1

Wykład 4

Ochrona przyrody – podstawowe definicje, formy, organy i uprawnienia

Ustawa o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 r. określa warunki ochrony biosfery

(komponentów ożywionych środowiska – roślin, zwierząt i grzybów) oraz siedlisk, obszarów i
krajobrazu. Wprowadza także przestrzenne formy prawne ochrony przyrody oraz elementy
ochrony, nie uznawane za formy ochrony w art. 6 ustawy. Uchwalenie w 2004 r. nowej
ustawy było związane z dostosowywaniem polskiego prawa do wymogów Unii Europejskiej –
w tym wprowadzaniem nowej formy ochrony przyrody – Natura 2000 i liberalizacją
przepisów ochrony przyrody z jednoczesnym zwiększeniem uprawnień samorządów do
decydowania o tworzeniu form ochrony. Ustawa ta poza wprowadzeniem nowej prawnej
formy ochrony Natura 2000, określiła: definicję działalności i cele ochrony przyrody; nowe
organy wykonawcze; formy ochrony; ograniczenia i sposoby działania na obszarach
chronionych; zasady gospodarowania zasobami przyrody; uprawnienia organizacji
społecznych i obywateli; skutki prawne ochrony i przepisy karne.

Definicja ochrony przyrody z Ustawy o ochronie przyrody z 2004 r.:

Art. 2.

1. Ochrona przyrody, w rozumieniu ustawy, polega na zachowaniu, zrównoważonym
użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody:
1) dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów;
2) roślin, zwierząt i grzybów objętych ochroną gatunkową;
3) zwierząt prowadzących wędrowny tryb życia;
4) siedlisk przyrodniczych;
5) siedlisk zagrożonych wyginięciem, rzadkich i chronionych gatunków roślin,
zwierząt i grzybów;
6) tworów przyrody żywej i nieożywionej oraz kopalnych szczątków roślin i zwierząt;
7) krajobrazu;
8) zieleni w miastach i wsiach;
9) zadrzewień.

Realizacja ochrony przyrody odbywa się poprzez czynne podejmowanie określonych działań
ochronnych lub ograniczanie (zaniechanie) działań mogących wywołać degradację.

Ze względu na rodzaj podejmowanych działań ochronnych wyróżnia się 2 formy ochrony:
- ochronę czynną – tj. „stosowanie, w razie potrzeby, zabiegów ochronnych w celu
przywrócenia naturalnego stanu ekosystemów i składników przyrody lub zachowania siedlisk
przyrodniczych oraz siedlisk roślin, zwierząt lub grzybów”;
- ochronę bierną (nazywaną też konserwatorską) – tj. obejmowanie prawną ochroną
obszarów i zasobów przyrodniczych, w celu ograniczenia ich dostępności i eksploatacji.

2

Ze względu na miejsce ochrony, związane z występowaniem siedlisk i gatunków wyróżnia się
2 postaci ochrony:
- ochronę in situ (pojęcie z łaciny in situ - na miejscu) to ochrona gatunku, siedliska, obiektu
przyrodniczego – realizowana w jego naturalnym środowisku życia, poprzez zachowanie
niezmienionych warunków siedliskowych oraz zaniechanie pozyskiwania osobników tego
gatunku lub dostosowanie rozmiarów i metod pozyskiwania do możliwości ich reprodukcji
oraz zaniechanie oddziaływań zagrażających trwałości obiektu chronionego. Ochronie in situ
służą przede wszystkim przestrzenne, prawne formy ochrony przyrody.
- ochroną ex situ – (pojęcie z łaciny ex situ - poza miejscem) to ochrona gatunku (rzadziej
siedliska), realizowana przez przeniesienie go do ekosystemu zastępczego, gdzie może on
dalej żyć samodzielnie w warunkach naturalnych, lub do środowiska sztucznie stworzonego,
w którym musi być otoczony stałą opieką człowieka. Przenoszone mogą być całe osobniki
roślin albo ich nasiona, bulwy i kłącza lub (rzadziej) odtwarzane mogą być siedliska na obcym
miejscu. Ochronę ex situ mogą podejmować instytucje naukowe, urzędy konserwatorskie,
parki narodowe, ogrody botaniczne oraz ogrody zoologiczne, gdzie prowadzone są badania
zagrożonych gatunków, ich rozmnażanie i wymiana.

Ze względu na sposób ochrony (reżim ochronny), wyróżnia się 3 formy:
- ochrona częściowa - ochronę gatunków roślin, zwierząt i grzybów dopuszczającą możliwość
redukcji liczebności populacji oraz pozyskiwania osobników tych gatunków lub ich części;
- ochrona ścisła - całkowite i trwałe zaniechanie bezpośredniej ingerencji człowieka w stan
ekosystemów, tworów i składników przyrody oraz w przebieg procesów przyrodniczych na
obszarach objętych ochroną, a w przypadku gatunków - całoroczną ochronę należących do
nich osobników i stadiów ich rozwoju;
- ochrona krajobrazowa - zachowanie cech charakterystycznych danego krajobrazu;

Podstawy ideowe ochrony przyrody:

Z przedmiotem ochrony przyrody wiążą się zagadnienia teoretyczne. Nalezą do nich m.in.
koncepcje i motywy ochrony przyrody, cele i zasady ochrony. Koncepcje ochrony – to nie to
samo co motywy ochrony.
Koncepcje ochrony – to odpowiedź na pytanie – jak chronimy ?
Motywy ochrony – to odpowiedź na pytanie – dlaczego chronimy?
Cele ochrony – określają co chcemy osiągnąć.

