1. Wentylacja, a ogrzewanie budynku- rozwiązania, zasady

   1. Pojęcie ogrzewania budynku

Ogrzewaniem budynku nazwiemy proces zaopatrywania pomieszczeń w ciepło,
w takiej ilości, która pozwoli na utrzymanie bądź podniesienie temperatury w nich panującej. Ogrzewanie jest zależne od kilku czynników, do których można zaliczyć m.in. umiejscowienie budynku, tzn. strefę klimatyczną, w której się znajduje, a co za tym idzie sezonowość pór roku, która stwarza różne zapotrzebowanie na ciepło w zależności od okresu. Ważnym czynnikiem determinującym ogrzewanie jest także charakter ogrzewanego budynku, tzn. sposób przeznaczenia pomieszczeń, innym zapotrzebowaniem na ciepło będzie charakteryzował się dom mieszkalny, w którym powinna być utrzymywana stała temperatura, niezależnie od pory dnia, a innym np. budynki użyteczności publicznej, w których zapotrzebowanie będzie wynikało z godzin funkcjonowania tych placówek. Do innych czynników kształtujących formę ogrzewania zaliczyć można także dostępność konkretnych źródeł energii cieplnej (możliwość wykorzystania alternatywnych źródeł energii np. energii słonecznej) oraz środki finansowe, jakie chce się przeznaczyć na ten cel¹.

Pierwszym skojarzeniem dotyczącym ogrzewania budynków jest centralne ogrzewanie. Pod tym pojęciem kryje się system umożliwiający dystrybucję ciepła
w obrębie ogrzewanego budynku. W tradycyjnych systemach grzewczych ciepło uzyskiwane jest w wyniku spalania paliwa w odpowiednio do tego przygotowanym piecu, który znajduje się w celowo wyznaczonym i przystosowanym pomieszczeniu tzw. kotłowni. Mianem paliwa określa się substancję, która jest dostępna w dostatecznej ilości, która zapewnia nieprzerwane użytkowanie systemu grzewczego i uzyskiwanie stosownie dużych ilości ciepła. Paliwa ze względu na pochodzenie podzielić można na naturalne
i sztuczne. Do pierwszej grupy zaliczyć można węgiel kamienny i brunatny, torf, drewno, ropę naftową, a także gaz ziemny, podczas gdy do paliw sztucznych zalicza się koks, brykiet, benzynę, naftę, wszelkiego rodzaju oleje napędowe i opałowe, mazut, benzen,
a także gazy miejskie, koksownicze, płynne (propan-butan) oraz gazy przemysłowe².
W procesie spalania uwalniane ciepło jest przenoszone pod postacią gorącej wody czy też pary wodnej do elementów grzejnych, nazywanych grzejnikami (potocznie nazywanych także kaloryferami), które są usytuowanych w docelowych pomieszczeniach
i tam oddają ciepło ogrzewając je³. W Polsce ponad 95% wszystkich systemów ogrzewania centralnego opartych jest o przenoszenie ciepła za pomocą gorącej wody⁴. Podstawową zaletą systemu wykorzystania wody jako nośnika ciepła jest fakt, że ma ona dużą pojemność cieplną, co oznacza, że w razie obniżenia temperatury otoczenia ciepło zgromadzone w wodzie w bardzo efektywny i szybki sposób będzie do tego otoczenia oddawane⁵.

W chwili obecnej obserwowany jest dynamiczny rozwój systemów ogrzewania budynków ku zagwarantowaniu efektywności takiego systemu przy jednoczesnym obniżeniu zużycia energii do niezbędnego minimum. Ponadto bardzo dużą wagę przywiązuje się do możliwości wykorzystania alternatywnych źródeł energii⁶.

