RZPK należy w szczególności:

1) ocena stanu zasobów, tworów i składników przyrody, wartości kulturowych oraz ustaleń programów op, a także realizacji ustaleń planu ochrony i innych zadań z zakresu op;

2) opiniowanie projektu planu ochrony;

3) opiniowanie i ocena realizacji projektów i programów działalności parku krajobrazowego lub zespołu parków krajobrazowych w zakresie ochrony przyrody, edukacji, turystyki i rekreacji.

Wydatki związane z działalnością RPK lub RZPK pokrywane z budżetu państwa, z części której dysponentem jest wojewoda.

Członkom wszystkich organów opiniodawczo-doradczych, zamieszkałym poza miejscowością, w której odbywa się posiedzenie, przysługują diety oraz zwrot kosztów podróży i noclegów na zasadach określonych w odrębnych przepisach.

Służby ochrony przyrody

Parkiem narodowym zarządza dyrektor pn, powołany przez Ministra na 5 lat spośród kandydatów wyłonionych w drodze konkursu. Do konkursu mogą przystąpić wyłącznie osoby posiadające:

1) dyplom ukończenia studiów wyższych na kierunku: biologia, geografia, geologia, leśnictwo, ochrona środowiska lub rolnictwo;

2) co najmniej 10-letni staż pracy w zawodzie zgodnym z kierunkiem studiów, w tym 3-letni - na stanowisku kierowniczym.

Konkurs przeprowadza komisja w składzie: 2 pracowników ministerstwa, 2 przedstawicieli PROP i przedstawiciel marszałka województwa właściwego ze względu na siedzibę dyrekcji pm.

Dyrektor parku narodowego:

1) reprezentuje Skarb Państwa w stosunkach cywilnoprawnych w

zakresie zarządzanego mienia pn;

2. realizuje plan ochrony oraz wydaje zarządzenia określające sposoby korzystania z obszarów pn w różnych celach (nauk.,)

3. może prowadzić postępowania w sprawach o wykroczenia oraz brać udział w rozprawach przed sądami powszechnymi w charakterze oskarżyciela publicznego i wnosić odwołania od tych postanowień i orzeczeń;

4. współpracuje z Szefem Krajowego Centrum Informacji Kryminalnej w realizacji jego zadań ustawowych.

Zadania związane z ochroną przyrody, badaniami naukowymi i działalnością edukacyjną, a także ochroną mienia pn oraz zwalczaniem przestępstw i wykroczeń w zakresie ochrony przyrody na terenie pn wykonuje Służba Parku Narodowego.

Minister może powierzyć dyrektorowi zadania poza granicami pn związanych z funkcjonowaniem obszarów Natura 2000

Pracownikom Służby Parku Narodowego przysługuje:

1. bezpłatne umundurowanie, które noszą przy wykonywaniu czynności służbowych;

2. bezpłatne mieszkanie (lub odpowiedni ekwiwalent), jeżeli stanowisko oraz charakter pracy wymagają zamieszkania w miejscu jej wykonywania

(dyrektor, zastępcy, gł. księgowy, gł. specjalista ds. ochrony przyrody, kierownik pracowni naukowo-edukacyjnej, gł. specjalista ds. udostępniania pn, nadleśniczy, konserwator obrębu ochronnego, leśniczy, konserwator obwodu ochronnego, podleśniczy, st. strażnik, strażnik, kierownik ośrodka hodowli zwierząt, kierownik szkółki leśnej, komendant Straży Parku i zastępca, dowódca grupy terenowej Straży Parku, strażnicy Straży Parku);

3) ochrona prawna przewidziana w przepisach prawa karnego dla funkcjonariuszy publicznych.

Funkcjonariuszem Straży Parku może być osoba, która:

1) posiada obywatelstwo polskie;

2) ukończyła 21 lat;

3) ma pełną zdolność do czynności prawnych;

4) nie została pozbawiona praw publicznych;

5) posiada co najmniej wykształcenie średnie;

6) posiada nienaganną opinię komendanta Policji;

7) ma odpowiedni stan zdrowia potwierdzony orzeczeniem lekarskim i psychologicznym;

8) nie była karana za przestępstwa.

Funkcjonariusz Straży Parku ma prawo do:

1. legitymowania osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa, ich zatrzymywania i przekazywania

2. kontroli dowodów wniesienia opłat za wstęp do pn

3. zatrzymywania i dokonywania kontroli środków transportu

4. zabezpieczenia jako dowodów rzeczowych przedmiotów pochodzących z przestępstwa

5. zatrzymania dokumentów w zakresie legalności posiadania (i obrotu) składników przyrody pochodzących z obszaru pn

6. kontroli podmiotów prowadzących działalność gospodarczą

7. stosowania siły fizycznej - chwyty obezwładniające, kajdanki, pałka służbowa, ręczny miotacz gazu i paralizator elektryczny.

(także - dyrektor pn, zastępca, nadleśniczy, konserwator obrębu i obwodu ochronnego, leśniczy, podleśniczy, st. strażnik i strażnik)

Broni bojowej funkcjonariusz może użyć:

1. w celu odparcia bezpośredniego zamachu na życie własne lub innej osoby

2. przeciwko tym, których zachowanie wskazuje na bezpośredni zamiar użycia broni przeciwko funkcjonariuszowi (innej osobie)

3. jeśli ktoś chce odebrać broń palną funkcjonariuszowi

Broni myśliwskiej - w razie konieczności:

1) eliminacji lub odstraszania zwierząt stwarzających rzeczywiste i bezpośrednie zagrożenie dla życia i zdrowia ludzi;

2) odstrzału zwierzęcia, które nie ma szans na przeżycie.

Rezerwat przyrody (rp)

Rezerwat przyrody obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi.

Uznanie za rp następuje w drodze rozporządzenia wojewody (nazwa, położenie lub przebieg granicy, ew. otulinę, cele ochrony, rodzaj, typ i podtyp rp i sprawującego nadzór).

Wojewoda za zgodą ministra i po zasięgnięciu opinii wojewódzkiej rady ochrony przyrody, może zmniejszyć lub zwiększyć obszar rezerwatu przyrody, zmienić cele ochrony, a w razie bezpowrotnej utraty wartości przyrodniczych dla których rezerwat został powołany - zlikwidować rp. (rozporządzenie)

Wojewoda może wprowadzić opłaty za wstęp na obszar rp i ustala stawki opłat (koszt 1 biletu nie może przekraczać kwoty 6 zł waloryzowanej o prognozowany średnioroczny wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych ogółem, przyjęty w ustawie budżetowej).

Minister określi (rozporządzenie) rodzaje, typy i podtypy rp oraz reprezentatywną liczbę rp ze względu na dominujący przedmiot ochrony i główny typ ekosystemu.

Rezerwaty przyrody w Polsce

Typ rezerwatów	Powierzchnie /ha/ - liczba	Pow. przeciętnego rezerwatu /ha/	Pow. obszarów ściśle chronionych
Leśne	52 232 -691	76	1 175,7
Krajobrazowe	37 272 -99	376	472,5
Faunistyczne	37 089 - 133	279	418,9
Torfowiskowe	12 293 -134	92	914,9
Wodne	3 875 -28	138	4,6
Florystyczne	3 836 - 162	24	223,4
Przyrody nieożywionej	1 901- 70	27	24,9
Stepowe	416 - 33	13	7,6
Słonoroślowe	51 - 4	13	-

Rezerwaty Przyrody w Polsce

Województwo	L. rp istn.	Pow. rp Łącznie /ha/	Pow. otulin rp /ha/	L. rp z pl. ochr.	l. rp plano- wanych
Dolnośląskie	61	9 940,3	-	6	1
Kujawsko-pomorskie	87	7 956,3	6,5	40	8
Lubelskie	91	11 902,6	-	25	82
Lubuskie	49	2 917,9	-	24	8
Łódzkie	88	7 174,6	-	27	1
Małopolskie	83	2 784,4	251,7	8	9
Mazowieckie	171	17 275,8	-	33	36
Opolskie	34	783,1	-	10	41
Podkarpackie	82	9 361,0	915,8	40	39
Podlaskie	88	14 348,9	-	54	-
Pomorskie	116	7 211,5	699,6	20	7
Śląskie	59	3 591,9	196,8	14	3
Świętokrzyskie	67	2 430,1	-	26	3
Warmińsko-mazurskie	100	28 502,4	-	48	10
Wielkopolskie	96	5 489,9	61,7	25	7
Zachodniopomorskie	81	7 630,3	66,6	7	1
R a z e m	1353	139 301,1	2 198,7	407	256

Park krajobrazowy

Park krajobrazowy obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania i popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju.

Utworzenie pk lub powiększenie jego obszaru następuje w drodze rozporządzenia wojewody (nazwa, obszar, przebieg granicy i ew. otuliny, szczególne cele ochrony oraz zakazy właściwe dla danego pk lub jego części wybrane spośród zakazów wym. w ustawie, wynikające z potrzeb jego ochrony.

Likwidacja lub zmniejszenie obszaru pk następuje po uzgodnieniu z radami gmin, z powodu bezpowrotnej utraty wartości przyrodniczych, historycznych i kulturowych oraz walorów krajobrazowych na obszarach projektowanych do wyłączenia spod ochrony (rozporządzenie).

Projekt rozporządzenia w sprawie utworzenia, zmiany granic lub likwidacji pk wymaga uzgodnienia z radami gmin.

Statut pk lub zespołu pk (zpk) określający strukturę organizacyjną parku lub zespołu parków nadaje wojewoda (zarządzenie).

Grunty rolne i leśne oraz inne nieruchomości znajdujące się w granicach pk pozostawia się w gospodarczym wykorzystaniu.