Motywy ochrony przyrody:

- kultowe i religijne;

- zdrowotne;

- estetyczne;

- idealistyczne;

- ekonomiczno-gospodarcze (użytkowe)

- obronne;

Koncepcje ochrony:

- konserwatorska;

- ochrony bioróżnorodności;

- planistyczna;

- rozwoju trwałego i zrównoważonego;

- systemowa;

- liberalna

3

Cele ochrony (przyrody):

1) utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów;
2) zachowanie różnorodności biologicznej;
3) zachowanie dziedzictwa geologicznego i paleontologicznego;
4) zapewnienie ciągłości istnienia gatunków roślin, zwierząt i grzybów, wraz z ich

siedliskami, przez ich utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony;

5) ochrona walorów krajobrazowych, zieleni w miastach i wsiach oraz zadrzewień;
6) utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych,

a także pozostałych zasobów, tworów i składników przyrody;

7) kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez edukację,

informowanie i promocję w dziedzinie ochrony przyrody.

Najważniejsze zasady kształtowania warunków ochrony przyrody z uwzględnieniem
warunków życia człowieka:

•

Zapewnienie trwałości istnienia obszarom objętym ochroną prawną;

•

Zachowanie pełnej różnorodności siedlisk i gatunków;

•

Zachowanie istniejącej powierzchni i odtwarzania lasów, torfowisk, wód

•

Zachowanie i tworzenie jak największej powierzchni skupisk zieleni miejskiej – z
przeważającym udziałem zakrzaczeń i zadrzewień;

•

Zachowanie łączności przestrzennej terenów przyrodniczych (układ płatów i korytarzy) –
w szczególności dolin rzecznych;

•

Wykonywanie badań i waloryzacji przyrodniczych w celu określeni wartości
przyrodniczej i wskazania terenów do ochrony;

•

Tworzenie prawnych form ochrony przyrody w unikatowych obszarach przyrodniczych;

•

Zmniejszenie oddziaływań antropogenicznych zanieczyszczających środowisko (ścieki,
gazy, śmieci).

Ustawowe formy ochrony przyrody

Art. 6. Ustawy o ochronie przyrody za formy ochrony uznaje:

1) parki narodowe;

2) rezerwaty przyrody;

3) parki krajobrazowe;

4) obszary chronionego krajobrazu;

5) obszary Natura 2000;

6) pomniki przyrody;

7) stanowiska dokumentacyjne;

8) użytki ekologiczne;

9) zespoły przyrodniczo-krajobrazowe;

10) ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów.

4

Art. 25.
1. Sieć obszarów Natura 2000 obejmuje:

a) obszary specjalnej ochrony ptaków;
b) specjalne obszary ochrony siedlisk;
c) obszary mające znaczenie dla Wspólnoty.

Ponadto ustawa przewiduje możliwość tworzenia:

•

Stref ochrony ostoi oraz stanowisk – dotyczących gatunków zwierząt, roślin i grzybów
podlegających ochronie prawnej (gatunkowej);

•

Parków Gminnych;

•

Ogrodów botanicznych;

•

Ogrodów zoologicznych;

•

Ośrodków rehabilitacji zwierząt.

Uprawnienia organów ochrony przyrody do tworzenia / uznawania form ochrony:

•

Parki Narodowe – Rada Ministrów – w drodze rozporządzenia;

•

Rezerwaty przyrody – Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska – w formie
zarządzenia;

•

Obszary Natura 2000 – Minister Środowiska – w drodze rozporządzenia;

•

Parki krajobrazowe – Sejmik Województwa – w drodze uchwały;

•

Obszary chronionego krajobrazu – Sejmik Województwa – w drodze uchwały;

•

formy ochrony indywidualnej – tj. użytki ekologiczne, pomniki przyrody, stanowiska
dokumentacyjne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe – Rada Gminy – w drodze
uchwały;

•

parki gminne – Rada Gminy – w drodze uchwały.

Procedura ustanawiania Obszarów Natura 2000

Art. 27.
1. Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska opracowuje projekt listy obszarów Natura 2000,
zgodnie z przepisami prawa Unii Europejskiej.
2. Projekt, o którym mowa w ust. 1, wymaga zasięgnięcia opinii właściwych miejscowo rad
gmin. Niezłożenie opinii w terminie 30 dni od dnia otrzymania projektu uznaje się za brak
uwag.
3. Minister właściwy do spraw środowiska, po uzyskaniu zgody Rady Ministrów, przekazuje
Komisji Europejskiej:

1) listę proponowanych obszarów mających znaczenie dla Wspólnoty;
2) szacunek dotyczący współfinansowania przez Wspólnotę ochrony obszarów
wyznaczonych ze względu na typy siedlisk przyrodniczych oraz gatunki roślin i
zwierząt o znaczeniu priorytetowym;
3) listę obszarów specjalnej ochrony ptaków.