Obniżenie ilości zużywanej energii jest bardzo ważnym aspektem projektowania nowoczesnych systemów grzewczych z punktu widzenia emisji zanieczyszczeń do środowiska spowodowanej instalacją, użytkowaniem oraz demontażem systemu grzewczego. Ponadto ograniczenie ilości ciepła potrzebnego do ogrzania budynku spowoduje obniżenie ilości zużywanej energii, a przez to zmniejszenie ilości potrzebnego paliwa co spowoduje obniżenie nakładów finansowych przeznaczanych na jego zakup. Ilość wykorzystywanej do ogrzewania energii może być redukowana dzięki zastosowaniu metod zapobiegawczych, do których można zaliczyć:

• bezpośrednią regulację ilości wykorzystywanego ciepła w odpowiedzi na zmienne warunki otoczenia, określaną metodą aktywną;

• stałe ograniczenie ilości zużywanej energii określane jako metoda pasywna, czy też stała, np. poprzez założenie izolacji termicznej na zewnątrz budynku.

Najbardziej popularną metodą ograniczania ilości ciepła wykorzystywanego do ogrzewania pomieszczeń jest montowanie na grzejniku zaworu, zwanego też termostatem, który umożliwia regulowanie ilości czynnika grzewczego dopływającego do grzejnika. Regulacja możliwa jest w każdej chwili, w zależności od potrzeb użytkownika i oparta jest o ogrzewanie pomieszczenia do temperatury zadanej na termostacie. Obliczono, że obniżenie temperatury w pomieszczeniu o 1°C zmniejsza wykorzystanie energii o 6% ⁷.

Coraz bardziej popularne w trakcie projektowania systemów grzewczych staje się wykorzystanie alternatywnych źródeł energii, które są znane także pod pojęciem odnawialnych zasobów i źródeł energii (w skrócie OŹE). W Polsce do takich zasobów należy zaliczyć energię słoneczną, energię geotermalną, energię wiatru, wykorzystanie biomasy i biopaliw, a także energię wodną⁸. Największym zainteresowaniem w ostatnich latach, ze względu na stosunkowo niski wkład finansowy w instalację w porównaniu do innych systemów cieszy się wykorzystanie energii słonecznej do ogrzewania budynków. W chwili obecnej wykorzystanie tego rodzaju energii jest możliwe dzięki zastosowaniu systemu kolektorów słonecznych, które wykorzystywane jako urządzania bezpośrednio konwertujące ten rodzaj energii na ciepło użytkowe⁹. Coraz większym zainteresowaniem cieszy się także możliwość wykorzystania energii geotermalnej jako lokalnego źródła energii do ogrzewania¹⁰.

Jednocześnie bardzo ważne jest zapewnienie stałych warunków higienicznych
w pomieszczeniach, które najczęściej odbywa się dzięki cyrkulacji powietrza, która zapewnia odprowadzanie na zewnątrz budynku powietrza ,,zużytego” i wprowadzanie do wnętrza świeżego i czystego powietrza. Taki obieg powietrza jest możliwy dzięki uwzględnieniu w trakcie budowy domu systemu wentylacji, który zostanie omówiony
w następnym podrozdziale.

Wentylacja budynków

Mianem wentylacji jest określany proces wymiany powietrza, zwany także cyrkulacją powietrza, który odbywa się między wnętrzem pomieszczenia a jego środowiskiem zewnętrznym. Istotą tego procesu jest pozbycie się z pomieszczeń powietrza ,,zużytego”, które zawiera zanieczyszczenia powstałe w wyniku obecności ludzi, czy też żyjących
w tam zwierząt, a także zanieczyszczenia pochodzące z innych źródeł zlokalizowanych np. w palarniach, garażach kopalniach czy kotłowniach. W miejsce odprowadzanych zanieczyszczeń zostaje dostarczone nowe, świeżego powietrza, które dzięki bogactwu
w tlen umożliwi prawidłowe funkcjonowanie ludzi i zwierząt, a ponadto zapewni prawidłową pracę urządzeń, które zużywają powietrze¹¹.