Projekty studiów uwarunkowań i kierunków i planów zagospodarowania przestrzennego gmin, planów zagospodarowania przestrzennego województw, morskich wód wewnętrznych, morza terytorialnego i wyłącznej strefy ekonomicznej w części dotyczącej pk i jego otuliny wymagają uzgodnienia z wojewodą.

W pk mogą być wprowadzone następujące zakazy:

1) realizacji przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko w rozumieniu ustawy. - Prawo ochrony

2) umyślnego zabijania dziko występujących zwierząt, niszczenia ich nor, legowisk, miejsc rozrodu oraz tarlisk i złożonej ikry

3) niszczenia zadrzewień i zniekształcanie rzeźby terenu,

4) dokonywania zmian stosunków wodnych, budowania obiektów w 100 m pasie od brzegów rzek i jezior, z wyj. służących turystyce lub gospodarce wodnej i rybackiej, a 200 m od klifów i w pasie technicznym brzegu morskiego;

5) likwidowania, zasypywania i przekształcania zbiorników wodnych, starorzeczy oraz obszarów wodno-błotnych;

6) wylewania gnojowicy, z wyj. nawożenia pól; bezściółkowej hodowli zwierząt, używania otwartych zbiorników ściekowych;

7) organizacji rajdów motorowych, samochodowych, używania łodzi motorowych itp. na otwartych zbiornikach wodnych.

Wymienione zakazy nie dotyczą:

1. zadań wynikających z planu ochrony lub działań na rzecz obronności i bezpieczeństwa państwa i ludzi

2) prac związanych z racjonalną gospodarką rolną, leśną, rybacką

4. realizacji inwestycji celu publicznego w rozumieniu ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym ;

5. działań inspektorów żeglugi, Państwowej i Społecznej Straży Rybackiej.

Dyrektora pk (zpk) powołuje wojewoda (opinia WROP); na terenie kilku województw - ten właściwy ze względu na siedzibę parku, w porozumieniu z pozostałymi wojewodami. Do jego zadań należy:

1) ochrona przyrody, walorów krajobrazowych oraz wartości historycznych i kulturowych (Służba Parku Krajobrazowego);

2) organizacja działalności edukacyjnej, turystycznej, rekreacyjnej;

3) wydawanie decyzji administracyjnych w zakresie op;

4) współdziałanie w zakresie op z jednostkami organizacyjnymi oraz osobami prawnymi i fizycznymi;

5. składanie odpowiednich wniosków do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego

Wojewoda może powierzyć, w drodze decyzji administracyjnej, dyrektorowi pk (zpk) zadania poza granicami pk, dot. Natura 2000

Do zadań Służby Parku Krajobrazowego należy:

1) inwentaryzacja siedlisk przyrodniczych, stanowisk roślin, zwierząt i grzybów objętych ochroną gatunkową oraz zasługujących na ochronę tworów przyrody nieożywionej;

2) identyfikacja i ocena zagrożeń dla pk oraz wnioskowanie o podejmowanie działań w celu ich eliminacji;

3) gromadzenie dokumentacji dotyczącej przyrody, wartości historycznych, kulturowych i etnograficznych oraz ich promocja;

4) realizacja zadań związanych z ochroną innych form ochrony przyrody w granicach pk;

5) informowanie ludzi w pk o przepisach o ochronie przyrody;

6) prowadzenie edukacji przyrodniczej;

7) współpraca z samorządami, organizacjami ekologicznymi itp. w związku z ochroną parku krajobrazowego.

Pracownik Służby Parku Krajobrazowego ma prawo do legitymowania osób naruszających przepisy o op, a w razie odmowy okazania dokumentu tożsamości - zwracania się do Policji, oraz do bezpłatnego umundurowania.

Parki krajobrazowe w Polsce

Województwo	L. pk istn.	Pow. pk Łącznie /ha/	Pow. otulin Pk /ha/	L. pk z pl. ochr.	l. pk plano wanych
Dolnośląskie	12	208 585,9	76 172,7	5	6
Kujawsko-pomorskie	8	209 213,2	20 568,0	4	1
Lubelskie	17	238 727,2	208 463,6	4	2
Lubuskie	7	76 915,0	57 192,0	2	-
Łódzkie	7	97 927,0	87 472,0	2	-
Małopolskie	11	169 296,3	79 986,9	1	2
Mazowieckie	9	156 929,0	97 896,1	-	5
Opolskie	4	63 035,8	13 187,0	2	1
Podkarpackie	10	281 873,9	71 182,5	1	1
Podlaskie	3	88 084,5	73 182,5	2	-
Pomorskie	9	167 856,2	193 162,9	3	4
Śląskie	8	229 326,0	84 270,0	1	-
Świętokrzyskie	9	128 870,0	143 004,0	8	5
Warmińsko-mazurskie	8	145 425,4	84 590,5	4	1
Wielkopolskie	12	173 111,0	30 835,0	-	2
Zachodniopomorskie	7	118 974,9	134 609,0	2	4
R a z e m	141	2 554 151,3	1 455 876,2	41	34

Obszar chronionego krajobrazu (ochk)

Ochk obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych.

Wyznaczenie ochk następuje w drodze rozporządzenia wojewody lub uchwały rady gmin (nazwa, położenie, obszar, sprawujący nadzór, ustalenia dotyczące czynnej ochrony ekosystemów oraz zakazy właściwe dla danego ochk lub jego części wybrane spośród zakazów wym. w ustawie, wynikające z potrzeb jego ochrony). Projekt rozporządzenia w sprawie wyznaczenia lub powiększenia ochk wymaga uzgodnienia z radami gmin.

Likwidacja lub zmiana granic ochk następuje w drodze rozporządzenia wojewody (opinia WROP oraz rady gmin) lub uchwały rady gmin, z powodu bezpowrotnej utraty walorów krajobrazowych i możliwości zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem. Projekty studiów uwarunkowań, kierunków i planów zagospodarowania przestrzennego gmin oraz planów zagospodarowania przestrzennego województw, morskich wód wewnętrznych, morza terytorialnego i wyłącznej strefy ekonomicznej, w części dotyczącej obszaru chronionego krajobrazu, wymagają uzgodnienia z wojewodą.

Na ochk mogą być wprowadzone następujące zakazy:

1) zabijania dziko występujących zwierząt, niszczenia ich nor, legowisk, miejsc rozrodu oraz tarlisk, złożonej ikry, z wyj. amatorskiego połowu ryb oraz wykonywania czynności związanych z racjonalną gospodarką (r,l,r i ł);

2) realizacji przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko w rozumieniu ustawy - Prawo ochrony środowiska;

3) likwidowania i niszczenia zadrzewień;

4) wydobywania skał, skamieniałości, minerałów i bursztynu oraz zniekształcania rzeźby terenu;

5) dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli służą innym celom niż op lub zrównoważone wykorzystanie użytków rolnych i leśnych oraz racjonalna gospodarka wodna lub rybacka;

7) budowania obiektów w 100 m pasie od brzegów rzek i jezior, z wyj. służących turystyce lub gospodarce wodnej i rybackiej, a 200 m od klifów i w pasie technicznym brzegu morskiego;

Zakazy nie dotyczą:

1. wykonywania zadań na rzecz obronności i bezpieczeństwa kraju;

2) prowadzenia akcji ratowniczej oraz działań związanych z bezpieczeństwem powszechnym;

3) realizacji inwestycji celu publicznego.

Obszary chronionego krajobrazu w Polsce

Województwo	Liczba istn. •	Pow. Ogółem /ha/	Pow. Lasów /ha/	Pow. uż. rol. /ha/	Pow. Wód /ha/
Dolnośląskie	26-11	180 078	107 388	68 572	859
Kujawsko-pomorskie	34-4	338 540	183 734	142 817	4 192
Lubelskie	18-1	303 679	83 837	194 296	2 821
Lubuskie	9-1	416 830	312 641	88 070	2 000
Łódzkie	19-9	187 480	68 202	100 020	3 066
Małopolskie	27-19	669 119	37 972	89 292	265
Mazowieckie	63-37	852 652	239 934	523 179	13 287
Opolskie	8-1	191 403	103 112	71 144	1 708
Podkarpackie	21-5	523 972	240 410	255 158	2 647
Podlaskie	14-0	462 717	202 721	216 529	10 433
Pomorskie	53-12	397 909	213 197	143 272	2 834
Śląskie	20-19	35 997	10 560	24 948	13
Świętokrzyskie	17-1	588 408	168 649	373 866	790
Warmińsko-mazurskie	28-0	1135 620	427 755	538 852	24 007
Wielkopolskie	37-17	742 355	339 341	325 369	6 087
Zachodniopomorskie	15-2	322 321	129 109	153 492	2 695
R a z e m	409 •139	7349 081	2868 583	3308872	77703

• Obszary chronionego krajobrazu wprowadzone uchwałą rady gminy

Pomnik przyrody

Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów;

Przykłady: okazałych rozmiarów drzewa i krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie.

Na terenach niezabudowanych, jeżeli nie stanową zagrożenia dla ludzi lub mienia, drzewa - pomniki przyrody podlegają ochronie aż do ich samoistnego, całkowitego rozpadu.

Minister może określić (rozporządzenie), kryteria uznawania tworów przyrody żywej i nieożywionej za pomniki przyrody, kierując się potrzebą ochrony drzew i krzewów ze względu na ich wielkość, wiek, pokrój i znaczenie historyczne, a odnośnie tworów przyrody nieożywionej - ze względu na ich znaczenie naukowe, estetyczne i krajobrazowe.