4. Specjalne obszary ochrony siedlisk minister właściwy do spraw środowiska wyznacza po
uzgodnieniu z Komisją Europejską w terminie 6 lat od dnia zatwierdzenia tego obszaru przez
Komisję Europejską jako obszar mający znaczenie dla Wspólnoty.

5

Formy prawne i przedmiot ochrony przyrody

Park narodowy obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi,
naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000
ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe. Park narodowy
tworzy się w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników
przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i
składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk: przyrodniczych, roślin,
zwierząt lub grzybów.

Utworzenie parku narodowego, zmiana jego granic lub likwidacja następuje w drodze
rozporządzenia Rady Ministrów.

Nadzór nad parkami narodowymi sprawuje minister właściwy do spraw środowiska.

Rezerwat przyrody obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało
zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska
zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się
szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami
krajobrazowymi. Uznanie obszaru za rezerwat następuje w drodze rozporządzenia
wojewody.

Klasyfikacja rezerwatów obejmuje podział na 9 rodzajów: leśne, wodne, stepowe,
słonoroślowe,

faunistyczne,

florystyczne,

torfowiskowe,

przyrody

nieożywionej,

krajobrazowe.

6

Rodzaje rezerwatów przyrody na podst. Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 30
marca 2005 r. w sprawie rodzajów, typów i podtypów rezerwatów przyrody:

Lp. Rodzaj rezerwatu przyrody

Symbol Przedmiot ochrony

1

Leśny

L

Pozostałości i fragmenty dawnych puszcz o charakterze
pierwotnym, typy zbiorowisk leśnych, stanowiska drzew na
granicach zasięgu

2

Wodny

W

Wody jezior, rzek, potoków i morza wraz ze zbiorowiskami
roślin i gatunkami zwierząt

3

Stepowy

St

Murawy ciepłolubne, głównie na podłożu wapiennym i
gipsowym

4

Słonoroślowy (halofilny)

Sł

Słonorośla nadmorskie i śródlądowe

5

Faunistyczny

Fn

Populacje i siedliska ssaków, ptaków, gadów, płazów, ryb i
bezkręgowców

6

Florystyczny

Fl

Populacje i siedliska gatunków lub grup gatunków roślin
zarodnikowych i kwiatowych oraz grzybów kapeluszowych i
porostów

7

Torfowiskowy

T

Zbiorowiska i gatunki torfowisk niskich, przejściowych i
wysokich

8

Przyrody nieożywionej

N

Odkrywki geologiczne, zjawiska krasowe, gleby, formy skalne,
jaskinie, szata naciekowa, stanowiska skamieniałości, przykłady
erozji i innych procesów kształtujących powierzchnię ziemi,
utwory geologiczne, wydmy

9

Krajobrazowy

K

Krajobrazy o cechach naturalnych, charakterystyczne dla
poszczególnych regionów geograficznych, często z
występującymi zabytkami

Ponadto wymienione rozporządzenie wprowadza podział rezerwatów na typy i podtypy ze
względu na dominujący przedmiot ochrony i główny typ ekosystemu.

Obszar Natura 2000 – obejmuje obszar specjalnej ochrony ptaków, specjalny obszar ochrony
siedlisk lub obszar mający znaczenie dla Wspólnoty, utworzony w celu ochrony populacji
dziko występujących ptaków lub siedlisk przyrodniczych lub gatunków będących
przedmiotem zainteresowania Wspólnoty Europejskiej. Sieć obszarów Natura 2000 to
spójna funkcjonalnie europejska sieć ekologiczna. Obowiązek podjęcia działań utworzenia
takiej sieci wynika z postanowień Konwencji o różnorodności biologicznej (tzw. Konwencja z
Rio, sporządzona w Rio de Janeiro w 1992 r.). Podstawą prawną tworzenia sieci Natura 2000
są dwa akty prawne: Dyrektywa w sprawie ochrony dzikich ptaków, zwana Dyrektywą Ptasią
(Dyrektywa Rady 79/409/EWG z 2 kwietnia 1979 roku) oraz Dyrektywa w sprawie ochrony
siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, zwana Dyrektywą Siedliskową (92/43/EWG z
21 maja 1992 roku). Przewidują one stworzenie systemu obszarów połączonych korytarzami
ekologicznymi, czyli fragmentami krajobrazu zagospodarowanymi w sposób umożliwiający
migrację, rozprzestrzenianie i wymianę puli genetycznej gatunków. Zadaniem sieci jest
utrzymanie różnorodności biologicznej przez ochronę nie tylko najcenniejszych i
najrzadszych elementów przyrody, ale też najbardziej typowych, wciąż jeszcze powszechnych
układów przyrodniczych charakterystycznych dla regionów biogeograficznych (np.
alpejskiego, atlantyckiego, kontynentalnego). Jej tworzenie jest obowiązkiem każdego kraju
członkowskiego UE, a wybór sposobu ochrony poszczególnych elementów sieci pozostawia
się danemu państwu.