Ze względu na rodzaj systemu jaki zapewnia cyrkulację powietrza w obrębie budynku wentylacje możemy podzielić na trzy podstawowe rodzaje:

• wentylacja grawitacyjna,

• wentylacja mechaniczna,

• wentylacja hybrydowa¹².

Wentylacja grawitacyjna określana też jako wentylacja naturalna, jest mimo swoich wad najczęściej stosowanym rozwiązaniem w zapewnieniu obiegu powietrza. Jest to najstarsza metoda wykorzystywana w budownictwie. Jej wzięcie jest w głównej mierze wynikiem niższych kosztów instalacji i użytkowania w porównaniu do innych rodzajów wentylacji, łatwego do przewidzenia umiejscowienia w obrębie budynku oraz faktu, że jest ona łatwa do wykonania¹³. Zjawiskiem, które zapewnia obieg powietrza jest różnica
w gęstości między powietrzem ciepłym, które jest lżejsze w stosunku do powietrza zimnego. Ogrzane powietrze znajduje się wewnątrz pomieszczeń i dzięki temu, że jest lżejsze ulega ono unoszeniu do góry, gdzie przechodząc przez wlot zabudowany kratką wentylacyjną, przedostaje się do kominów wentylacyjnych, którymi jest wyprowadzane na zewnątrz budynku. Na jego miejsce do wnętrza budynku napływa cięższe, ale świeże powietrze znajdujące się na zewnątrz. Czynnikiem determinującym efektywność tego rodzaju rozwiązania jest wiatr, który w zależności od siły może osłabiać bądź wzmacniać cyrkulację powietrza. Początkowo wloty kominów wentylacyjnych umiejscawiano głównie w kuchniach i łazienkach, czyli pomieszczeniach, w których ze względu na ich przeznaczenie obserwowano zwiększenie zanieczyszczenia w powietrzu. W chwili obecnej kratki wentylacyjne zakładane są w każdym pomieszczeniu co w znaczny sposób wpływa na zwiększenie efektywności wentylacji powietrza w obrębie budynku¹⁴.

Wentylacja mechaniczna jest zupełnym przeciwieństwem wentylacji grawitacyjnej, gdyż obieg powietrza jest całkowicie uniezależniony od warunków atmosferycznych
i uzyskiwany jest wskutek wykorzystania od jednego do kilku wentylatorów. Ten rodzaj wentylacji poza ciągłym obiegiem powietrza zapewnia także możliwość sterowania jego intensywnością w zależności od potrzeby użytkownika. Takie rozwiązanie umożliwia szybkie przewietrzenie pomieszczeń w budynku, bez konieczności otwierania w nim okien. Mechanizm tego typu systemu opiera się na wykorzystaniu od jednego do kilku wentylatorów w budynku. Wyróżnia się wentylację mechaniczną wywiewną oraz wentylację mechaniczną nawiewno-wywiewną¹⁵. Ta pierwsza może funkcjonuje w oparciu
o jeden centralny bądź kilka wentylatorów, które dzięki obecności odpowiednich przewodów zasysają powietrze ze wszystkich pomieszczeń, z których ma ono być usunięte i transportuje to powietrze na zewnątrz budynku, a powietrze świeże tak jak to ma miejsce w przypadku wentylacji grawitacyjnej dostaje się do wnętrza przez otwory w ścianie bądź nieszczelności w obrębie okien i drzwi¹⁶. W przypadku wentylacji nawiewno-wywiewnej system jest bardziej skomplikowany i opiera się zwykle na zastosowaniu rekuperatora,
w którego skład wchodzą wentylator nawiewny, wentylator wywiewny oraz wymiennik ciepła. Wentylator wywiewny, tak jak to ma miejsce w przypadku wentylacji mechanicznej wywiewnej, zasysa przewodami powietrze z pomieszczeń, ale transportuje je do rekuperatora, a stamtąd pojedynczym przewodem usuwane jest na zewnątrz budynku. Z kolei wentylator nawiewny zasysa powietrze z zewnątrz, które następnie przewodem jest przenoszone do centrali, a stamtąd przy pomocy sieci przewodów trafia do docelowych pomieszczeń. Istotą rekuperatora jest wymiennik ciepła, który umożliwia wymianę ciepła między powietrzem nawiewanym, a wywiewanym, co pozwala na dostarczenie do pomieszczeń powietrza już ogrzanego i usunięcie na zewnątrz powietrza zimnego. Takie rozwiązanie zapewnia ograniczenie strat ciepła poprzez jego odzysk z powietrza usuwanego z pomieszczeń¹⁷.