Ustanowienie (lub zniesienie) pomnika przyrody następuje w drodze rozporządzenia wojewody albo uchwały rady gminy (nazwa danego obiektu lub obszaru, jego położenie, sprawujący nadzór, szczególne cele ochrony, ew. ustalenia dotyczące jego czynnej ochrony oraz zakazy wybrane spośród zakazów wymienionych w ustawie).

Zniesienie tej formy op, następuje w razie konieczności realizacji inwestycji celu publicznego lub zapewnienia bezpieczeństwa powszechnego.

Stanowiska dokumentacyjne

Stanowiskami dokumentacyjnymi są niewyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do wyodrębnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym:

• miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych

• jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami

• fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych

• miejsca występowania kopalnych szczątków roślin lub

zwierząt.

Ustanowienie (lub zniesienie) stanowiska dokumentacyjnego następuje w drodze rozporządzenia wojewody albo uchwały rady gminy (nazwa danego obiektu lub obszaru, jego położenie, sprawujący nadzór, szczególne cele ochrony, ew. ustalenia dotyczące jego czynnej ochrony oraz zakazy wybrane spośród zakazów wymienionych w ustawie).

Zniesienie tej formy op, następuje w razie utraty wartości przyrodniczych, ze względu na które ją ustanowiono lub w razie konieczności realizacji inwestycji celu publicznego lub zapewnienia bezpieczeństwa powszechnego.

Lista zakazów - wspólna dla pomnika przyrody, stanowiska dokumentacyjnego, użytku ekologicznego i zespołu przyrodniczo-krajobrazowego

Użytek ekologiczny

Użytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej (siedliska marginalne)

Przykłady: naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania.

Ustanowienie (lub zniesienie) użytku ekologicznego następuje w drodze rozporządzenia wojewody albo uchwały rady gminy (nazwa danego obiektu lub obszaru, jego położenie, sprawujący nadzór, szczególne cele ochrony, ew. ustalenia dotyczące jego czynnej ochrony oraz zakazy wybrane spośród zakazów wymienionych w ustawie).

Zniesienie tej formy op, następuje w razie utraty wartości przyrodniczych, ze względu na które ją ustanowiono lub w razie konieczności realizacji inwestycji celu publicznego lub zapewnienia bezpieczeństwa powszechnego.

Zespół przyrodniczo-krajobrazowy

Zespołami przyrodniczo-krajobrazowymi są fragmenty krajobrazu naturalnego i kulturowego zasługujące na ochronę ze względu na ich walory widokowe lub estetyczne.

Ustanowienie (lub zniesienie) zespołu przyrodniczo-krajobrazowego następuje w drodze rozporządzenia wojewody albo uchwały rady gminy (nazwa danego obiektu lub obszaru, jego położenie, sprawujący nadzór, szczególne cele ochrony, ew. ustalenia dotyczące jego czynnej ochrony oraz zakazy wybrane spośród zakazów wymienionych w ustawie).

Zniesienie tej formy op, następuje w razie utraty wartości przyrodniczych, ze względu na które ją ustanowiono lub w razie konieczności realizacji inwestycji celu publicznego lub zapewnienia bezpieczeństwa powszechnego.

Dla przypomnienia: użytek ekologiczny, stanowisko dokumentacyjne i zespół przyrodniczo-krajobrazowy formalnie pojawiły się dopiero w ustawie o ochronie przyrody z 1991 r.

Pomnik przyrody, stanowisko dokumentacyjne, użytek ekologiczny i zespół przyrodniczo-krajobrazowy - możliwe zakazy

1. niszczenia lub przekształcania obiektu lub obszaru;

2. zniekształcania rzeźby terenu, zanieczyszczania gleby oraz

zmian stosunków wodnych, jeżeli nie służą op albo

racjonalnej gospodarce rolnej, leśnej, wodnej lub rybackiej;

3) likwidowani wszelkich obszarów wodno-błotnych;

4) wylewania gnojowicy, z wyjątkiem nawożenia użytkowanych

gruntów rolnych;

5) zmiany sposobu użytkowania ziemi oraz wydobywania skał,

skamieniałości, minerałów i bursztynu;

6) umyślnego zabijania dzikich zwierząt, niszczenia nor,

legowisk oraz tarlisk i złożonej ikry, z wyj. amatorskiego

połowu ryb oraz wykonywania czynności związanych z

racjonalną gospodarką (r, l, r i ł);

7) zbioru i uszkadzania roślin i grzybów na obszarach użytków ekologicznych, utworzonych w celu ochrony stanowisk, siedlisk lub ostoi roślin i grzybów chronionych;

8) umieszczania tablic reklamowych.

Zakazy nie dotyczą:

1) realizacji inwestycji celu publicznego po uzgodnieniu z organem ustanawiającym daną formę ochrony przyrody

2) zadań z zakresu obronności kraju w przypadku zagrożenia jego bezpieczeństwa, akcji ratowniczych, likwidowania nagłych zagrożeń bezpieczeństwa powszechnego

Pomniki przyrody w Polsce

Województwo	Liczba	Poj. drzewa	Grupy Drzew	Aleje	Głazy Narz.	Skałki Groty Jaskinie
Dolnośląskie	2 606	2 218	230	61	47	50
Kujawsko-pomorskie	1 857	1 042	633	64	84	34
Lubelskie	1 531	1 091	268	46	50	76
Lubuskie	1 653	1 342	211	23	39	38
Łódzkie	4 124	3 921	116	54	14	19
Małopolskie	1 930	1 373	271	29	16	241
Mazowieckie	4 039	3 111	634	120	142	32
Opolskie	442	328	83	20	10	1
Podkarpackie	1 536	1 186	259	54	14	23
Podlaskie	2 053	1 757	131	41	119	5
Pomorskie	2 484	1 838	395	30	171	50
Śląskie	1 366	1 098	165	33	26	44
Świętokrzyskie	693	400	114	18	33	117
Warmińsko-mazurskie	2 291	1 844	255	55	131	6
Wielkopolskie	3 619	2 876	509	96	90	48
Zachodniopomorskie	1 669	1 295	205	48	76	45
R a z e m	33 882	26 720	4 479	792	1 062	829

Użytki ekologiczne, stanowiska dokumentacyjne i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe

Województwo	Użytki ekologiczne	Stanowiska dokumentacyjne	Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe
Dolnośląskie	69 (53)	-	12 (11)
Kujawsko-pomorskie	2 176 (7)	5 (4)	12 (7)
Lubelskie	200 (52)	4	7 (5)
Lubuskie	298 (3)	-	5 (4)
Łódzkie	403 (1)	2	24 (5)
Małopolskie	28 (9)	13 (2)	4 (2)
Mazowieckie	564 (49)	34	35 (6)
Opolskie	100 (3)	1	8 (1)
Podkarpackie	288 (7)	21 (2)	10 (10)
Podlaskie	248 (1)	3 (1)	1 (1)
Pomorskie	557 (322)	7	10 (2)
Śląskie	44 (14)	4 (3)	16 (11)
Świętokrzyskie	97 (24)	9 (2)	8 (1)
Warmińsko-mazurskie	266 (16)	1	8
Wielkopolskie	426 (100)	-	5 (5)
Zachodniopomorskie	964 (769)	-	19 (7)
R a z e m -	6 728 (1430)	104 (14)	184 (78)

Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów

Cel:

(1) zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących roślin, zwierząt, grzybów i ich siedlisk, gatunków rzadkich, endemicznych, zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych,

(2) zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej.

Gatunki zagrożone wyginięciem w środowisku przyr. podlegają ochronie ex situ (ogrody zool. i botan. oraz banki genów), która powinna zmierzać do ich restytucji

Minister (w porozumieniu z ministrem RiRW) określa, w drodze osobnych rozporządzeń:

1) gatunki dziko występujących roślin, zwierząt lub grzybów:

1. objętych ochroną ścisłą (w tym wymagających ochrony czynnej),

b) objętych ochroną częściową,

• c) objętych ochroną częściową, które mogą być pozyskiwane

oraz sposoby ich pozyskiwania,

d) wymagających ustalenia stref ochrony ich ostoi lub

stanowisk, miejsc rozrodu lub regularnego przebywania,

e) ptaków, które mogą być sprzedawane, transportowane i

przetrzymywane w celach handlowych, jeżeli zostały

legalnie upolowane,

2) wybrane zakazy, właściwe dla poszczególnych gatunków lub grup gatunków i wybrane odstępstwa od zakazów (z ustawy)

3) sposoby ochrony gatunków, w tym wielkość stref ochrony

Wojewoda może wprowadzić (rozporządzenie) na swoim terenie na czas określony, ochronę gatunków nieobjętych ochroną określoną w rozporządzeniach ministra, a także właściwe dla nich, wybrane z ustawy zakazy i odstępstwa od zakazów.