7

Sieć Natura 2000 obejmuje 3 typy obszarów:

Obszary specjalnej ochrony ptaków (OSOP)

to obszary wyznaczane, zgodnie z

przepisami prawa Unii Europejskiej, do ochrony populacji dziko występujących ptaków
jednego lub wielu gatunków, w których granicach ptaki mają korzystne warunki bytowania w
ciągu całego życia, w dowolnym jego okresie i stadium rozwoju.

Specjalne obszary ochrony siedlisk (SOOS)

to obszary wyznaczane, zgodnie z przepisami

prawa Unii Europejskiej, w celu trwałej ochrony siedlisk przyrodniczych lub populacji
zagrożonych wyginięciem gatunków roślin lub zwierząt lub w celu odtworzenia właściwego
stanu ochrony siedlisk przyrodniczych lub właściwego stanu ochrony tych gatunków.

Obszary mające znaczenie dla Wspólnoty

to projektowany specjalny obszar ochrony

siedlisk, zatwierdzony przez Komisję Europejską w drodze decyzji (ale jeszcze nie
wyznaczony przez Ministra Środowiska w drodze rozporządzenia – znajdujący się dopiero w
takcie procedury – przypis J.Cz.), który w znaczący sposób przyczynia się do zachowania lub
odtworzenia stanu właściwej ochrony siedliska przyrodniczego lub gatunku będącego
przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także może znacząco przyczynić się do spójności
sieci obszarów Natura 2000 i zachowania różnorodności biologicznej w obrębie danego
regionu biogeograficznego.

Park krajobrazowy obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze,
historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych
wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju.

Utworzenie parku krajobrazowego lub powiększenie jego obszaru następuje w drodze
rozporządzenia wojewody.

Obszar chronionego krajobrazu obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający
się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość
zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy
ekologicznych.

Wyznaczenie obszaru chronionego krajobrazu następuje w drodze rozporządzenia wojewody
lub na mocy uchwały rady gminy.

Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o
szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej
oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów,
okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady,
wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie. Ustanowienie pomnika przyrody
następuje w drodze rozporządzenia wojewody lub uchwały rady gminy.

Stanowiskami dokumentacyjnymi są niewyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do
wyodrębnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym, miejsca występowania
formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych, jaskinie lub
schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych
wyrobisk powierzchniowych i podziemnych. Stanowiskami dokumentacyjnymi mogą być
także miejsca występowania kopalnych szczątków roślin lub zwierząt. Ustanowienie
stanowiska dokumentacyjnego następuje w drodze rozporządzenia wojewody lub uchwały
rady gminy.

8

Użytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających
znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej – naturalne zbiorniki wodne, śródpolne
i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty
nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska
przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów,
ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania.

Ustanowienie użytku ekologicznego następuje w drodze rozporządzenia wojewody lub
uchwały rady gminy.

Zespołami przyrodniczo-krajobrazowymi są fragmenty krajobrazu naturalnego i
kulturowego zasługujące na ochronę ze względu na ich walory widokowe lub estetyczne.
Ustanowienie zespołu przyrodniczo-krajobrazowego następuje w drodze rozporządzenia
wojewody lub uchwały rady gminy.

Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów ma na celu zapewnienie przetrwania i
właściwego stanu ochrony dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów oraz ich siedlisk,
gatunków rzadko występujących, i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na
podstawie umów międzynarodowych, a także zachowanie różnorodności gatunkowej i
genetycznej. Ochronę gatunkową roślin i zwierząt wprowadza się w drodze rozporządzenia
ministra właściwego do spraw środowiska w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw
rolnictwa. Decyzje dotyczące ochrony gatunkowej mogą być podjęte także w drodze
rozporządzenia wojewody.

Inne przedmioty ochrony:

Ogrody botaniczne, ogrody zoologiczne oraz tereny przewidziane w miejscowym planie
zagospodarowania przestrzennego na rozbudowę istniejących lub budowę nowych ogrodów
podlegają ochronie w celu zapewnienia ich prawidłowej działalności i rozwoju. Utworzenie i
prowadzenie ogrodu botanicznego lub zoologicznego wymaga uzyskania zezwolenia
Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska.

Park gminny – to teren położony poza obrębem miast i wsi o zwartej zabudowie, pokryty
drzewostanem i nieobjęty ochroną na podstawie ustawy z dnia z 23 lipca 2003 r. o ochronie
zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568). Może być objęty
ochroną jeżeli stanowi własność gminy, a jeżeli stanowi własność innego podmiotu - za zgodą
właściciela.

Drzewa (z wyjątkiem owocowych i młodszych niż 5 lat) oraz krzewy i tereny zieleni
(trawniki i kwietniki) podlegają także ochronie prawnej. Ich usunięcie może nastąpić w
drodze specjalnej procedury, po uzyskaniu zezwolenia i za odszkodowaniem
(UWAGA – poniższy tekst stanowi brzmienie aktu prawa i może nie mieć nic wspólnego z
obserwowaną rzeczywistością)

9

Formy ochrony przyrody w Polsce

(stan w dn. 31.XII.2009 r.) – wg danych GUS, Ochrona środowiska 2010

Lp.