Wentylacja hybrydowa jest z kolei swoistym połączeniem zalet dwóch poprzednich systemów wentylacji. Podobnie jak w przypadku systemu wentylacji grawitacyjnej koszt instalacji i użytkowania tego systemu jest stosunkowo niski, ponadto także w tym przypadku nie montuje się wentylatorów. Z kolei z systemem wentylacji mechanicznej wentylację hybrydową łączy skuteczność i niezawodność systemu. Mechanizm działania jest oparty o montaż nawiewników powietrza w pomieszczeniach, w których ma zostać zapewniony obieg powietrza oraz montaż specyficznej nasady hybrydowej na kominie wentylacyjnym. Nasada ta posługuje się energią wiejącego wiatru, która umożliwia jej generowanie podciśnienia w kominie wentylacyjnym i zasysanie powietrza z pomieszczeń. Dzięki obecności małego silniczka w nasadzie ulega ona obróceniu z chwilą ustania wiatru. Gdy porywy wiatru są bardzo silne, a nasada kręci się za mocno, zamontowany silniczek ma także możliwość spowolnienia jej obrotów, unikając jej uszkodzenia¹⁸.

Ogrzewanie i wentylacja w jednym systemie

Bardzo długo pokutowało przeświadczenie, że ogrzewanie i wentylacja to dwa osobne systemy usprawniające pracę domu, które powinny ze sobą współgrać. Obecnie na rynku spotyka się szereg rozwiązań proponujących jeden system zapewniający ogrzewanie
i wentylację budynku. Główną zaletą takich rozwiązań jest ograniczenie energii wykorzystywanej do ogrzewania pomieszczeń. Wprowadzenie na rynek wentylacji mechanicznej nawiewno-wywiewnej pokazało możliwość ograniczenia tych strat poprzez zastosowanie rekuperatora z wymiennikiem ciepła, który umożliwiał wymianę ciepła między powietrzem usuwanym z budynku, a powietrzem do niego napływającym¹⁹. Nowoczesne systemy nie ograniczają się jedynie do zapewnienia ogrzewania i wentylacji budynku, ale dają także możliwość bezpośredniego podłączenia klimatyzacji, możliwość filtrowania i nawilżania powietrza, czy też możliwość szybkiego chłodzenia pomieszczeń bez konieczności otwierania okien²⁰.

Konwencjonalne systemy ogrzewania budynków do dystrybucji ciepła w obrębie budynku wykorzystują wodę, która krąży w sieci rur znajdujących się w ścianach
i podłogach docierając następnie do grzejników umieszczanych w docelowych pomieszczeniach. Dopiero z grzejników lub ewentualnie podłóg ciepło jest oddawane do pomieszczeń. Podstawową wadą tego systemu jest obecność szeregu pośrednich elementów (woda, sieć rur grzewczych, grzejniki), które w znaczący sposób wpływają na efektywność i szybkość ogrzewania, które czasem może zając nawet kilkanaście godzin²¹. W dalszej części omówione zostaną trzy rodzaje rozwiązań, które po pierwsze ograniczają czynniki pośrednie systemu do niezbędnego minimum i po drugie łączą ogrzewanie
i wentylację budynku w obrębie jednego systemu.