Kategorie zagrożenia gatunków w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin (wg IUCN)

Grupa taksonów	Kategoria zagrożenia	Charakterystyka kategorii taksonów
Taksony wymarłe i prawdopodobnie wymarłe	EX -Extinct	Całkowicie wymarłe
		EW - Extinct in the wild	Wymarłe w warunkach naturalnych
	Taksony wysokiego ryzyka	CR - Critically endangered	Taksony krytycznie zagrożone
		EN - Endangered	Taksony zagrożone
		VU - Vulnerable	Taksony narażone
Taksony niskiego ryzyka	LR - Lower risk	Taksony zagrożone w stopniu niższym niż poprzednie
Taksony o nieokreślonym stopniu zagrożenia	DD - Data deficient	Taksony wymagające dokładniejszych danych w celu określenia ich stopnia zagrożenia

Kategorie zagrożenia gatunków w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (wg IUCN)

Grupa taksonów	Kategoria Zagrożenia	Charakterystyka kategorii Taksonów
Taksony wymarłe i prawdopodobnie wymarłe	EX - Extinct	Całkowicie wymarłe
		EXP - Extinct in Poland	Zanikłe lub prawdopodobnie zanikłe w Polsce (brak danych od 50 lat)
	Taksony wysokiego ryzyka	CR - Critically endangered	Taksony krytycznie zagrożone w warunkach naturalnych
		EN - Endangered	Taksony silnie zagrożone wyginięciem
		VU - Vulnerable	Taksony narażone na wyginięcie
Taksony niższego ryzyka	NT - Near threatened	Taksony bliskie zagrożenia
Taksony z różnych powodów wpisane do Czerwonej Księgi	LC- Least concern	Taksony w Polsce na razie nie wykazują

Gatunki z Polskiej Czerwonej Księgi Roślin

Kategoria Zagrożenia	Przykłady taksonów o różnym stopniu zagrożenia
EX	Całkowicie wymarłe - 31 Lnicznik właściwy (Camelina alyssum)
EW	Wymarłe w warunkach naturalnych - 7 Warzucha polska (Cochlearia polonica)
CR	Krytycznie zagrożone - 74 Skalnica śnieżna (Saxifraga nivalis)
EN	Zagrożone wyginięciem - 59 Malina moroszka (Rubus chamaemorus)
VU	Narażone na wyginięcie - 102 Cis pospolity (Taxus baccata)
LR	Zagrożone w stopniu niskim - 21 Czeremcha skalna (Padus petraea)
DD	Brak danych - 2 Krwawnik wyprostowany (Achillea stricta)
R a z e m	296 taksonów

Gatunki z Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt

Kategoria Zagrożenia	Przykłady taksonów o różnym stopniu zagrożenia
EX - 2	Całkowicie wymarłe - tur, tarpan
EXP - 14	Zanikłe w Polsce - norka europejska, jesiotr zachodni, drop, jaszczurka zielona, sęp płowy
CR - 22	Krytycznie zagrożone - orlik grubodzioby, wąż Eskulapa, kraska, łosoś, kozica, głowacica
EN - 24	Silnie zagrożone - cietrzew, strzebla błotna, suseł perełkowany, żbik, orzeł przedni, żółw błotny, żubr
VU - 15	Narażone - sowa błotna, wodniczka, gniewosz plamisty, piekielnica, minóg rzeczny
NT - 30	Bliskie zagrożenia - ryś, piskorz, wilk, niedźwiedź
LC - 23	Na razie nie zagrożone - orlik krzykliwy, traszka karpacka, mroczek posrebrzany, morświn
R a z e m	130 taksonów (kręgowce)

Możliwe zakazy w stosunku do roślin i grzybów

1. zrywania i niszczenia, także ich siedlisk i ostoi;

2. zmian stosunków wodnych, stosowania środków chemicznych, niszczenia ściółki leśnej i gleby w ostojach;

3. pozyskiwania, zbioru, przetrzymywania, preparowania i przetwarzania całych roślin oraz grzybów i ich części;

4. handlu, wymiany i darowizny żywych, martwych i

spreparowanych, oraz ich części i produktów pochodnych;

5) wwożenia i wywożenia poza granicę państwa żywych,

martwych i spreparowanych oraz ich części i produktów

pochodnych.

Możliwe odstępstwa od zakazów - jeśli dotyczą:

1. prac związanych z racjonalną gospodarką rolną, leśną lub rybacką, jeśli ich technologia uniemożliwia przestrzeganie zakazów;

2. usuwania roślin lub grzybów niszczących materiały albo obiekty budowlane;

3. pozyskiwania - po uzyskaniu zezwolenia wojewody - gatunków wym. w rozporządzeniu, a także ich części i produktów pochodnych;

4. przetrzymywania, handlu, wymiany, darowizny, a także wywożenia poza granicę państwa, żywych, martwych i spreparowanych roślin, wym. w rozporządzeniu, ich części i produktów pochodnych.

Możliwe zakazy w stosunku do zwierząt

1) zabijania, okaleczania, chwytania, transportu, pozyskiwania,

przetrzymywania, a także posiadania żywych zwierząt;

2) zbierania, przetrzymywania i posiadania zwierząt martwych, spreparowanych, a także ich części i produktów pochodnych;

3) wybierania, posiadania, przechowywania i niszczenia jaj, postaci młodocianych i form rozwojowych;

4) niszczenia siedlisk i ostoi, gniazd, mrowisk, nor, legowisk, żeremi, tam, tarlisk, zimowisk i innych schronień;

5) wyrabiania, posiadania i przechowywania wydmuszek, preparowania martwych zwierząt lub ich części, w tym znalezionych;

6) handlu, wymiany i darowizny żywych, martwych, spreparowanych oraz ich części i produktów pochodnych;

7) wwożenia z zagranicy i wywożenia poza granicę państwa żywych, martwych, przetworzonych i spreparowanych, a także ich części i produktów pochodnych;

8) umyślnego płoszenia i niepokojenia, także wskutek fotografowania, filmowania i obserwacji;

9) przemieszczania z miejsc regularnego przebywania;

10) przemieszczania urodzonych i hodowanych w niewoli do stanowisk naturalnych.

Możliwe odstępstwa od zakazów w stosunku do zwierząt - dotyczą:

1) usuwania od dnia 16 października do końca lutego gniazd z budek dla ptaków i ssaków oraz gniazd ptasich z obiektów budowlanych i terenów zieleni, jeżeli wymagają tego względy bezpieczeństwa lub sanitarne;

2) chwytania na terenach zabudowanych przez podmioty upoważnione przez wojewodę zabłąkanych, rannych i osłabionych zwierząt i przeniesienia ich w odpowiednie miejsca, także w celu udzielenia im pomocy weterynaryjnej, przeniesienia do ośrodków rehabilitacji zwierząt do czasu odzyskania zdolności do samodzielnego życia w war. przyrodniczych;

3) wykonywania prac związanych z racjonalną gospodarką rolną, leśną lub rybacką, jeżeli ich technologia uniemożliwia przestrzeganie zakazów;

4) pozyskiwania, po uzyskaniu zezwolenia wojewody, gatunków wym. w rozporządzeniu, a także ich części i produktów pochodnych;

5) przetrzymywania, handlu, wymiany, darowizny, wywożenia poza granicę państwa żywych, martwych i spreparowanych, wym. w rozporządzeniu, ich części i produktów pochodnych.

Gat. roślin dodane do zał. II Dyrektywy Siedliskowej na mocy Traktatu Akcesyjnego - przykład ochrony zagrożonych gatunków roślin

Aconitum firmum ssp. Moravicum	Tojad morawski
Adenophora lilifolia	Dzwonecznik wonny
Asplenium adulterinum	Zanokcica serpentynowa
☻Campanula bohemica	☻Dzwonek karkonoski
☻Campanula serrata	☻Dzwonek piłkowany
Carlina onopordifolia (1)	Dziewięćsił popłocholistny
☻Cochlearia polonica	☻Warzucha polska
☻Cochlearia tatrae (2)	☻Warzucha tatrzańska
☻Dianthus nitidus	☻Goździk lśniący
Echium russicum (3)	Żmijowiec czerwony
☻Erysimum pieninicum	☻Pszonak pieniński
Galium cracoviense	Przytulia krakowska
☻Galium sudeticum	☻Przytulia sudecka
Gladiolus paluster	Mieczyk błotny
Linaria odora	Lnica wonna
☻Pedicularis sudetica	☻Gnidosz sudecki
☻Pulsatilla slavica	☻Sasanka słowacka
Rhododendron luteum (4)	Różanecznik żółty
☻Serratula lycopifolia	☻Sierpik różnolistny
Tozzia carpatica	Tocja karpacka

(☻- gatunki o znaczeniu priorytetowym )

Ochrona gatunkowa

Kompetencje ministra i wojewody

Minister może zezwolić na zbiór roślin i grzybów, chwytanie, odławianie lub zabijanie zwierząt oraz na inne czynności podlegające zakazom lub ograniczeniom w stosunku do gatunków:

1. objętych ochroną ścisłą;

2. objętych ochroną częściową, jeżeli zezwolenie dotyczy obszaru wykraczającego poza 1 województwo lub w związku z realizacją krajowej strategii ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej, programów ochrony gatunków zagrożonych wyginięciem lub umów międzynarodowych.

Wojewoda na obszarze swojego działania może zezwolić:

1. w stosunku do gatunków objętych ochroną częściową - na pozyskiwanie lub zbiór roślin lub grzybów, ich części i produktów pochodnych oraz pozyskiwanie, chwytanie lub zabijanie zwierząt, a także na inne czynności podlegające zakazom lub ograniczeniom;

2. w stosunku do gatunków objętych ochroną ścisłą - na zbieranie, przetrzymywanie i posiadanie martwych, w tym spreparowanych zwierząt, ich części i produktów pochodnych, a także na fotografowanie i filmowanie mogące powodować niepokojenie lub płoszenie.

Zezwolenia na pozyskiwanie roślin, zwierząt i grzybów w lasach wydaje się w porozumieniu z właścicielem lub zarządcą lasu.