Formy ochrony przyrody

Liczba

Pow. w tys. ha

% pow. kraju

1

Parki narodowe

23

314,5

1,00

2

Rezerwaty przyrody

1451

163,4

0,5

3

Parki krajobrazowe

121

2 518,1

8,1

4

Obszary chronionego krajobrazu

418
(384)

1

6973,1

22,3

5

Użytki ekologiczne

6628

47,33

0,1

6

Stanowiska dokumentacyjne

240

0,83

0,002

7

Zespoły
przyrodniczo-krajobrazowe

287

86,43

0,3

8

Pomniki przyrody

35420

-

-

9

Obszary NATURA 2000

OSOP-144 (17,8%); SOOS-364 (12%)

(2011 r.)

(2010 r.)

10

Ochrona gatunkowa

428
takson
ów

750

gat.

zwierz

ą

t

52 gat. grzybów

57 taksonów

Ogółem (bez Natury 2000)

10 102,03

32,30 %

UWAGA – ze względu na formę ustanawiania obszarów Natura 2000 – ich powierzchni nie należy

dodawać bezpośrednio do siebie, ani do innych form ochrony przyrody

1

– rocznik Ochrona środowiska 2010 (Wyd. GUS) zawiera sprzeczne dane dot. OChK i znacząco

różnicą się od lat poprzednich (w stosunku do roku 2009 ubyło ponad 30 OChK, przy jednoczesnym
zachowaniu ogólnej powierzchni – dane te budzą wątpliwości)

Wg danych z 2007 r. w Polsce ochroną gatunkową objętych jest około:

•

750 gatunków zwierząt (na ok. 33 000 wykazanych w kraju), z tego około 530 gatunków

(tj. 70,7%) należy do kręgowców, a 220 (29,3%) do bezkręgowców. Zatem polskie
prawodawstwo chroni głównie zwierzęta wyższe (88,7% gat. kręgowców, nie licząc
ochrony częściowej łowieckiej i rybackiej);

•

428 taksonów roślin (gatunków lub rodzajów),

•

52 gatunki grzybów,

•

57 taksonów porostów (gatunków i rodzajów).

10

Pozostałe ustawowe formy ochrony zasobów przyrody
– niezawarte w art. 6 Ustawy o ochronie przyrody

•

Ogrody botaniczne = 33 szt.

•

Ogrody zoologiczne = 10 szt. (uznane przez Europejskie Stowarzyszenie Ogrodów
Zoologicznych i Akwariów)

•

Parki gminne

Ochrona krajobrazu

W ujęciu prawnym ochrona krajobrazu wprowadzona została do Ustawy o ochronie

przyrody. Oznacza ona całokształt działań podejmowanych przez człowieka, mających na

celu utrzymanie pierwotnych wartości, zapewnienie ich trwałości oraz odnowienie

naturalnych lub kulturowych cech (walorów) środowiska łącznie z przejawami działalności

człowieka.

Idea ochrony krajobrazu pojawiła się już w XVIII wieku, m.in. w pracach J. Miltona, J.

Addisona, J.J. Rousseau. W Polsce już w XIX w. rozpoczęto zakładanie parków, których celem

była ochron krajobrazu. Do czasu rozwinięcia nauki o krajobrazie (głównie za sprawą

radzieckich uczonych), krajobraz pojmowany był jak element estetyczny, a jego walory

wiązane były z aspektem widokowym.

Współcześnie ochrona krajobrazu jest działalnością zapewniającą utrzymanie lub

restytucję naturalnych i kulturowych zasobów i walorów określonego środowiska

geograficznego. Ochrona krajobrazu wiąże się zarówno z ochroną przyrody, jak i z ochroną

zabytków kultury, sztuki, archeologii i folkloru. Wkracza swoimi postulatami w dziedzinę

planowania przestrzennego. Idea ochrony krajobrazu znalazła odbicie w filozofii estetycznej.

W ostatnich dziesięcioleciach, pod wpływem procesów urbanizacyjnych, idee ochrony

krajobrazu przeszły ewolucję w kierunku planowego kształtowania krajobrazu, a także

restytucji wartości zdegradowanych rabunkową gospodarką. W celu ochrony krajobrazu

ustanawiane są parki krajobrazowe, rezerwaty archeologiczne, zespoły przyrodniczo-

krajobrazowe oraz wyznaczane obszary chronionego krajobrazu. Metody planowania

krajobrazu wiążą się ściśle z potrzebami gospodarczymi i społecznymi oraz warunkami

środowiska przyrodniczego, przez analizę celowości lokalizacji i kształtowania elementów

zagospodarowania, co znajduje wyraz także w licznych ustaleniach prawnych. Ludzie chcąc

zapewnić sobie dobre warunki życia zmieniają krajobraz, dostosowując go do swoich

potrzeb. Ochrona krajobrazu stanowi dziś problem międzynarodowy.

