Nowa Huta – historyczna, wschodnia część obszaru Krakowa. Zaprojektowane i zbudowane od podstaw miasto, którego budowę rozpoczęto w 1949 roku. W latach 1949–1951 samodzielne, od 1 stycznia 1951 włączone do Krakowa jako jedna z jego dzielnic. Liczba mieszkańców historycznego obszaru: ok. 220 tys. Powierzchnia: 110,7 km²

Nową Hutę zbudowano dla pracowników mającego powstać kombinatu metalurgicznego.

W 1947 r. prezydium rządu powołało komisję do budowy huty. W 1949 r. powstało Przedsiębiorstwo Państwowe Nowa Huta w budowie.

Budowę kombinatu metalurgicznego rozpoczęto 26 kwietnia 1950 r. Za oficjalny dzień otwarcia huty uważa się 22 lipca 1954 r. W latach 70 Huta zatrudniała prawie 40 tys. osób i produkowała ok. 6,7 mln ton stali rocznie. Obecnie Huta zatrudnia 3,5 tys. Pracowników i produkuje rocznie ok. 1,3 mln ton stali. Na początku lat 90. zamknięto wiele wydziałów uciążliwych dla środowiska.

W momencie przyłączenia do Krakowa, 1 stycznia 1951 roku, miasto Nowa Huta obejmowało obszar następujących miejscowości: część Batowic na południe od linii kolejowej, Mistrzejowice, Bieńczyce, Mogiła, Krzesławice, Grębałów, Zesławice, Kantorowice, Lubocza, Pleszów, Branice, Ruszcza, Wadów. Włączono do niej też : Łęg, Czyżyny, wschodnią część Dąbia, wschodnią część Rakowic oraz wschodnią część Prądnika Czerwonego. 1 stycznia 1973 roku do dzielnicy (a więc do miasta Krakowa) zostały włączone: część Dziekanowic położona na południe od linii kolejowej, Łuczanowice, Kościelniki, Wyciąże, Wolica, Przylasek Wyciąski, Przylasek Rusiecki. Ostatnia zmiana granic dzielnicy nastąpiła w dniu 1 stycznia 1986 roku. Przyłączono wtedy miejscowości: Węgrzynowice oraz Wróżenice. W 1990 Nową Hutę podzielono na mniejsze dzielnice Dzielnica XIV Czyżyny, Dzielnica XV Mistrzejowice, Dzielnica XVI Bieńczyce, Dzielnica XVII Wzgórza Krzesławickie i Dzielnica XVIII Nowa Huta.

Decyzja o budowie Nowej Huty miała podłoże nie tylko ekonomiczne, ale i polityczne. Pobudki ekonomiczne leżały w idei tzw. planu sześcioletniego (1950-1955), który zakładał, że warunkiem „budowy podstaw socjalizmu” jest przede wszystkim gwałtowne uprzemysłowienie kraju. Rozwijano więc hutnictwo i przemysł maszynowy, które z kolei umożliwiały rozwój przemysłu zbrojeniowego, niezbędnego w przypadku wybuchu wojny. Najbardziej znanymi i charakterystycznymi miejscami tego, w zamierzeniu socrealistycznego miasta są Plac Centralny i Aleja Róż.

Centrum Nowej Huty zabudowane jest, w głównej mierze, bardzo jednorodnie i harmonijnie i pomimo zmieniających się planów utrzymana została nadrzędna koncepcja głównego projektanta Tadeusza Ptaszyckiego. Projekt łączy w sobie najważniejsze cechy miasta idealnego i miasta ogrodu. Plac Centralny, pobliskie osiedla, budynki C.A.H.T.S., a także obiekty kulturalne nawiązują swoją architekturą i urbanistyką do renesansu, baroku, klasycyzmu a także modernizmu.

Pod względem stylistycznym architektura „staromiejskiego” zespołu Nowej Huty jest bardzo zróżnicowana i odpowiada charakterowi poszczególnych kwartałów i osiedli. Ciągi zwartej zabudowy placu Centralnego i najbliższe mu odcinki alei Andersa i Solidarności odwołują się wprost do postulatów architektury socrealistycznej. Ówczesne komentarze podkreślają, że zabudowa Nowej Huty nawiązuje do architektury Krakowa i stanowi pomost pomiędzy starym grodem a wielkim przemysłem.

Orzeczeniem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków dnia 30.12.2004r. do rejestru zabytków miasta Krakowa pod numerem rejestru A-1132 wpisany został układ urbanistyczny dzielnicy Nowa Huta w Krakowie, jako dobro kultury i reprezentatywny przykład urbanistyki socrealizmu w Polsce.

Przedmiotem ochrony jest układ urbanistyczny, czyli rozplanowanie ulic, placów, zieleńców, usytuowanie, bryły i gabaryty budowli, wystrój wnętrz architektoniczno-krajobrazowych, zieleń komponowana. Wpisem do rejestru zabytków obejmuje się również oś widokowo – komunikacyjną Alei Solidarności do Centrum Administracyjnego Huty im. T. Sendzimira z dwoma budynkami Centrum Administracyjnego oraz placem, jako elementami zamykającymi kompozycję.

Teren dzisiejszej Nowej Huty jest jednym z niewielu miejsc w Polsce, gdzie osadnictwo istnieje nieprzerwanie od neolitu (kultura ceramiki wstęgowej rytej (ok. 4500 – 4000 lat p.n.e.). Badania archeologiczne ujawniły tu także dużą osadę celtycką, jeden z większych w Europie ośrodków garncarskich z czasów rzymskich i najstarszą na ziemiach polskich osadę Słowian. Prawdziwym skarbem Nowej Huty jest kopiec Wandy – uchodzący za mogiłę córki założyciela miasta, Kraka. Ponieważ dzisiejsza wschodnia granica Nowej Huty (na Potoku Kościelnickim) pokrywa się z dawną granicą austriacko-rosyjską, spotykamy tu liczne forty oraz jedno z najstarszych w Europie lotnisk (dziś Muzeum Lotnictwa Polskiego w Czyżynach).

Charakterystyczne budowle: Dworek Jana Matejki w Krzesławicach, Pałac Wodzickich w Kościelnikach, kościół Matki Boskiej Wniebowziętej i św. Wacława oraz Opactwo Cystersów w Mogile, Kościół Arka Pana w Bieńczycach, Teatr Ludowy, Kino Świt, Muzeum „Dzieje Nowej Huty”, Nowohuckie Centrum Kultury – „NCK”, Restauracja „Stylowa”, Pomnik Solidarności przy Placu Centralnym, Pomnik Bogdana Włosika i innych ofiar Stanu Wojennego.

Tereny rekreacyjne: Zalew Nowohucki i Park nad Zalewem, Łąki Nowohuckie, Planty Bieńczyckie, Park Ratuszowy .

Kluby sportowe: Hutnik Nowa Huta, Wanda Kraków, Krakus Nowa Huta Kraków.