Warunki wydawania zezwoleń przez ministra lub wojewodę

1. brak rozwiązań alternatywnych

2. brak zagrożenia dla dziko występujących populacji chronionych gatunków roślin, zwierząt lub grzybów

3. jest potrzeba ochrony innych dziko występujących gatunków lub ochrony siedlisk przyrodniczych

4. jest konieczność ograniczenia poważnych szkód w gospodarce, w szczególności rolnej, leśnej lub rybackiej

5. jest konieczność zapewnienia zdrowia i bezpieczeństwa powszechnego

6. są wymogi nadrzędnego interesu publicznego, w tym o charakterze społecznym, gospodarczym lub związane z istotnymi, korzystnymi skutkami dla środowiska

7. jest konieczność realizacji badań naukowych i programów edukacyjnych

8. jest wymóg realizacji celów związanych z odbudową populacji, reintrodukcją gatunków albo z reprodukcją, w tym do sztucznym rozmnażaniem roślin

Wymogi formalne wniosku o wydanie zezwolenia

Wniosek musi zawierać:

1) imię, nazwisko, adres albo nazwę i siedzibę wnioskodawcy;

2) cel wykonania wnioskowanych czynności;

3) opis czynności, na które może być wydane zezwolenie;

• 4) nazwę gatunku (gatunków) w języku łacińskim i polskim,

• jeżeli polska nazwa istnieje;

5) liczbę lub ilość osobników, których dotyczy wniosek;

6) sposób, miejsce i czas wykonania czynności;

7) wskazanie podmiotu, który będzie uśmiercał zwierzęta.

Zezwolenia zawierają:

1) imię, nazwisko, adres albo nazwę i siedzibę wnioskodawcy;

• 2) nazwę gatunku (gatunków) w języku łacińskim i polskim,

jeżeli polska nazwa istnieje;

3) liczbę lub ilość osobników, których dotyczy zezwolenie;

4) opis czynności, na które wydaje się zezwolenie;

• 5) wskazanie dozwolonych środków i sposobów chwytania,

• odławiania lub zabijania zwierząt, zbioru roślin i grzybów lub wykonania innych czynności, na które wydaje się zezwolenie;

6) określenie czasu i miejsca wykonania czynności, których

dotyczy zezwolenie;

7) wskazanie podmiotu, który będzie uśmiercał zwierzęta;

• 8) określenie terminu złożenia informacji o wykorzystaniu zezwolenia.

Wojewoda do końca roku składa ministrowi szczegółowy raport o wydanych zezwoleniach w roku poprzednim oraz informację o wykorzystaniu zezwoleń.

Minister przedstawia KE raporty dotyczące ochrony gatunkowej, zgodnie z obowiązkiem wynika z przepisów prawa UE.

Ochrona gatunkowa (8)

Konkretne działania - strefy ochronne

Organy ochrony przyrody podejmują działania w celu ratowania zagrożonych gatunków chronionych, polegające na:

1. ich przenoszeniu w inne miejsca,

2. eliminowaniu przyczyn zagrożenia gatunków,

3. ochronie ex situ

4. tworzeniu warunków do ich rozmnażania.

Jeżeli zmiany w środowisku zagrażają gatunkom chronionym wojewoda (na obszarach morskich minister) jest obowiązany, po zasięgnięciu opinii WROP oraz zarządcy (właściciela) terenu, podjąć działania w celu zapewnienia zachowania gatunku, jego siedliska lub ostoi, eliminowania przyczyn powstawania zagrożeń oraz poprawy stanu ochrony jego siedliska lub ostoi.

Wojewoda może ustalać i likwidować (decyzja admin.) strefy ochrony ostoi i stanowisk roślin lub grzybów oraz miejsc rozrodu i regularnego przebywania zwierząt gat. chronionych oraz prowadzi ich rejestr.

Zakazy w strefach ochrony dotyczą:

1) przebywania osób, z wyjątkiem właściciela nieruchomości objętej strefą ochrony oraz osób sprawujących zarząd i nadzór nad obszarami objętymi strefą ochronną;

2) wycinania drzew lub krzewów bez zezwolenia wojewody;

3) dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli nie jest to związane z potrzebą ochrony poszczególnych gatunków;

4) wznoszenia obiektów, urządzeń i instalacji.

Ochrona gatunkowa (Inne obowiązki organów ochrony przyrody)

Organy ochrony przyrody są obowiązane do inicjowania i wspierania badań naukowych w zakresie:

1) ochrony siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin i zwierząt;

2) ochrony zwierząt wędrownych oraz ich siedlisk położonych na trasach wędrówek, miejsc ich zimowania lub gniazdowania;

3) ustalania dynamiki liczebności populacji gat. roślin i zwierząt;

4) opracowania i doskonalenia sposobów zapobiegania szkodom powodowanym przez zwierzęta;

5) opracowania i doskonalenia sposobów zapobiegania przypadkowemu chwytaniu lub zabijaniu zwierząt;

6) określania wpływu niekorzystnych skutków zanieczyszczania chemicznego na liczebność populacji roślin i zwierząt;

Minister opracowuje programy ochrony zagrożonych wyginięciem gatunków roślin, zwierząt i grzybów, zawierające:

1) opis sposobów prowadzenia działań ochronnych zmierzających do odbudowy populacji zagrożonych gatunków;

2) określenie czasu i miejsca wykonania działań ochronnych;

3) wskazanie odpowiedzialnego za wykonanie działań ochronnych;

4) informacje o kosztach i źródłach finansowania.

Ochrona gatunkowa roślin (rejestry)

Obowiązki instytucji naukowych

Minister prowadzi rejestr instytucji naukowych uprawnionych do przewożenia przez granicę w celach naukowych, bez zezwolenia, okazów zielnikowych lub muzealnych, zakonserwowanych, zasuszonych (utrwalonych) lub żywego materiału roślinnego, w celu nieodpłatnej wymiany, użyczenia lub darowizny.

Instytucja ubiegająca się o wpis do rejestru powinna spełniać następujące warunki:

1. okazy są gromadzone w kolekcje, wykorzystywane w celach

naukowych i dydaktycznych;

2. kolekcję stanowią jedynie legalnie pozyskane okazy;

3. kolekcja jest przechowywana pod opieką odpowiedniej osoby w

warunkach uniemożliwiających jej zniszczenie;

4. oznakowanie okazów w kolekcji umożliwiają ich identyfikację;

5. katalog okazów wyszczególnia te, które mogą być udostępniane

w drodze nieodpłatnej wymiany, użyczenia lub darowizny;

6) katalog jest udostępniany innym instytucjom naukowym.

Instytucja wpisana do rejestru jest obowiązana do:

1) aktualizacji katalogu okazów z kolekcji lub przekazanych uprawnionym na podstawie umów międzynarodowych, instytucjom naukowym (kontroluje wojewoda i powiadamia ministra);

2) składania ministrowi do dnia 31 stycznia każdego roku, raportu za rok ubiegły z działalności w zakresie nieodpłatnej wymiany, użyczenia lub darowizny okazów oraz informacji o celu wykorzystania otrzymanych okazów.

Wykreślenie instytucji z rejestru może nastąpić, jeżeli przestała ona spełniać określone warunki lub nie aktualizuje katalogu.

Przewożenie przez granicę okazów wymaga oznakowania etykietą opakowania, zgodnie z przepisami prawa Unii Europejskiej.

Ochrona gatunkowa zwierząt (rejestry)

Obowiązki posiadaczy zwierząt

Posiadacz (hodowca) płazów, gadów, ptaków lub ssaków chronionych na mocy prawa UE jest obowiązany do pisemnego zgłoszenia ich do rejestru, prowadzonego przez starostę.

Obowiązek ten nie dotyczy:

1) ogrodów zoologicznych;

2) podmiotów prowadzących działalność gospodarczą w

zakresie handlu tymi zwierzętami;

3) przetrzymywania zwierząt w celu leczenia i rehabilitacji.

Rejestr zawierać następujące dane:

1) datę wpisu, zmiany danych albo wykreślenia z rejestru;

2) imię, nazwisko i adres (nazwę i siedzibę) posiadacza lub

prowadzącego hodowlę;

3) adres miejsca przetrzymywania lub hodowli zwierząt;

4) liczbę zwierząt posiadanych lub hodowanych;

5) nazwę gatunku w języku łacińskim i polskim (jeżeli jest);

6) datę, miejsce urodzenia lub wyklucia zwierzęcia;

7) datę wejścia w posiadanie i źródło pochodzenia zwierzęcia;

8) płeć zwierzęcia, jeżeli jest możliwa do ustalenia;

9) opis trwałego oznakowania zwierzęcia (jeżeli jest);

10) cel przetrzymywania lub prowadzenia hodowli zwierzęcia;

11) numer i datę wydania zezwolenia na import lub na

schwytanie zwierzęcia w środowisku albo dokumentu

wydanego przez powiatowego lekarza weterynarii,

potwierdzającego urodzenie zwierzęcia w hodowli;

Podmioty prowadzące handel zwierzętami są obowiązane do posiadania i przekazania wraz ze sprzedawanym zwierzęciem oryginału lub kopii dokumentu 11). Kopia ta powinna być zaopatrzona w numer wg numeracji ciągłej, datę wystawienia, pieczęć i podpis osoby sprzedającej, informację o liczbie zwierząt, dla których została wystawiona, a jeżeli dotyczy więcej gatunków- o ich przynależności gatunkowej.

Ogrody botaniczne (ob) i ogrody zoologiczne (oz)

Ob i oz podlegają ochronie, która polega na zakazie:

1) wznoszenia na ich terenie obiektów budowlanych i urządzeń niezwiązanych z ich działalnością;

2) zmniejszenia ich obszaru na rzecz działalności niezwiązanej z ich rolą i przeznaczeniem;

3) zmiany na ich terenie lub w ich sąsiedztwie stosunków wodnych, w tym obniżenia poziomu wód gruntowych;

4) zanieczyszczania na ich terenie lub w ich sąsiedztwie powierzchni ziemi, wód i powietrza;

5) wznoszenia w ich sąsiedztwie obiektów lub urządzeń do prowadzenia działalności produkcyjnej lub usługowej, wpływających szkodliwie na warunki przyrodnicze niezbędne do prawidłowego funkcjonowania ogrodów.