11

Procedura postępowania w przypadku usuwania drzew i krzewów

(na podst. Ustawy o ochronie przyrody)

Art. 83.
1. Usunięcie drzew lub krzewów z terenu nieruchomości może nastąpić, z zastrzeżeniem
ust.2, po uzyskaniu zezwolenia wydanego przez wójta, burmistrza albo prezydenta miasta na
wniosek posiadacza nieruchomości. Jeżeli posiadacz nieruchomości nie jest właścicielem - do
wniosku dołącza się zgodę jej właściciela.
2. Zezwolenie na usunięcie drzew lub krzewów z terenu nieruchomości wpisanej do rejestru
zabytków wydaje wojewódzki konserwator zabytków.
3. Wydanie zezwolenia, o którym mowa w ust. 1 i 2, może być uzależnione od przesadzenia
drzew lub krzewów w miejsce wskazane przez wydającego zezwolenie albo zastąpienia ich
innymi drzewami lub krzewami, w liczbie nie mniejszej niż liczba usuwanych drzew lub
krzewów.
5. Wydanie zezwolenia na usunięcie drzew lub krzewów na obszarach objętych ochroną
krajobrazową w granicach parku narodowego albo rezerwatu przyrody wymaga uzyskania
zgody odpowiednio dyrektora parku narodowego albo regionalnego dyrektora ochrony
ś

rodowiska.

6. Przepisów ust. 1 i 2 nie stosuje się do drzew lub krzewów:
1) w lasach;
2) owocowych, z wyłączeniem rosnących na terenie nieruchomości wpisanej do rejestru
zabytków oraz w granicach parku narodowego lub rezerwatu przyrody - na obszarach
nieobjętych ochroną krajobrazową;
3) na plantacjach drzew i krzewów;
4) których wiek nie przekracza 5 lat;
5) usuwanych w związku z funkcjonowaniem ogrodów botanicznych lub zoologicznych;
7) usuwanych na podstawie decyzji właściwego organu z obszarów położonych między linią
brzegu a wałem przeciwpowodziowym lub naturalnym wysokim brzegiem, w który
wbudowano trasę wału przeciwpowodziowego, z wałów przeciwpowodziowych i terenów w
odległości mniejszej niż 3 m od stopy wału;
8) które utrudniają widoczność sygnalizatorów i pociągów, a także utrudniają eksploatację
urządzeń kolejowych albo powodują tworzenie na torowiskach zasp śnieżnych;
9) stanowiących przeszkody lotnicze;

Art. 84.
1. Posiadacz nieruchomości ponosi opłaty za usunięcie drzew lub krzewów.
2. Opłaty nalicza i pobiera organ właściwy do wydania zezwolenia na usunięcie drzew lub
krzewów.
3. Opłaty za usunięcie drzew lub krzewów oraz termin ich usunięcia, przesadzenia lub
posadzenia innych drzew lub krzewów ustala się w wydanym zezwoleniu.

Art. 85.

1.

Opłatę za usunięcie drzew ustala się na podstawie stawki zależnej od obwodu pnia oraz
rodzaju i gatunku drzewa.

2.

Stawkę za usunięcie jednego metra kwadratowego powierzchni pokrytej krzewami ustala
się w wysokości 200 zł.

12

Międzynarodowe formy ochrony przyrody

Polska jest stroną licznych (ponad 70) konwencji międzynarodowych z zakresu ochrony
środowiska. W dziedzinie ochrony przyrody należy wśród nich wymienić przede wszystkim
najważniejsze, które skutkują ustanowieniem międzynarodowych form ochrony:

•

Konwencja „RAMSAR” – z 1971 r., weszła w życie w 1975 r., ratyfikowana przez

Polskę w 1978 r. – o ochronie obszarów wodno-błotnych mających znaczenie
międzynarodowe, szczególnie jako środowisko życia ptactwa wodnego;

•

Konwencja Paryska „World Heritage” – z 1972 r., weszła w życie w 1975 r.,

ratyfikowana przez Polskę w 1976 r. – o ochronie światowego dziedzictwa
kulturalnego i naturalnego;

•

Konwencja Waszyngtońska „CITES” – z 1973 r., weszła w życie w 1975 r.,

ratyfikowana przez Polskę w 1989 r. – o zakazie międzynarodowego handlu
dzikimi zwierzętami i roślinami zagrożonymi wyginięciem;

•

Konwencja Helsińska – z 1974 r., weszła w życie w 1980 r., ratyfikowana przez Polskę

w 1980 r. – obowiązująca do 1992 r., a następnie „nowa” Konwencja Helsińska –
z 1992 r., weszła w życie w 2000 r., ratyfikowana przez Polskę w 1999 r. – o
ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego;

•

Konwencja Berneńska – z 1979 r., weszła w życie w 1982 r., przez Polskę

ratyfikowana w 1995 r. – o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej
oraz siedlisk przyrodniczych;

•

Konwencja Bońska „CMS” – z 1979 r., weszła w życie w 1983 r., przez Polskę

ratyfikowana w 1995 r., - o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt

•

Konwencja o Różnorodności Biologicznej z Rio de Janeiro – z 1992 r., ratyfikowana

przez Polskę w 1995 r.