Bardzo modne w dzisiejszych czasach jest ekologiczne podejście do wszelkiego rodzaju przedsięwzięć. Najlepszym rozwiązaniem byłoby zapewnienie ogrzewania
w obrębie budynku, które spowoduje znaczne obniżenie zużycia energii oraz nie powoduje uwolnienia zanieczyszczeń do środowiska. W architekturze i budownictwie coraz częściej pojawia się pojęcie domu pasywnego. Jest to dom, który dzięki swojej budowie wykorzystuje pasywne źródła ciepła przez co nie wymaga instalacji osobnego systemu grzewczego. Do takich źródeł należy zaliczyć w głównej mierze ciepło odzyskiwane
w procesie wentylacji, a także ciepło słoneczne, którego wykorzystanie jest możliwe dzięki doborowi odpowiedniego przeszklenia budynku²². Funkcjonalność ogrzewania domu pasywnego zapewnia zamontowanie wentylacji mechanicznej nawiewno-wywiewnej, która dzięki obecności rekuperatora umożliwia odzysk ciepła z odprowadzanego
z pomieszczeń powietrza. Jednak zapewnienie ogrzewania budynku na odpowiednim poziomie tylko dzięki zastosowaniu odpowiedniego mechanizmu wentylacji ma swoje ograniczenia. Przede wszystkim dom pasywny nie może być zbyt duży, według danych literaturowych jego powierzchnia nie powinna przekraczać 120m², a dodatkowo sama budowla powinna być zwartą bryłą. W przypadku gdy identyczna liczba osób zamieszkuje dom o większej powierzchni i zdecydowanie bardziej skomplikowanej budowie wentylacja nie będzie w stanie zapewnić dostatecznej ilości ciepła potrzebnej do ogrzania całego budynku²³. Oczywiście sam mechanizm wentylacji nawiewno-wywiewnej może nie wystarczyć, w związku z tym w trakcie projektowania domu bierze się pod uwagę możliwości ograniczenia strat ciepła dzięki odpowiedniej budowie. Często stosowanym zabiegiem jest zastosowanie zwiększonego ocieplenia ścian np. poprzez dodanie dodatkowych kilku cm warstwy styropianu czy też wełny mineralnej, które zwiększa skuteczność warstwę termoizolacyjnej. Ponadto dobierane jest odpowiednie przeszklenie okien, czy drzwi, które umożliwia ogrzewanie domu przez wpadające promienie słoneczne. Dobrym zabiegiem jest też montaż rolet okiennych, które ograniczają ilość ciepła wydostającego się na zewnątrz dzięki wentylacji naturalnej, czyli niewielkim szparom w oknach. Należy jednak liczyć się z wysokimi kosztami budowy takiego domu, które zwracają się po kilkunastu latach jego użytkowania²⁴.