Sposoby korzystania z ogrodu botanicznego lub zoologicznego ustala w regulaminie zarządzający ogrodem.

Utworzenie i prowadzenie ob lub oz wymaga uzyskania zezwolenia ministra po zasięgnięciu opinii wojewody i organizacji zrzeszającej przedstawicieli ob lub oz.

Wniosek o wydanie zezwolenia powinien zawierać:

1) imię, nazwisko i adres (nazwa i siedziba) wnioskodawcy;

2) wskazanie podmiotu zarządzającego ob lub oz,

3) projekt zagospodarowania terenu ob lub oz;

4) położenie i obszar ob lub oz;

5) zakresu działalności ob lub oz.

Minister może cofnąć zezwolenie, jeżeli dany podmiot np. nie przestrzega zakresu działalności ob lub oz i nie zapewnia odpowiednich warunków zwierzętom lub nie usunie w wyznaczonym terminie (do 2 lat) stwierdzonych nieprawidłowości. Oz podlega likwidacji, ale podmiot zarządzający tym ogrodem musi zapewnić zwierzętom warunki odpowiadające ich potrzebom biologicznym.

Obowiązki ogrodów botanicznych i zoologicznych

1. uczestnictwo w badaniach naukowych, które mają na celu ochronę gatunków zagrożonych wyginięciem w stanie wolnym;

2) edukacja w zakresie ochrony gatunkowej;

3) prowadzenie upraw i hodowli zagrożonych gatunków w celu ich ochrony ex situ i wprowadzenia do środowiska przyrodniczego w ramach programów ich ochrony;

4) przetrzymywanie roślin lub zwierząt w warunkach odpowiadających ich potrzebom biologicznym;

5) prowadzenie dokumentacji hodowlanej.

Dokumentacja hodowlana powinna zawierać:

1) datę:

a) dokonania wpisu,

b) dokonania zmiany danych,

c) wykreślenia z dokumentacji hodowlanej;

2) liczbę posiadanych zwierząt;

3) nazwę gatunku w języku łacińskim i polskim (jeżeli jest);

4) datę i miejsce urodzenia lub wyklucia;

5) datę wejścia w posiadanie oraz źródło jego pochodzenia;

6) płeć zwierzęcia, jeżeli jest możliwa do ustalenia;

7) opis trwałego oznakowania zwierzęcia (jeżeli jest);

8) numer i datę wydania zezwolenia na import zwierzęcia do kraju lub zezwolenia na jego pozyskanie albo innego dokumentu stwierdzającego legalność jego pochodzenia.

Ogrody zoologiczne (oz)

Minister określi (rozporządzenie) warunki utrzymywania poszczególnych grup gatunków zwierząt w oz, w tym:

1. niezbędne pomieszczenia i wyposażenie w urządzenia techniczne miejsc ich przebywania,

2) minimalne warunki przestrzenne dla ich hodowli,

3) niezbędne warunki do prowadzenia ich reprodukcji.

W oz hoduje się i utrzymuje zwierzęta:

1) urodzone i wychowane poza środowiskiem przyrodniczym;

2) które poza ogrodem nie mają szansy przeżycia;

• 3) jeżeli wymaga tego ochrona populacji lub gatunku albo realizacja celów naukowych.

Do oz sprowadza się tylko te zwierzęta, którym można zapewnić warunki odpowiadające potrzebom biologicznym danego gatunku. Nie mogą być one rozmnażane, jeżeli ich potomstwu nie zapewni się właściwych warunków hodowli.

Zabrania się hodowli, poza oz i placówkami naukowymi, a także cyrkami, zwierząt niebezpiecznych dla życia i zdrowia ludzi, w tym drapieżnych i jadowitych. Minister określi (rozporządzenie) gatunki lub grupy gatunków tych zwierząt, wskazując ich kategorie wg stopnia zagrożenia dla człowieka.

Przeniesienie z ob lub oz do środowiska przyrodniczego roślin lub zwierząt gatunków zagrożonych wyginięciem wymaga zezwolenia ministra na wniosek, który zawiera:

1) imię, nazwisko i adres (nazwa i siedziba) wnioskodawcy;

2) nazwę gatunku w języku łacińskim i polskim (jeżeli jest);

3) sposób realizacji i oceny planowanego przedsięwzięcia;

4) liczbę lub ilość osobników, których dotyczy wniosek;

5) termin, miejsce i sposób przeniesienia roślin lub zwierzą do środowiska przyrodniczego.

Ośrodki rehabilitacji zwierząt (orz)

Utworzenie i prowadzenie orz wymaga zezwolenia ministra, na wniosek, który zawiera:

1) imię, nazwisko i adres (nazwa i siedzibę) wnioskodawcy;

2) wskazanie położenia ośrodka;

3) opis pomieszczeń do leczenia i rehabilitacji zwierząt;

4) wykaz gatunków (grup gatunków), które mogą być leczone i rehabilitowane;

5) wskazanie osoby odpowiedzialnej za prowadzenie orz;

6) informację o możliwości zapewnienia opieki lekarsko- weterynaryjnej;

7) opinię właściwej miejscowo rady gminy.

Zezwolenie może być cofnięte w przypadku niespełnienia warunków leczenia i rehabilitacji albo nieusunięcia w wyznaczonym terminie nieprawidłowośi stwierdzonych w wyniku kontroli przeprowadzonej przez wojewodę.

W razie likwidacji orz osoba odpowiedzialna za jego prowadzenie jest obowiązana zapewnić zwierzętom warunki odpowiadające ich potrzebom biologicznym.

Zwierzęta objęte leczeniem i rehabilitacją w orz nie mogą być sprzedawane.

Wojewoda przeprowadza kontrole ogrodów i orz nie rzadziej niż co 3 lata. Czynności kontrolne są wykonywane przez osoby posiadające imienne upoważnienie wydane przez wojewodę.

Osoby upoważnione do wykonywania czynności kontrolnych mają prawo do:

1) wstępu na teren ob., oz lub orz;

2) żądania pisemnych lub ustnych informacji związanych z przedmiotem kontroli, wglądu do dokumentów itd.

Protokół wraz z zaleceniami pokontrolnymi, wojewoda przekazuje podmiotowi kontrolowanemu oraz ministrowi.

Ochrona terenów zieleni i zadrzewień

(definicje)

Tereny zieleni - tereny wraz z infrastrukturą techniczną i budynkami funkcjonalnie z nimi związanymi, pokryte roślinnością, znajdujące się w granicach wsi o zwartej zabudowie lub miast, pełniące funkcje estetyczne, rekreacyjne, zdrowotne lub osłonowe:

1. parki i zieleńce,

2. promenady i bulwary,

3. ogrody botaniczne i zoologiczne,

4. ogrody jordanowskie i zabytkowe,

5. cmentarze,

6. zieleń towarzysząca ulicom i placom,

7. zieleń towarzysząca zabytkowym fortyfikacjom, budynkom, składowiskom i lotniskom,

8. zieleń towarzysząca obiektom kolejowym i przemysłowym;

Zadrzewienie - drzewa i krzewy w granicach pasa drogowego, pojedyncze drzewa lub krzewy albo ich skupiska niebędące lasem w rozumieniu ustawy o lasach wraz z terenem, na którym występują, i pozostałymi składnikami szaty roślinnej tego terenu, spełniające cele ochronne, produkcyjne lub społeczno-kulturowe.

Rada gminy jest obowiązana zakładać i utrzymywać w należytym stanie tereny zieleni i zadrzewienia.

Zadrzewienia mogą być zakładane poza obszarami o zwartej zabudowie za zgodą właściciela gruntu.

Minister w porozumieniu z ministrem RiRW określa (rozporządzenie):

1. warunki techniczno-przyrodnicze zakładania zadrzewień,

2. sposoby ich ochrony

3. dobór gatunków i odmian drzew i krzewów dla poszczególnych rodzajów gleb

4. wskaźniki powierzchniowe zadrzewień

• kierując się potrzebą zapewnienia ochrony krajobrazu, różnorodnosci biologicznej, tworzenia korytarzy ekologicznych oraz potrzebą zapewnienia racjonalnej gospodarki rolnej.

Minister właściwy do spraw transportu w porozumieniu z ministrem środowiska określa (rozporządzenie) warunki techniczno-przyrodnicze zakładania zadrzewień w granicach pasa drogowego, sposoby ich ochrony oraz dobór gatunków drzew i krzewów - kierując się potrzebą zapewnienia bezpieczeństwa ruchu drogowego, ochrony krajobrazu i różnorodności biologicznej oraz odpowiednich warunków utrzymania dróg i bezpieczeństwa korzystania z dróg.

Na drogach publicznych oraz ulicach i placach środki chemiczne powinny być stosowane w sposób najmniej szkodzący terenom zieleni oraz zadrzewieniom.

Minister określa (rozporządzenie) rodzaje środków, jakie mogą być używane a także warunki ich stosowania, kierując się potrzebą zapewnienia bezpieczeństwa ruchu drogowego, ochrony krajobrazu i różnorodności biologicznej oraz odpowiednich warunków utrzymania dróg i bezpieczeństwa korzystania z dróg.

Zezwolenia na usunięcie drzew i krzewów

Usunięcie drzew lub krzewów z terenu nieruchomości może nastąpić (poza wpisanym do rejestru zabytków) po uzyskaniu zezwolenia wójta, burmistrza albo prezydenta miasta na wniosek posiadacza (za zgodą właściciela) nieruchomości.

Wydanie zezwolenia może być uzależnione od przesadzenia drzew lub krzewów w miejsce wskazane przez wydającego zezwolenie albo zastąpienia ich innymi drzewami lub krzewami, w liczbie takiej, jak liczba usuwanych drzew lub krzewów.