Ponadto Światowa Unia Ochrony Przyrody tworzy światową listę parków narodowych ONZ
nadając im kategorie, na której znajdują się obiekty spełniające określone warunki formalne.
Znajdują się na niej wszystkie polskie parki narodowe.

Światowe Rezerwaty Biosfery w Polsce – 10 obszarów

Międzynarodowy Program "Człowiek i Biosfera" zapoczątkowany został przez UNESCO w
1971 roku. Celem programu jest kreowanie zrównoważonych relacji między ludźmi i
biosferą, zaś metodą realizacji tego zamierzenia jest tworzenie międzynarodowej Sieci
Rezerwatów Biosfery. Skupia ona obecnie 553 takie obiekty w 107 krajach świata. Rezerwaty
mają na celu ochronę różnorodności biologicznej i poprawę zdolności obserwowania zmian
ekologicznych w obszarze całej planety. Służą także pobudzaniu społecznej świadomości
powiązań istniejących pomiędzy różnorodnością ekologiczną i kulturową. Program MaB
(Człowiek i środowisko) UNESCO obejmuje 10 obszarów polskich:

•

ŚRB

Łuknajno

(1976)

–

obejmuje

rezerwat

przyrody

Jez. Łuknajno

(k.Mikołajek/Śniardw),

•

ŚRB Babia Góra (1976) – obejmuje Babiogórski Park Narodowy,

•

ŚRB Słowiński (1976) – obejmuje Słowiński Park Narodowy,

•

ŚRB Białowieża (1976) – obejmuje Białowieski Park Narodowy,

13

•

ŚRB Karpaty Wschodnie (1992) – obejmuje Bieszczadzki Park Narodowy oraz obszary

chronione Słowacji i Ukrainy,

•

ŚRB Karkonoski (1992) – obejmuje Karkonoski Park Narodowy i Krkonošský Narodni

Park (Czechy)

•

ŚRB Tatrzański (1992) – obejmuje Tatrzański Park Narodowy i Tatranský Narodni Park

(Słowacja),

•

ŚRB Puszcza Kampinoska (2000) – obejmuje Kampinoski Park Narodowy,

•

ŚRB Polesie Zachodnie (2002) – obejmuje Poleski Park Narodowy,

•

ŚRB Borów Tucholskich (2010) – obejmuje Park Narodowy Bary Tucholskie i Zaborski

Park Krajobrazowy.

Lista obiektów wodno-błotnych konwencji RAMSAR w Polsce – 13 obszarów – ogólna
powierzchnia = 145 066 ha

(rok zgłoszenia)

rezerwat Jezioro Łuknajno (1977), Park Narodowy Ujście Warty (dawniej rezerwat Słońsk)

(1984), rezerwat Jezioro Świdwie (1984) (k.Polic/Puszcza Wkrzańska), rezerwat Jezioro Karaś

(1984) (k.Iławy), rezerwat Jezioro Siedmiu Wysp (1984) (k.Węgorzewa), Biebrzański Park

Narodowy (1995), Słowiński Park Narodowy (1995), rezerwat Stawy Milickie (1995)
(k.Milicza/w Dol. Baryczy), rezerwat Jezioro Druzno (2002), Narwiański Park Narodowy

(2002), Poleski Park Narodowy (2002), Subalpejskie trorfowiska w Karkonoskim Parku

Narodowym (2002) Wigierski Park Narodowy (2002).

Lista Światowego Dziedzictwa Unesco – obiekty położone w Polsce

- lista obiektów objętych szczególną ochroną międzynarodowej organizacji UNESCO, filii
ONZ, ze względu na ich unikatową wartość kulturową bądź przyrodniczą dla ludzkości. Lista
(w lipcu 2008) obejmowałą na całym świecie - 878 obiektów w 145 krajach, w tym 679
obiektów dziedzictwa kulturowego (K), 174 przyrodniczego (P) i 25 mieszanych (K, P).

W chwili obecnej Polskę reprezentuje na Liście 13 następujących obiektów i zespołów (wg
kolejności wpisu):

1978

-

Zabytkowe centrum Krakowa

-

Kopalnia soli w Wieliczce

1979

-

Puszcza Białowieska

-

Obóz koncentracyjny Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu

1980

-

Historyczne Centrum Warszawy

1982

-

Stare Miasto w Zamościu

1997

-

Miasto średniowieczne w Toruniu

1999

-

Zespół zamku krzyżackiego w Malborku

,

-

Zespół klasztorny i pielgrzymkowy w Kalwarii Zebrzydowskie

j

2001

-

Kościoły „Pokoju” w Jaworze i Świdnicy

2003

-

Drewniane kościoły południowej Małopolski w Dębnie Podhalańskim,

Binarowej, Bliznem, Haczowie, Lipnicy Murowanej i Sękowej

2004

-

Park Mużakowski w Łęknicy

2006

-

Hala 100-lecia we Wrocławiu

14

Obszary Chronione Regionu Morza Bałtyckiego (Baltic Sea Protected Area – BSPA –
Konwencja Helsińska) – obiekty położone w Polsce

Ochrona przyrody stanowi jeden z priorytetów Komisji Helsińskiej. Realizowana jest

przez promocję Systemu Obszarów Chronionych Morza Bałtyckiego (Baltic Sea Protected

Areas - BSPA) stanowi sztandarowy cel w tym zakresie.