Innym rozwiązaniem jest zastosowanie ogrzewania nadmuchowego. W tym przypadku nie ma elementów pośrednich omówionych wcześniej, które zmniejszają efektywność i wydajność systemów grzewczych budynków. Zamiast wody to powietrze wykorzystywane jest jako nośnik ciepła. W ogrzewaniu nadmuchowym poza ciepłem odzyskiwanym z powietrza wyprowadzanego z pomieszczeń, montuje się także piec nadmuchowy, który wspomaga ogrzewanie powietrza²⁵. Zasada działania tego systemu jest bardzo prosta. Świeże powietrze znajdujące się na zewnątrz budynku ulega zassaniu, transportowane przewodem wentylacyjnym ulega mieszaniu z powietrzem zassanym
z wnętrza budynku i ulega filtrowaniu. Następnie przenoszone jest do wspomnianego wcześniej pieca nadmuchowego wyposażonego w wymiennik ciepła, którego zadaniem jest wzbogacenia powietrza w ciepło produkowanego przez piec w wyniku spalania paliwa. Oczyszczone i ogrzane powietrze jest dystrybuowane następnie siecią kanałów wentylacyjnych zakończonych kratkami nawiewnymi zlokalizowanymi w podłodze, na ścianach bądź suficie do docelowych pomieszczeń w budynku. Z kolei zużyte powietrze jest zasysane z pomieszczeń dzięki obecności wewnętrznych czerpni powietrza, transportowanie przewodem recyrkulacyjnym do wymiennika ciepła w piecu nawiewowym. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na fakt, że powietrze docierające do pieca jest już częściowo ogrzane, co w znaczący sposób wpływa na zmniejszenie energii potrzebnej do ogrzania domu. Część zasysanego powietrza, zwłaszcza pochodzącego
z łazienki czy kuchni, ze względu na dużą wilgotność czy też obecność nieprzyjemnych zapachów, podlega usunięciu na zewnątrz budynku dzięki obecności osobnego przewodu wentylacyjnego, najczęściej na drodze wentylacji grawitacyjnej²⁶. Takie połączenie ogrzewania, wentylacji mechanicznej i grawitacyjnej zapewnia wysoką efektywność funkcjonowania tego systemu, a ogrzanie całego budynku zajmuje co najwyżej kilkadziesiąt minut, co jest znacznym skróceniem czasu w porównaniu do tradycyjnych systemów grzewczych²⁷. Dodatkowo należy zwrócić uwagę, że w trakcie ogrzewania powietrza dochodzi do jego filtrowania, co w pozytywny sposób wpływa na jakość dostarczanego do pomieszczeń powietrza. Olbrzymią korzyścią wynikającą z wyboru ogrzewania nadmuchowego jest możliwość instalacji w obrębie tego systemu urządzeń, które dodatkowo będą poprawiać jakość powietrza. Poza ogrzewaniem, filtrowaniem
i wentylowaniem, istnieje możliwość nawilżania i schładzania cyrkulującego powietrza. Nawilżanie odbywa się poprzez uwolnienie stosownej ilości pary wodnej do powietrza przepływającego przez nawilżacz instalowany w obrębie głównego kanału tego systemu. Praktycznie w każdym momencie montażu i eksploatacji ogrzewania nadmuchowego istnieje możliwość dołączenia modułu chłodzącego, czyli popularnego klimatyzatora, który z pewnością spełni swoje zadanie podczas upalnego lata. Obie funkcje są ważne z punktu widzenia kontroli wilgotności powietrza. Powietrze suche może powodować podrażnienie skóry i dróg oddechowych, z kolei powietrze zawilgocone może prowadzić do rozwoju pleśni i innych niebezpiecznych dla zdrowia i życia drobnoustrojów. Nawilżacz będzie zatem nawilżał powietrze, a klimatyzator je osuszał w miarę potrzeb użytkowników budynku. Takie kompleksowe podejście ułatwia dopasowanie i utrzymanie temperatury optymalnej dla mieszkańców i innych użytkowników domu²⁸.