Wniosek o wydanie zezwolenia powinien zawierać:

1. imię, nazwisko i adres (nazwę i siedzibę) posiadacza i

właściciela oraz tytuł prawny władania nieruchomością;

2) nazwę gatunku drzewa lub krzewu; obwód pnia drzewa;

3) przeznaczenia terenu, na którym rośnie drzewo lub krzew;

• 4) przyczynę i termin zamierzonego usunięcia...'

5) wielkość powierzchni, z której zostaną usunięte krzewy.

Wydanie zezwolenia na obszarach ochrony krajobrazowej w granicach pn albo rp wymaga uzyskania zgody - dyrektora pn albo organu uznającego obszar za rp.

Przepisy te nie dotyczą drzew lub krzewów:

1) w lasach i na plantacjach drzew i krzewów,

2) owocowych (poza zabytkami, pn i rp);

3) których wiek nie przekracza 5 lat;

• 4) usuwanych w związku z funkcjonowaniem ogrodów b. i z;

5. stanowiących przeszkody drogowe, kolejowe, lotnicze, usuwanych na podstawie decyzji właściwego organu.

• 6) niszczących nawierzchnię i infrastrukturę drogową,

• 7) usuwanych na podst. decyzji właściwego organu z wałów przeciwpowodziowych i terenów w odległości mniejszej niż 3 m od stopy wału;

Opłaty za usunięcie drzew i krzewów

Opłaty nalicza i pobiera organ właściwy do wydania zezwolenia na usunięcie - w wysokości ustalonej w wydanym zezwoleniu.

Organ odracza, na okres 3 lat, termin uiszczenia opłaty, jeżeli zezwolenie przewiduje przesadzenie ich w inne miejsce lub zastąpienie innymi drzewami lub krzewami. Po 3 latach należność podlega umorzeniu - jeśli drzewa żyją lub zginęły bez winy właśc.

Opłaty związane z budową dróg publ. pomniejsza się o koszty poniesione na tworzenie zadrzewień w granicach pasa drogowego.

Opłata zależy od obwodu pnia na wys. 1,3m i gatunku drzewa (jeśli drzewo rozwidla się poniżej 1,3 m - każdy pień traktuje się odrębnie). Za 1 cm stawki nie mogą przekraczać (przykłady):

1) 270 zł - przy obwodzie do 25 cm;

2) 1000 zł - przy obwodzie od 101 do 200 cm;

3) 1500 zł - przy obwodzie od 201 do 300 cm;

4) 2700 zł - przy obwodzie od 501 do 700 cm;

5) 3500 zł - przy obwodzie powyżej 700 cm.

Stawkę za usunięcie jednego metra kwadratowego powierzchni pokrytej krzewami ustala się w wysokości 200 zł.

Opłaty za usunięcie drzew lub krzewów z terenu uzdrowisk, obszaru ochrony uzdrowiskowej, terenu nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków oraz terenów zieleni są o 100% wyższe od opłat ustalonych na podstawie stawek podstawowych.

Minister określa (rozporządzenie) stawki dla poszcz. gatunków drzew i współczynniki różnicujące stawki zależnie od obwodu pnia (podlegają corocznej waloryzacji) oraz ogłasza ich wysokość do 31 X (obwieszczenie) w Dz. Urzędowym . RP "Monitor Polski".

Zwolnienia z opłat za usunięcie drzew i krzewów

Nie pobiera się opłat za usunięcie drzew lub krzewów:

1) na których usunięcie nie jest wymagane zezwolenie albo uzyskano zezwolenie na cele niezwiązane z prowadzeniem działalności gospodarczej;

2) jeżeli usunięcie jest związane z odnową i pielęgnacją drzew w nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków;

3) które zagrażają bezpieczeństwu ludzi lub mienia;

4) które zagrażają bezpieczeństwu ruchu drogowego oraz kolejowego albo bezpieczeństwu żeglugi;

5) w związku z przebudową dróg publicznych i linii kolejowych;

6) które posadzono lub wyrosły po zakwalifikowaniu terenu w planie zagospodarowania przestrzennego na cele budowlane;

7) w związku z zabiegami pielęgnacyjnymi drzew i krzewów;

8. które obumarły lub nie rokują szansy na przeżycie;

9) topoli o obwodzie pnia powyżej 100 cm gatunków obcych, jeżeli zostaną zastąpione drzewami innych gatunków;

10) jeżeli usunięcie wynika z potrzeb ochrony gatunkowej lub ochrony siedlisk przyrodniczych;

11) z grobli stawów rybnych;

12) jeżeli usunięcie było związane z wykonywaniem i utrzymaniem urządzeń służących kształtowaniu stosunków wodnych oraz ochronie przeciwpowodziowej.

Kary za zniszczenia terenów zieleni i zadrzewień

Wójt, burmistrz albo prezydent miasta wymierza administracyjną karę pieniężną za:

1) zniszczenie terenów zieleni albo drzew lub krzewów spowodowane niewłaściwym wykonywaniem robót ziemnych lub wykorzystaniem sprzętu mechanicznego albo urządzeń technicznych oraz zastosowaniem środków chemicznych w sposób szkodliwy dla roślinności;

2) usuwanie drzew lub krzewów bez wymaganego zezwolenia (w wysokości trzykrotnej opłaty za usunięcie drzew lub krzewów ustalonej na podstawie stawek);

3) zniszczenie spowodowane niewłaściwą pielęgnacją terenów zieleni, zadrzewień, drzew lub krzewów.

Termin płatności kar odracza się na okres 3 lat, jeżeli stopień uszkodzenia drzew (krzewów) nie wyklucza zachowania ich żywotności i możliwości odtworzenia korony i jeżeli posiadacz nieruchomości podjął w tym celu odpowiednie działania.

Stawki kar za zniszczenie jednego metra kwadratowego terenu zieleni wynoszą:

1) dla trawników - 46 zł;

2) dla kwietników - 395 zł.

Minister określa (rozporządzenie) tryb nakładania administracyjnych kar pieniężnych, kierując się potrzebą przeciwdziałania niszczeniu terenów zieleni, drzew i krzewów oraz usuwaniu drzew i krzewów bez wymaganego zezwolenia.

Wszystkie czynności wykonywane przez wójta, burmistrza albo prezydenta miasta, w odniesieniu do nieruchomości będących własnością gminy, wykonuje starosta.

Wykonywanie ochrony przyrody

Niektóre obowiązki ministra środowiska

(1) sporządzenie projektu krajowej strategii ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z projektem programu działań (zatwierdzany uchwałą RM).

(2) prowadzenie w ramach państwowego monitoringu środowiska monitoringu przyrodniczego różnorodności biologicznej i krajobrazowej, polegającego na:

1. obserwacji i ocenie stanu oraz zachodzących zmian w składnikach różnorodności biologicznej i krajobrazowej na wybranych obszarach

2. ocenie skuteczności stosowanych metod ochrony przyrody, obserwacji siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt na obszarach Natura 2000.

(3) prowadzenie centralnego rejestru form ochrony przyrody (fop) - (poza ochroną gatunkową), - zawierającego:

1. datę utworzenia lub ustanowienia fop i nr Dz. U., w którym został ogłoszony akt o utworzeniu lub uznaniu fop;

2. nazwę, jeżeli istnieje, i określenie fop, rodzaju, typu i podtypu

rp oraz rodzaju użytku ekologicznego;

3. położenie geograficzne i administracyjne fop (obręb ewidencyjny, gmina, powiat, województwo);

4. powierzchnię oraz formy własności i rodzajów gruntów;

5. oznaczenie mapy obrazującej przebieg granicy fop i jej otuliny;

6. opis fop i informację, czy ona lub jej część podlega ochronie

zgodnie z prawem międzynarodowym;

7. informację o planie ochrony oraz oznaczenie Dz. U., w którym

został ogłoszony akt o ustanowieniu tego planu.

(4) określenie (rozporządzenie) wzorów tablic umieszczanych na obrzeżach fop (kształtu, rozmiaru, materiału, z jakiego zostaną wykonane, tła, wielkości i koloru liter w napisach).

Wykonywanie ochrony przyrody

Niektóre obowiązki wojewody

(1) gromadzenie dokumentacji dotyczących zasobów, tworów i składników przyrody, zwłaszcza cennych ze względów naukowych tworów przyrody, stanowisk chronionych gatunków, a także ich siedlisk oraz siedlisk przyrodniczych;

(2) prowadzenie rejestru form ochrony przyrody, położonych w całości lub w części na obszarze jego działania (poza pn);

(3) umieszczanie, na obrzeżach lub w pobliżu rp, pk, st. dok. i uż. ekol. tablic informujących o nazwie fop i obowiązujących zakazach, a na obrzeżach ochk. Natura 2000, pp i zp-k tablic informujących o nazwie fop (jeśli sprawuje nadzór nad daną fop);

(4) tworzenie i likwidacja (decyzja admin.) strefy ochrony ostoi i stanowisk roślin lub grzybów oraz miejsc rozrodu i regularnego przebywania zwierząt gat. chronionych;

(5) prowadzenie rejestru strefy ochrony ostoi i stanowisk roślin lub grzybów oraz miejsc rozrodu i regularnego przebywania zwierząt gat. chronionych;

(6) ustalenie warunków (decyzja) prowadzenia robót polegających m. in. na regulacji wód, budowie wałów przeciwpowodziowych, melioracji, odwodnieniach budowlanych na terenach o szczególnych wartościach przyrodniczych (gatunki chronione, walory krajobrazowe, miejsca masowych lęgów ptactwa, tarliska, zimowiska, przepławki, miejsca masowej migracji ryb);