Polska wyznaczyła dotychczas 4 obszary BSPA, których oficjalne zatwierdzenie jest w toku.

•

Woliński Park Narodowy

•

Słowiński Park Narodowy

•

Nadmorski Park Krajobrazowy

•

Park Krajobrazowy Mierzeja Wiślana

Ustawa o ochronie przyrody – wybrane pojęcia (repetytorium)

•

gatunek o znaczeniu priorytetowym – gatunek zagrożony, w odniesieniu do którego

Wspólnota Europejska ponosi szczególną odpowiedzialność z powodu wielkości jego
naturalnego zasięgu mieszczącego się na terytorium państw członkowskich Unii Europejskiej;

•

ekosystem - fragment środowiska przyrodniczego na określonym ściśle obszarze i granicach,

cechujący się silniejszymi (niż z otoczeniem) wewnętrznymi związkami funkcjonalnymi,
tworzący funkcjonalną całość charakteryzującą się wymianą energii i materii (np.jezioro, las)

•

korytarz ekologiczny - obszar umożliwiający migrację roślin, zwierząt lub grzybów;

•

obszar Natura 2000 – obszar specjalnej ochrony ptaków, specjalny obszar ochrony siedlisk lub

obszar mający znaczenie dla Wspólnoty, utworzony w celu ochrony populacji dziko
występujących ptaków, siedlisk przyrodniczych lub gatunków będących przedmiotem
zainteresowania Wspólnoty;

•

ostoja - miejsce o warunkach sprzyjających egzystencji roślin, zwierząt lub grzybów

zagrożonych wyginięciem lub rzadkich gatunków;

•

otulina - strefa ochronna utworzona indywidualnie wokół przyrodniczego obiektu chronionego

(park narodowy, rezerwat przyrody, park krajobrazowy), zabezpieczająca ten obszar przed
zagrożeniami i szkodliwym oddziaływaniem czynników zewnętrznych wynikających z
działalności człowieka;

•

różnorodność biologiczna - zróżnicowanie żywych organizmów występujących w

ekosystemach, w obrębie gatunku i między gatunkami, oraz zróżnicowanie ekosystemów;

•

środowisko przyrodnicze - krajobraz wraz z tworami przyrody nieożywionej oraz naturalnymi i

przekształconymi siedliskami przyrodniczymi z występującą na nich biosferą;

•

sozologia i sozoekologia - terminy określające naukę o ochronie środowiska, stanowiące

zwroty równoważne z pojęciem „ochrona środowiska”, pochodzące od łacińskiego sozos -
chronić. Termin sozologia utworzony został przez prof. Walerego Goetla

•

ś

rodowisko - ogólne pojęcie stosowane dla określenia zespołu elementów materialnych,

zjawisk, procesów i energii, stanowiących ogół warunków życia na ziemi i decydujących o
ż

yciu organizmów żywych;

•

ś

rodowisko geograficzne - ziemskie fizyczne i biotyczne otoczenie człowieka, składające się z

naturalnych elementów przyrodniczych (środowisko przyrodnicze) i efektów działalności
gospodarczej człowieka (wraz z człowiekiem);

•

ś

rodowisko życia człowieka - ogół naturalnych warunków przyrodniczych i stworzonych przez

człowieka, stanowiących funkcjonalną jedność, oddziałujących na jego życie i zachowanie;

15

•

ś

rodowisko biotyczne (elementy biotyczne) - wszystkie naturalne i antropogenicznie

wprowadzone elementy żywe (flora, fauna i człowiek);

•

ś

rodowisko abiotyczne (elementy abiotyczne) - wszystkie naturalne elementy przyrodnicze nie

stanowiące form życia (klimat, gleby, wody, rzeźba terenu, budowa geologiczna);

•

ś

rodowisko (elementy) antropogeniczne - wszystkie elementy działalności gospodarczej

człowieka, wprowadzone do środowiska geograficznego w sposób sztuczny - jednakże
wprowadzoną sztucznie roślinność zalicza się jednocześnie do elementów biotycznych;

•

siedlisko przyrodnicze - obszar lądowy lub wodny, naturalny, półnaturalny lub

antropogeniczny, wyodrębniony w oparciu o cechy geograficzne, abiotyczne i biotyczne,
stanowiący obszar występowania roślin, zwierząt lub grzybów w ciągu całego życia lub
dowolnym stadium ich rozwoju;

•

siedlisko przyrodnicze o znaczeniu priorytetowym – siedlisko przyrodnicze zagrożone
zanikiem na terytorium państw członkowskich Unii Europejskiej, za którego ochronę
Wspólnota ponosi szczególną odpowiedzialność