Najbardziej zaawansowanym pod względem technologicznym, a jednocześnie najbardziej wydajnym podejściem do kompleksowego zapewnienia ogrzewania
i wentylacji budynków jest zastosowanie kompleksowej centrali energetycznej, która jest połączeniem pompy cieplnej oraz centrali wentylacyjnej. Pompa cieplna do wytworzenia ciepła w ilości wystarczającej do ogrzewania budynku oraz podgrzewania wody wykorzystuje energię geotermalną. W pobliżu domu, na głębokości od 1,50 do 2,00 metrów, umieszczane są tzw. gruntowe wymienniki ciepła, których zadaniem jest jak nazwa wskazuje wymiana ciepła między płynem w nich krążącym, a otaczającym je gruntem. System ten wykorzystuje energię geotermalną pochodzącą z wnętrza ziemi przez okrągły rok. W okresie zimowym, kiedy temperatura gruntu spada do poziomu 8°C, ziemia oddaje ciepło do płynu krążącego w systemie rur, które następnie jest oddawane do zasysanego z zewnątrz świeżego powietrza ogrzewając je. Tak ogrzane powietrze trafia następnie do wentylatora i dalej do pomieszczeń. W okresie letnim system ten działa na odwrót, ponieważ powietrze zewnętrzne zamiast ogrzaniu ulega ochłodzeniu i po czym trafia bezpośrednio do pomieszczeń, co uniezależnia ich ochłodzenie od otwierania okien, a ciepłe powietrze zassane z domu poprzez system wymienników oddaje ciepło do gruntu²⁹. Cały proces charakteryzuje się wysoką efektywnością dzięki instalacji w jego obrębie rekuperatora, który jest w stanie odzyskać nawet do 95% ciepła niesionego przez powietrze odprowadzane z domu, a następnie przekazać to ciepło powietrzu zasysanemu
z zewnątrz. Ponadto rekuperator zdolny jest także do odprowadzania dymu papierosowego. przykrych zapachów powstałych w pomieszczeniach takich jak kuchnia, czy łazienka, oraz powstałej w nich wilgoci, co w znaczny sposób poprawia jakość powietrza poprzez uniemożliwienie rozwoju pleśni i innych grzybów w pomieszczeniach. Ponadto podobnie jak w przypadku ogrzewania nadmuchowego, w obrębie systemu możliwa jest instalacja urządzeń do filtracji i nawilżania powietrza. A sama centrala wyposażona jest w zbiornik wodny, w którym, w trakcie całego procesu, podgrzewana jest woda użytkowa³⁰.

Podsumowując należy powiedzieć, że mimo coraz to nowocześniejszych rozwiązań z zakresu kompleksowości łączenia systemów ogrzewania i wentylacji w obrębie budynku wciąż dominują budynki, w których ogrzewanie oparte jest o system centralnego ogrzewania, a wentylacja ogranicza się do mechanizmu wentylacji grawitacyjnej. Głównym tego powodem jest z pewnością niska cena takiego rozwiązania w stosunku do innych propozycji dostępnych obecnie na rynku. Należy jednak podkreślić, że rozwiązania mające na celu przede wszystkim ograniczenie wykorzystywanej do ogrzewania energii cieszą się coraz większą popularnością, zwłaszcza w trakcie projektowania nowych obiektów.

---

1. Krygier, K., T. Klinke i J. Sewerynik. Ogrzewnictwo, klimatyzacja, wentylacja: podręcznik dla technikum,WSiP, Warszawa 1991, s. 43.↩

2. Krygier, s. 11.↩

3. Gnyra, K. Centralne ogrzewanie – paliwo i koszty, [doi:] http://ladnydom.pl/budowa/1,106579,12985863,Centralne_ogrzewanie___paliwo_i_koszty.html.↩

4. Strzeszewski, M. Kierunki rozwoju w ogrzewaniu budynków mieszkalnych [w:] Magazyn instalatora 2006, nr 9: s 48-49.↩

5. Sabiniak, H. i P. Drożdż. Akumulatory ciepła – zjawisko stratyfikacji termicznej. [w:] Interdyscyplinarne zagadnienia w inżynierii i ochronie środowiska. Tom 3. Praca zbiorowa pod red. Teodory M. Traczewskiej
   Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2013. Pozycja 68.

   ↩

6. Cierpisz, A. i A. Pilip. Budownictwo energooszczędne w imię rozwoju zrównoważonego. [w:] HOMO NATURALIS – człowiek, przyroda, przestrzeń w myśl rozwoju zrównoważonego, pod redakcją R. Masztalskiego, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2010, s. 93-98.↩

7. Czemplik, A. Regulacja miejscowa [w:]Interakcja międzypoziomowa w rozproszonych układach regulacji elastycznych systemów ciepłowniczych, Rozprawa doktorska, Wrocław 1999, str. 22↩