Gospodarowanie żywymi zasobami przyrodniczymi

i ich ochrona poza granicami obszarowych form ochrony przyrody

Gospodarowanie zasobami dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów (w tym genetycznymi), użytkowanymi przez człowieka powinno zapewniać ich trwałość, optymalną liczebność i ochronę różnorodności genetycznej, przez:

(1) ochronę i racjonalne zagospodarowanie naturalnych i półnaturalnych ekosystemów: lasów, torfowisk, muraw, solnisk, klifów, wydm, linii brzegów wód, dolin rzecznych, źródeł, źródlisk, rzek, jezior i obszarów morskich, siedlisk i ostoi gatunków;

(2) stworzenie warunków do rozmnażania i rozprzestrzeniania zagrożonych wyginięciem gatunków oraz ochronę i odtwarzanie ich siedlisk i ostoi, a także ochronę tras migracyjnych zwierząt;

(3) Stosowanie ochrony krajobrazowej na gruntach użytkowanych gospodarczo w parkach narodowych lub rezerwatach przyrody;

(4) zakaz wznoszenia w pobliżu morza, jezior, rzek i kanałów obiektów uniemożliwiających lub utrudniających dostęp do wody (z wyj. służących turystyce i gospodarce wodnej lub rybackiej oraz bezpieczeństwu powszechnemu i obronności kraju);

(5) zakaz wprowadzania do środowiska gatunków obcych i ich form rozwojowych, które w przypadku uwolnienia mogą zagrozić gatunkom rodzimym - bez zezwolenia ministra (a w stosunku do ryb - ministra rolnictwa). Zakaz nie dotyczy działań:

1. przy zakładaniu i utrzymywaniu terenów zieleni oraz

zakładaniu i utrzymywaniu zadrzewień poza lasami i

obszarami objętymi formami ochrony przyrody;

2. prowadzonych w ramach racjonalnej gospodarki leśnej i

rolnej.

(6) kontrolę przestrzegania przepisów o ochronie przyrody w trakcie gospodarczego wykorzystania zasobów przyrody przez jednostki organizacyjne oraz osoby prawne i fizyczne (wojewoda).

(7) Zakaz wypalania łąk, pastwisk, nieużytków, rowów, pasów przydrożnych, szlaków kolejowych oraz trzcinowisk i szuwarów.

(8) zakaz niszczenia lub zabijania roślin, zwierzęta lub grzyby, a także ich siedlisk. Zakaz ten nie obowiązuje w działaniach prowadzonych w związku z:

1. realizacją potrzeb ochrony przyrody;

b) prowadzeniem badań naukowych lub edukacji;

c) racjonalną gospodarką i amatorskim połowem ryb;

d) zbiorem na własne potrzeby;

e) prowadzeniem akcji ratowniczej, bezpieczeństwem

powszechnym i ochroną życia i zdrowia ludzi;

f) bezpieczeństwem sanitarnym i weterynaryjnym;

g) zapobieganiem skutkom klęski żywiołowej lub ich

usuwaniem.

Skutki prawne objęcia ochroną gatunkową zwierząt

Skarb Państwa odpowiada za szkody wyrządzone przez:

1) żubry - w uprawach i płodach rolnych lub w gosp. leśnym;

2) wilki i rysie - w pogłowiu zwierząt gospodarskich;

3) niedźwiedzie - w pasiekach, w pogłowiu zwierząt gospodarskich oraz w uprawach rolnych;

5) bobry - w gospodarstwie rolnym, leśnym lub rybackim.

Odpowiedzialność Skarbu Państwa nie obejmuje utraconych korzyści.

Szacowania szkód, ustalania wysokości i wypłaty odszkodowania dokonuje wojewoda, a na obszarze parku narodowego - dyrektor. t

Odszkodowanie nie przysługuje:

1) osobom, którym przydzielono grunty Skarbu Państwa;

2) jeżeli poszkodowany:

a) nie dokonał sprzętu upraw lub płodów rolnych w ciągu 14 dni od zakończenia zbiorów tych roślin w danym regionie,

b) nie wyraził zgody na budowę przez wojewodę lub dyrektora pn odp. urządzeń i wykonanie odp. zabiegów;

3) za szkody:

a) powstałe w mieniu Skarbu Państwa, z wył. oddanego do gospodarczego korzystania na podstawie Kodeksu cywilnego,

b) nieprzekraczające wartości 100 kg żyta / 1 ha uprawy,

c) powstałe tam, gdzie lekceważono wymogi agrotechniczne,

d) wyrządzone przez wilki, niedźwiedzie lub rysie w pogłowiu zwierząt gospodarskich pozbawionych w okresie od zachodu do wschodu słońca, bez bezpośredniej opieki.

Szkody wyrządzone przez zwierzęta łowne występujące w pn i strefach ochronnych oraz w rezerwatach przyrody podlegają zasadom odszkodowań wg ustawy Prawo łowieckie.

Odszkodowania za szkody w strefie ochronnej zwierząt łownych pn są pokrywane ze środków pn, w rezerwatach- z budżetu wojewody.

Gospodarowanie zasobami przyrody nieożywionej

i ich ochrona poza granicami obszarowych form ochrony przyrody

Ustawa nakłada obowiązek takiego gospodarowania zasobami przyrody nieożywionej, które zapewni ochronę innych składników przyrody, oszczędne użytkowanie przestrzeni oraz zachowanie szczególnie cennych tworów i składników przyrody nieożywionej, w tym:

1. profili geologicznych i glebowych,

2. jaskiń, turni i skałek,

3. głazów narzutowych,

4. naturalnych zbiorników i cieków wodnych,

5. źródeł i wodospadów,

6. elementów dna morza, wydm i glebowych powierzchni wzorcowych,

7. miejsc występowania kopalnych szczątków roślin i zwierząt.

Wywóz za granicę meteorytów i kopalnych szczątków roślin i zwierząt wymaga zezwolenia ministra.

Kto dokona odkrycia kopalnych szczątków roślin lub zwierząt, jest obowiązany powiadomić o tym niezwłocznie wojewodę, a jeżeli nie jest to możliwe - właściwego wójta, burmistrza albo prezydenta miasta.

Jeżeli wojewoda ustali, że odkryte kopalne szczątki roślin lub zwierząt są cenne dla nauki, przekazuje je do muzeum lub placówki naukowej.

Międzynarodowe przedsięwzięcia z zakresu ochrony przyrody

(przykłady)

Programy

Światowy Program Ochrony Środowiska

Światowa Baza Danych o Zasobach

Deklaracje

Światowa Deklaracja Praw Zwierzęcia

Międzynarodowa Deklaracja Praw Pamięci o Ziemi

Dokumenty

Światowa Karta Przyrody

Międzynarodowa Strategia Edukacji Środowiskowej

Fundacje

Światowy Fundusz Ochrony Przyrody (WWF)

Instytut Światowych Zasobów

Organizacje

Światowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN)

Światowe Centrum Monitoringu Przyrody

Stowarzyszenia

Młodzieżowa Akcja Leśna

Młodzież a Środowisko Europy

Akcje

Międzynarodowa Noc Nietoperzy

Wykaz podstawowych podręczników i czasopism poświęconych ochronie przyrody

Książki

R. Olaczek - Przyroda Polski pod ochroną - LOP, Warszawa, 1998

R. Olaczek - Ochrona przyrody w Polsce - LOP, Warszawa, 1996

Praca zbiorowa - Ochrona przyrody i środowiska w Polsce - LOP,

Warszawa, 2000

A. S. Pullin - Biologiczne podstawy ochrony przyrody

Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.) - Polska Czerwona Księga

Roślin - PAN, Kraków, 2001

Głowaciński Z. (red.) - Polska Czerwona Księga Zwierząt -

PWRiL, Kraków, 2001

Weigle (red.) - Konwencje i porozumienia przyrodnicze

ratyfikowane przez Polskę - NFOŚ, Warszawa, 2002

czasopisma

Ochrona Przyrody (rocznik, naukowe)

Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody (kwartalnik, naukowe)

Chrońmy przyrodę ojczystą (dwumiesięcznik, popularno-nauk.)

Parki Narodowe (kwartalnik, popularne)

Przyroda Polska (miesięcznik, popularne)

Echa Leśne (miesięcznik, popularne)

Łowiec Polski (miesięcznik, popularne)

Las Polski (dwutygodnik, popularne)

<TBODY>

Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej <SPAN id=tytul></SPAN> powstała w 1989 r. na podst. ustawy z 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska Cel działalności Finansowe wspieranie inwestycji o znaczeniu i zasięgu ogólnopolskim, ponadregionalnym oraz lokalnym w ramach nast. dziedzin: Ochrona powietrza, wód i gospodarka wodna Ochrona powierzchni ziemi Ochrona przyrody i krajobrazu oraz leśnictwo Geologia i górnictwo Edukacja ekologiczna Państwowy Monitoring Środowiska Programy międzydziedzinowe Nadzwyczajne Zagrożenia Środowiska Ekspertyzy i prace badawcze Wnioskodawcami mogą być: jednostki samorządu terytorialnego przedsiębiorstwa, instytucje i urzędy szkoły wyższe jednostki organizacyjne ochrony zdrowia organizacje pozarządowe (fundacje, stowarzyszenia) administracja państwowa osoby fizyczne. Formy dofinansowywania: finansowanie pożyczkowe finansowanie dotacyjne finansowanie kapitałowe Znaczenie NFOŚiGW: finansuje ochronę środowiska, uruchamia środki innych inwestorów, stymuluje nowe inwestycje, wspomaga tworzenie nowych miejsc pracy, ważny dla zrównoważonego rozwoju.

MIŁEJ NAUKI

74

---