8. Zimny, J. Odnawialne zasoby i źródła energii (OŹE) w Polsce [w:] Odnawialne źródła energii w budownictwie niskoenergetycznym, Wydanie 1, Pod redakcją M. Struś, Polska Geotermalna Asocjacja, Kraków 2010.↩

9. Wiśniewski, G., S. Gołębiowski, M. Gryciuk, K. Kurowski i A. Więcka. Kolektory słoneczne: Energia słoneczna w mieszkalnictwie, hotelarstwie i drobnym przemyśle, Dom Wydawniczy MEDIUM, Warszawa 2008.↩

10. Zimny J., s. 81-88↩

11. Chmielewski, K. Świeże powietrze w domu, szkole i pracy. Jakość powietrza w budynkach, a wentylacja powietrza. [w:] InstalReporter 2012, nr 3 str. 54-55↩

12. Chojnacka, A. Hybrydowe i grawitacyjne układy wentylacji w budownictwie. [w:] Chłodnictwo i klimatyzacja 2006, nr 7, str. 50-55↩

13. Gaczoł, T. Wentylacja naturalna, systemy nawiewu – wybrane przykłady. [w:] Czasopismo techniczne. Architektura 2007, tom R. 104 z 4-A, str. 63-70↩

14. Nantka, M.B. Wentylacja, a stan powietrza wewnętrznego [w:] Instal 2006 nr 4/5, str. 81-86.↩

15. Szpil, Z. Systemy wentylacji mechanicznej [w:] Aura 2010, nr 10, str. 24-25.↩

16. Laskowski, P. Porównanie systemów wentylacji budynków jednorodzinnych [w:] Materiały budowlane 2000, nr 11, str. 100-101.↩

17. Orwat, E., H. Koczyk. Analiza porównawcza systemów wentylacyjnych budynku mieszkalnego wielorodzinnego w cyklu życia budynku [w:] Instal 2014, nr 3 str. 34-39.↩

18. Gasiński, M. i P. Kuleta. Wentylacja hybrydowa [w:] Materiały budowlane 2003, nr 11, str. 56.↩

19. Orwat, E., str. 34-39.↩

20. Tecław, J. Kompaktowe urządzenia wentylacyjno-grzewcze AWO do wentylacji z odzyskiem ciepła [w:] Technika Chłodnicza i Klimatyzacyjna 2001, nr 5, str. 206-208↩

21. Krygier, str. 48.↩

22. Wnuk, R. Dom pasywny – standard nowoczesnego budownictwa [w:] Czysta Energia 2007, nr 3, str. 24-27.↩

23. Pązik, R. Budowa, koszty i eksploatacja domu pasywnego [w:] Uniwersytet Zielonogórski Zeszyty Naukowe, Inżynieria Środowiska 2010, nr 10, str. 125-145.↩

24. Wnuk, R. str. 24-27.↩

25. Adamczyk, J. Ogrzewanie powietrzne pomieszczeń [w:] Budownictwo i architektura 2013, nr 12, str. 135-143.↩

26. Adamczewski, A. Ogrzewanie powietrzne: Piece nadmuchowe, filtry, sposoby regulacji temperatury zewnętrznej [w:] Polski Instalator 2004, nr 2, str. 26-29.↩

27. Adamczyk, J., str. 135-143.↩

28. Strzeszewski, M. Nowoczesne systemy ogrzewania budynków, Referat wygłoszony w trakcie FORUM TERMOMODERNIZACJA 2005 – Audytor energetyczny-zawód z przyszłością, Zrzeszenie Audytorów Energetycznych, Warszawa 22 lutego 2005.↩

29. Sanner, B. Technologie i rozwój zastosowania geotermalnych pomp ciepła [w:] Technika Poszukiwań Geologicznych 2004, R. 43, nr 5-6, str. 17-25.↩

30. Zastempowski, M. Nowoczesny system wentylacji domu jednorodzinnego w aspekcie jego efektywności energetycznej [w:] Inżynieria i Aparatura Chemiczna 2002, 51, nr 5, str. 271-273.↩